NIE_PLACE Atlas nieistniejących placów Warszawy by Mikołaj Gomółka

NIE_PLACE Atlas nieistniejących placów Warszawy

Wprowadzenie

Od starożytności place, którymi nazywa się niezabudowane przestrzenie miejskie ograniczone zabudową oraz ulicami, stanowią najważniejsze przestrzenie publiczne w mieście. Warszawa jest miastem, które posiada wiele skomplikowanych struktur urbanistycznych związanych z placami, na co duży wpływ miały liczne zmiany zachodzące w tkance miejskiej na przestrzeni lat, a przede wszystkim w trakcie i po II Wojnie Światowej. W opracowaniach dotyczących placów Warszawy znajduje się wiele informacji o tych istniejących obecnie, brakuje w nich natomiast informacji na temat bardziej niejednoznacznych przypadków.1 Celem wykonanego opracowania stało się wypełnienie zaistniałej luki badawczej. Nie_place: Atlas Nieistniejących Placów Warszawy stanowi zbiór informacji na temat nieistniejących, niezaistniałych i nieczytelnych placów Warszawy. Stworzony został przez studentów pierwszego roku studiów magisterskich Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej na przełomie 2021 i 2022 roku, w ramach przedmiotu Przestrzenie Dziedzictwa. W opracowaniu zbadane zostały struktury, które podzielić można na trzy grupy. Pierwszą z nich stanowią place, które istniały w przeszłości, a które zostały przekształcone na przestrzenie o innych charakterze. Druga grupa to

1. Mowa tu o trzyletnim projekcie Place Warszawy (do odzyskania) w latach 2017-2019 prowadzonym przez Fundację Puszka w partnerstwie z Fundacją Bęc Zmiana, https://placewarszawy.pl/pl 4

place, które zostały zaprojektowane na konkretnym obszarze, jednak nigdy nie zostały zrealizowane. Trzecią grupą są place nieczytelne, które utraciły cechy przestrzenne placu, jednak wciąż posiadają plac w swojej nazwie. Opracowywane obszary poddane zostały licznym analizom. Najważniejszym aspektem stał się ich rozwój przestrzenny. Układy historyczne i ich przekształcenia porównane zostały z obecnymi strukturami urbanistycznymi w formie zestawienia map, aksonometrii i widoków z różnych okresów. Istotne było również zwrócenie uwagi na obiekty otaczające place, obecnie i w przeszłości, oraz na elementy dla nich charakterystyczne. Poszukiwane były także obszary problemowe wymagające interwencji. Wnioski wynikające z analiz prowadzą do zapoznania się z problematyką wybranych przestrzeni urbanistycznych. Pozwoli to na nakreślenie potencjalnych kierunków działań, których celem byłoby zachowanie i podkreślenie tożsamości wybranych placów. Przygotowane opracowanie daje szansę na zapoznanie się z historią i wartością nieistniejących placów Warszawy oraz na lepsze zrozumienie struktur, które je zastąpiły.

A10

A11 B4 C5

A4 A7 B3

mapa C6

A9 A6

A8 A5

C11

C12 C10

B7 A12 B8

przedwojenna granica Warszawy

HISTORYCZNE PLACE NIEISTNIEJĄCE A1

Plac Muranowski

Plac Kazimierza Wielkiego

Plac Wolski (Kercelego)

Plac Parysowski

5 A

szawy anica War obecna gr

Tłomackie

Rynek Praski

Plac Broni

Piekiełko

Plac Parafialny

A10

Plac Annopolski

A11

Plac Jedności

A12

Plac Morskie Oko

HISTORYCZNE PLACE NIEZAISTNIAŁE B1

Plac Bolesława Chrobrego, Plac Zwycięstwa 1920 roku, Plac Władysława IV, Plac Prezydenta I. Mościckiego

Plac Narodowy + Plac Niepodległości

Plac Kiejdański

Plac Horudelski

5 B

Plac Służewski

HISTORYCZNE PLACE NIECZYTELNE C1

Plac Grunwaldzki

Plac Przymierza

Plac Żelaznej Bramy

Rynek Solecki

i Plac Mirowski 5 C C6

Plac Gwardii Plac Opolski

Historyczne place nieistniejące

Natalia Gąsiorowska, Sandra Namyślak

Plac Muranowski

„Plac Muranowski (...) był przez bojowców najbardziej uporczywie broniony. Placu bronił wysunięty budynek z betonu. Ogień pistoletów maszynowych i broni maszynowej uniemożliwił do niego dostęp”.

Agnieszka Nowacka, Marta Szablewska, Dominika Sapińska

Marta Myśliwiec, Justyna Rusnarczyk

Plac Kazimierza Wielkiego

Od zboża do słowa - historia wolskiego placu z planami na przyszłość.

Plac Wolski (Kercelego)

„Poszedłem dalej w gwar ludzkich głosów. Patrzałem na plac. Mrowisko ludzkie przelewało się od brzega do brzega. Poruszane siłą tajemną.”

Marta Kisiel, Maria Pawłowa, Marcin Stępień

Plac Parysowski

Plac Parysowski po drugiej wojnie światowej przestał pełnić swoją funkcję. Obecnie jako echo przeszłości plac możemy odnaleźć we fragmentach kilku tekstach kultury.

Paulina Czerwińska, Klaudia Setniewska, Julia Szuniewicz

Tłomackie

Obecnie Tłomackie to zaledwie uliczka za Błękitnym Wieżowcem, jednak ta nazwa skrywa historię najważniejszego placu Warszawskiej Gminy Żydowskiej.

Kacper Borek, Paweł skowron

Rynek Praski

Pradziadek Bazaru Różyckiego, jeden z pierwszych przedstawicieli rodu placów handlowych prawobrzeżnej Warszawy. Żył w XVIII wieku. Do dzisiaj zachowało się niewiele informacji na jego temat.

Historyczne place niezaistniałe

Julia Lisonek, Szymon Nieszporek

Dzielnica Piłsudskiego

„Najprawidłowszy plan urbanistyczny jest tylko płaskim, graficznym programem,

dopóki

nie

zakwitnie

koncepcja

przestrzenna.

Idea

architektoniczna, i to idea w skali największej, musi przewodzić” Zygmunt Skibniewski

Matvei Aleinikau, Mateusz Gortat, Bartosz Zalewski

Plac Narodowy i Niepodległości

104

Istniejące tylko na planach urbanistycznych, a nigdy w przestrzeni miasta.

Historyczne place nieczytelne

Emilia Kasjan, Sylwia Głowienka, Mateusz Mościcki

Plac Grunwaldzki

116

Plac, który istnieje jedynie w teorii. Dawna koncepcja, o której nie da się zapomnieć w zderzeniu z patchworkiem pojedynczych, urbanistycznych decyzji na przestrzeni lat.

Wiktor Basiak, Damian Kunert, Klara Pikus

Plac Przymierza

124

„W prawo i lewo rozciągały się pola, łąki i sady, gdzieniegdzie widniał dworek.”

Karol Bronisz, Emil Grajter, Marta Macheda

Plac Żelaznej Bramy i Plac Mirowski

134

Plac Żelaznej Bramy wraz z Placem Mirowskim stanowiły niegdyś handlowe serce Warszawy. Dziś, po wielu przeobrażeniach, istnieją w znikomej formie, lub tylko z nazwy. Jedynie Hale Mirowskie przypominają przechodniom o latach świetności.

Joanna Pilecka, Malwina Żbikowska

Rynek Solecki

144

Za nieczytelnym placykiem nazywanym Rynkiem Soleckim, pełniącym obecnie rolę parkingu, kryje się złożona historia. W przeszłości był on jednym z ważniejszych rynków Warszawy, związanym głównie z handlem solą. .

Rynek Solecki

Rynek Praski

Plac Przymierza

Plac Niepodległości

Tłomackie

Plac Narodowy

Plac Muranowski

Plac Parysowski

Zestawienie Placów Warszawy

100

200

300

400

500

600 m

skala 1:10 000

Plac Mirowski

Plac Żelaznej Bramy

Plac Władysława IV

Plac Ignacego Mościckiego

Plac Grunwaldzki

Place: Zwycięstwa 1920 r., Bolesława Chrobrego, Forum Chwały

Plac Kazimierza Wielkiego

Plac Wolski

Zestawienie Placów Warszawy

100

200

300

11 400

500

600 m

skala 1:10 000

Historyczne place nieistniejące A1 A2 A3 A4 A5 A6

Plac Muranowski Plac Kazimierza Wielkiego Plac Wolski Plac Parysowski Tłomackie Rynek Praski

Place nieistniejące A1 | Plac Muranowski 14

Natalia Gąsiorowska Sandra Namyślak

Plac Muranowski Miejsce nacięższych walk

Place nieistniejące A1 | Plac Muranowski

PlacePlace nieistniejące nieistniejące A1 | Plac 03 _Muranowski Plac Wolski

Place nieistniejące A1 | Plac Muranowski

PlacePlace nieistniejące nieistniejące A1 | Plac 03 _Muranowski Plac Wolski

Place nieistniejące A1 | Plac Muranowski

PlacePlace nieistniejące nieistniejące A1 | Plac 03 _Muranowski Plac Wolski

Place nieistniejące A1 | Plac Muranowski

PlacePlace nieistniejące nieistniejące A1 | Plac 03 _Muranowski Plac Wolski

Place nieistniejące A1 | Plac Muranowski

PlacePlace nieistniejące nieistniejące A1 | Plac 03 _Muranowski Plac Wolski

Place Place nieistniejące nieistniejące A1 | Plac 03 |Muranowski Plac Wolski

Place nieistniejące 03 A2 | Plac Kazimierza Place nieistniejące | Plac KazimierzaWielkiego Wielkiego

Agnieszka AgnieszkaNowacka Nowacka Dominika DominikaSapińska Sapińska Marta MartaSzabelewska Szabelewska

Plac Kazimierza Wielkiego

Dawniej Plac Witkowskiego

Wyznaczenie placu Początków historii Placu Kazimierza Wiel‐ kiego można się doszukiwać na przełomie XVIII i XIX wieku, kiedy wyznaczano oko‐ liczne ulice. Plac nie pełnił jeszcze wtedy swojej funkcji, był jedynie geodezyjną płasz‐ 1. Warszawa: plany miasta z lat 1825, 1831, 1857, 1862. Warszawa 1984. Biblioteka Narodowa, Polona. Sygnatura ZZK 19 087 A.

czyzną otoczoną rozległymi polami upraw‐ nymi. Na mapie z 1862¹ roku powoli powstaje luźna zabudowa w kierunku Wisły, natomiast na zachód rozciągają się dalej tereny wiejskie. Oficjalnie wytyczony plac pojawia się dopiero w 1867.² Ochrzczono go nazwiskiem 2. Zakład Litograficzny Marcelego Gotza. Mapa Sanitarna Warszawy. Warszawa 1867. Biblioteka Narodowa, Polona. Sygnatura ZZK 1 067.

II. 1. Targ Witkowskiego w Warszawie. Edmund1882. Perle.Archiwum 1882. Archiwum Państwowe w Warszawie.Sygnatura Sygnatura Il. 1. Targ Witkowskiego w Warszawie. Edmund Perle. Państwowe w Warszawie. 72/201/0/52. ZbiórKorotyńskich Korotyńskich 72/201/0/1/52. Zbiór 26

Place nieistniejące 03 A2 | Plac Kazimierza Place nieistniejące | Plac KazimierzaWielkiego Wielkiego

mapa historyczna -1867 rok skala 1:5000

istniejące kwartały zabudowy

obrys ulic

istniejąca zieleń granice tworzące obrys placu 27

Place nieistniejące 03A2 | Plac Kazimierza Place Place nieistniejące nieistniejące A2 _| Plac KazimierzaWielkiego Wielkiego

II. 2. Targowe. Hale Targowe. 1912. Fotopolska.pl Il. 2. Hale 1912. Fotopolska.pl.

II. 3. Targowe. Hale Targowe. 1946. Fotopolska.pl Il. 3. Hale 1946. Fotopolska.pl.

założyciela, prezydenta Kaliksta Witkow‐ skiego. Jego granice stanowiły ulica Pańska, Wronia, Srebrna i Miedziana. Miał pełnić funkcję rynku zbożowego, adekwatną dla jego położenia na granicy miasta przy rozle‐ głych polach uprawnych. Domniemaną zaletą było sąsiedztwo stacji kolei Warszaw‐ sko-Wiedeńskiej, która miała transportować polskie zboża na rynek niemiecki. Jednakże, jak podaje artykuł z 1882r.,³ brak magazy‐ nów do przechowywania materiału oraz bez‐ konkurencyjna stara droga wiślana zniwe‐ czyły ten cel. Spław rzeką, mimo trudności technicznych, stanowił dużo tańszą alterna‐ tywę i odciągnął handel z tej części miasta. Co więcej, właściciele woleli odsprzedawać zboże detalicznie mieszkańcom pomniej‐ szych miasteczek niż czekać na niezależne od siebie umowy państwowe. W ten sposób plac nie spełnił pokładanych w nim międzynaro‐ dowych nadziei i stał się jednym z wielu lokalnych rynków. Wspomniany artykuł tak opisuje handel w tym miejscu: „W dzisiej‐ szém swojém położeniu plac Witkowskiego jest po prostu rynkiem pierwszego lepszego miasteczka opasanego wioskami. Trochę żyta i pszenicy dla wiatraków marymonc‐ kich, trochę owsa, siana i słomy dla koni dorożkarskich, trochę kartofli, brukwi, bura‐

ków, masła i jaj dla kuchni poblizkiego war‐ szawianina – oto są główne przedmioty wymiany na nowym targu. Ruch i wrzawa są dodatkiem bezpłatnym; …”. Artykuł załącza także ilustrację Edmunda Perle, przedstawia‐ jącą malowniczość i klimat rynku.

3. Autor nieznany. Targ Witkowskiego w Warszawie. 1882. Archiwum Państwowe w Warszawie. Sygnatura 72/201/0/1/52. Zbiór Korotyńskich. 28

Tymczasem materiał4 z 1893 roku wspomina doniosłe znaczenie placu na mapie War‐ szawy. Według tego zapisu, obrót zbożem w tym miejscu normował ceny w całym mie‐ ście, a także jego okolicy. Mimo niezgodno‐ ści co do powodzenia założenia rynku, cyto‐ wane materiały zgadzają się w jednej kwestii – handel był tu ożywiony.

Rozwój handlowy Ciągły obrót dóbr doprowadził w 1905 roku do powstania na placu hal targowych według konkursowego projektu architekta Henryka Juliana Gaya. Ich budowa trwała trzy lata. Mieściło się w nich 127 straganów, 27 stoisk z drobiem, 8 z rybami i 54 jatki.5 Cztery główne hale łączyły się poprzecznie w jeden budynek, zajmujący większą część prze‐ strzeni. Po jego bokach pozostały jedynie 4. J.S. Majewski „Metropolia Belle Epoque”. S. 274-76. Za FundacjaWarszawa19939.pl. http://www.warszawa1939.pl/obiekt/kazimierza-hala 5. Arek ZOA. Hale na Placu Witkowskiego. Warszawy Historia Ukryta. 2016. https://whu.org.pl/2016/06/10/hale-na-placu-witkowskiego-kalikst-witkowski/

Place nieistniejące 03 A2 | Plac Kazimierza Place nieistniejące | Plac KazimierzaWielkiego Wielkiego

mapa historyczna - 1936 rok skala 1:5000

istniejące budynki

obrys ulic

istniejąca zieleń zagospodarowana

tory kolejowe

ściany tworzące wnętrze placu 29

Place nieistniejące 03 A2 | Plac Kazimierza Place nieistniejące | Plac KazimierzaWielkiego Wielkiego

II. 4. Hale na Placu Witkowskiego. Fasada boczna. niezrealizowany. Według projektuInżyniera Inżyniera Il. 4. Hale Targowe na Targowe placu Witkowskiego. Fasada boczna. ProjektProjekt niezrealizowany. Według projektu Gaya. 1790-1908. Państwowe w Warszawie. Sygnatura 72/201/0/1/52. ZbiórKorotyńskich Korotyńskich Henryka Gaya.Henryka 1790-1908. ArchiwumArchiwum Państwowe w Warszawie. Sygnatura 72/201/0/1/52. Zbiór

przejścia uliczne. Na szczęście, cegła oraz jasne detale wykończeniowe, płaskorzeźby wykonane przez Zygmunta Otto,6 liczne podziały pionowe i ogromne przeszklenia nadają architekturze lekkiego wydźwięku, łagodząc przytłaczającą skalę budynku. Zróżnicowany stylistycznie eklektyzm

nawiązywał swoimi elementami do stylów architektonicznych różnych wieków. Elewa‐ cja frontowa z biforiami oraz triforiami o łukach pełnych przywodzi na myśl styl romański, tymczasem strzelistość wieży cen‐ tralnej i rozległe okna w ścianach bocznych odciągają od tego skojarzenia. W roku 1922 plac został przemianowany z „Witkowskiego” – nazwiska rosyjskiego generała i prezydenta, kojarzącego się powszechnie z surową władzą zaborczą, na „Kazimierza Wielkiego”. W tym okresie handel na placu rozkwitał, a tereny wokół były już gęsto zabudowane. Do największych kompleksów należały zakłady mechaniczne „Broman, Szwede i Spółka” rozwĳające się tutaj niemalże od powstania placu – około roku 18757. Należały do nich działki przy ulicy Srebrnej, Towarowej, Siennej oraz Wroniej. Niedługo później, w 1880 roku, rzeźbiarz-kamieniarz Aleksander Sikorski wybudował swój pałac na Srebrnej 12. Po jego śmierci, zaledwie rok później, budynek został przekazany do zakładu kamieniar‐ skiego „Wiktor Heurteux i Józef Norblin”, aby w 1895 zostać odkupiony przez jednego ze współwłaściciela wyżej wymienionych fabryk – Maurycego Bromana.8 Ożywiony

II. 5. Targowe. Hale Targowe. 1942. Fotopolska.pl Il. 5. Hale 1942. Fotopolska.pl. 6. Dom Słowa Polskiego. Atlas Warszawy. 2015. https:// www.iwaw.pl/obiekt.php?p=681404235 30

7. „Broman, Szwede i Spółka” Towarysztwo Akcyjne Zakładów Mechanicznych. FundacjaWarszawa19939.pl. http://www.warszawa1939.pl/obiekt/srebrna-16-main

Place nieistniejące 03 A2 | Plac Kazimierza Place nieistniejące | Plac KazimierzaWielkiego Wielkiego

mapa stanu istniejącego - 2021 rok skala 1:5000

istniejące budynki

obrys ulic

istniejąca zieleń zagospodarowana

tory kolejowe

ściany tworzące wnętrze placu

zieleń wysoka 31

Place nieistniejące 03 A2 | Plac Kazimierza Place nieistniejące | Plac KazimierzaWielkiego Wielkiego

ruch doprowadził w 1932 roku do budowy kolejnych stanowisk handlu – 32 straganów od strony ulicy Wroniej.

Upadek Druga wojna światowa rozpoczęła upadek placu. We wrześniu 1939 roku uległy znisz‐ czeniu hale fabryk przy ulicy Srebrnej.9 Hala targowa przestała pełnić swoją funkcję latem 1942 roku, a rosyjskie bombardowanie 13 maja 1943 zamieniło ją w ruinę.10 Do 1945 niemalże wszystkie okoliczne budynki zostały doszczętnie zniszczone, większość poprzez wypalenie.11

Zabudowa Gruzy hali targowej uprzątnięto dopiero przed budową Domu Słowa Polskiego (DSP) w czerwcu 1948 roku, który powstał na tere‐ nie byłego placu. Budynek został zaprojekto‐ wany przez Kazimierza Marczewskiego, Ste‐ fana Putowskiego i Zygmunta Skibniewskiego. Po otwarciu 22 lipca 1950 zakład był zdolny do produkcji większości wykorzystywanych wtedy technik poligra‐ ficznych, stanowiąc jednocześnie największy taki ośrodek w czasach Polskiej Rzeczpospo‐ litej Ludowej. Od 1970 roku był połączony tunelem pod ulicą Prostą z magazynami RUCHu na ulicy Wroniej w celu przesyłania taśmowcami produkcji poligraficznej.12 W 1975 DSP przeżywał okres swojej świet‐ ności, zatrudniając 2600 pracowników. Wybudowano wtedy kolejny pawilon oraz budynek administracyjny.

8. Ibid. 9. Ibid. 10. Hale Targowe. Pl. Kazimierza Wielkiego. FundacjaWarszawa19939.pl. http://www.warszawa1939.pl/obiekt /kazimierza-hala 11. Biuro Odbudowy Stolicy. Miasto Stołeczne Warszwa. Mapa Historyczna. https://mapa.um.warszawa.pl/

II. 6. Targowe. Hale Targowe. 1946. Fotopolska.pl Il. 6. Hale 1946. Fotopolska.pl.

Wraz z przemianami politycznymi i gospo‐ darczymi około 1989 roku, znaczenie DSP zaczęło maleć. W XXI wieku dokonano czę‐ ściowego przekształcenia zabudowy na cen‐ trum handlowe Jupiter oraz dom meblowy. Od 2010 zakłady były w stanie likwidacji. Grunty wykupiła firma Griffin Real Estade w 2014 roku,13 a w 2015 zostały przejęte przez Echo Investment.14 Tymczasem naj‐ bliższa okolica wzbogaciła się o liczne wie‐ żowce, odróżniające się od terenu byłego placu.

Przyszłość Przez kilka lat temat ucichł, aż do prestiżo‐ wych targów MIPIM w 2019 roku w Cannes, gdzie inwestor wraz z biurem architektonicz‐ nym BIG ogłosili innowacyjną koncepcję zabudowy. W filmie promującym15 Bjarke Ingels przedstawia projekt jako połączenie klimatu i żywiołowości średniowiecznego miasta oraz nowoczesnego programu powo‐ jennej zabudowy. Założenie przywraca 12. Dom Słowa Polskiego. Atlas Warszawy. 2015. https://www.iwaw.pl/obiekt.php?p=681404235 13. Ibid. 14. Towarowa 22. Centrum Handlowe Jupiter do rozbiórki w 2020? Co Echo Investment wybuduje na Woli? Murator Plus 2021. https://www.muratorplus.pl/inwestycje/inwestycje-komercyjne/towarowa-22-aa-iKeA-2UjY-

Place nieistniejące 03 A2 | Plac Kazimierza Place nieistniejące | Plac KazimierzaWielkiego Wielkiego

planowane inwestycje skala 1:5000

budynki planowane

istniejące budynki

obrys ulic

planowana zieleń zagospodarowana

tory kolejowe

ściany tworzące wnętrze placu

zieleń wysoka 33

Place nieistniejące 03 A2 | Plac Kazimierza Place nieistniejące | Plac KazimierzaWielkiego Wielkiego

7. Echo Investment;Towarowa Towarowa 22. z imponującym Il. 7.II.Echo Investment; 22.Co Co z imponująprojektem na Woli? Deweloper chcejuż jużbudować; budować; cym projektem na Woli? Deweloper chce Warszawa naszenasze miasto; 2020. 2020. http://warszawa.naszemiasto. Warszawa miasto; https://warszawa.napl/towarowa-22-co-z-imponujacym-projektem-na-woli-deweszemiasto.pl/towarowa-22-co-z-imponujacym-projekloper/ar/c13-7859283 tem-na-woli-deweloper/ar/c13-7859283

8. Echo Investment;Towarowa Towarowa 22. z imponującym Il. 8.II.Echo Investment; 22.Co Co z imponująprojektem na Woli? Deweloper chcejuż jużbudować; budować; cym projektem na Woli? Deweloper chce Warszawa naszenasze miasto; 2020. 2020. http://warszawa.naszemiasto. Warszawa miasto; https://warszawa.napl/towarowa-22-co-z-imponujacym-projektem-na-woli-deweszemiasto.pl/towarowa-22-co-z-imponujacym-projekloper/ar/c13-7859283 tem-na-woli-deweloper/ar/c13-7859283

podział historycznych ulic, zmniejszając teo‐ retycznie skalę kwartałów. Teoretycznie, ponieważ jednocześnie wypełnia niemalże całkowicie obszar zagospodarowania, prze‐ nosząc życie miejskie na wyniesiony teren parkowy, znajdujący się częściowo pod i nad kolejnymi warstwami kondygnacji. W pokaźniej wielkości kompleksie miałyby się znaleźć zarówno mieszkania, biura oraz użyteczność publiczna jak kino czy teatr. Projekt niewątpliwie podążyłby za kierun‐ kiem rozwoju wyznaczonym przez sąsiednie wieżowce.

pytań. W poprzednich scenach wszystkie budynki zostają wyburzone, oprócz frag‐ mentu DSP oraz jednej kamienicy (wpisa‐ nych do gminnej ewidencji zabytków). Nato‐ miast po 1:15 minuty filmiku widzimy jak budynek biurowy DSP zostaje „zakopany” pod wznoszącą się płaszczyzną wzgórza par‐ kowego. Częściowo widoczna pozostaje jego wschodnia elewacja, natomiast zachodnia może być widoczna jedynie pod poziomem terenu. Trudno też mówić o jakichkolwiek połączeniach ze wspomnianą zabytkową kamienicą, którą zestawiono bez nawiązań z monumentalną bryłą centrum kulturowego lub handlowego. Pozostałe kwartały wydrą‐ żono od wewnątrz, jednak elewacje zewnętrzne pozostawiono jednolitymi płasz‐ czyznami, ignorując liczne podziały pionowe charakterystyczne dla historycznej zabu‐ dowy śródmiejskiej. Jedynie fragment połu‐ dniowo wschodni został podzielony wizual‐ nie na mniejsze bryły. Jednakże, przy całej wyżej opisanej krytyce należy pamiętać o wstępnym charakterze koncepcyjnym pro‐ jektu, który zapewne zostałby ponownie przemyślany przy realizacji.

Mimo odniesień do historycznego klimatu miejsca, faktyczne przesłanki konserwator‐ skie zostały przekształcone do własnych potrzeb. Przykładem tego jest pokazanie na aksonometrii wiśniowej bryły historycznej Hali Targowej, a następnie rozpłynięcie się jej w zupełnie inny kształt, w innym miejscu. Być może było to przedstawienie zachowa‐ nia funkcji handlowej. Trudno jednak doszu‐ kiwać się połączeń w bryle, kształcie, czy zmienionej lokalizacji. Następne chwile ani‐ macji przynoszą więcej konserwatorskich Pyhg.html 15. Echo Investment. Światowej sławy biuro architekto34

Podczas targów na miejscu był także obecny prezydent Warszawy Rafał Trzaskowski,

Place nieistniejące 03 A2 | Plac Kazimierza Place nieistniejące | Plac KazimierzaWielkiego Wielkiego

Zestawienie zabudowy historycznej, istniejącej i planowanej skala 1:5000

współcześnie istniejące budynki

budynki nieistniejące, stan na 1936 r.

współcześnie planowane budynki

ściany tworzące historyczne wnętrze placu

obrys ulic 35

a ow ar To w

Placenieistniejące nieistniejąceA2 A2_|| Plac Plac Kazimierza Kazimierza Wielkiego Wielkiego Place Place nieistniejące A2

e Sr br na

aksonometria historyczna -1936 rok

który wyraził wsparcie dla projektu.16 Teren nie był objęty Miejscowym Planem Zagospodarowania Przestrzennego, stąd wyrażono chęć przygotowania go od razu pod tę inwestycję. Od tego czasu wiadomości na portalach informacyjnych są rozbieżne, podając zarówno decyzję konserwatora zabytków,17 zawirowania polityczne oraz konflikt interesów właścicieli sąsiednich działek jako powody niedokończenia MPZP. Echo Investment zaprzestało podawania dalszych infor-

macji, nie potwierdzając także ostatecznego projektu ani wyboru projektanta. Najnowsze artykuły z grudnia 2021 roku raportują wystąpienie inwestora o Warunki Zabudowy na mniejszą część inwestycji.

16. Wróblewski. Piotr; Towarowa 22. Co z imponującym projektem na Woli? Deweloper chce już budować; Warszawa nasze miasto; 2020. https://warszawa.naszemiasto.pl/towarowa-22-co-z-imponujacym-projektem-na-woli-deweloper/ar/c13-7859283

17. Wróblewski. Piotr; Towarowa 22. Niedługo wyburzą Jupitera. Kiedy powstanie nowy kompleks z „wiszącymi” ogrodami?; Warszawa nasze miasto; 2021. https://warszawa.naszemiasto.pl/towarowa-22-niedlugo-wyburza-jupiterakiedy-powstanie-nowy/ar/c9-8593461

Wytyczne Przez lata najbardziej znacząca dla odbioru placu zmiana dotyczyła jego skali - od małych wnętrz urbanistycznych do ogromnej

Place nieistniejące nieistniejące A2 A2 || Plac Plac Kazimierza Kazimierza Wielkiego Wielkiego Place

a ow ar To w

ka ńs

e Sr na

aksonometria aktualna - 2021 rok hali otoczonej przez niezdefiniowaną pustkę. Przyszły projekt faktycznie pomniejsza poziomą płaszczyznę do wielkości porównywalnych z przedwojennymi, jednak jednocześnie wynosi ją na poziom dachów oraz wielokrotnie zwiększa rozpiętość wysokościową budynków. Ilość kondygnacji zabudowy przedwojennej w bezpośrednim sąsiedztwie placu wahała się między 5-6 i ze względów konserwatorskich taka powinna pozostać. Co więcej, zalecamy pozostawienie placu na poziomie terenu możliwie w jego historycznych granicach, aby nie zmniejszać jego czytelności i dostępności. Jednakże ze względu na dopasowanie do

okolicznych wieżowców oraz niewątpliwą presję deweloperską, rozwiązanie BIG może się okazać jedynym dopuszczalnym w trudnych realiach. Mimo tego, w sferze teoretycznej zalecane byłoby pomniejszanie skali we wszystkich osiach dla odtworzenia poczucia wspólnoty i bezpieczeństwa. W kwestii kompozycji urbanistycznej, projekt mógłby uwzględniać połączenie wizualne i funkcjonalne z Muzeum Woli, które znajduje się w sąsiedztwie placu. Zniszczona tkanka miejska charakteryzowała się licznymi podziałami pionowymi kamienic i zróżnicowaniem. Są to cechy, które

To w

Placenieistniejące nieistniejąceA2 A2_|| Plac Plac Kazimierza Kazimierza Wielkiego Wielkiego Place Place nieistniejące A2

ńs

e Sr na

aksonometria planowanej zabudowy warto odtwarzać w projektowanych budynkach, ponieważ nadają miejscu charakterystycznego wydźwięku. Zaleca się przy tym korzystać z inspiracji dziewiętnastowieczną zabudową, aby wzmocnić Genius Loci tego bogatego historycznie fragmentu miasta.

Podsumowanie

Plac Kazimierza Wielkiego stanowił centrum społeczne i handlowe, będąc istotnym ośrodkiem dla całej Warszawy. Jego plan urbanistyczny oraz charakterystyczne detale architektoniczne przywoływały w autorach znanych przekazów skojarzenia ruchu, energii i gwaru. Niestety przeżywszy swój złoty

wiek, zniknął z mapy powojennej stolicy, a jego przestrzeń została wielokrotnie powiększona oraz wypełniona nieuzasadnionymi urbanistycznie monumentalnymi bryłami. Współcześnie planuje się, aby jego imitacja ponownie wzbogaciła tkankę miejską, jednakże w formie znacząco zniekształconej przez presję budowlaną, pozostawiając jedynie ledwie rozpoznawalny zamysł. W świetle zebranych danych, ten nieistniejący plac jawi się jako brakujący element planistyczny współczesnej Warszawy, którego bogata historia może inspirować architektów i urbanistów.

Place nieistniejące A2 | Plac Kazimierza Wielkiego

Place nieistniejące A3 | Plac Wolski

Marta Marta Myśliwiec Myśliwiec Justyna Justyna Rusnarczyk Rusnarczyk

Plac Wolski Kercelak Kercelak Geneza placu Na północ od Rogatek Wolskich rozpoście rały się rozległe, niezagospodarowane grunty, należące od lat 60. do Józefa Kercelego. Ofiarował on miastu teren o powierzchni 2 ha, na cele targowiska miejskiego. Według aktu z dnia 6 lutego 1866, wytyczono plac nazwany Wolskim, na który handel zbożem, słomą i sianem został przeniesiony z placu Grzybowskiego, gdzie planowana była wtedy budowa kościoła pw. Wszystkich Świętych.1 Obszar został wybrukowany i przygotowany do pełnienia wyznaczonej funkcji. Za rok rozpoczęcia funkcjonowania placu uznaje się rok 1867.

Il. 1 Kopia Aktu przekazania własności ziemi pod targ paszy z 1866 r., Archiwum Państwowe w Warszawie 1. 40

Archiwum Państwowe w Warszawie, Jednostka 12482620, Sygnatura 72/201/0/1/53/47606044

Zmiany ukształtowania

Il. 2 Fragment mapy z 1808 r. , Zbiór fotografii fotopolska.eu

Przed powstaniem Placu Wolskiego, charakter okolicy był typowo wiejski. Duża ilość zieleni, stawów i fosa z wodą, meandrująca topografia terenu, liczne sady i pola uprawne, stanowiły o różnorodności naturalnego krajobrazu. Teren ten znajdował się na ówczesnym obszarze jurydyki Leszno, przy samej granicy miasta Warszawa. Jednym ważniejszych elementów otoczenia był młyn parowy znajdujący się przy skrzyżowaniu ul. Leszno z dzisiejszą ul. Okopową,2 a obok znajdowały się Ogrody Rembaczewskiego. Okolica zdominowana była ekstensywną zabudową drewnianą. 2.

Młyn Parowy na Lesznie, Fundacja Warszawa1939.pl

Place nieistniejące A3 | Plac Wolski

Il. 3 Ilustracja z Tygodnika Ilustrowanego przedstawiająca Młyn Parowy na Lesznie,Wydanie nr 18 rok 1860, s. 148

Zachodnią pierzeję Placu Kercelego wyznaczały usypane w 1770 r. wały miejskie, zwane Okopami Lubomirskiego wraz z podwalną ulicą Przedokopową. Od południowej strony targowisko zaczynało się Rogatkami Wolskimi, w roku 1818 oprawionymi parą późnoklasycystycznych pawilonów autorstwa Jakuba Kubickiego.3 Północną granicą placu była ulica Leszno, a wschodnią istniejąca zabudowa oraz linie rozgraniczające działek. We wschodniej pierzei placu swoje ujście miały ulica Ogrodowa i Leszno. W Ilustrowanym Przewodniku po Warszawie możemy wyczytać: „Leszno kończy się obszernym placem, na którym miał być urządzony targ i w tym celu nawet wzniesiono budowle w rodzaju jatek, lecz projekt do skutku wówczas nie doszedł. Dziś przeniesiono tu targ straganiarzy z za Wolskich rogatek.”4 Jeden z głównych wjazdów na teren Warszawy prowadził przez Rogatki Wolskie, co 3. 4.

J. Zieliński, Atlas Dawnej Architektury Ulic i Placów Warszawy, tom 15: Objazdowa - Oża rowska. Warszawa 2011 J.Jagiełko, Ilustrowany Przewodnik po Warszawie: wraz z treściwym opisem okolic miasta. Warszawa 1893, Biblioteka Narodowa, Polona. Symbol 913(438)(036)A/Z.

sprzyjało rozwojowi funkcji handlowej w okolicy. Takie położenie Kercelaka wpływało na jego rosnącą popularność. W drugiej połowie XIX wieku znacznie zwiększyła się intensywność zabudowy wzdłuż ulic Leszno, Ogrodowej i Wolskiej. Pod koniec XIX w. wprowadzono nasadzenia wzdłuż ulic Leszno i Wolskiej. Po likwidacji Okopów Lubomirskiego w 1875 roku i zniesieniu granicy Warszawy jaką stanowiły, zaistniała potrzeba wznoszenia nowych budynków. Następstwem usunięcia wałów było utworzenie ulicy Okopowej, powstałej z połączenia dwóch dróg: zawalnej (Zaokopowej) i podwalnej (Przedokopowej). Na planie z 1900 r. widoczny jest jeszcze kanał rozdzielający obie te drogi. Ulica Leszno przedłużona została na zachód. Czynniki te znacznie poprawiły możliwości dojazdu na targowisko.

Struktura zabudowy Północne narożniki placu wyznaczały wysokie kamienice, wzdłuż których biegła ulica Leszno. Północną pierzeję stanowiły parterowe zabudowania, pełniące funkcje pawilonów handlowych. Mieściły się tutaj m.in. skład owoców S. Berensztajna i restauracja Chany Borensztajn. Wcześniej znajdował się tam ogród Arndta.5 Obok w latach 30 działały Zakłady Mechaniczne Obróbki Drewna M. Smolikowskiego i Spółki. W północno-zachodniej części placu, w 1939 roku rozpoczęto wznoszenie konstrukcji szkieletowej pięciopiętrowej kamienicy Cohnów. Z powodu wojny prace przerwano, realizując tylko dwie kondygnacje. Na południe od niedokończonego obiektu znajdował się Dom Przytułku i Pracy powsta5.

https://ulicetwojegomiasta.pl/ulica/leszno (dostęp z dnia 26.01.2022)

Place nieistniejące A3 | Plac Wolski

ły z zapisu testamentowego Stanisława Staszica. Zielony teren od Kercelaka oddzielało drewniane ogrodzenie. W 1877 w zabudowaniach został otwarty Szpital Wolski, noszący tę nazwę od roku 1883. W roku 1935 szpital został przeniesiony do budynku przy ul. Płockiej 26. Na jego terenie powstał również ogród jordanowski założony w 1936 r.6 Wschodnia pierzeja placu domknięta była od północnej strony wysoką kamienicą, resztę stanowiły parterowe zabudowania murowane i drewniane. Na skrzyżowaniu Placu Wolskiego z ul. Ogrodową funkcjonowała filia browaru Hermana Junga. Bok nieruchomości od strony placu był ogrodzony murem z bramą, ale po 1901 roku pojawił się tu niski budynek o wydłużonym kształcie. Plac Wolski jako całość nie uzyskał zwartej zabudowy wokół swych granic. Dominanty stanowiły wyspy złożone z kamienic w większości trzy-, cztero- i pięciopiętrowych, wyrastających obok enklaw parterowej zabudowy murowanej i drewnianej. Jego południowej i zachodniej pierzei nigdy nie domknięto.7 Sama struktura targowiska zmieniała się na przestrzeni czasu. Na fotografiach widnieje głównie obraz Kercelaka w czasie jego rozkwitu, po brzegi wypełnionego ciasnymi szeregami drewnianych budek. Ciągnęły się one od ul.Leszno do ul.Ogrodowej, a same stragany rozlewały się jeszcze bardziej na południe, aż po Rogatki Wolskie przy ul.Chłodnej, a także na północ ponad skrzyżowanie z ul.Leszno. Cały plac był wybrukowany polnym kamieniem, poprzecinanym cementowymi chodnikami. Wyznaczały one prostokątne pola przeznaczone na stanowiska dla handlujących. 6. 7.

https://ulicetwojegomiasta.pl/ulica/wolska (dostęp z dnia 26.01.2022) J. Zieliński, Atlas Dawnej Architektury Ulic i Placów Warszawy....

Il.4 Kercelak z lotu ptaka, widziany w roku 1926, Archiwum Państwowe w Warszawie

,,Kercelak to niemal miasteczko. Stragany domy. Przejścia między straganami to ulice, labirynt ulic w którym pogubić się można.’’8 W lutym 1926 roku w północno-zachodniej części placu ukończono budowę hali targowej. Frontowa elewacja budynku stanowiła bardzo uproszczoną wersję szczytów Hal Mirowskich. Za nowo powstałą halą została poprowadzona droga łącząca ulicę Leszno z Ogrodową i Wolską. W 1928 roku ulicą Przyokopową została poprowadzona elektryczna linia tramwajowa łącząca zachodnią i północną część miasta z Krakowskim Przedmieściem.

Handel

Il.5 Dobrosław Kobielski, Warszawa międzywojenna, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne RSW „Prasa”, Warszawa 1969.jpg

Plac Kercelego przez 80 lat był jednym z najważniejszych punktów handlowych na te8.

Wola ongiś i dziś. Opracowanie zbior., Warszawa 1938

Place nieistniejące A3 | Plac Wolski

甀氀⸀

渀漀

稀䰀攀猀

伀氀⸀

甀瀀欀漀

甀氀⸀

愀漀眀

爀漀搀

伀最

愀眀漀

甀氀⸀

氀猀欀愀

圀漀

Aksonometria - stan z-1939 Aksonometria stanr. z 1939 r.

renie Warszawy. Wchodząc na plac od razu wpadało się w wir kramów, gwaru reklamujących się handlarzy i dobijanych targów. Pierwotnie sprzedawano tam paszę, ale wraz z upływem czasu oferowane przez handlarzy dobra zaspokajały wszelkie potrzeby i zachcianki. Przechadzając się pomiędzy kramami można było kupić “samiczkę dla kanarka, niezawodny płyn do niklowania starych i zaśmierdziałych metali, obok nabyć „praktyczny i niezawodny” w użyciu materiał do lutowania miednic, saganów i garnczków”, a od Pani na ul. Okopowej wytargować mydełko palmowe. Z daleka usłyszeć sentymentalne tango grane przez sprzedawcę patefonów i gramofonów oraz przekupkę z ziołami leczniczemi i pijawkami grzejącą ręce nad 46

żelaznym garnkiem z koksem, a w otoczeniu gromadki dzieci dostrzec uwaloną atramentem jejmość reklamującą „wieczne stalówki.9

Il.6 Kramy na Kercelaku, zbiór fotografii fotopolska.eu

Archiwum Państwowe w Warszawie, Jednostka 1248262

Place nieistniejące A3 | Plac Wolski

甀氀⸀

渀漀

稀䰀攀猀

挀椀漀嬁漀氀椀搀愀爀渀愀氀 ⸀匀

愀眀漀瀀欀漀

伀氀⸀

甀

甀氀⸀

愀

漀搀渀

䌀栀䈁

Aksonometria - stan z-2022 Aksonometria stanr. z 1939 r.

Przytoczone towary są jednymi z wielu przykładów mnogości przedmiotów jakie można było zakupić na Placu Kercelego.

Czas wojny W życiu targowiska cztery razy się zdarzało, że nie było na nim handlu. Po raz pierwszy w 1915 r., prawdopodobnie przy zmianie okupanta. We wrześniu 1939 r. spłonął bazar wraz z halą targową i przyległe doń domy przy ul. Leszno. W nocy 2 września 1942 r. bomby powtórnie zniszczyły Kercelak. Mimo licznych zniszczeń i grabieży ze strony żołnierzy niemieckich i rosyjskich, lokalna społeczność z niesłabnącym uporem w kilka tygodni przywracała Kercelak do dawnego wyglądu.

,,Ongiś plac Kercelego był wielkim targowiskiem. Wojna uczyniła z niego żywiciela rodzin zbiedzonych. Na Kercelak szły pierścionki, zegarki, gramofony. lepsze stroje, lakierki. Później ciepła garderoba, pościel, firanki, serwety. Wreszcie meble. Wszystko by przeżyć. Tak było po I WŚ. Powtórzyło w trakcie drugiej”10

10. Fragment sprawozdania Delegatury Rządu z dn. 15 listopada 1942 r., za okres od 15 lipca do 15 listopada 1942 r. Dokument dostępny w Archiwum Akt Nowych.

Place nieistniejące A3 | Plac Wolski

Przestępczość Kercelak był nie tylko miejscem handlu, ale również ośrodkiem przestępczości i hazardu. Najbardziej rozpoznawalną postacią związaną z ciemną stroną placu Kercelego był Łukasz Siemiątkowski ps.„Tata Tasiemka”

Il.7 Handel na pl. Kercelego (Kercelaku) w Warszawie, 1927/03, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Sygnatura 3/1/0/8/5901

przedstawiony w powieści „Król” Szczepana Twardocha jako Kum Kaplica. Na placu nie tylko siał postrach, ale również przy pomocy swoich ludzi zbierał opłaty od handlarzy, szczególnie żydowskiego pochodzenia. Konsekwencją niepłacenia za protekcję były akty przemocy, gwałty czy nawet morderstwa. Przez wpływy Tasiemki milicja nie miała kontroli nad wydarzeniami na Kercelaku i funkcjonował on wedle zasad narzuconych przez gangsterów. W czasie II wojny światowej Kercelak stał się miejscem wymiany nielegalnych towarów oraz broni, a także przedmiotów pochodzących ze znajdującego się w pobliżu getta Warszawskiego. 48

Kercelak po wojnie

Il.8 Nagłówek dziennika „Życie Warszawy” z 1943 r., Archiwum Państwowe w Warszawie, Sygnatura 72/201/0/1/54/47606111

„I gdzież dawna, słynna w Warszawie i świecie zadzierżystość i przedni kercelecki humor? Zdawało mi się w pierwszej chwili, że to zakład dla głuchoniemych, a nie towarzyski Kercelak!”11 Niegdyś tętniący życiem Kercelak pod koniec II Wojny Światowej zamarł w bezruchu jak większość Warszawy. W niczym nie przypominał „ludzkiego mrowiska” jak zwykli o nim mawiać odwiedzający. Kercelak pełnił funkcję handlową do 1947 roku. Rozpoczęła się wtedy budowa trasy W-Z, która bezwzględnie przecięła obszar słynnego targowiska, kończąc tym samym fizyczne istnienie placu Kercelego. Wraz z rozwojem infrastruktury technicznej obrys placu był stale zwężany przez kolejne powstające ulice. Choć kształt pozostał zbliżony do oryginału, to jego wielkość zmniejszyła się dwukrotnie. Od 2018 roku zielony teren, dawniej brukowany Kercelak, nosi nazwę Skweru Hanki Bieleckiej i zajmuje obszar odpowiadający niecałej połowie powierzchni historycznego bazaru. Stan istniejący w żadnym stopniu nie oddaje charakteru zapomnianego już Kercelaka. Istnieje jedynie we wspomnieniach mieszkańców Warszawy zapisanych na wycinkach gazet oraz w nazwie jako Rondo „Kercelak” na skrzyżowaniu Alei Solidarności z ul. Okopową.

11. Smutny Kercelak, Czasopismo “Na przełaj”, Archiwum Państwowe w Warszawie, Jednoska 12482621, Sygnatura 72/201/0/1/54/47606098

Place nieistniejące A3 | Plac Wolski Proponowane zagospodarowanie terenu terenu Proponowane zagospodarowanie

Wspomnienie targu na Kercelaku Plac Kercelego przez ponad pół wieku był najsłynniejszym targowiskiem Warszawy. W dzisiejszych czasach jego miejsce zajmuje zielony skwer, otoczony szerokimi, ruchliwymi arteriami. W przeszłości o jego wartości stanowiły tłumy codziennie odwiedzających plac kupujących. W dzisiejszych czasach nikt już “Kercelaka” nie odwiedza nie ma ku temu żadnego powodu.

Drewniana konstrukcja pergoli oddziela skwer od uciążliwej ulicy, jednocześnie będąc ramą dla współczesnych “kramów”.

Projekt zakłada przywrócenie na teren po dawnym Placu Wolskim funkcji handlowej, przy jednoczesnym poszanowaniu istniejącej tam zieleni. 49

Place nieistniejące nieistniejące A4 A4 || Plac Plac Parysowski Parysowski Place

Maria Pawłowa Marta Kisiel Marcin Stępień

Plac Parysowski Utracona historia

XVI wiek Obszar obecnej dzielnicy Muranów dawniej był pokryty wieloma zbiornikami wodnymi, znajdował się poza miastem i pełnił funkcje rolnicze. Od potoku Nalewka, wzięła się nazwa ul. Nalewki. Nazwa placu Parysowskiego jest powiązana z powstaniem w 1599 roku jurydyki Parysowskiej, prywatnego obszaru z prawami miejskimi, osadnictwem i administracją. Jurydyki pełniły funkcję współczesnych przedmieść. Obejmowały wąskie pasy ziemi rolnej wytyczonej w poprzek rzeki Wisły. Założycielami jurydyki byli starosta czerski Andrzej Parys i kanonik krakowski Adam Parys. Jej granicami były ul. Miła i ul. Muranowska. Obszar jurydyki był obfity w dużą ilość stawów, stąd nazwa ul. Stawki, na przedłużeniu której znajdował się późniejszy plac Parysowski.1

Fragment planu miasta Warszawy i okolic (1856 r.)2

Okopy Lubomirskiego W 1770 roku epidemia dżumy zmusiła władze do budowy nowych wałów, po to by zapobiec przedostawaniu się choroby do miasta. Obszar nieistniejącego jeszcze placu Parysowskiego znalazł się w linii przebiegu Okopów Lubomirskiego. Wały przebiegały wzdłuż ul. Okopowej, skąd wzięła swoją nazwę. 3

2. https://polona.pl/item/plan-goroda-varsavy-i-okrestnostej-plan-miasta-warszawy-i-okolic,Mzc0NDA1Ng/0/#info:metadata 50

https://www.iwaw.pl/obiekt.php?p=876565200

3. http://przedwojennymuranow.blogspot. com/p/wczesna-historia.html

Place nieistniejące nieistniejące A4 A4 || Plac Plac Parysowski Parysowski Place

mapa historyczna - XVI w. skala 1:5000

istniejące budynki zbiorniki wodne przyszły obrys placu istniejące drogi

Place nieistniejące nieistniejące A4 A4 || Plac Plac Parysowski Parysowski Place

Dzielnica żydowska

Powstanie placu

Od wieku XIX tereny Muranowa były sukcesywnie zasiedlane przez ludność żydowską pochodzenia litewskiego i białoruskiego. Ówczesne prawo zakazywało narodowości żydowskiej zamieszkiwania w pobliżu reprezentacyjnych ulic miasta.41 Skutkiem czego było powstanie tzw. dzielnicy żydowskiej, położonej na północny-zachód od Starego Miasta. Żydzi stanowili 90% dzielnicy żydowskiej, a języki jidysz, hebrajski oraz rosyjski stały się powszechnymi językami Muranowa.

W 1893 roku wytyczono ulicę Parysowską i plac Parysowski. Po raz pierwszy informacje o kształcie placu znajdujemy na planach miasta Warszawy z 1896 i 1899 roku. Przybierał on formę owalną i przylegał do ul. Parysowskiej i Szczęśliwej. Dopiero na planach z roku 1904 widnieje jako trójkątny, otoczony gęstą zabudową.63

Garbarnia Temler i Szwede Na zachód od nieistniejącego jeszcze placu Parysowskiego w 1859 roku wybudowano garbarnię Temler i Szwede. Do momentu wybudowania obiektu obszar był niezagospodarowany, a teren obfity w liczne zbiorniki wodne. Działka, na której powstała fabryka, znajdowała się po wewnętrznej stronie okopów Lubomirskiego.

Fragment planu miasta Warszawy. (1896 r.)74

Fragment planu miasta Warszawy (1904r.)85

Rycina Grabarni Temler i Szwede (1873 r.) .52

1. http://przedwojennymuranow.blogspot. 4. com/p/wczesna-historia.html 52

5. 2.

https://www.iwaw.pl/obiekt.php?p=414673359

3. 6. Omilanowska M.: Światynie handlu: Warszawska architektura komercyjna doby wielkomiejskiej. Warszawa, wyd. PAN, 2004. 4. 7. https://polona.pl/item/plan-miasta-warszawy-dodatek-do-wydawnictwa-delegacyi-fabrycznej-przy-warsz-oddz-ros,OTAzMjU0ODM/0/#info:metadata 5. 8. https://polona.pl/item/plan-miasta-warszawy,MzMzMTY0NA/0/#info:metadata

Place nieistniejące nieistniejące A4 A4 || Plac Plac Parysowski Parysowski Place

mapa historyczna - 1936 r. skala 1:5000

istniejące budynki obrys placu istniejące drogi

Place nieistniejące nieistniejące A4 A4 || Plac Plac Parysowski Parysowski Place

Z życia placu... „Plac Parysowski był miejscem tętniącym życiem za sprawą handlu. Z okolic Warszawy zjeżdżali do niego gospodarze sprzedające swoje towary wprost z furmanek. Jesienią mieszkańcy Warszawy robili zakupy na całą zimę. Ci biedni kupowali sami, ci bogatsi wysyłali służące, by te kupiły lub zamawiały worki i kosze z marchewką, cebulą, czy ziemniakami.”19

Zdj. z kolekcji prywatnej Roberta Marcinkowskiego (przed 1939r.)311

„Na rogu Parysowskiej i Dzikiej była budka niejakiego Drzewieckiego, w której handlował lodami, napojami chłodzącymi, pestkami dyni i słodyczami. Dalej wzdłuż Parysowskiej stały na ulicach kobiety ze wsi z jajami, z serami, ze śmietaną sprzedawanymi wprost z koszyków. Na samym placu wznosiły się kolejne stragany.”1 Zdj. placu Parysowskiego (lata 1890-1895)210

1939

Z różnych źródeł historycznych, takich jak: wywiady, zdjęcia i mapy wiemy, że na placu znajdowała się hala targowa. “To był właściwie parterowy, murowany barak. Nad jatkami wisiały napisy po polsku i żydowsku: Tu sprzedaje się mięso z uboju rytualnego[...] Plac Parysowski znajdował się bowiem na pograniczu świata polskiego i żydowskiego.”1 Poza halą, handel odbywał się również na samym placu. Był on wybrukowany tzw. kocimi łbami, a w dni targowe pełen straganów i chłopskich furmanek.

Pod koniec lat 30. obiekt hali targowej popadł w zaniedbanie i 14 sierpnia 1939 r. Stowarzyszenie Przyjaciół Powązek zdecydowało się rozebrać budynek i wybudować w tym miejscu trwalszy obiekt. Plany pokrzyżowała wojna. We wrześniu 1939 roku hala uległa spaleniu w skutek trafienia pociskiem. Oprócz hali został spalony drewniany płot fabryki Temlerów, który oddzielał ją od kamienic znajdujących się przy placu. To wydarzenie spowodowało upadek handlu na placu Parysowskim.

1. https://warszawa.wyborcza.pl/warsza9. wa/7,34860,2170907.html 54

10. 2. https://fotopolska.eu/553980,foto.html?fbclid=IwAR2fgexJtucqlAbXQbsi86wySea1ITatGsEkKEakKHb5TeVMXvY-QQxgnHA

11. 3. http://www.warszawa1939.pl/widok/szczesliwa

Place nieistniejące nieistniejące A4 A4 || Plac Plac Parysowski Parysowski Place

stan powojenny - 1945 r. skala 1:5000

ocalałe budynki zburzone budynki obrys placu istniejące drogi przebieg muru getta pomniejszonego pierwotny przebieg muru getta - 1940 r.

Place nieistniejące nieistniejące A4 A4 || Plac Plac Parysowski Parysowski Place

Granica getta warszawskiego Po utworzeniu getta Warszawskiego w 1940 roku plac znalazł się w całości jego terenie. W 1941 roku mur otaczający teren getta został przesunięty. Po jego stronie została tylko południowa część placu i południowa strona 1 ul. Szczęśliwej.12 Z relacji E. Maciąga, świadka zdarzeń podczas powstania w gettcie, dowiadujemy się, że: „Plac stał się miejscem przerzutu żywności do getta. Szmuglerzy przechodzili tam i z powrotem. Niektórzy ginęli z rąk Niemców, inni byli zatrzymywani przez granatową policję. Często przechodzono po drabinie.”213 Przypuszcza się, że redukcja granicy getta wynikała z chęci zwiększenia kontroli nad nielegalnym przemytem towarów i ludzi.

Plac jako świadek W czasie Wielkiej Akcji Likwidacyjnej w dniach 6-11 września 1942r. pomiędzy ulicami: Smoczą, Gęsią, Zamenhofa, Szczęśliwą i placem Parysowskim zebrano ok. 100 tys. mieszkańców getta, aby dokonać masowej eksterminacji. Historia opisywana przez H. Makowera przedstawia się w następujący sposób: „W nocy, w sobotę z 5 na 6 września 1942 spaliśmy z Emą na Dzielnej. [...] Marceli Czapliński [...] oznajmił, że z polecenia władz wszyscy mieszkańcy getta powinni się znaleźć do jutra do godziny 10.00 na przestrzeni ograniczonej ulicami Gęsią, Zamenhofa, Smoczą, placem Parysowskim. ” 143

1. https://warszawa.wyborcza.pl/warsza12. wa/7,34860,2170907.html 2. https://polin.pl/pl/eugeniusz-maciag 13. 56

3. Makower H., Pamiętnik z getta warszawskie14. go. Październik 1940-styczeń 1943, Opracowała i uzupełniła Noemi Makowerowa, Ossolineum 1987.

Do 1943 roku mur getta był intensywnie patrolowany przez granatowych policjantów i SS-manów. Po powstaniu w getcie południowa zabudowa placu została całkowicie zburzona, a reszta uległa zniszczeniu podczas Powstania Warszawskiego.

Po 1960 roku Do roku 1960 plac Parysowski istniał na mapach Warszawy, jednak po wojnie przestał pełnić swoją funkcję. Ul. Parysowska w 1961 r. została wchłonięta przez powstającą Al. Jana Pawła II. Dopiero w 1966 r.zapadła decyzja o budowie Zespołu Szkół Samochodowych nr 2 w okolicy dawnego placu Parysowskiego. W miejscu dawnych kamienic graniczących z placem Parysowskim od strony Garbarni Temler i Szwede powstał Hotel Maria. Obiekty te funkcjonują do dziś.

Zdj lotnicze kamienić przy placu Parysowskim (1945 r.) vs. zdj. 4 lotnicze (2018 r.)15

Plac Parysowski jako echo przeszłości obecnie możemy odnaleźć we fragmentach kilku tekstach kultury: spektaklu “Osmędeusze” Mirona Białoszewskiego oraz w powieści “Ludzie Bezdomni” Stefana Żeromskiego.

15. 4. http://www.kolejkamarecka.pun.pl/viewtopic. php?id=1001&p=1&fbclid=IwAR1jvxqbPQ1B6V0Dkbs8jn2omgU5HNx2VSC1Dq8fuFPjbo2sRqCWn-hEDAI

Place nieistniejące nieistniejące A4 A4 || Plac Plac Parysowski Parysowski Place

stan współczesny ze stanem przedwojennym skala 1:5000

istniejące budynki budynki stan na 1939 r. obrys placu stan na 1939 r. istniejące drogi drogi stan na 1939 r. 57

Aksonometria historyczna - 1936 r.

aksonometria historyczna - 1936 r.

Place nieistniejące nieistniejące A4 A4 || Plac Plac Parysowski Parysowski Place

Aksonometria współczesna

aksonometria współczesna

Place nieistniejące nieistniejące A4 A4 || Plac Plac Parysowski Parysowski Place

Wartości Obecnie nieistniejący już plac Parysowski jest godnym świadkiem zmian w historii Warszawy. Nie ma wątpliwości, że pełnił znaczącą rolę w jej kształtowaniu. Dzięki jego istnieniu moglismy się dowiedzieć wiele o handlu, mieszkalnictwie, przemyśle i kulturze żydowskiej w XVII. Okres istnienia placu Parysowskiego przypada na czas ważnych wydarzeń w historii: druga wojna światowa, holocaust. Wraz ze zniszczeniami wojennymi plac zatracił swój dawny charakter. Jego forma i przeznaczenie nigdy nie zostały przywrócone.

Propozycja na upamiętnienie Obecnie powierzchnia historycznego placu jest zajmowana przez teren Szkoły samochodowej, boisko i otwatą siłownię. Teren garbarni Temler i Szwede jest budynkiem popadającym w ruinę. Celem naszej propozycji jest przywrócenie świadomości o historii placu Parysowskiego. Aby odzyskać ducha miejsca, podkreśliliśmy wartość obiektów, które tworzyły ściany urbanistyczne placu i jako jedyne przetwały do współczesnych czasów. Mowa o garbarni Temler i Szwede, znajdującej się w zachodniej cześci dawnego placu, która obecnie popada w ruinę. Chcąc przywrócić charakter handlowy proponujemy rewitalizację obiektu z przeznaczeniem na funkcję usługową. Przed fasadą budynku mógłby się znajdować teren przygotowany pod wydarzenia kulturalne np.: targi. Nasadzenia w projekcie są ulokowane w obrysie kamienic, które były zachodnią ścianą placu Parysowskiego. Drzewa mają symbolizować wysokość historycznych kamienic. Dostęp do przestrzeni publicznej znajdowałby się 60

od ulicy Dzikiej, Aleii Jana Pawła II i od ulicy Stawki w stronę garbarni. W propozycji zaprojektowaliśmy ścieżki prowadzące do nowej przestrzeni placu. Jednym z głównych celów posadzek jest odróżnienie się od obecnej nawierzchni poprzez nawiązanie do historycznych „kocich łbów”. Po drugiej stronie nasadzeń zachowujemy obszar sportowo-rekreacyjny należący obecnie do Technikum Samochodowego nr 2. Chcąc udostępnić ten teren szerszemu gronu użytkowników proponujemy zmianę jego charakteru na publiczny. Znajdować się tam będzie: boisko sportowe, siłownia zewnętrzna, a także plac zabaw. Mamy nadzieję, że plac, dzięki takim działaniom, na nowo stałby się miejscem aktywności społecznych, a nowoprojektowane funkcje wprowadziłyby życie w rejonie Nowolipek.

Place nieistniejące nieistniejące A4 A4 || Plac Plac Parysowski Parysowski Place

3 4

stan współczesny plus projektowany skala 1:5000

istniejące budynki

plac publiczny

teren sportowy

stoiska handlowe

historyczny obrys placu

siłownia zewnętrzna

istniejące drogi

boisko sportowe

projektowane drzewa

plac zabaw

usługi w parterach

Place nieistniejące Place nieistniejąceA5 A5|| Tłomackie Tłomackie

Paulina Czerwińska Klaudia Setniewska Julia Szuniewicz

Tłomackie

Wielka Nieobecna

Położenie Nieistniejący dziś plac, będący przedmiotem opracowania, położony był na terenie dawnej warszawskiej jurydyki Tłomackie, leżącej między ul. Bielańską, Długą a Lesznem. Ob‐ szar ten był oddzielony od Warszawy Wałem Zygmuntowskim od XVII wieku. Współcze‐ śnie jest to obszar Śródmieścia Warszawy.

Historia powstania placu Tłomackie (lub Tłumackie)1 to dawna jury‐ dyka2, która powstała w 1749 roku poprzez podzielenie wałem obronnym jurydyki Lesz‐ no. Teren ten stał się własnością Eustachego Józefa Potockiego. Podczas panowania Po‐ tockich był to obszar słabo zurbanizowany i miał charakter typowo wiejski. Zmiany za‐ częły się po 30 latach istnienia jurydyki, kie‐ dy w 1779 roku Karol Schultz zainteresował się tym terenem. Bankier wykupił dworek przy ul. Bielańskiej, na miejscu którego urzą‐ dził fabrykę. Nabywał również kolejne posia1. odmienna zapis jest wynikiem różnej pisowni nazwy miasta: Tłumacz lub Tłómacz 2. jurydyka - prywatny teren na obszarze, bądź obok miasta królewskiego, niepodlegający władzom miejskim 62

dłości, gdzie na jego polecenie Efraim Schro‐ eger3 zaprojektował ciąg bliźniaczych bu‐ dynków. Swoimi działaniami Schultz dążył do utworzenia tam centrum czynszowo-han‐ dlowo-hotelowego. Wykonany projekt czę‐ ściowo zrealizował Szymon Bogumił Zug4, który jednocześnie dokonał radykalnych zmian w projekcie Tłomackiem i w 1783 roku narysował swoją koncepcję przebudo‐ wy jurydyki. Na jego planie widnieje prosto‐ kątny plac obudowany z każdej strony zespo‐ łem budowli o charakterze rezydencjonal‐ nym oraz mieszkalno-usługowym z hotelem, stajniami, wozowniami i publicznym wodo‐ zbiorem, który stanowił centralny punkt pla‐ cu. Szymon Bogumił Zug przykładał wszel‐ kich starań by zmienić wrażenie małomia‐ steczkowości, jednak to było trudne ze względu na niską, czasem jedynie parterową zabudowę. Zarys placu pojawił się na Planie Miasta Warszawy z 1809 roku. 3. Efraim Schroeger (1727-1783) - polski architekt niemieckiego pochodzenia, przedstawiciel wczesnego klasycyzmu inspirowanego architekturą Francji 4. Szymon Bogumił Zug (1733-1807) - polski architekt pochodzenia niemieckiego, architekt krajobrazu, przedstawiciel klasycyzmu

Place nieistniejące Placenieistniejące A5 Tłomackie Place nieistniejąceA5 A5||| Tłomackie Tłomackie

Tłomackie - stan na 1809 r. skala 1:2200

budynki istniejące w 1809 r.

obrys placu - stan na 1809 r.

ulice istniejące w 1809 r. zieleń zagospodarowana, stan na 1809 r. 63

Place nieistniejące Place Place nieistniejące nieistniejąceA5 A5 A5_|| Tłomackie Tłomackie

Życie funkcjonowanie placu Życie ii funkcjonowanie placu

W Tłomackiem żyło się bezpiecznie i cicho, ponieważ bramy do jurydyki zamykano na noc i pilnowano by nie znaleźli się w niej że‐ bracy ani nędzarze. Dodatkowo strażnicy strzegli całego terenu od ognia. Na podstawie Prawa o miastach5 wydanego w 1791 roku, Tłomackie stało się częścią Warszawy. Dwa lata później bankructwo Karola Schultza za‐ hamowało tamtejsze inwestycje. Finalnie zrealizowano około 50% planowanych zało‐ żeń architektonicznych. Przez następne lata miejsce podupada, aż do 1801 roku, kiedy większość posesji staje się własnością Teresy Miączyńskiej. Wówczas zniesiono zasadę za‐ mykania bram, dzięki czemu plac zyskał bar‐ dziej publiczny charakter. Z czasem pojawili się kolejni właściciele budynków (m.in Ka‐ mieńscy, Lessen, Rosengart), którzy kupowa‐ li kamienice i urządzali w nich hotele i zajaz‐ dy. Było to doskonałe miejsce do tego typu usług, ze względu na położenie dzielnicy przy wjeździe do miasta. Na początku XIX wieku pojawiają się plany Antoniego Coraz‐ ziego6, który chciał połączyć Tłomackie z wytyczanym placem Bankowym. Projekt ten nie został zrealizowany. W międzyczasie pu‐ ste działki zostały zapełnione powstającą spontanicznie zabudową o różnych funk‐ cjach. Kolejne inwestycje prowadzili głów‐ nie bogaci Żydzi. W 1872 roku Gmina Ży‐ dowska dokonała zakupu posesji pod budo‐ wę Wielkiej Synagogi. Od momentu jej po‐ wstania na Tłomackiem gęsto osiedlili się ży‐ dzi, także ci ubodzy, tworząc tym samym centrum kulturalne Warszawskiej Gminy Ży‐ dowskiej. 5. Prawa o miastach - właściwie Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej – ustawa przyjęta przez Sejm Czteroletni (1788–1792) w 17913 6. Antonio Corazzi (1792-1877) - włoski architekt, przedstawiciel klasycyzmu. W Królestwie Polskim działał w latach 1819-1847

Obudowa Obudowa placu placu-- najważniejsze najważniejsze obiekty obiekty Tłomackie 1. - Kamienica Lilpopa projektu Józefa Lessela, powstała w 1830 roku. Wznosiła się przy wąskim przesmyku łączą‐ cym plac z ul. Bielańską. Obiekt ten jest jed‐ nym z nielicznych ocalałych budynków z ob‐ szaru warszawskiego getta. Jego dzisiejszy adres to al. Solidarności 75. Tłomackie 3/5. - Główna Biblioteka Juda‐ istyczna założona z inicjatywy Ludwika Na‐ tansona w 1879 roku jako Biblioteka Wiel‐ kiej Synagogi. Zaprojektował ją Edward Ebera. W budynku znajdowała się również siedziba Instytutu Nauk Judaistycznych, gdzie kształcono rabinów, nauczycieli religii, historii oraz literatury żydowskiej. Od 1947 roku mieści się w nim Żydowski Instytut Hi‐ storyczny. Tłomackie 6. – Kamienica Schultza, Rzewu‐ skiego zaprojektowana przez Sz.B. Zuga, po‐ wstała w latach 1782-1793. Zawierała pre‐ kursorskie jak na tamte czasy rozwiązanie sklepu w parterze. Obecnie nie istnieje. Tłomackie 7. - Wielka Synagoga, projektu Leandra Marconiego7, otwarta w 1878 r. Była najbardziej znaną i dominującą budowlą na placu. Obecnie nie istnieje.

7. Leandro Jan Marconi (1834-1919) - polski architekt. Projektował wiele budowli eklektycznych, nawiązywał do form renesansu włoskiego i klasycyzmu.

Place nieistniejące Placenieistniejące A5 Tłomackie Place nieistniejąceA5 A5||| Tłomackie Tłomackie

Tłomackie - stan na 1939 r. skala 1:2200

budynki istniejące w 1939 r.

obrys placu - stan na 1939 r.

ulice istniejące w 1939 r.

rzut Wielkiej Synagogi

zieleń zagospodarowana, stan na 1939 r. 65

Place nieistniejące Place Place nieistniejące nieistniejąceA5 A5 A5_|| Tłomackie Tłomackie

Tłomackie 9/11/13. - dom „Pod Orłem Bia‐ łym” zaprojektowany przez Szymona Bogu‐ miła Zuga, powstał w XVIII wieku. Był to je‐ den z najistotniejszych budynków na Tło‐ mackiem. Funkcjonował jako największy ho‐ tel ówczesnej Warszawy, a jednocześnie był najwyższym budynkiem na placu. Urządzo‐ no w nim między innymi pierwszą publiczną galerię obrazów, a także muzeum figur wo‐ skowych. Został zburzony podczas II Wojny Światowej. Wstępne projekty wodozbiorów "Gruba Kaśka" - proj. Szymon Bogumił Zug, po 1780 r.

Wielka Synagoga Synagoga

Elewacja Domu "Pod Orłem Białym" z 1783 roku

Tłomackie 10. - Budynek centrali telefonicz‐ nej zaprojektowany przez J.N. Czerwińskie‐ go w 1929r. Kamienica została zniszczona podczas II Wojny Światowej. Tłomackie 13. - Siedziba Związku Dzienni‐ karzy i Literatów Żydowskich, gdzie wygła‐ szano prelekcje, dyskutowano o książkach, a także o kwestiach społecznych. Od początku XX wieku miejsce skupiające inteligencję żydowską. Centralnym punktem w zabudowie placu był wodozbiór zwany dziś „Grubą Kaśką”. Sz. B. Zug zaprojektował kilka wersji tego obiektu. Ostatecznie budowla ma kształt walca o śred‐ nicy zewnętrznej 4,3 metra i została wznie‐ siona w 1787 r. Zdobiona jest fryzem trygli‐ fowym oraz płycinami z boniowaniem. Zwieńczona jest schodkowym, miedzianym daszkiem z pozłacaną kulą. 66

Członkowie postępowych kręgów żydow‐ skiej społeczności przedstawili w 1859 roku propozycję wybudowania nowej synagogi, która miała by być bardziej reprezentacyjna, większa i lepiej usytuowana od synagogi na Daniłłowiczowskiej8. Po pozytywnej decyzji wydanej przez Komisję Rządową Spraw We‐ wnętrznych w 1861 roku, powołany Komitet Budowy Synagogi zadecydował o kupnie po‐ sesji na Tłomackiem, w pobliżu domów ży‐ dowskich. W miejscu dawnego Dworku Mo‐ drzewiowego, znajdowały się dwie XVII

Tłomackie z Wielką Synagogą i wodozbiorem Gruba Kaśka

8. Synagoga przy Daniłowiczowskiej 8/10 synagoga istniejąca w latach 1849–1878 w Warszawie

Place nieistniejące Placenieistniejące A5 Tłomackie Place nieistniejąceA5 A5||| Tłomackie Tłomackie

Tłomackie - stan na 2021 r. skala 1:2200

budynki istniejące obecnie - 2021 r. ulice istniejące obecnie - 2021 r. obrys placu - stan na 1939 r. 67

Place nieistniejące Place Place nieistniejące nieistniejąceA5 A5 A5_|| Tłomackie Tłomackie

wieczne kamienice, które wyburzono pod bu‐ dowę Wielkiej Synagogi. Członkowie komi‐ tetu mieli bardzo wysokie wymagania co do architektury świątyni. Zdecydowano o rozpi‐ saniu konkursu architektonicznego, jednak żadna z nadesłanych sześciu prac nie spełnia‐ ła wszystkich wymagań. Powołanie kolejne‐ go konkursu miało podobny skutek. Osta‐ tecznie zamówiono projekt u znanego war‐ szawskiego architekta Leandra Marconiego. Budowa rozpoczęła się w maju 1876 roku, a uroczyste otwarcie nastąpiło pod koniec września 1878 roku. Świątynia stała się do‐ minantą w przestrzeni placu.

Architektura Synagogi Synagoga powstała na planie krzyża łaciń‐ skiego w stylu klasycystycznym. Główne wejście podkreślone zostało poprzez wynie‐ siony czterokolumnowy portyk zwieńczony tympanonem. Całość zwieńczono kopułą na kształt korony, która miała symbolizować główną i najważniejszą synagogę Warszawy. Świątynia była trójnawowa, w nowatorskiej konstrukcji żeliwnej. Jej wielkość pozwalała na pomieszczenie ponad 2 tysięcy wiernych. Wnętrza w stylu renesansowym wykonano ze szlachetnych materiałów, były one proste i harmonĳne.

Wielka Synagoga w Warszawie, 1915 r. 68

Wielka Nieobecna Gmina Żydowska wraz z Tłomackiem i znaj‐ dującą się na nim Wielką Synagogą została szczególnie dotknięta w okresie II Wojny Światowej. Hitlerowcy po utworzeniu getta warszawskiego przystąpili do niszczenia bu‐ dynków znajdujących się w jego obrębie. Po‐ mimo ciężkiej sytuacji, zbierano fundusze na remont zdewastowanej świątyni i ponowne jej uruchomienie. Po odnowieniu, synagoga funkcjonowała jeszcze przez rok, jednak w 1942 roku zapadła decyzja o jej zamknięciu. Stała się ona magazynem mebli i zrabowane‐ go żydowskiego mienia. Wybuch powstania w getcie warszawskim w 1943 roku, był po‐ czątkiem kresu istnienia świątyni. Powstanie zostało stłumione, pozostała przy życiu lud‐ ność wymordowana lub wywieziona, a całą dzielnicę zburzono i spalono. Ostatnim ak‐ tem symbolizującym likwidację dzielnicy ży‐ dowskiej było wysadzenie w powietrze Wiel‐ kiej Synagogi. Do akcji przygotowywano się 10 dni do 16 maja 1943 roku, kiedy o godzi‐ nie 20:15 osobiście Jürgen Stroop zdetono‐ wał synagogę. Po wojnie nie zdecydowano się na odbudowę świątyni.

Stan aktualny Okres wojny spowodował, że plac zniknął z map Warszawy na dziesiątki lat. Obecnie plac wciąż nie istnieje, jednak w 1986 nadano nazwę Tłomackie krótkiej ulicy za Błękitnym Wieżowcem. W miejscu dawnego placu znaj‐ duje się dziś Aleja Solidarności – część trasy W-Z, jeden z głównych Warszawskich cią‐ gów komunikacyjnych. Z budynków tworzą‐ cych niegdyś fasady placu, pozostały jedynie dwa obiekty – kamienica Lilpopa (Aleja So‐ lidarności 75, kiedyś Tłomackie 1) oraz daw‐ na Główna Biblioteka Judaistyczna, a aktual‐ nie siedziba Żydowskiego Instytutu Histo‐ rycznego (Tłomackie 3/5). Na środku Alei Solidarności, w miejscu gdzie rozdzielają się pasy trasy, znajduje się odrestaurowany wo‐

Place nieistniejące Placenieistniejące A5 Tłomackie Place nieistniejąceA5 A5||| Tłomackie Tłomackie

Tłomackie - stan na 2021 r. i 1939 r. skala 1:2200

budynki istniejące obecnie - 2021 r.

obrys placu - stan na 1939 r.

ulice istniejące obecnie - 2021 r. budynki istniejące kiedyśc - stan na 1939r. 69

ńs

Place nieistniejące Tłomackie Placenieistniejące 05 Place Place nieistniejące nieistniejąceA5 A5 A5_|| Tłomackie Tłomackie

o Tł ac

m ki e Les

zn o

Tłomackie - aksonometria, stan na 1939 r.

dozbiór Gruba Kaśka, w tej samej lokalizacji co na historycznym Tłomackiem. Na miejscu najbardziej okazałego obiektu – Wielkiej Sy‐ nagogi – znajduje się teraz Błękitny Wieżo‐ wiec. Po wojnie władze rozważały odbudowę synagogi, ale ostatecznie zdecydowano o no‐ wej inwestycji. Przygotowanie planów oraz 70

budowa drapacza chmur, znanego dziś jako Błękitny Wieżowiec, trwało łącznie 43 lata. Istnieją legendy, że tak długi okres, spowodo‐ wany jest klątwą jednego z rabinów, jeszcze z czasów wyburzania budynku w czasie woj‐ ny – budowa na danej działce miała sprawiać wiele trudności. W rzeczywistości za opóź‐

Place nieistniejące Tłomackie Placenieistniejące 05 Place nieistniejąceA5 A5|| Tłomackie Tłomackie Al .S ol id ar no śc pl

Tłomackie - aksonometria, stan na 2021 r.

nianie prac odpowiadają organizacje żydow‐ skie, a jedyne elementy świadczące o historii tego miejsca to tablica upamiętniająca przed wejściem, mała sala modlitw oraz sala wysta‐ wiennicza Żydowskiego Instytutu Historycz‐ nego.

Upamiętnienie placu Od 2018 roku, co roku, odbywa się symbo‐ liczna odbudowa synagogi w postaci pokazu multimedialnego na elewacji wieżowca wraz z odtworzonym z nagrań archiwalnych śpie71

Place nieistniejące Place nieistniejąceA5 A5|| Tłomackie Tłomackie

wem kantora Gerszona Siroty9. Akcja ma na celu przypomnienie historii Wielkiej Synago‐ gi, oddanie hołdu zgładzonej społeczności żydowskiej oraz wsparcie mniejszości do‐ świadczających przemocy.

wyraźnie widocznych podziałów. Ich ciem‐ noszary kolor kontrastuje z nawierzchnią hi‐ storycznych dróg, co również podkreśla daw‐ ny układ placu. Na obszarze dawnego Tło‐ mackiem zaprojektowano także słupy infor‐ macyjne, na których znajdowałyby się treści dotyczące historii miejsca. Proponuje się okrągły przekrój słupów, o średnicy 43 cm i wysokości 200 cm, nawiązując do Grubej Kaśki, która obecnie jako jeden z nielicznych budynków stanowi wspomnienie dawnego placu.

Wielka Synagoga na Błękitnym Wieżowcu -pokaz multimedialny

Projekt wspomnienia placu Niestety, ze względu na przebieg ulic, komu‐ nikacji miejskiej a także nowych budynków, zaproponowanie odtworzenia całej formy placu jest niemożliwe. Aby uwypuklić dawny plac i przywrócić jego istnienie w świadomo‐ ści mieszkańców, zaproponowana została po‐ sadzka, której granice sięgają jego dawnych ścian. Jej układ oraz pawimentacja nawiązuje do tego sprzed wojny. W nawiązaniu do hi‐ storycznych nawierzchni, zdecydowano się zastosować chropowatą kostkę granitową, w kolorze jasnoszarym, w przestrzeniach daw‐ nych dróg jezdnych. Ma to na celu odzwier‐ ciedlenie ,,kocich łbów”, które dawniej po‐ krywały ulice Tłomackiem. Kiedyś, chodniki piesze pokryte były gładkim materiałem, na który mnie odznaczały się tak wyraźnie po‐ działy jak na ulicach. Z tego względu zdecy‐ dowano się zaprojektować posadzkę o gład‐ kiej fakturze, jednak starannie układanej, bez 9. Gerszon Sirota (1874-1943) – wykonawca żydowskiej muzyki wokalnej, w latach 1908-1927 nadkantor Wielkiej Synagogi w Warszawie 72

Tłomackie w XIX wieku, widoczna posadzka placu

Proponowany materiał do pokrycia historycznej nawierzchni dróg i chodników

Place nieistniejące Placenieistniejące 05 Tłomackie Place nieistniejąceA5 A5|| Tłomackie Tłomackie

Autorska propozycja posadzki na miejscu dawnego Tłomackiem skala 1:1000

budynki istniejące - stan na 2021 r.

tablice informacyjne

ulice istniejące obecnie - stan na 2021 r.

projektowana nawierzchnia historycznych dróg

projektowana zieleń trawiasta

projektowana nawierzchnia historycznych chodników

zieleń wysoka

projektowana na historycznych dr projektowana na historycznych ch 73

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

Kacper Borek Paweł Skowron

Rynek Praski Pradziadek Bazaru Różyckiego

Każda rzeka ma dwa brzegi Kiedy na zachodnim brzegu Wisły, od czasów wczesnego średniowecza rozwijała się książęca Warszawa, prawy brzeg rzeki poratsała jeszcze gęsta puszcza. Z czasem bujną roślinność zaczęły przerzedzać nieliczne osady i wsie szlacheckie, pod które teren pozyskiwano wskutek wypalania lasów. Proces ten, inaczej nazywany prażeniem, dał nie tylko przestrzeń na lokację, ale także i nazwę osadzie Praga1. Pierwsze pisemne wzmianki o tej miejscowości pochodzą z roku 14322, chociaż bez wątpienia rozwijała się ona już wcześniej. Przełomowy okres dla tych terenów nastąpił w II połowie XVI wieku, kiedy to w związku z planowaną na polach sąsiedniej wsi Kamion, pierwszą wolną elekcją królewską, wybudowano pierwszą stałą przeprawę przez Wisłę w tym rejonie - most Jagielloński. Wzrost politycznego i gospodarczego znaczenia Pragi ściągnął tutaj wielu możnych, wśród których 1. 2. 74

Handke, K.: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa, 1998. Sołtan, A,: Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze. Praga w ciągu wieków. Warszawa, 2006.

znaleźli się m. in. biskup Marcin Białobrzeski oraz marszałek Adam Kozanowski. To z ich inicjatywy założono tam liczne dwory, spichlerze, słodownie, browar, cegielnię, żupę solną, a także klasztor. oo. Bernardynów. Tereny przez nich nabyte zaczęto nazywać odpowienio Pragą Biskupią oraz Pragą Magnacką. Przyspieszone procesy urbanizacyjne znacząco przyczyniły się do faktu, że handlowo-rzemieślnicza osada na przeprawie przez Wisłę na mocy aktu lokacyjnego z dnia 10 lutego 1648 roku uzyskała prawa miejskie3. Dokument potwierdzał prawo do zakładania cechów rzemieślniczych oraz gildii kupieckich, a także do handlu drogą lądową i wodną. Wyznaczono również cztery doroczne jarmarki i dwa cotygodniowe targi. Liczba ta, w porównaniu do innych okolicznych miejscowości, wskazywała na szczególne względy prażan u króla. W tym samym czasie lewobrzeżne Leszno uzyskało prawo do jedynie 2 jarmarków rocznie4.

3. 4.

https://muzeumwarszawy.pl/narodziny-pragicz-1-akt-lokacyjny/ (dostęp z dnia 20.01.2022) Mórawski, K.: Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze. Od Targowego do "Jarmarku Europa". Warszawa, 2006.

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

. oo or ów szt yn kla nard r Be

plac parafialny

Kam

ion

W a isł

100[m]

przybliżony plan Pragi z Rynkiem Praskim pod koniec wieku XVIII skala 1:5000 budynki istniejące rzeka Wisła podziały własnościowe gruntów oraz drogi granice Rynku Praskiego 75

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

Praga handlowa Kluczowymi miejscami dla XVII i XVIII-wiecznej Pragi były targi i place. Całkiem dobrze zurbanizowana miejscowość posiadała już w roku 1642 dwie zorganizowane przestrzenie handlowe5, z których jedną był zapewne Rynek Praski. O nim samym, jako placu, w źródłach historycznych zachowało się bardzo niewiele informacji. Temat targów był często pomijany w opracowaniach historycznych, a ich miejsce w powszechnej świadomości ograniczało się jedynie do lokalnych zwyczajów. Najprawdopodobniej jednak, tak jak i inne rynki miejskie, Rynek Praski pełnił głównie funkcję placu handlowego. Trzeba jednak zaznaczyć, że w przeciwieństwie do miast zakładanych "in cruda radice", Praga nigdy nie posiadała centralnie wyznaczonej przestrzeni targowej z ratuszem. Role te, były rozrzucone po terenie całego miasteczka, a funkcje bazarowe w dużym stopniu pełniła także szeroka i dość gęsto zabudowana ulica Targowa.

kwadratu o bokach ok. 130 x 135 metrów w południowej części miasta, prawdopodobnie na skrzyżowaniu drogi prowadzącej z przeprawy rzecznej z drogą łączącą klasztor ze Skaryszewem. Jego kształt wpisywał się w dość organiczną, ale bliską do ortogonalnej, siatkę ulic, w której zajmował jeden kwartał. Z jego czterech narożników wychodziły ulice, a ściany tworzyły stosunkowo gęsto zlikalizowane drewniane zabudowania mieszkalne i zagrody. Na środku placu prawdopodobnie znajdowały się również tymczasowe budy, kramy i stragany. Z północno-zachodniego narożnika rynku wychodziła droga, która łączyła go z placem parafialnym, a następnie klasztorem oo. Bernardynów. Na zachód wychodziła droga łącząca plac z rzeką. Natomiast południowo-wschodni narożnik prowadził do drogi na Skaryszew.

zdjęcie makiety makiety z Muzeum Pragi, która w przybliżony przybliżony sposób prezentuje Pragę z końcaXVIII XVIIIwieku, wieku,fot.: fot.:Paweł Paweł Skowron Skowron prezentuje Pragę z końca fragment C. Ryt.: Delineation von dervon Action, fragment mapy: mapy:Albercht Albercht, C. Ryt.: Delineation der welche Schweden und Saxen, nebst denen PoAction, zwischen welche denen zwischen denen Schweden und Sahlne, vorgegangen bey Warschau xen, nebst denen Pohlne, vorgegangen bey Warschau d. 21/31 Julij 1705. źródło:https://polona.pl/ http://polona.pl/ d. 21/31 Julij 1705. źródło:

Rynek Praski pierwszy raz pojawia się w źródłach kartograficznych na mapie z roku 17186. Był on placem o planie zbliżonym do 5. 6.

Mórawski, K.: Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze. Od Targowego do "Jarmarku Europa". Warszawa, 2006. Albercht, C. Ryt.: Delineation von der Action, welche zwischen denen Schweden und Saxen, nebst denen Pohlne, vorgegangen bey Warschau d. 21/31 Julij 1705

Wiedza na temat szczegółowego charakteru zabudowań Rynku jest dość szczątkowa. Jednym z niewielu źródeł, na którym można się opierać są rewizje jurydyki praskiej dzierżawionej przez Klasztor Kamedułów z roku 1711. Ze swoistego spisu podatkowego wynika, że przy Rynku znajdowały się drewniane zabudowania o zróżnicowanym przeznaczeniu i stanie technicznym. Składały się na nie m.in. domostwa szewca, rzeźnika, wójta czy też pisarza.

zto ard

ern rB ynó w

kos zar y

kosz a

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

s kla

, wa a rgo wsk a o T ul. ąbk Z ul.

ul.

n wa ko

u Br

ul.

rze cz

a żn ze br awa o z lew ars W

Wisła

100[m]

plan fragmentu Pragi z roku 1808 skala 1:5000 budynki istniejące

skarpa oraz mury fortyfikacji

woda

drogi

łąki 77

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

Wielu mieszkańców, wymienionych w dokumencie z nazwiska, posiadało lub wynajmowało także pola i gospodarstwa zwane placami, co wskazuje na ich rolniczą profesję. Inne dzierżawione posesje, niejednokrotnie opisywane jako "budy", sugerują z kolei istnienie mało zamożnych domów przy lub nawet w samym Rynku. Dom alias buda w rynku. Tam mieszka Antoni Sikorski, szewc, który asseiut, ze pro hoc anno 1711 zapłacił czynsz i żniwowe do rąk samemu Waszmości Panu, ale na to żadnych kwitów nie produkował i za insze lata tak czynszowych, jak o żniwowych żadnych kwitów non produxit.7 Duże zróżnicowanie zamożności mieszkańców i ich źródeł utrzymania wskazuje, że przez lata obszar ten pozostawał miejscem o dużej dynamice społecznej i przestrzenią ożywionego handlu. Sprzedawano tam artykuły spożywcze, odzież, drewno, wozy, konie i bydło. O znaczeniu całej Pragi jako ośrodka handlowego i jej dynamicznym wzroście w XVIII wieku świadczyć może chociażby zestawienie bydła rogatego sprowadzanego do Warszawy. w 1784 roku było 243,8 tysięcy sztuk, w tym z Pragi 84,4 tys. sztuk, tj. 35% ogółu zwierząt przypędzonych do Warszawy w tym okresie, ale w 1790 roku już 121,6 tys. sztuk, w tym z Pragi 96,3 tys. sztuk, tj. 70% ogółu zwierząt.8 7.

8. 78

Rewizja jurydyki praskiej dzierżawionej przez klasztor kamedułów z Góry Królewksiej ukazująca stan placów i nieruchomości oraz wywiązywania się ich posiadaczy z podatków żniwnych i czynszów. [Praga], 14 XII 1711 Mórawski, K.: Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze. Od Targowego do "Jarmarku Europa". Warszawa, 2006.

Siedlisko łez Położenie tuż przy stolicy, oprócz znacznych zysków gospodarczych, przyniosło Pradze, a zarazem Rynkowi Praskiemu, wiele zagrożeń. Cieniem na losach tego miejsca kłady się wielokrotnie wojny i bitwy, które odbywały się na przedpolach Warszawy. Praga znacząco ucierpiała w trakcie Potopu Szwedzkiego w latach 1655-1660. Ostatecznym ciosem okazał się być jednak szturm armii Suworowa podczas insurekcji kościuszkowskiej, 4 listopada 1794 roku, znany dziś jako Rzeź Pragi. Doprowadził on nie tylko do wymordowania znacznej ilości mieszkańców miastaczka, będącego już wtedy częścią Warszawy, ale i do niemal kompletnego zniszczenia jej zabudowy, w tym struktury Rynku Praskiego.

frangment vonvon der fragment mapy: mapy:Bach, Bach,J.:J.:Plan PlanMiasta MiastaWarszawy=(Plan Warszawy = (Plan StadtWarschau): Warschau):odrysowany odrysowanywwroku roku1808. 1808. der Stadt źródło: http://polona.pl/ źródło: https://polona.pl/

Przypieczętowaniem końca dotychczasowego układu urbanistycznego był rok 1806. Z rozkazu Napoleona Bonaparte, zaczęto wtedy budowę twierdzy, która miała być częścią umocnień stolicy w czasie walk z Imperium Rosyjskim9. Doprowadziło to do zupełnego zniszczenia dotychczasowej tkanki miejskiej i stanowiło kres istnienia Rynku Praskiego w opisywanej formie. 9.

Nieuważny, A.: PRAGA PODCZAS WOJEN NAPOLEOŃSKICH. Warszawa, 2009.

ań ret Lo

a ług

ul.

D ul.

a sk

w ko

ąb l. Z

a sk

ul. rze db Na żn a

ul.

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

and

leks

ul. A

Dłu

ul. a sk ań ret Lo

ul. Na db

Roga Groch tki owskie

rze żn

ul.

n wa ko

u Br

a żn ze br awa o z lew ars W

a sk

ul.

w ko

ga Dłu

100[m]

ań ret Lo ul.

a ndr ksa 0 ul. Ale 50

ąb l. Z

Wisła

a sk

ul. rze

db Na a żn

ul.

plan fragmentu Pragi z roku 1820

Dłu

skala 1:5000

ań ret Lo

drogi

kwartały zabudowy ul.

rze

żn

l. B

a sk

woda planowane na wa ko u r

skarpa

ul.

budynki istniejące

Roga Groch tki owskie

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

Śmierć i ponowne narodziny Upadek wojsk Napoleona sprawił, że wybudowana fortyfikacja przestała być już potrzebna. Opuszczona i zdegradowana, zaczęła być stopniowo zastępowana organiczną, odradzającą się strukturą miejską. Wtedy to jednak, a dokładnie w latach 1815-1830, w ramach struktur Królestwa Polskiego działała Rada Budownicza pod kierunkiem Stanisława Staszica. Efektem jej pracy jest widoczny na Planie Warszawy, sporządzonym przez Korpus Inżynierów Wojskowych w roku 1820, projekt zabudowy Pragi. Rysunek ten jest w zasadzie redukcją całościowego planu urbanistycznego Pragi autorstwa Jakuba Kubickiego10.

wym. To właśnie w tym fragmencie możemy doszukiwać się powiązać z istniejącym jeszcze 30 lat wcześniej Rynkiem Praskim. Podobna lokalizacja oraz funkcja, chociaż w nowym organiźmie, przypomina coś w rodzaju "potomka" opisywanego placu. Na skutek upadku powstania listopadowego, projekt regulacji Pragi nie wszedł jednak nigdy w życie, a tereny te przez następne lata wciąż pozostawały chaotycznymi przedmieściami dynamicznie rozwijajacej się Warszawy. Impulsem do zmian dla Pragi była budo- ości arn lid wa kolei żelaznej. Most kolejowy, drogowy So Al. most Aleksandra (nazywany mostem Kierbedzia), Dworzec Wileński, a później Dworzec Wschodni stały się elementami łączącymi Pragę z głównymi miastami Cesarstwa Rosyjskiego, ponownie wynosząc ją do rangi jednego z najważniejszych ośrodków handlu w tym rejonie. Prawdopodobnie właśnie ten aspekt przyczynił się do zatwierdzenia w 1864 roku kolejnego planu regulacyjnego, którego część, tym razem, weszła w życie11.

ul.

fragment mapy: zrobionego fragment mapy:Plan Planogólny ogólnyWarszawy Warszawy podług podług zrobionego przez inżynierów wojskowych,litografowanych litografowanych w w Sztabie Sztabie przez inżenierów woyskowych, Kwaterm-a General-go Warszawie,Ludwik LudwikLetronnele, Letronnele Kwaterm-a General-go ww Warszawie,

fragment mapy:mapy: Varsava = Warszawa: sanitarna karta goroda fragment Varsava = Warszawa : sanitarnaa kartas „pokazaniem„ cisla umersich”ototcholery choletyv" v” 1867 1867 g.; g.; goroda s" pokazaniem" cisla umersich" źródło:https://polona.pl/ http://polona.pl/ źródło:

Chociaż sam projekt tego nie przewidywał, to już na planie miasta z roku 1867 widzimy, że jeden z niezabudowanych kwartałów został przekształcony w kolejny plac - targ koni. Jego obrys w przybliżony sposób pokrywa się z kształtem Rynku Praskiego. a

isł

Zakładał on nałożenie nowej siatki ulic i placów na ocalałe budynki. Główne, projektowane arterie wychodziły osiowo na panoramę Zamku Królewskiego i wzbogacone były o reprezentacyjne place. Uwzględniając handlowy charakter dzielnicy, autorzy zaprojektowali także kilka placów handlowych, przeznaczając np. południowy odcinek ulicy Targowej na targ bydła i koni. Na linii ulicy Brukowej usytuowano natomiast plac będący w założeniu targiem zbożo-

10. Krogulec, T.: Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze. Kartograficzny obraz Pragi. Warszawa, 2006.

11. tamże

siń

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

Al.

ści

rno

li So

ul . l iel

g Ja śka oń

ul. Sie ul.

o eg ski ow rak

o eg

s ze

ski

ka ińs

iń as l. J

go kie

ks.

ul.

s tow po o ł K

ul. gie Ja

rze

ńś

o eg

ul.

ski

ow rak

Sie

llo

ul.

ińs

s ze

ki ńs

o eg

ski

ul.

I. ks.

tow po

Port P

raski

Kło

ul.

i rze

a sk

ul.

and

eS eż rz

yb W

Dłu

w ko

ąb l. Z

ciń ze zc

rze

db Na

ie śk

ul.

isł

a sk

ań ret Lo ul.

leks

ul. A

100[m]

Port P

a żn

raski

ul. ga

Dłu

plan fragmentu Pragi z roku 2022 ań ret Lo

eS eż rz yb

ul.

skala 1:5000

a sk

ciń ze zc

budynki istniejące

tereny zieleni

woda

drogi i ścieżki

ż ze br

w ko

ul.

N ie ul.

śk

a budynki planowane an u Br

Roga i Groch tkdrzewa owskie

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

A jego handlowa funckja, po raz kolejny pozwala nam się doszukiwać następnego „potomka” Rynku Praskiego, około 80 lat po jego „śmierci”. Tym razem już wnuczka.

o eg

ul.

ski

ow rak

Sie

ińs

s ze

e ski Teoria siń wędrujących placów Ja

ul.

Rynek Praski jest szczególnym placem. go kie wsże nie przetrwał do naszych Pomimo tego, o t o łop . K w postaci fizycznej, ani w świaczasów, . kani s. I ul domości zbiorowej, to jednak z uporem, powraca na mapę i Pragi w zmienionych poe staciach. Raz ul. Owkrz formie targu zbożowego przesuniętego nieco na północ, raz w formie kwadratowego targu bydła zsuniętego nieco na wschód. Można też zaryzykować stwierdzenie, że z Bazarem Różyckiego, a nawet nieistniejącym już Jarmarkiem Europa, wiążą go bliskie więzi "rodzinne". Historia zanotowała już kilka cyklów reinkarnacji Rynku Praskiego i wszystko wskazuje na to, że jesteśmy świadkami kolejnego z nich. Proponowana przez deweloperów transformacja przestrzeni, zapewne wytworzy stosunkowo atrakcyjny, szczególnie dla gentryfikantów, punkt na mapie Warszawy. Nie trudno domyślić się, że prawdopodobnie będzie to kolejny impuls do rozwoju tej dzielnicy. eS eż rz yb

Dzisiaj tereny wokół dawnego Rynku Praskiego to typowy przykład gentryfikacji. Na obszar zrujnowanych kamienic i fabryk wlała się współczesna zabudowa mieszkaniowa o formach mniej lub bardziej nawiązujacych do charakteru Pragi. Chociaż proces sporządzania Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego wciąż trwa, to wiadomo już, że najprawdopodobniej, zgodnie z planem deweloperów, zostaną zrealizowane tam 4 wielkosalowe inwestycje: Nowa Praga (zabudowa mieszkaniowa dla klasy średniej i galerie usługowo-handlowe), City (dominanta przestrzenna w postaci zespołu wieżowców o wysokościach od 100 do

wizualizacjaplanowanych planowanychinwestycji iwenstycjiwwrejonie rejonie wizualizacja Portu Praskiego: źródło: http://portpraski.pl/ Portu Praskiego; źródło: https://portpraski.pl/ ul.

Przez kolejne stulecie kwartał ten był stopniowo przebudowywany. Targ bydła ustąpił miejsca zabudowaniom rzeźni, a otaczające ją stragany zastąpiono w dwudziestoleciu międzywojennym betonowymi arkadami12. W tym czasie przedłużono i zagęszczono również siatkę ulic, która widoczna jest w planie Pragi do dziś. Wydarzeniem, na któci re warto jeszcze zwrócić uwagę jest budooś arn d i l So wa Portu Praskiego na terenach starorzecza Al. Wisły. Plan jego budowy, pod nazwą „Nowego Portu”, wypracowano jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym. Początkowo składać się miał on z 5 basenów, z czego do wybuchu wojny, udało wybudować się tylko 313. Port służył do przeładunku towarów, jednak z czasem jego funkcję przejął Port Żerańśki, a Praski wodny, plac handlowy z czasem ulegał coraz głębszej degradacji.

160 metrów), Doki (luksusowa dzielnica mieszkaniowa w dawnych basenach portowych) oraz Park Mediów (centrum naukowe wraz z kompleksem sportowym).

kie

ś iń

c ze zc

isł

12. Kasprzycki J., Stępień M.: Pożegnania warszawskie. Warszawa, 1971. 13. Encyklopedia Warszawy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994.

a żn rze a ob zaw w s le ar W

Al.

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

ści

rno

li So

ul . l iel

g Ja śka oń

ul. Sie ul.

o eg ski ow rak

o eg

s ze

ski

ka ińs

iń as l. J

go kie

ul.

ks.

s tow po o ł K

ul. Ja

rze

ńś

llo

gie

ul.

Port P

raski

a sk

ul.

and

w ko

Dłu

ąb l. Z

ań ret Lo

ul.

leks

ul. A

a sk

ul. na

eS eż rz

ż rze

yb W

ciń ze zc

isł

ie śk

100[m]

ul. ga Dłu

Port P

raski

porównanie planów fragmentu Pragi z roku 2022 oraz końca XVIII wieku skala 1:5000 ań ret Lo ul.

elementy planu z roku 2022

rze żn

tereny zieleni

budynki istniejące woda

db Na

planowane

r l. B woda

ul.

a budynki an ow uk

a sk

budynki istniejące

elementy planu z końca wikeu XVIII

Rogatk własnościowe gruntów oraz drogi podziały i Groch

owskie

drogi i ścieżki drzewa 83

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

aksonometria fragmentu wokół Rynku Praskiego w okolicach końca XVIII wieku aksonometria fragmentu Pragi wokół RynkuPragi Praskiego w okolicach końca XVIII wieku opracowana na podstawie makiety obrazującej przybliżony wygląd Pragi z końca XVIII wieku, dostępnej w Muzeum Pragi

Napływ nowych mieszkańców przeniesie się na zwiększoną potrzebę lokali handlowych, usługowych i przestrzeni publicznych. A to już tylko jeden krok od powstania kolejnej reinkarnacji Rynku Praskiego. I jeśli można szukać dziś jakichkolwiek powiązań z XVIII-wiecznym placem, to właśnie przez tą najprostszą z możliwych analogii:

oba powstają z potrzeby wymiany dóbr. Troskę o dziedzictwo kulturowe, przestrzenne i architektoniczne widzimy zatem w tym przypadku nie jako potrzebę odbudowania, bądź fizycznego zaznaczania nieistniejącego, ale jako czułość na rodzące się właśnie potrzeby przyszłych i obecnych mieszkańców.

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

o ieg sk

ul.

. I.

w to po

Kło

i ze

O ul.

ul.

Sie rak ow

ieg o

Port Praski

brz eże

Szc zec i

ńśk i

aksonometria Pragidanego w okolicach dawnego Rynku Praskiego z roku 2022 aksonometria fragmentu Pragi wfragemntu okolicach Rynku Praskiego w roku 2022

Naturalnym dla tego miejsca jest fakt, że nowe założenia urbanistyczne, przynoszą ze sobą zupełnie nowe kształty i formy. Czy to w formie zielonego skweru przyległego do Pomnika Kościuszkowców, czy to w formie długiej portowej promenady, Rynek Praski ma szansę istnieć nadal, jeśli tylko w gęstej, deweloperskiej zabudowie znajdzie się miejsce

na ogólnodostępną przestrzeń publiczną. Być może właśnie kolejną jego postacią będzie ciąg restauracji nad brzegiem wody, ekologiczny targ spożywczy w cieniu drzew, przystanek tramwaju wodnego, a być może jedynie kubaturowa galeria usługowo-handlowa z trzypoziomowym podziemnym parkingiem. 85

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

Wytyczne na prszyszłość Największą szansę na odnalezienie "potomka" Rynku Praskiego, wedle wchodzących już w życie planów deweloperów, upatrujemy w obszarze pomiędzy północnym brzegiem kanału Portu Praskiego a planowanymi budynkami usługowymi i mieszkalnymi nad bulwarem.

o eg

ski

ińs

s ze

o eg

ul.

iń as

ul.

ski

ow rak

o eg

ski

s. l. k

w oto

łop

I. K

ul.

rze

eS eż rz yb

W ie śk iń

c ze zc

Sie

a isł

Postulujemy również o wytworzenie jasnych i czytelnych powiązań widokowych oraz funkcjonalnych placu z okolicznymi przestrzeniami o charakterze publicznym takimi jak: ulica Targowa i Ząbkowska, Plac Weteranów z 1863r. i Park Praski oraz planowana w pobliżu kładka piesza przez Wisłę. Pomysłem wartym uwagi jest również reaktywacja wodnego tramwaju, którego jeden z przystanków mógłby znajdować się w Porcie Praskim. Wplecenie nowego placu w istniejącą miejską tkankę pozwoli mu na szybsze wrośnięcie w zastaną strukturę urbanistyczną.

ul.

Aby przestrzeń ta zaistaniała jako plac publiczny, proponujemy obudowanie jej w parterze punktami usługowymi i handlowymi, stawiając na równi lokale komercyjne z ci lokalnymi przestrzeniami targowymi oraz oś arn d i rzemieślniczymi. Założenie pewnegol. Sol roA dzaju parytetu na miejscowe, podstawowe usługi pozwoli na wytworzenie sytematycznego, codziennego ruchu, a co za tym idzie, nieprzypadkowej społeczności. Proponujemy także, zorganizowane wylewanie się usług na przestrzeń placu np. w postaci czasowych pawilonów handlowych wzdłuż samego nadbrzeża. Ich cykliczny ruch może stanowić odległe nawiązanie do okresowych targów na praskich placach. Sam teren placu powiniem zachować priorytet dla ruchu pieszo-rowerowego, zostawiając jedynie możliwość obsługi kołowej lokalów usługowych.

a żn rze a ob zaw w s le ar W

Place nieistniejące nieistniejące A6 A6 || Rynek Rynek Praski Praski Place

Al.

ści

rno

li So

ul . l iel

g Ja śka oń

ul. Sie ul.

o eg ski ow rak

o eg

s ze

ski

ka ińs

iń as l. J

go kie

ul.

I. ks.

s tow po o ł K

ul. Ja

połączenie z ulicą Targową i Ząbkowską

rze

ńś

llo

gie

ul.

połączenie z Placem Weteranów 1863 r. oraz Parkiem Praskim

połączenie z kładką pieszą przez Wisłę Port P

raski

a sk

ul.

w ko

ąb l. Z

ań ret Lo

ul.

Dłu

z dra anpołączenie eks lwarszawski mi portami rzecznymi

ul. A

a sk

ul. a żn

eS eż rz

rze

yb W

ciń ze zc

isł

ie śk

100[m]

ul. ga Dłu

Port P

raski

wytyczne projektowe dla nowej przestrzeni publicznej w Porcie Praskim ul.

skala 1:5000

ań ret Lo

drzewa

drogi i ścieżki

ż rze

tereny zieleni

woda

planowane

ul.

l. B

budynki na wa ko u r

a sk

budynki istniejące

proponowana lokalizacja lokali usługowych i handlowych proponowana przestrzeń nowego placu Rogatk i w Porcie Praskim Groch publicznego owskie

kierunki powiązań przestrzennych obrys historycznego Rynku Praskiego 87

Historyczne place niezaistniałe B1 Dzielnica Piłsudskiego: Plac Bolesława Chrobrego, Plac Zwycięstwa 1920 roku Plac Władysława IV, Plac Prezydenta Ignacego Mościckiego B2 Plac Narodowy i Niepodległosci 89

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

Julia Lisonek Julia Lisonek Szymon Nieszporek Szymon Nieszporek

Dzielnica Piłsudskiego Projekt zagospodarowania Pola Mokotowskiego Pierwsze plany

Demonstacja siły

Warszawa w okresie dwudziestolecia międzywojennego była gęsto zabudowanym miastem o ścisłym układzie urbanistycznym. Dużym obszarem niezabudowanym znajdującym się najbliżej centrum było Pole Mokotowskie. Jego teren mieścił wówczas lotnisko, przy którym znajdował się tor wyścigów konnych oraz przyległe do niego place. Ponadto grunty Pola Mokotowskiego stanowiły nierozparcelowany teren należący do Skarbu Państwa i Zarządu Miasta. Pomysł na stworzenie południowej arterii sportowo - reprezentacyjnej powstał wraz z propozycją planu regulacyjnego miasta z 1927 roku. Była to koncepcja będąca kontynuacją akademickiej idei urbanistyki placów gwiaździstych1.

Śmierć marszałka Józefa Piłsudskiego 12 maja 1935 roku była początkiem jego kultu, powstałego w wyniku działań władz i społeczeństwa. Stało się to impulsem do stworzenia założenia urbanistycznego na jego cześć, które swoją skalą dorównywać miało planom Osi Stanisławowskiej. Zespołem projektowym kierowali Bohdan Pniewski1 i Jan Olaf Chmielewski2 we współpracy z profesorami Aleksandrem Bojemskim3 oraz Rudolfem Świerczyńskim4. Reprezentacyjna Dzielnica Piłsudskiego miała symbolizować władzę i potęgę. Zakładano połączenie wcześniejszych planów dzielnicy akademickiej z funkcją biurową i licznymi obiektami upamiętniającymi postać Piłsudskiego.

Szkic wstępny planu regulacyjnego - zarys ogólny;

1. układ przestrzenny należący do XVII-wiecznego założenia Osi Stanisławowskiej

1. polski architekt, przedstawiciel modernizmu, profesor Politechniki Warszawskiej 2. polski architekt, urbanista, wykładowca akademicki. 3. polski inżynier i architekt, profesor Politechniki Warszawskiej 4. polski architekt, przedstawiciel neoklasycyzmu i modernizmu, w latach 1931–1934 dziekan Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

Plan ulic przyszłej dzielnicy reprezentacyjnej 1935 r.

skala 1:15 000

istniejące kwartały zabudowy projektowane kwartały 91

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

Świątynia Opatrzności Bożej Pierwszy konkurs na projekt Świątyni, która stanowić miała dominantę głównego placu dzielnicy, został rozpisany jesienią 1929 roku. Kościół miał być symbolem pamięci dla zamierzeń sprzed zaborów o budowie Świątyni na cześć uchwalenia Konstytucji 3 Maja, na terenie obecnego Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego.

ówcześnie planowanej Alei Sejmowej, która stanowiła najważniejszą oś kompozycyjną całego założenia. Późniejsze plany dzielnicy wskazują, że została zsunięta z osi, nie ograniczając ruchu jezdnego oraz ciągłości kompozycyjnej. Sama aleja zmieniła nazwę na Aleję Piłsudskiego. W wyniku nieporozumień miedzy władzami kościelnymi a architektami, dotyczących wizji projektu Świątyni, rozpisano kolejny konkurs. Wytypowano projekt Bohdana Pniewskiego, wyróżniajacy się „spójną kompozycją rzutu i harmonijną bryłą, pomnikowością, dobrym dostosowaniem do funkcji tak reprezentacyjnych, jak i liturgicznych”73.

Projekt Dzielnicy

Wizualizacja projektu Świątyni Opatrzności Bożej, proj. Bohdan Pniewski źródło: Warszawa Niezaistniała, Trybuś J.

Początkowo sąd konkursowy przydzielił nagrody trzem projektom: Bohdana Pniewskiego, Zdzisława Mączeńskiego15 oraz Jana Koszczyca-Witkiewicza62. W założeniach budowla miała być ustawiona na osi

5. polski architekt; absolwent oraz wykładowca na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej 6. polski architekt i konserwator zabytków

W 1935 roku Zarząd Miejski Warszawy opublikował plan miasta z zaznaczonym układem przyszłych ulic na terenie Pola Mokotowskiego, który nawiązywał jeszcze do założenia placów gwieździstych. Po śmierci Marszałka podjęto decyzje o nadaniu nowo projektowanej dzielnicy jego imienia. Tym samym oddanie prac konkursowych dotyczących zagospodarowania Pola Mokotowskiego przesunięto o kilka miesięcy, na listopad 1935 roku. Praca nad projektem została podzielona na dwa etapy. W pierwszym zespoły miały przedstawić koncepcje powiązania dzielnicy z resztą miasta poprzez sieć dróg oraz osi widokowych. Drugi etap stanowił rozwiazanie Forum Chwały, zakładanego w pobliżu Świątyni oraz przyjęcie ogólnej formy dla dzielnicy. Konkurs zakończył się wyróżnieniem siedmiu zespołów projektowych, jednak żaden z nich nie odzwierciedlał znaczenia reprezentacyjnego elementu miasta jaki miała 7.

Trybuś J.: Warszawa Niezaistniała, 2018.

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

Plan zagospodarowania przyszłej dzielnicy reprezentacyjnej 1938 r.

skala 1:15 000

istniejące kwartały zabudowy projektowane budynki projektowana zieleń 93

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

decyzje o systematycznej i konsekwentnej pracy nad projektem, zamiast ogłaszania kolejnego konkursu. W drugiej połowie 1936 roku, powołano Biuro Projektu Dzielnicy Marszałka Józefa Piłsudskiego, którego współkierownikami byli urbanista Jan Olaf Chmielewski i architekt Bohdan Pniewski. W procesie projektowym dzielnica nabierała coraz bardziej militarnego charakteru. Powodem tego było zapotrzebowanie na grunty pod budowę gmachów reprezentacyjnych dla instytucji związanych z Wojskiem Polskim (np. Kierownictwo Marynarki Wojennej projektowane na skrzyżowaniu ul. Wawelskiej oraz Żwirki i Wigury lub Komenda Główna Ligii Ochrony Powietrznej Przeciwgazowej przy ul. Wawelskiej). Ciekawym a zarazem kontrowersyjnym przypadkiem był projekt meczetu, który miał powstać w sąsiedztwie gmachu Dyrekcji Lasów Państwowych, natomiast najbardziej szczegółowo opracowaną koncepcją był budynek Izby Patentów Rzeczpospolitej projektu Rudolfa Świerczyńskiego. Był to przykład późnego polskiego modernizmu z elementami rustykalnymi (t. zw. styl trzydzieści siedem). Świerczyński miał

również duży udział w powstawaniu projektu urbanistycznego dzielnicy. Wraz z Aleksandrem Bojemskim wykonali szereg szkiców koncepcyjnych dotyczących wschodniej części założenia. Na ich podstawie można rozpoznać gabaryty, skalę oraz formę zabudowy jakimi operowali projektanci. Charakterystyczne były szerokie aleje i zabiegi stosowane dla uzyskania odpowiedniego przewietrzania między budynkami. Zabudowa sięgała ok. 20-22 m, co odpowiadało 5 kondygnacjom nadziemnym. Plan z 1937 roku przedstawiał układ o większej szczegółowości, brakowało w nim jednak Forum Chwały, natomiast Aleja Piłsudskiego miała układ symetryczny, co miało ulec zmianie w późniejszym etapie.

Szkice koncepcyjne autorska A. Bojemskiego i R. Świerczyńskiego, 1937, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Szkic koncepcyjny zagospodarowania kwartału autorska A. Bojemskiego i R. Świerczyńskiego, 1937, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

Porównanie stanu projektowanego z obecnym 1938/2021 r.

skala 1:15 000

istniejące budynki

projektowane budynki

istniejące działki

projektowane działki place 95

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

1938

Jedną z nich była Aleja Niepodległości. Drugą, istniejącą Żwirki i Wigury planowano zlikwidować na rzecz połączenia ulic Raszyńskiej i Wołoskiej, natomiast trzecia z nich, przebiegająca na tyłach Świątyni, była przedłużeniem ulicy Pasteura idącym aż do Żwirki i Wigury. Na południu, założenie przecinać miała planowana kolej. Projekt ten zawarty był w planach szczegółowych miasta i spajany z jego sąsiednimi fragmentami. Jesienią 1938 roku został przedstawiony na wystawie „Warszawa wczoraj, dziś i jutro” w formie plansz oraz pokaźnej makiety stworzonej w skali 1:500.

1938

Makieta Dzielnicy Piłsudskiego przedstawiona na wystawie "Warszawa wczoraj, dziś i jutro", 1938 r., źródło: https://warszawa.fandom.com/wiki/Historia_międzywojenna

Rok później został sporządzony plan uzupełniony m. in. o gmach Biblioteki Narodowej, kampus Uniwersytetu Warszawskiego oraz Parlament, przed którym stał szaniec z trumną Marszałka. Postawienie go dokładnie w tym miejscu miało charakter symboliczny i odzwierciedlało władzę Józefa Piłsudskiego nad obradami Parlamentu. Główna Aleja Piłsudskiego i Forum Chwały przedstawiono w układzie asymetrycznym. Świątynia Opatrzności została przesunięta o ok. 100 m na południe, by widziana z Alei stała się jeszcze bardziej monumentalna i dynamiczna. Kwartały zabudowy wzdłuż Alei zmieniły swoją formę na dziedzińcowy układ. Zaplanowano również trasy przelotowe dzielące długi układ Dzielnicy. 96

Do wybuchu II Wojny Światowej czynności realizowane na rzecz powstania dzielnicy były bardzo chaotyczne. Z jednej strony wprowadzano regulację ulic, kanalizację, przydzielano grunty pod budowę. Z drugiej jednak liczne instytucje, które miały zostać zlikwidowane w ramach nowej dzielnicy, działały do samej wojny. W wyniku tego powstawały inwestycje rozproszone na terenie projektowanego założenia.

Wizualizacja gmachu Kierownictwa Marynarki Wojennej, proj. Rudolf Świerczyński, 1934/35 r.

Zdjęcie lotnicze Wydziału Chemii UW, 1945 r., źródło: http:// www.warszawa1939.pl/node/31

Mimo, że ostateczna koncepcja planu była w większości opracowana, brakowało funkcji dla uzupełnienia części kwartałów. W 1938 roku zdecydowano się jednak na wytyczenie działki pod budowę Świątyni Opatrzności wraz z sąsiadującym baptysterium i otoczeniem Forum Chwały. Samą budowę zaplanowano na 1939 rok. W podobnej sytuacji znajdował się projektowany wieżowiec Polskiego Radia, który miał

zamykać oś ul. Puławskiej na Placu Unii Lubelskiej. Po rozstrzygnięciu konkursu, projekt zaprezentowano na wystawie. W 1939 roku rozpoczęto prace budowlane pod inwestycję, lecz wybuch wojny przerwał realizację.

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

Obiektem w pełni ukończonym był gmach zaprojektowany przez Rudolfa Świerczyńskiego. Powstał na przełomie lat 1934/35 na skrzyżowaniu ulic Wawelskiej oraz Żwirki i Wigury i miał stanowić zwieńczenie północno-zachodniego narożnika dzielnicy. Pierwotnie mieścił Kierownictwo Marynarki Wojennej, a po wojnie był siedzibą innych instytucji wojskowych. Tego samego roku powstał również gmach Wydziału Chemii Uniwersytetu Warszawskiego na terenie miasteczka akademickiego, którego projekt sporządzony został w 1922 roku przez architekta Tadeusza Zielińskiego(przyp). Budowę rozłożono na dwa etapy, w wyniku czego przed wojną udało się zrealizować tylko część założonego pierwotnie projektu. Podczas wojny budynek pełnił funkcje szpitala wojskowego dla Wehrmachtu. Ostatecznie gmach został ponownie przekazany na użytek edukacyjny dopiero w lipcu 1945 roku.

Zestawienie porównawcze stanu zagospodarowania placu Konstytucji Kwietniowej (współcześnie skwer Boya-Żeleńskiego), źródło: http://www.warszawa1939.pl/node/31

W sąsiedztwie budynku Polskiego Radia miała powstać kolonia mieszkaniowa TKM18 o charakterze luksusowego domu gościnnego. Założenie zaczęto realizować w 1938 roku, ostatecznie powstało 8 lat później. Realizacja nie zgadzała się jednak w pełni z pierwotnym projektem Bohdana Pniewskiego. Mieszkania o dużej liczbie pokoi podzielono na mniejsze, zlikwidowano windy i zrezygnowano z wieży będącej ważnym elementem założenia. Plac Konstytucji Kwietniowej, który powstał we wnętrzu koloni jest jedynym, który udało się zrealizować ramach Dzielnicy Piłsudskiego. Obecnie nosi nazwę skweru Boya Żeleńskiego i ma charakter zazielenionej przestrzeni półpublicznej.

8. Towarzystwo Kredytowe Miejskie, instytucja kredytu hipotecznego miejskiego

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

aksonometria projektu dzielnicy - 1938 r.

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

100 Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

aksonometria aktualna - 2021 r.

101

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego

Upamiętnienie dzielnicy Wybuch wojny spowodował przerwanie prac nad rozwojem Dzielnicy Piłsudskiego. Jak jednak wyglądałyby terenu Pola Mokotowskiego, gdyby udało się zbudować wielkoskalowe założenie? Czy przetrwałoby w swojej pierwotnej formie? Jak zmieniałyby się funkcje powstałych budynków? Ciekawym wydaje się fakt, iż niewiele jest osób, w których świadomości istnieje pojęcie "Dzielnicy Piłsudskiego". Od kilku lat trwają prace nad stworzeniem witrualnego modelu 3D ukazującego projekt wraz ze wszystkimi jego elementami, tymi istniejącymi oraz tymi, które zachowały się tylko na szkicach i planach. Naszą propozycją jest uwiecznienie widoków niezaistniałej dzielnicy na tablicach informacyjnych umieszczonych na terenie Pola Mokotowskiego i w jego sąsiedztwie. Prezentowane widoki byłyby odtworzeniem rzeczywistych perspektyw obiektów w planowanym układzie urbanistycznym. Ten zabieg mógłby być wrażeniowym przekaźnikiem wiedzy na temat projektu.

Widok przedstawiający główną oś Alei Piłduskiego oglądaną z zachodniej

Aleja Piłsudskiego - część zachodnia

Świątynia Opatrzności Bożej

Gmach Polskiego Radia

Aleja Piłsudskiego - część wschodnia

Parlament i szaniec

Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego

Dzielnica Piłsudskiego

Dzielnica Piłsudskiego Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsan et

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsan et

Lorem ipsum dolor sit amet, co

102

Schemat tablic informacyjnych

Place niezaistniałe B1 | Dzielnica Piłsudskiego Mapa z widokami upamiętniającymi najważniejsze miejsca Dzielnicy Józefa Piłsudskiego

103

Placeniezaistniałe | Plac Narodowy i Niepodległości Place niezaistniałe B2 |B2 Plac Narodowy i Niepodległości

Bartosz Zalewski Bartosz Zalewski Matvei Aleinikau Matvei Aleinikau Mateusz Gortat Mateusz Gortat

Plac Narodowy Plac Narodowy Plac Niepodległości Plac Niepodległości Planowane, a niepowstałe Planowane, niepowstałe

Pierwsze wzmianki Place te po raz pierwszy pojawiają się na opracowaniu planistycznym Warszawy autorstwa Stanisława Różańskiego z roku 1931. Wcześniejsze publikacje, m.in. z 1917 autorstwa Tadeusza Tołwińskiego, Plan Informacyjny Wielkiej Warszawy z lat 1918 -1920 oraz plan z roku 1926 ich nie uwzględniają.

Krótka historia Mokotowa

104

Dzisiaj Mokotów to prężnie funkcjonująca dzielnica w południowej części Warszawy, granicząca m.in. ze Śródmieściem, Ochotą, Wilanowem oraz Ursynowem, natomiast przed I wojną światową był to niewielki obszar mieszkalny włączony w 1916 do granic Warszawy, na którym znajdowało się między innymi lotnisko wojskowe. Po jej zakończeniu teren ten zaczął być intensywnie zabudowywany i rozwĳany. Zaczęto budować kamienice, budynki rządowe czy też gmachy uczelni (SGH,SGGW), wprowadzano komunikację miejską. Po śmierci marszałka Józefa Piłsudskiego zaczęto myś-

leć o utworzeniu Dzielnicy Piłsudskiego, z Polem Chwały i Świątynią Opatrzności Bożej jako kluczowymi jej punktami, choć plany zabudowy na terenie Pola Mokotowskiego pojawiały się już wcześniej, m.in. połączenie Placu na Rozdrożu z pierwotną planowaną lokalizacją świątyni Opatrzności Bożej poprzez wyznaczenie tzw. Alei Sejmowej

Plan realizacji Ogólny Plan Zabudowania Stanisława Różańskiego z 1931 zakładał poprowadzenie ulicy Uniwersyteckiej, mającej przecinać przyszłą dzielnicę Piłsudskiego, ulice Rakowiecką, Narbutta, i tym samym połączyć plac Narutowicza z Mokotowem. O ile Plac Narodowy miałby być końcem osi ulicy Uniwersyteckiej pomiędzy ulicami Madalińskiego, Ligocką i aleją Niepodległości, o tyle Plac Niepodległości był planowany dalej na południe wzdłuż alei Niepodległości, w widłach ulic Antoniego Odyńca i Racławickiej. W momencie wytyczania Placu Narodowego na jego terenie istniały już pojedyncze budy-

Placeniezaistniałe | Plac Narodowy i Niepodległości Place niezaistniałe B2 |B2 Plac Narodowy i Niepodległości

Al. Niepodległości A. J. Madalińskiego

Plac Narodowy na tle przedwojennej zabudowy skala 1 : 5000

Al. Niepodległości Racławicka

Ursynowska

E. A. Odyńca

105

Placeniezaistniałe | Plac Narodowy i Niepodległości Place niezaistniałe B2 |B2 Plac Narodowy i Niepodległości

nki zatem nie była to całkowicie pusta przestrzeń. Natomiast w przypadku Placu Niepodległości był to obszar jeszcze w większości niezabudowany i zahaczający o wschodni kraniec terenu Ogrodu Działkowego Tramwajarzy istniejącego po dzień dzisiejszy pod nazwą ROD im. Obrońców Pokoju1. Ostateczne granice Placu Niepodległości są niejasne. Na mapie Wydziału Planowania Miasta z 1938 r. widoczna jest jego południowa granica przebiegająca w osi ulicy E. A. Odyńca, natomiast na mapie historycznej Urzędu Miasta Warszawy z 1939 r.2 jego granica kończy się na terenie wspominanych ogródków działkowych i osi ulicy Ursynowskiej. Co więcej, w 1938 roku powstał projekt budowy Szkoły Powszechnej w tym miejscu, jako element planowanego rozwoju sieci szkolnej. Najprawdopodobniej była to pierwotna projektowana lokalizacja powstałej w 1. połowie lat 50. Szkoły Muzycznej nr 4 istniejącej obecnie przy ulicy Wiktorskiej 733.

Mapa planu Warszawy z zaznaczeniem ulicy Uniwersyteckiej , al. Niepodległości i projektowanych placów Zakład Miejski w m. st. Warszawie. Wydział Planowania Miasta, 1938 Źródło: https://polona.pl/item/plan-miasta-stolecznegowarszawy,MTE5MTgxMTIx/0/#info:metadata [dostęp: 11.01.2022]

Stan aktualny Place te nigdy nie powstały. Choć widoczne są jeszcze na planach z roku 1939, a w zdjęciach lotniczych widać kształtującą się regulację urbanistyczną i zarys tych placów, obecnie ich tereny mają zupełnie inną formę. Teren planowanego Placu Narodowego jest zabudowany, natomiast w miejscu projektowanego Placu Niepodległości powstały ogródki działkowe. Warto tu wspomnieć o tym, że w ramach planu ogólnego dla rozwoju Warszawy

106

1. https://rodobroncowpokoju.pl/historia-ogrodu/ [dostęp: 27.01.2022 r.] 2. https://mapa.um.warszawa.pl/ [dostęp: 27.01.2022 r.] 3. https://www.facebook.com/warszawskimodernizm/ photos/4060611823976129 [dostęp: 27.01.2022 r.]

Fragment planuplanu szczegółowego „Mokotowa Górnego” z Fragment szczegółowego "Mokotowa Górnego" projektowaną szkołą na Placu Niepodległości, wersja z 1937z projektowaną szkołą na Placu Niepodległości, wersja 1939 r., opublikowany na stronie Warszawski 1905 z 1937-1939 r., opublikowany naModernizm stronie Warszawski - 1939 Modernizm 1905 - 1939 Źródło: http://www.facebook.com/warszawskimodernizm/ Źródło: https://www.facebook.com/ photos/4060611823976129 warszawskimodernizm/photos/4060611823976129 [dostęp: 11.01.2022] [dostęp: 11.01.2022]

Placeniezaistniałe | Plac Narodowy i Niepodległości Place niezaistniałe B2 |B2 Plac Narodowy i Niepodległości

Al. Niepodległości A. J. Madalińskiego

Plac Narodowy na tle obecnej zabudowy

skala 1 : 5000

Al. Niepodległości

Racławicka

E. A. Odyńca

107

Placeniezaistniałe | Plac Narodowy i Niepodległości Place niezaistniałe B2 |B2 Plac Narodowy i Niepodległości 108

z 1982 teren ogródków był opisany jako „zieleń działkowa”. Natomiast plan ogólny z 1992 przewidywał już wykorzystanie części terenów działkowych na poszerzenie ulicy Racławickiej oraz na architekturę mieszkaniowo-usługową. Obecnie natomiast teren ten jest opisany w Studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy jako „zieleń urządzona”, a więc wygospodarowanie w ramach obecnie istniejących ogródków działkowych przestrzeni parkowej w celu jej upublicznienia i uporządkowania wydaje się całkowicie zasadne.

Placeniezaistniałe | Plac Narodowy i Niepodległości Place niezaistniałe B2 |B2 Plac Narodowy i Niepodległości

Al. Niepodległości A. J. Madalińskiego

Plac Narodowy. Zestawienie stanu historycznego i obecnego skala 1 : 5000

Al. Niepodległości

Racławicka

E. A. Odyńca

. Zestawienie stanu historycznego i obecnego

109

Placeniezaistniałe | Plac Narodowy i Niepodległości Place niezaistniałe B2 |B2 Plac Narodowy i Niepodległości

Al. Niepodległości

Racławicka

E. A. Odyńca

Propozycje projektowe Uznaliśmy, że obecna forma przestrzenna terenu planowanego Placu Narodowego nie wymaga ingerencji projektowej. Jednakże na obszarze, na którym był planowany Plac Niepodległości, a gdzie jest obecnie dojazd do parkingu przed bazarem „Pasaż Racławicka” przy skrzyżowaniu alei Niepodległości z Racławicką oraz ogródki działkowe, jest możliwość uporządkowania przestrzeni, podniesienia jej standardu (materiałowego i wykonawczego) oraz funkcjonalnego. Jako, że nie ma w najbliższej okolicy większego placu miejskiego ani też wielkopowierzchniowych obiektów handlowo-usługowych, można by zmniejszyć teren ogród110

ków działkowych i wygospodarować przestrzeń na halę targową lub pasaż handlowy, plac miejski z zielenią oraz parking podziemny dla tego terenu, który umożliwiałby zlikwidowanie większych parkingów naziemnych. „Nowy” Plac Niepodległości i aranżacja mu towarzysząca zajmowałyby teren nieco większy niż pierwotnie planowany, dostosowując się kształtem, otwarciami widokowymi i wyznaczeniem ścieżek do istniejącej infrastruktury oraz zabudowy. Wysokość hali nie byłaby wyższa niż 12 metrów. Od południa natomiast, między ulicą Odyńca a halą targową zaplanowaliśmy mały park, który od pasażu handlowego oddzielony byłby aleją pieszą z elementami zieleni oraz małej architektury.

J. M

ie go

iń

ad al

Nie pod leg łoś ci

Placeniezaistniałe | Plac Narodowy i Niepodległości Place niezaistniałe B2 |B2 Plac Narodowy i Niepodległości

Al.

Plac Narodowy na tle przedwojennej zabudowy - aksonometria

111

112 A.

J. M

ie go

iń

ad al

Placeniezaistniałe | Plac Narodowy i Niepodległości Place niezaistniałe B2 |B2 Plac Narodowy i Niepodległości

Al. Nie pod leg łoś ci

Plac Narodowy na tle obecnej zabudowy - aksonometria

113

Place niezaistniałe B2 | Plac Narodowy i Niepodległości

114

Historyczne place nieczytelne C1 Plac Grunwaldzki C2 Plac Przymierza C3 Plac Żelaznej Bramy Plac Mirowski C4 Rynek Solecki

115

Placeniezaistniałe nieczytelne C1 Place C1||Plac PlacGrunwaldzki Grunwaldzki

Emilia Emilia Kasjan Kasjan Mościcki Mateusz Mateusz Mościcki Sylwia Sylwia Głowienka Głowienka

Plac Grunwaldzki Niezamknięty Rozdział

Początki Następstwem inkorporacji przedmieść War‐ szawy i włączenia do granic miasta dawnych terenów wojskowych Cytadeli Warszawskiej, która wówczas przestała pełnić funkcję twierdzy, było rozpoczęcie w latach 20. XX wieku prac nad kształtowaniem Żoliborza. Dążono do stworzenia projektu zabudowy wyróżniającego się na tle innych, już istnieją‐ cych dzielnic, który jednocześnie stanowiłby element całościowego, spójnego założenia architektoniczno - urbanistycznego Warsza‐ wy. Jednak w początkowych planach zawar‐ tych w „Szkicu Wstępnym planu regulacyj‐ nego m. st. Warszawy” Plac Grunwaldzki jeszcze nie zaistniał. Jego początki szacowa‐ ne są na lata 1920-1922, kiedy prace nad pro‐ jektem Żoliborza przejęli Antoni Jawornicki i Józef Jankowski.

[Rys. C01.1] 116

Projekt placu Grunwaldzkiego, 1920-1922

Architekci stworzyli „Studium regulacyjne cytadeli z aleją Wojska Polskiego”, które za‐ kładało otwarcie cytadeli i stworzenie repre‐ zentacyjnej osi w dużej skali miasta.

Projekt W nowo powstałym projekcie z łatwością można odnaleźć cechy francuskiej szkoły projektowania urbanistycznego¹. Założenie tworzy charakterystyczna, monumentalna oś z zabudową obrzeżną, której zadaniem jest podkreślenie ważnych kierunków. W myśl tradycji znad Sekwany w całym układzie po‐ winny występować dominanty, a zakończe‐ niami kompozycji mają być wyraziste ele‐ menty. W koncepcji założenia alei Wojska Polskiego jedno z takich zamknięć miał two‐ rzyć Plac Grunwaldzki.

1. Antoni Jawornicki studiował na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, jak również w École Spéciale dʼArchitecture w Paryżu Źródło [Rys. C01.1]: www.warszawa1939.pl/biblioteka/opowiesci-kustosza/plac-grunwaldzki-jest-taki-w-warszawie

Placeniezaistniałe nieczytelne C1 Place C1||Plac PlacGrunwaldzki Grunwaldzki

ul. S tołe c z na

ul .A rty

K l.

ieg

k ńs

ul. Łą cz

no ści

ii ler

ul. Kawa

lerii

lskiego

ojska Po Aleja W

ul.

ryn

ark

ul. Piechoty

oś

ąc

.Ł

ska

rak

ul.

ictw

tn . Lo

Mapa historyczna stan na 1940 skala 1:5000

Zabudowa istniejąca

Planowane Kwartały

Ściany tworzące plac

Obrys ulic

117

Placeniezaistniałe nieczytelne C1 Place C1||Plac PlacGrunwaldzki Grunwaldzki

[Rys. C01.2]

Plan miasta, 1935

Plac Grunwaldzki został zaprojektowany na planie półkola z promieniście rozchodzącymi się ulicami (ulice: Artylerii, Kawalerii, Lot‐ nictwa, Marynarki, Piechoty). Średnicę głównej części założenia, na której oparto plan, miała stanowić ulica Stołeczna (obecnie ulica księdza Jerzego Popiełuszki). W drugiej linii, za zabudową otaczającą wnętrze urbani‐ styczne, również narysowano ulicę o półko‐ listym przebiegu – ulicę Łączności. Efekty pierwszych działań realizacyjnych Placu Grunwaldzkiego możemy zaobserwować na zdjęciach lotniczych z 1935 roku.

[Rys. C01.3] 118

Zdjęcia lotnicze Placu Grunwaldzkiego, 1945

Na fotografii [Rys. 09.2] widoczne są wyty‐ czone ulice: Kawalerii, Lotnictwa i Marynar‐ ki, częściowo ulica Artylerii i Łączności oraz pierwsze wzniesione budynki, w tym między innymi istniejący do dziś gmach Chemiczne‐ go Instytutu Badawczego zlokalizowany na rogu skrzyżowania ulic Lotnictwa i Łączno‐ ści. Przez plac w latach 1929-43, biegła nor‐ malnotorowa kolej Młocińska, łącząca War‐ szawę Gdańską z Łomiankami i Młocinami. Kolej miała być łącznikiem między przelud‐ nionym miastem i nową osadą zaplanowaną wg. idei miasta-ogrodu. Na podstawie planu Warszawy wydanego przez Wydział Plano‐ wania Miasta Zarządu Miejskiego w lipcu 1939 roku, można stwierdzić, że taki stan re‐ alizacji Placu Grunwaldzkiego utrzymał się aż do wybuchu II wojny światowej.

[Rys. C01.4] Widok przedwojennej zabudowy przy placu Henkla

[Rys. C01.5]

Zabudowania przy ul. Łączności

[Rys. C01.6]

Chemiczny instytut Badawczy

Źródło [Rys. C01.2], [Rys. C01.3] : Sławomir Gzell; PLACE GRUNWALDZKI I NARUTOWICZA W WARSZAWIE; Rocznik Historii Sztuki, tom XLIII PAN, 2018; Dostępny w Internecie: https:/ / j o u r n a l s . p a n . p l / C o n t e n t / 1 0 8 9 8 7 / P D F/ RHS%20XLIII%202018%2010-S.Gzell.pdf?handler=pdf Źródło [Rys. C01.4], [Rys. C01.5], [Rys. C01.6] : http://www .warszawa1939.pl/biblioteka/opowiesci-kustosza/placgrunwaldzki-jest-taki-w-warszawie

Placeniezaistniałe nieczytelne C1 Place C1||Plac PlacGrunwaldzki Grunwaldzki

Mapa stanu istniejącego - 2021 rok skala 1:5000

Budynki istniejące

Kwartały zabudowy wg. MPZP

Obrys ulic

Linie zabudowy MPZP

119

Placeniezaistniałe nieczytelne C1 Place C1||Plac PlacGrunwaldzki Grunwaldzki

Po wojnie Obszar Placu Grunwaldzkiego nie ucierpiał podczas wojny, ale mimo to upadła koncep‐ cja pierwotnego założenia z 1920 roku. Od‐ budowywana Warszawa miała zyskać nowe oblicze. Największą zmianę zapowiadał „Plan zagospodarowania przestrzennego" stworzony w Biurze Odbudowy Stolicy w 1947 roku. Wtedy na mapie Warszawy, po raz pierwszy pojawiła się trasa N-S, brutalnie odcinając Plac Grunwaldzki od Alei Wojska Polskiego. Koncepcja półokrągłego placu zo‐ stała zupełnie odrzucona. W tamtym czasie na popularności zyskały układy prostokreśl‐ ne, które skutecznie wyparły pierwotne pro‐ mieniste założenie. Jednak realizację północ‐ nej części Placu Grunwaldzkiego ostatecznie uniemożliwiło wytyczenie ulicy Broniew‐ skiego w 1954 roku.

Nowe początki Do idei osi postanowiono powrócić w 1977 roku. Odbył się konkurs, w wyniku którego na terenie Cytadeli Warszawskiej miało po‐ wstać Muzeum Wojska Polskiego². Nato‐ miast koncepcja Placu Grunwaldzkiego po‐ wróciła w latach 2000-2004 w postaci koncepcji na drugi koniec osi. Jej autorem był Andrzej Kiciński. Urbanista zapropono‐ wał stworzenie nowej dzielnicy - Żoliborza Południowego - z placem Grunwaldzkim jako centrum. Profesor Sławomir Gzell w „Roczniku Historii Sztuki tom XLIII" o przy‐ wołanym projekcie pisze tak: 2. Wygrał projekt Marka Budzyńskiego, Andrzeja Kicińskiego, Andrzeja Kowalczyka, przy współpracy Zbigniewa Badowskiego. Projekt nie został zrealizowany. Nowy konkurs ogłoszono w 2009 roku. Pierwszą nagrodę zdobyła pracownia WXCA. 120

„Ulica Łączności miała być restytuowana, czyli generalnie projektant chciał uszanować dziedzictwo budowania miasta. Przyświecała mu w pracy chęć utrzymania ciągłości plani‐ stycznej i tożsamości historycznej miejsca. Była to lekcja tego, jak o przestrzeni miasta można myśleć jednocześnie romantycznie i racjonalne. Ta lekcja nie została jednak od‐ robiona. Już w 2001 r. koncepcja musiała przybrać postać bardziej „deweloperską”." Na rzecz zysków deweloperskich, intensyw‐ ność zabudowy tego terenu została podnie‐ siona. Jednak w opracowywanych planach wciąż dążono do zachowania koncepcji z lat 20. XX wieku. Analogicznie, również i tym razem nie osiągnięto zachowania historycz‐ nego układu. Problemem były wydawane liczne warunki zabudowy dla poszczegól‐ nych obiektów. Decyzje ingerowały w spój‐ ność całego układu. Prace nad planem zago‐ spodarowania zostały zawieszone.

Nowe początki, znowu W 2004 roku podjęto decyzję o kolejnej próbie stworzenia planu dla opisywanego ob‐ szaru, ale nie sprzyjała temu jego kondycja urbanistyczna. Na przestrzeni lat ten frag‐ ment Żoliborza stał się chaotycznym zlep‐ kiem różnych koncepcji i projektów. W 2015 roku Oddział Warszawski SARP zainicjował warsztaty projektowe dla rejonu placu Grun‐ waldzkiego. Zwycięska koncepcja spotkała się jednak z wieloma negatywnymi opiniami. Autorzy zaproponowali nieduży ćwierć-koli‐ sty plac, który miał być tylko „pocieszeniem” po pierwotnej koncepcji półkolistego Placu Grunwaldzkiego.

Placeniezaistniałe nieczytelne C1 Place C1||Plac PlacGrunwaldzki Grunwaldzki

Zestawienie zabudowy istniejącej i historycznej skala 1:5000

Współcześnie istniejące budynki

Zabudowa historyczna

Współcześnie istniejące ulicy

Ściany tworzące plac

121

Placeniezaistniałe nieczytelne C1 Place C1 || Plac PlacGrunwaldzki Grunwaldzki

Aksonometria na bazie koncepcji z roku 1922 - stan zabudowy z roku 1939

Jest, ale go nie ma

MPZP

Plac wciąż istnieje jedynie z nazwy. Obecnie jest to skrzyżowanie, które pełni rolę ważnego węzła komunikacyjnego. Na przestrzeni ostatnich lat powstało wokół wiele nowych osiedli. W marcu 2021 w mediach opublikowano informacje o planach sprzedaży gruntów należących do miasta, w tym Placu Grunwaldzkiego³. Pomysł spotkał się ze sprzeciwem radnych dzielnicy Żoliborza. Oddanie tego terenu w ręce deweloperów byłoby końcem Placu Grunwaldzkiego jako miejsca ogólnodostępnego oraz wpisującego się w charakter całej dzielnicy.

Zapisy planu miejscowego z dnia 19.04.2018, dla terenu Żoliborza południo‐ wego przewidują zupełnie nowy wygląd pla‐ cu. W jego koncepcji zrezygnowano z wiel‐ koskalowego założenia na rzecz niewielkiego półokrągłego placu, przy któ‐ rym znalazłaby się głównie zabudowa usłu‐ gowa i mieszkaniowa. pierzejowy, zwarty charakter otaczającej plac zabudowy, ma być uzyskany dzięki wysokiemu wskaźnikowi in‐ tensywności – 2,5; maksymalnej wysokości budynków – 26m; oraz niewielkiemu – 25% udziału terenów biologicznie czynnych.

3. https://warszawa.naszemiasto.pl/plac-grunwaldzki-pod-

122

mlotek-miasto-szykuje-sie-do-sprzedazy/ar/c1-8177011

ski iew

erz eg oP op

ieł

us zki

n Bro wa sła dy Wł

Placeniezaistniałe nieczytelne C1 Place C1 || Plac PlacGrunwaldzki Grunwaldzki

ul.

Al.

Jan

aP aw ł

a ll

ul.

ks. J

ego

Aksonometria współczesna - 2021

Podsumowanie i wytyczne

Plac Grunwaldzki istnieje jedynie w teorii. Dawna koncepcja została utracona, a prze‐ strzeń stała się mozaiką pojedynczych, urba‐ nistycznych decyzji. W powszechnej opinii teren placu powinien zachować charakter miejsca publicznego, pełniącego funkcje społeczno-usługowe. Pierwotnie plac miał stanowić godne zwieńczenie Alei Wojska Polskiego. Zapisy uchwalonego planu miej‐ scowego oznaczają w praktyce powstanie je‐ dynie namiastki placu, który do pierwotnej koncepcji nawiązuje w sposób symboliczny i oznacza odejście od istotnej urbanistycznej roli. Plac Grunwaldzki mógłby wpisywać się

w charakter urbanistyczny Żoliborza – po‐ przez wprowadzenie zieleni przenikającej struktury miejskie. Odtworzenie pierwotnej koncepcji placu nie jest możliwe, jednak jego aktualny stan wciąż pozwala na stworzenie zielonego centrum lokalnego. Uważamy, że plac powinien zostać powiększony o możli‐ we do odzyskania fragmenty, nawiązując w formie do dawnego półkolistego założenia. Promieniście odchodzące ulice mogłyby zo‐ stać zaakcentowane pieszymi arteriami, wy‐ tyczonymi szpalerami drzew. Wprowadzone rozwiązanie kontrastowałoby z chaotyczną zabudową, która powstała na przestrzeni lat, ale przywróciłaby wyjątkowy charakter Pla‐ cu Grunwaldzkiego. 123

Place nieczytelneC2 C2| Plac | PlacPrzymierza Przymierza Historyczne place nieczytelne

KlaraPikus Pikus Klara Wiktor Basiak Wiktor Basiak DamianKunert Kunert Damian

Plac Plac Przymierza Przymierza NieistniejąceserceSaskiejKępy

Rys historyczny Plac Przymierza pojawił się po raz pierwszy w planach z lat 30 XX wieku, w związku z rozwojem prawobrzeżnej Warszawy po odbudowaniu mostu Poniatowskiego. Miał stanowić jedyny i zarazem centralny plac miejski Saskiej Kępy, na której pośród jeszcze niezagospodarowanych terenów zielonych pojawiały się pierwsze zabudowania willowe. Taki obraz Saskiej Kępy opisywał Bronisław Kopczyński: „Saska Kępa, a nie było to przecież tak dawno, bo w roku 1933 miała zaledwie kilkanaście domków i willi przy ulicy Miedzeszyńskiej, naówczas głównej arterii, oraz kilka na Francuskiej. W prawo i lewo rozciągały się pola, łąki i sady, gdzieniegdzie widniał dworek”1. W następnych latach sąsiedztwo Placu Przymierza było zabudowywane w szybkim tempie. Duża część zabudowań powstała przed wdrożeniem planów regulacyjnych (1935r.), co poskutkowało niejednolitym charakterem zabudowy, który spotykał się z różnymi opiniami.2

124

1. Bronisław Kopczyński, Przy lampce naftowej, w: Hanna Faryna-Paszkiewicz: Saska Kępa w listach, opisach, wspomnieniach... Warszawa: Kowalska/Stiasny, 2004, s. 60. 2. Ulica Francuska w Warszawie, https://wielkalitera.pl/aktualnosci/ulica-francuska-wwarszawie/ (dostęp 15.01.2022).

Projekt zagospodarowania Saskiej Kępy z lat trzydziestych. Projekt zagospodarowania Saskiej Kępy z(Frangment lat trzydziestych. Planowany układ finalnie uległ zmianom. Planu Planowany układ finalnie uległ zmianom. (Fragment-Planu m.st. Warszawy) Zarząd Miejski w m. st. Warszawie Dział Regulacji i Pomiarów. m.st. Warszawy) Zarząd Miejski w M. St. Warszawie – Dział Regulacji i Pomiarów.

Historyczne place nieczytelne Place nieczytelneC2 C2| Plac | PlacPrzymierza Przymierza

Rok 1939

skala 1:2000

Rok 1936

Zabudowa istniejąca skala 1:2000 Zabudowa planowana Zabudowa istniejąca Drogi Zabudowa planowana Granice placu Drogi Granice placu 125

Place nieczytelneC2 C2| Plac | PlacPrzymierza Przymierza Historyczne place nieczytelne 126

Do entuzjastów architektury Saskiej Kępy zaliczał się Adam Wolmar, który w 1935 roku pisał: „Pałacyk obok pałacyku, willa obok willi, a wszystkie prawie piękne jak marzenie, zharmonizowane z tłem, z otoczeniem o klasycznych już dzisiaj proporcjach geometrycznych, śpiewających jasnymi płaszczyznami i bryłami zwycięskiej pięknej prostoty. […] . Istotnie, Żoliborz nie ma ani jednej ulicy utrzymanej w tak szlachetnym stylu.”3. Opinię odmienną głosił np. Marek Leykam, który zastany stan krytykował: „obudowana łamaną linią frontów, niechlujnie wytyczonych przez przygodnych 'omentrów' zanim miasto zaczęło wytyczać ulice. Dom koło domu stoi inny w swej brzydocie. Czteropiętrowa kamienica z ładną ścianą szczytową koło nowomodnie rysowanej willi, do której dotyka kamieniczka czerwieniejąca się dachem. Luźna zabudowa przy zwartej, anarchia wszelkich form możliwych.”4. Plac przymierza został zlokalizowany w pobliżu dawnej włościańskiej kolonii pod Dębem i Prado, miejscu w którym według tradycji mieścił się dąb zasadzony przez króla Augusta III Sasa5. Podczas obrony Warszawy w czasie kampanii Wrześniowej w 1939 roku, w sąsiedztwie placu istniała barykada oraz stanowisko dowodzenia 336. Pułku Piechoty. Było to miejsce ciężkich walk aż do 28 września 1939 r. W północnym rogu skrzyżowania ulic Francuskiej i Zwycięzców, ok. 1935 roku stanęła perła architektury modernistycznej okresu międzywojennego - willa Łepkowskich. Została ona wzniesiona w latach 1933-1934 według projektu architektów Lucjana Korngolda i Piotra Lubińskiego. W trakcie II Wojny Światowej w budynku 3. Adam Wolmar, cyt. za: Hanna Faryna-Paszkiewicz: Saska Kępa. Warszawa: Murator, 2001, s. 38. 4. Marek Leykam, cyt. za: Hanna Faryna-Paszkiewicz: Saska Kępa. Warszawa: Murator, 2001, s. 38. 5. 73. rocznica walk o warszawską Saską Kępę pod patronatem honorowym prezydenta RP, https://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/4124,73-rocznicawalk-o-warszawska-Saska-Kepe-pod-patronatemhonorowym-prezydenta-RP.html (dostęp 15.01.2022).

Willa Państwa Łepkowskich, Warszawa, przed 1935. Źródło: Willa Państwa Łepkowskich, Warszawa, przed 1935. Źródło: http://architektura.muratorplus.pl/wydarzenia/polscyarchitekci-w-brazylii-i-tworczosc-hr-zygmunta-plater-zyberkahttps://architektura.muratorplus.pl/wydarzenia/polscywyklady_2097.html architekci-w-brazylii-i-tworczosc-hr-zygmunta-platerzyberka-wyklady_2097.html

Kino Sawa, widok od strony Placu Przymierza. Źródło: h t t p : /Kino / w w Sawa, w. fa cewidok b o o kod .costrony m / S toPlacu w a rzPrzymierza. y s ze n i eW iŹródło: a t ra k / posts/3833077003399312/ https://www.facebook.com/StowarzyszenieWiatrak/posts/3 833077003399312/

Kino Sawa, widok z wnętrza holu, 1963-1965 r. Źródło: http:// Kino Sawa, widok wnętrza holu, 1963-1965. Źródło: fotopolska.eu/Kino_Sawa_Warszawa https://fotopolska.eu/Kino__Sawa__Warszawa

Historyczne place nieczytelne Place nieczytelneC2 C2| Plac | PlacPrzymierza Przymierza

Rok 1987

skala 1:2000

Rok 1987

istniejąca skala Zabudowa 1:2000 Drogi Zabudowa istniejąca Granice placu Drogi Parking Granice placu Pomnik Stefana Żeromskiego Parking Pomnik Stefana Żeromskiego

127

Placenieczytelne nieczytelneC2 C2| Plac | PlacPrzymierza Przymierza Historyczne place 128

jednostki polskie broniły się przed oddziałami niemieckimi. Po wojnie został wyremontowany i w latach 1946-2005 pełnił funkcję ambasady Francji. Obecnie willa jest własnością prywatną.6 Po wojnie istniało tu gospodarstwo owocowe, które zlikwidowano w 1957 roku. Na jego miejscu, w 1963 otwarto kino Sawa jedyne kino na terenie Saskiej Kępy. Na salę kinową wchodziło się przez duży, elegancki, modernistyczny hol z balkonem, w którym także znajdował się bufet. Dodatkowo pod budynkiem ulokowano schron przeciwatomowy. Sala projekcyjna zaprojektowana została z odpowiednim dla widzów spadkiem oraz wyposażona w szerokokątny ekran. Elementy te były świadectwem prestiżu kina Sawa, cospowodowało, że w latach 60. i 70. odbywały się w nim przede wszystkim seanse filmów premierowych. W latach 80. rola kina została zaniżona do poziomu kina dzielnicowego, a w latach 90. władze miasta, mimo wyraźnego sprzeciwu mieszkańców Saskiej Kępy, podjęły decyzję o jego likwidacji.7 Pomiędzy skrzyżowaniem ulic Francuską i Zwycięzców, a kinem funkcjonował jedyny w okolicy strzeżony parking, a w latach 80. i 90. także i osiedlowy bazarek. Przed kinem stała rzeźba dłuta Jerzego Chojnackiego, przedstawiająca syrenkę z bukietem kwiatów oraz popiersie Stefana Żeromskiego, autorstwa Stanisława Sikory. Syrena została zniszczona w roku 1990, a po odrestaurowaniu stanęła przez Urzędem Dzielnicy Praga Południe. Popiersie Stefana Żeromskiego z powodu rozbiórki kina Sawa zostało przeniesione, lecz pozostało w obrębie placu Przymierza. 6. Strona internetowa restauracji Flaming & Co. BISTRO, Miejsce, https://www.flamingbistro-co.com/miejsce (dostęp 15.01.2022). 7. https://fotopolska.eu/Kino__Sawa__Warszawa (dostęp 15.01.2022); https://fotopolska.eu/135903,str.html?map_z=17 (dostęp 15.01.2022). 8. Serwis społeczności Saskiej Kępy, https://www.saskakepa.waw.pl/saska-kepa/ulice-saskiejkepy/plac-przymierza (dostęp 15.01.2022).

Budynek mieszkalny, który powstał na miejscu wyburzonego Budynek mieszkalny, który powstał miejscu wyburzonego kinana Sawa. Źródło: fot. własna kina Sawa. Źródło: fot. własna

Skrzyżowanie ulicy Zwycięsców z ulicą Francuską - plac Skrzyżowanie ulicy Przymierza Zwyciezców z ulicąŹródło: Francuską - plac dzisiaj. fot. własna Przymierza dzisiaj. Źródło: fot. własna

Skrzyżowanie ulicy Zwycięsców z ulicą Wandy - plac Przymierza Skrzyżowanie ulicy Zwyciezców z ulicą Wandy - plac dzisiaj. Źródło: fot. własna Przymierza dzisiaj. Źródło: fot. własna

Historyczne place nieczytelne Place nieczytelneC2 C2| Plac | PlacPrzymierza Przymierza

Porównanie współczesnego planu miasta z planem z 1987 r. skala 1:2000

Porównanie współczesnego planu miasta z planem z 1987 r. istniejąca skala Zabudowa 1:2000 Zabudowa wyburzona od roku 1987 Zabudowa istniejąca Drogi Zabudowa wyburzona od 1987 r. Granice placu w 1987 r. Drogi Pomnik Stefana Żeromskiego Granice placu w 1987 r. Pomnik Stefana Żeromskiego

129

Place nieczytelneC2 C2| Plac | PlacPrzymierza Przymierza Historyczne place nieczytelne

Aksonometria, rok 1939, koncepcja osiedla modernistycznego W roku 2000 kino zostało zburzone, a parking z bazarem zlikwidowane, a miejsce po nich zostało zabudowane apartamentowcami z przestrzenią biurową oraz galeriami handlowymi.

Układ Plac był zlokalizowany u zbiegu ulic Zwycięzców, Francuskiej i Paryskiej. W fazie planowania znajdował się na osi FrancuskaParyska, ale ostatecznie przyjął formę prostokąta przyległego do niej. Początkowo plac otaczały ściany zabudowań od ulicy Paryskiej i Zwycięzców, a strony wschodnia i południowa były otwarte. Do roku 1990 widokowe otwarcia placu zostały domknięte nową zabudową, a jego kształt zmienił się za sprawą wybudowanego kina Sawa. 130

Pochodzenie nazwy Nazwa placu upamiętnia przymierze polskofrancuskie z okresu międzywojennego, podobnie jak ciąg ulic Wersalska-ParyskaFrancuska. Odnosi się również do przymierza państw Ententy i ich zwycięstwa w I wojnie światowej.

Plac współcześnie Plac Przymierza współcześnie ma postać niewielkiego fragmentu ulicy łączącego ulicę Paryską z ulicą Francuską, kończącego się na skrzyżowaniu z ulicą Zwycięzców. Na placu znajduje się odsłonięte w 1987 popiersie Stefana Żeromskiego autorstwa Stanisława Sikory.

Historyczne place nieczytelne Place nieczytelneC2 C2| Plac | PlacPrzymierza Przymierza

Aksonometria, rok 1987

Zalecenia Zalecenia Przez prawie 40 lat o tożsamości placu Przymierza świadczyło kino Sawa. Było to bardzo ważne miejsce na kulturalnej mapie Saskiej Kępy. Niestety w wyniku wyburzenia budynku, w którym się mieściło i następnie zabudowania terenu placu Przymierza budynkami mieszkaniowymi, przestrzeń ta została bezpowrotnie utracona. Chociaż plac fizycznie uległ zatarciu, to wskazane byłoby kultywować o nim pamięć, tak by Warszawiacy mieli świadomość o jego historycznej obecności. Obecnie plac istnieje tylko z nazwy, w postaci fragmentu ulicy między ulicami Francuską i Paryską. Pomimo faktu, że nie da się fizycznie odbudować kina Sawa, to istnieją możliwości odwołania się do jego istnienia w sposób

niematerialny, na przykład poprzez inicjatywę lokalnej społeczności do organizowania plenerowych pokazów filmowych latem. Choć wybór przestrzeni odpowiedniej do tego celu z pozoru wydaje się być niełatwy, bo przecież placu jak i wolnej przestrzeni na nim nie ma, to należy zwrócić uwagę na posesje wokół. Jedną z nich jest modernistyczna willa rodziny Łepkowskich przy ulicy Francuskiej. Z placem Przymierza łączy ją wspólna przeszłość, gdyż istniała tu od samych jego początków. Jej ogród zdaje się w idealnym stopniu nadawać do przeprowadzania plenerowych pokazów filmowych. W tym celu należałoby podjąć współpracę z obecnymi właścicielami nieruchomości.

131

Place nieczytelneC2 C2| Plac | PlacPrzymierza Przymierza Historyczne place nieczytelne

Aksonometria, czasy współczesne

Podsumowanie Plac Przymierza planowany był jako najważniejsza przestrzeń publiczna dla Saskiej Kępy - zlokalizowany na przecięciu głównych dróg, w samym centrum dzielnicy. W powojennej Warszawie, przyciągał do siebie tłumy i stanowił ważny punkt dzięki funkcjonującemu na nim kinu premierowemu. Silnie wpisał się w tożsamość miejsca i istniał w pamięci mieszkańców jako istotne miejsce kultury i rekreacji. Niestety, podjęta decyzja o zmianie funkcji placu spowodowała utracenie wartości miejsca na rzecz moralnie wątpliwej inwestycji. Plac zniknął nieodwracalnie i trudno poza nazwą ulicy odnaleźć jego pozostałości w sercu Saskiej Kępy. 132

Wizualizacja przedstawiająca funkcjonowanie kina w willi Łepkowskich. Źródło: opracowanie własne

133

Place nieczytelne C2 | Plac Przymierza

Place nieistniejące nieistniejące C3 03 || Plac Plac Mirowski MIrowski ii Żelaznej Żelaznej Bramy Bramy Place

Karol Karol Bronisz Bronisz Emil Grajter Emil Grajter Marta Marta Macheda Macheda

Plac Mirowski Mirowski Plac i Bramy Plac Żelaznej Żelaznej Bramy Wszystko przemija Wszystko przemija Położenie Położenie Istniejący dziś tylko z nazwy Plac Mirowski powstał w pierwszej połowie XVIII wieku na terenie jurydyki Wielopole i stał się jednym z elementów Osi Saskiej. Rozciągał się między ulicą Zimną, a dzisiejszą Jana Pawła II1. Plac Żelaznej bramy zaś, mieszczący się między ulicami: Marszałkowską, Graniczną, Ptasią i Przechodnią powstał pod koniec wieku XVII i, pomimo kilku transformacji, istnieje po dziś dzień.

Historia powstania powstania placu placu Jurydyka Wielopole, na terenie której w przyszłości miały znaleźć się oba place, powstała w roku 1693. Autorem projektu urbanistycznego był Tylman z Gameren, a wykonał go na zlecenie Marii Anny de La Grange d’Arquien. Ziemia, na której została wybudowana, należała do kanclerza wiel-

134

1. przez pewien czas nazywaną ulicą Marchlewskiego

kiego koronnego Jana Wielopolskiego, męża Marii Anny, który otrzmał ją z nadania króla Jana Kazimierza. Sam Jan Wielopolski nie doczekał się jej powstania2, jednak to od jego nazwiska otrzymała ona swoją nazwę. Plac Żelaznej Bramy, utworzony wraz z budową jurydyki, stał się głownym rynkiem prywatnego miasteczka. Pierwotnie nazywano go Placem Wielopole lub Targowicą Wielopolską. Powstanie Placu Mirowskiego datuje się na rok 1730, kiedy to po obu stronach Osi Saskiej, przez przymusowy wykup ziemi z rozkazu króla Augusta II, wzniesiono sześć budynków koszar, w których stacjonować miał Regiment Gwardii Konnej Koronnej3. Obiekty te wyznaczyły ściany placu od strony północnej i południowej (część wschodnią i zachodnią przecinała Oś). Plac i Koszary Wielopolskie, bo tak je wtedy nazwano, zostały ogrodzone. Dostęp możliwy był poprzez bramę zlokalizowaną od strony ulicy Chłodnej.

zmarł w roku 1688

budowa trwała dwa lata (1730-1732)

Place nieistniejące nieistniejące C3 03 || Plac Plac Mirowski Mirowski ii Żelaznej Żelaznej Bramy Bramy Place

plan 1 chronologicznie proporcje do personalizacji

Plac Żelaznej Bramy - stan na 1762 r.

skala 1:5000

135

Place nieistniejące nieistniejące C3 03 || Plac Plac Mirowski MIrowski ii Żelaznej Żelaznej Bramy Bramy Place

Funkcjonowanie Funkcjonowanie na naprzestrzeni lat przestrzeni lat

Plac Żelaznej Bramy od samego początku był rynkiem i centralną częścią jurydyki Wielopole. To na nim odbywał się cały handel. Z czasem jurydka została wchłonięta przez rozrastającą się w szybkim tempie stolicę, a sam plac od tamtej chwili „[...] wraz z sąsiednim placem Mirowskim i pobliskimi uliczkami stał się największym targowiskiem Warszawy. W tysiącach straganów i koszy z towarami sprzedawano żywność, kwiaty, odzież, obuwie, galanterię itp. [...] Domy zamieszkiwali handlarze, [...] rzemieślnicy z licznymi czeladnikami, [...] powstało duże skupisko ludności żydowskiej, zajmuącej się handlem”14. To ostatnie sprawiło, że największe targi odbywały się w piątek, dzień dość nietypowy, gdyż zazwyczaj targowiska rozkwitały w soboty. Zjawisko to było podyktowane szabatem, a że większość straganów należała do kupców żydowskich, sobotnie targi przynosiłby znacznie mniejsze zyski.

Sąsiedni Plac Mirowski, poza wspomnianą powyżej funkcją handlową, miał przede wszystkim przeznaczenie wojskowe. Na tereniue placu, poza samymi koszarami, znajdowały się obszerne stajnie, kuźnie i zbrojownia. Na samym początku, czyli od roku 1732 aż do roku 1794, w budynkach koszar stacjonowała Gwardia Konna Koronna. W latach 1806-1812 stacjonował tam odpowiednio: 2, 14 i 17 Pułk Ułanów. W 1831 w koszarach sformował się 6 Pułk Ułanów „Dzieci Warszawy”, który to brał czynny udział w Powstaniu Listopadowym. Ostatnim „lokatorem” był IV Oddział Warszawskiej Straży Ogniowej umieszczony w zachodnich budynkach koszar w roku 1851.

Koszary Mirowskie (ok 1800 r.)3Koszary Mirowskie (ok. 1800 r.)

Plac Żelaznej Bramy (ok. 1800Plac r.)2 Żelaznej Bramy (ok. 1800 r.)

Częsciowe rozebranie koszar w roku 1892 (usunięto dwie pary od strony wschodniej zostawiając skrajną, zachodnią parę) dało możliwość budowy dwóch nowoczesnych hal ,które to miały umożliwić lepszą organizację handlu oraz podniesienie warunków higienicznych sprzedaży dzięki przeniesieniu jej z otwartej przestrzeni do zamkniętych pomieszczeń. Prace budowlane trwały cztery lata (1899-1902), Były to pierwsze tego typu obiekty powstałe w Warszawie47.

1. 4. E. Szwankowski, Ulice i place Warszawy, Warszawa 1970, s. 271.

3. 6. https://pl.wikipedia.org/wiki/Koszary_Mirowskie#/media/Plik:Widok_Koszar_Gwardii_Konnej_Koronnej_Zygmunt_Vogel.jpg

136

5. https://pl.wikipedia.org/wiki/Plac_%C5%BBe2. laznej_Bramy#/media/Plik:Bellotto_Behind_the_ Iron_Gate_Square.jpg

7. 4.

ich powstanie zaburzyło Oś Saską

Place nieistniejące nieistniejące C3 03 || Plac Plac Mirowski Mirowski ii Żelaznej Żelaznej Bramy Bramy Place

plan 1 chronologicznie proporcje do personalizacji

Plac Żelaznej Bramy i Plac Mirowski - stan na 1936 r. skala 1:5000

137

Place nieistniejące nieistniejące C3 03 || Plac Plac Mirowski MIrowski ii Żelaznej Żelaznej Bramy Bramy Place

Oba place wciąż pełniły funkcje handlową, nawet w czasie niemieckiej okupacji, jednak w latach 1940-1941 w znacznie okrojonym stopniu z racji zamknięcia ludności żydowskiej w gettcie, którego granica przebiegała południowo-zachodnim skrajem Placu Żelaznej Bramy.

składać się głównie z pałaców magnaterii. Założenie to jednak nie doczekało się pełnej realizacji przez wyznaczenie Osi Saskiej, która miała przebiega przez sam środek Wielopola.

rynek na Placu Bramy (1894 r.)9 Rynek na Placu Żelaznej Bramy (1894Żelaznej r.)2

Pałac Pałac Lubomirskich Lubomirskich 1 mur getta przecinający plac (1941 r.)8

mur getta przecinający plac (1941 r.)

W roku 1944, podczas Powstania Warszawskiego, w wyniku działań zbrojnych zburzono lub spalono wszystkie budynki znajdujące się na placach. Po wojnie część zabudowy odbudowano, jednak na żaden plac nie wrociły już pełne towarów stragany, a ich funkcja handlowa pełniła marginalne znaczenie. Jedynym wyjątkiem były odbudowane Hale Mirowskie, w których po dziś dzień można przebierać w różnego rodzaju produktach.

Okalająca Okalająca zabudowa zabudowa Jurydyka Wielopole miała być przede wszys kim miasteczkiem skupijącym szlachtę, a zatem zabudowa okalająca Plac Żelaznej Bramy, a po 1732 Plac Mirowski miała

Na początku XVIII wieku rodzina Radziwiłłów310 wykupiła północne tereny Wielopola i przystąpiła do budowy swojej posiadłości. Dokładna data powstania pałacu nie jest znana, jednak jego pierwszy zarys można dostrzec na planach sytuacyjnych Osi Saskiej z roku 1712. Z początku budynek reprezentował typowy barok, jednak po wielu przebudowach jego wygląd znacznie bardziej przypomina styl klasyczny. Wybudowany obiekt stanowił północną scianę Placu Żelaznej Bramy i przez niemal cały czas swego istniena stanowił ogromny problem dla warszawskich urbanistów ze względu na swoją lokalizacje, która to zakłócała przebieg Osi Saskiej. Poza oczywistą funkcją reprezentacyjną oraz mieszkalną budynek pełnił też funkcję handlową.

9. 2. https://pl.wikipedia.org/wiki/Plac_%C5%BBelaznej_Bramy#/media/Plik:Targ_na_placu_%C5%BBelaznej_Bramy_1894.jpg

138

1. 8. https://pl.wikipedia.org/wiki/Plac_%C5%BBelaznej_Bramy#/media/Plik:Bundesarchiv_ Bild_101I-134-0791-29A,_Polen,_Ghetto_Warschau,_Ghettomauer.jpg

3. Aleksander Lubomirski kupił rezydencję w 10. roku 1790; od tego czasu obiekt funkcjonował pod znaną dziś nazwą

Place nieistniejące nieistniejące C3 03 || Plac Plac Mirowski Mirowski ii Żelaznej Żelaznej Bramy Bramy Place

plan 1 chronologicznie proporcje do personalizacji

Plac Żelaznej Bramy i Plac Mirowski - stan na 2022 r. skala 1:5000

139

Place nieistniejące nieistniejące C3 03 || Plac Plac Mirowski MIrowski ii Żelaznej Żelaznej Bramy Bramy Place

Zmieniający się własciciele chcieli genereować jak największe zyski z budowli zloklizowanej w tak dogodnym miejscu (rynek i tętniące niegdyś serce Warszawy) toteż niższe kondygnacje zajmowały głównie małe sklepy, stragany oraz małe mieszkania pod wynajem. Pałac został zniszczony w 1939 roku, jednak do jego odbudowy przystąpiono tuż po zakończeniu wojny. W roku 1970 plac został obrócony o 74 stopnie. Miało to na celu zasłonięcie Hal Mirowskich oraz domknięcie kolumnadą Ogrodu Saskiego. Ten Zabieg całkowicie zmienił plan Placu Żelaznej Bramy, który z tego powodu znacznie się skurczył.

mur getta przecinający plac (1941 r.)1

Pałac Lubomirskich11

Gościnny dwór Dwór Po przeciwnej stronie Placu Żelaznej bramy, vis a vis Pałacu Lubomirskich wybudowano w roku 1841 obiekt nazwany Gościn2 nym Dworem12 . Miał bardzo charaktertyczy kształt łzy (lub trójkąta o mocno zaokrąglonych rogach). Był to pierwszy zabieg mający uporządkować handel i przenieść go do zadaszonego pomieszczenia (Hale Mirowskie powstały pół wieku później).

Jego powstanie zmniejszyło powierzchnię placu, jednak jako że obiekt pełnił przede wszystkim funkcje handlową stał się świetnym uzupełnienem targowiska. Po jego zniszczeniu w roku 1939 nie podjęto decyzji o odbudowie.

Gościnny Dwór (1941 r.)3

Gościnny Dwór (1941 r.)13

Żelazna Brama brama 4 Brama wzniesiona w roku 173514 na Osi Saskiej będąca wejsciem na teren Ogrodu Saskiego. Wraz z nim tworzyła zachodnią Ścianę Placu Żelaznej Bramy (od której to wziął on swoją nazwę). Została znisczona w trakcie II Wojny Światowej, a jej żelazne skrzydła zaginęły (prawdopodobnie zostały przetopione przez wojska niemieckie). Obecnie w jej miejscu stoi pomnik Tadeusza Kościuszki.

15 Żelazna Żelazna Brama (rysunek z 1735 r.)5 Brama (rysunek z 1735 r.)

13. 3. https://pl.wikipedia.org/wiki/Go%C5%9Bcinny_Dw%C3%B3r_w_Warszawie#/media/Plik:Go%C5%9Bciny_Dw%C3%B3r_1908.jpg 11. https://i.ytimg.com/vi/R9KbT9J8zCo/hqde1. fault.jpg

140

2. Gay i Alfons 12.projekt projektwykonali wykonaliJan JanJakub Jakub Gay i AlfonsKropiwKropiwnicki nicki

4. zamówiona już w roku 1724 przez króla Augsta 14. II 15. 5. https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBelazna_Brama_w_Warszawie#/media/Plik:%C5%BBelazna_Brama.jpg

Place nieistniejące nieistniejące C3 03 || Plac Plac Mirowski Mirowski ii Żelaznej Żelaznej Bramy Bramy Place

plan 1 chronologicznie proporcje do personalizacji

Plac Żelaznej Bramy i Plac Mirowski - stan na 2022 r. i 1936 r. skala 1:5000

141

Place nieistniejące nieistniejące C3 03 || Plac Plac Mirowski MIrowski ii Żelaznej Żelaznej Bramy Bramy Place

1762 r.

Koszary Mirowskie Koszary Mirowskie Wspomniane już wcześniej koszary stanowiły ważny element Placu Mirowskiego i poniekąd wyznaczały jego granice. Sam komplek składał się z trzech par identycznych budynków ciągnących się wzdłuż Osi Saskiej. W momencie przejęcia koszar przez straż dobudowano wieżę obserwacyjną. Obiekty składały się z trzech dwukondygnacyjnych pawilonów połączonych jednokondygnacyjnymi łacznikami. Do dnia dzisiejszego uchował się tylko pawilon od strony północno-zachodniej.

Hale Mirowskie Mirowskie

142

Dwie hale z przełomu XIX i XX wieku można dziś uznać za obiekty kultowe. Poza nadmienionymi wcześniej funkcjami handlowymi po dziś dzień na przestrzeni lat spełniały również funkcje magazynowe oraz sportowe. Przez pewien okres służyły nawet jako zajezdnia autobusów miej-

skich. Obie ceglane hale posiadają stalową konstrukcję. Na początku XX wieku, wraz z Gościnnym Dworem i obydwoma placami, nazywano je „brzuchem Warszawy”.

Hala Mirowskia (1932 r.)1

Hala Mirowska (1932 r.)16

16.1.https://pl.wikipedia.org/wiki/Hale_Mirowskie_w_ Warszawie#/media/Plik:Hala_Mirowska_1932.jpg

Place nieistniejące nieistniejące C3 03 || Plac Plac Mirowski Mirowski ii Żelaznej Żelaznej Bramy Bramy Place

2022 r.

Stan Stan obecny obecny Plac Mirowski istnieje dziś już tylko z nazwy. Okalająca zabudowa uległa znacznemu przekształceniu, a południowa ściana placu zniknęła całkowicie ustępując miejsca terenom zielonym (Park Mirowski). Nawet ostania para koszar, wyznaczających we wcześniejszym okresie granice placu i będących spójną częścią Osi Saskiej, została połączona łącznikiem. Hale Mirowskie i niski bazar okalają teraz ulice i parkingi pełne samochodów, a ruch pieszy jest ograniczony do wąskich chodników. Plac Żelaznej Bramy jest nieco bardziej czytelny, z racji braku zabudowy, jednak dawne deptaki zostały wchłonięte przez parkingi, ulice oraz park. Obrócenie Pałacu Lubomirskich zmniejszyło powierzchnię placu (niebywałe przedsięwzięcie zasadniczo podzieliło go na dwie części), ale miało stanowić czytelne domknięcie Osi Saskiej. Najbardziej niszczycielskim zabie-

giem było jednak powstanie Osiedla za Żelazną Bramą. Ogromne bloki mieszkaniowe wybudowane w latach 1965-1972 całkowicie zaburzyły dawne założenia urbanistów. Wschodnią granicę placu zastąpiła obecnie ulica Marszałkowska, która jednocześnie przecina Oś Saską znacznie ją skracając. Wiele nych niące nęły

przemian i perturbacji historyczsprawiło, że duże, niegdyś tętżyciem place praktycznie znikcałkowicie z mapy Warszawy.

Pałac Lubomirskich Lubomirskichz zOsiedlem Osiedlem Żelazną Bramą w tle Pałac zaza Żelazną bramą w tle (rysunek z 1735 r.)17 1 (rysunek z 1735 r.)

1. https://images1.fotosik.pl/5/x4y0rrcjzoo65fnb. 17. jpg

143

Place nieczytelne nieczytelne C4 C4 ||Rynek Rynek Solny Solecki Place

Joanna Pilecka Pilecka Joanna Malwina Żbikowska Malwina Żbikowska

Rynek Solecki Solecki Rynek

Wędrujący Rynek Solny Wędrujący Rynek Solny

Zapomniany Rynek Solny W dzielnicy Śródmieście przy zbiegu ulicy Solec i Wioślarskiej, znajduje się niewielki, niezabudowany teren, nazywający się Rynkiem Soleckim. Pełni on obecnie nieprzyjazną dla miasta rolę parkingu, a jego formę można uznać za nieczytelną. Za placem kryje się jednak ciekawa, złożona historia. Kształt i charakter Rynku Soleckiego ulegał z biegiem lat licznym przekształceniom, które związane były ze zmianami zachodzącymi na terenie Solca. W przeszłości Rynek Solecki był jednym z najważniejszych rynków Warszawy. Związany był głównie z handlem solą, transportowaną Wisłą z kopalni w Wieliczce i Bochni do Warszawy. Sól była niezbędnym towarem, pożądanym w każdym gospodarstwie. Wszystkie większe miasta miały własną żupę solną1, zajmującą się przechowywaniem i dystrybucją słonego towaru. Warszawska żupa solna znajdowała się od połowy XVII wieku właśnie na terenie Solca, w pobliżu Rynku Soleckiego. Dzięki temu obszar ten stał się miejscem szybko rozwĳaj 1. żupa solna - skład wydobytej soli lub innych materiałów, według SJP 144

rozwĳającym się, na którym wciąż powstawały nowe inwestycje. Wpływ na zmiany zachodzące w zabudowie Solca i Rynku Soleckiego miały również powodzie, które były skutkiem bliskiego sąsiedztwa z rzeką Wisłą. Na Solcu zdarzały się też pożary, które niszczyły przeważające na tym terenie budynki drewniane.

Ulica r., UlicaSolec, Solec,1915 1915, źródło: http://fotopolska.eu/1586872,foto.html źródło: https://fotopolska.eu/1586872,foto.html

Największy wpływ na zmiany w ukształtowaniu Rynku Soleckiego miała jednak II Wojna Światowa. Podczas wojny zniszczona została prawie cała zabudowa dzielnicy. Miejsce nazywane Rynkiem Soleckim obecnie funkcjonuje jedynie z nazwy, ponieważ zabudowa je otaczająca nie tworzy czytelnych granic placu.

Place nieczytelne nieczytelne C4 C4 ||Rynek Rynek Solny Solecki Place

plan 1 chronologicznie proporcje do personalizacji

porównanie współczesne z rokiem 1936 skala 1:1500

budynki istniejące współcześnie woda obrys istniejących ulic budynki stan na 1936 r. ściany tworzące plac stan na 1936 r. 145

Place nieczytelne nieczytelne C4 C4 || Rynek Rynek Solny Solecki Place 146

Powstanie Rynku Soleckiego W XI wieku na Solcu założona została osada. Powstała tu przystań i port rzeczny na Wiśle. Między przystanią, a Warszawą, rozbudowała się wieś. Ciągnęła się ona wzdłuż drogi wyznaczonej przez nieregularny brzeg Wisły. W XII wieku na tych terenach powstały magazyny i składy przybrzeżne soli transportowanej Wisłą. Od soli przyjęto nazwę osady i rynku. Czas powstania Rynku Soleckiego nie jest dokładnie znany. W 1653 roku na Solec z Krakowskiego Przedmieścia przeniesiono królewskie magazyny soli, ponieważ wyładunek beczek ze statków był tu znacznie łatwiejszy2. Miejscem, w którym odbywał się handel solą, był właśnie Rynek Solecki. W 1675 Solec otrzymał prawa miejskie i stał się jurydyką. W 1693 niedaleko rynku postawiono drewniany kościół i klasztor dla zakonu Trynitarzy. W 1721 zastąpił go murowany Kościół Świętej Trójcy (przypuszczalnie wybudowany według projektu Tylmana z Gameren), a w 1790 ukończono budowę murowanego klasztoru3. W pobliż`u kościoła i klasztoru znajdował się cmentarz i wieża kościelna, a od południa klasztorne zabudowania gospodarcze. Do trynitarzy należały także dwa młyny bliżej portu rzecznego. W XVIII wieku na terenie całego Solca zaczął rozwĳać się przemysł. Przy ulicy Solec powstały młyny i wytwórnia krochmalu. Pod koniec XVIII wieku w okolicy Rynku Soleckiego usytuowanych było kilka browarów, żupa królewska, kilkanaście magazynów oraz śpichlerz, a na rzece stały dwa młyny wodne. Rynek Solecki otoczony był zabudową z trzech stron, natomiast jego 1. czwartą ścianę stanowił brzeg Wisły.

Solecna napoczątku początkuXIX XIX wieku, wieku, Solec źródło: http://warszawyhistoriaukryta.files.wordpress. źródło: https://warszawyhistoriaukryta.files.wordpress.com/ com/2017/08/solec-na-poczc485tku-xix-wieku.jpga 2017/08/solec-na-poczc485tku-xix-wieku.jpga

Z początkiem XIX wieku na Solcu rozpoczęła się rozbudowa dzielnicy przemysłowej. Założono wytwórnię kobierców i tkanin wełnianych, wybudowano też fabrykę chemiczną. W 1827 roku, na południowo wschodniej stronie rynku, powstał wielki młyn parowy. W 1830 ukończono budowę obszernego magazynu solnego. W latach 70tych XIX wieku na terenie po spalonym młynie parowym wybudowano koszary, powstała też fabryka produkującą wagony kolejowe oraz elementy mostów. W 1910 roku nad Solcem wybudowano most Poniatowski, a w 1927 roku wiadukt kolejowy4. Nad Wisłą, wzdłuż ulicy Wioślarskiej stały liczne przystanie, należące między innymi do Klubu Wioślarskiego. Przed wybuchem II Wojny Światowej okolice Rynku Soleckiego były żywe i gęsto zabudowane.

2. Arkadiusz Żołnierczyk, Rynek Solecki - Jak solą w Warszawie handlowano, źródło: https://whu.org.pl/ 2017/08/16/rynek-solecki-ja-sola-w-warszawie-handlowano/ [dostęp 5 stycznia 2022]

1. Arkadiusz Żołnierczyk, Rynek Solecki - Jak solą w Warszawie handlowano, źródło: https://whu.org.pl/ 2017/08/16/rynek-solecki-ja-sola-w-warszawie-handlowano/ [dostęp 5 stycznia 2022] z mostu Poniatowskiego na przystanie ulicy WidokWidok z mostu Poniatowskiego na przystań przy ulicyprzy Wioślar2. http://mobile.srodmiescie.warszawa.pl/ulica-300.html skiej,sierpień sierpień1934, 1934, Wioślarskiej, [dostęp 5 stycznia 2022] źródło: http://www.warszawa1939.pl/widok/wioslarska-a źródło: http://www.warszawa1939.pl/widok/wioslarska-a 3.

3. http://mobile.srodmiescie.warszawa.pl/ulica-300.html [dostęp 5 stycznia 2022]

4. http://www.polskaniezwykla.pl/web/place27536, warszawa-solec.html [dostęp 5 stycznia 2022]

Place nieczytelne nieczytelne C4 C4 || Rynek Rynek Solny Solecki Place

rok 1768

rok 1936

skala 1:3000

budynki istniejące woda istniejąca zieleń ściany tworzące plac drzewa tworzące ściany placu drzewa obrys ulic

ściany tworzące plac drzewa tworzące ściany placu drzewa obrys ulic

147

Place nieczytelne nieczytelne C4 C4 || Rynek Rynek Solny Solecki Place

W trakcie wojny W 1944 roku, podczas Powstania Warszawskiego, Solec był miejscem walk oraz desantu jednostek wojska polskiego z Pragi. W trakcie powstania prawie cała zabudowa dzielnicy uległa zniszczeniu. Wszystkie budynki po północno – wschodniej i południowo – wschodniej stronie Rynku Soleckiego zostały całkowicie zburzone. Po kamienicach znajdujących się pomiędzy ulicą Solec, a ulicą Wioślarską oraz po kościele i klasztorze trynitarzy zostały jedynie ruiny. W najlepszym stanie zachował się magazyn solny z XIX wieku, tworzący zachodni narożnik rynku. Obok magazynu do dzisiaj stoi zachowany fragment ceglanego muru, pełniący rolę pomnika upamiętniającego ofiary II Wojny Światowej.

Wysoką zieleń zasadzono też w miejscu przedwojennego rynku. Główną ścianę „placu” stanowiła czterokondygnacyjna elewacja kamienicy przy ul. Solec 18/20. Ze względu na brak zabudowy od strony południowo – wschodniej, obszar „placu” poszerzył się. Założenie domknął Kościół Świętej Trójcy odbudowywany między 1947, a 1978 rokiem, który przed wojną nie stanowił obudowy rynku. Ważnym dla nowego „rynku” miejscem stały się również schody ciągnące się od kościoła wzdłuż Wisłostrady, które oddzieliły plac od głośnej ulicy. Innym znaczącym dla tego miejsca elementem małej architektury było powstałe na początku XXI wieku, dostępne dla każdego, ujęcie wody oligoceńskiej. Pomimo zmiany zarówno kształtu jak i charakteru placu oraz bliskości uciążliwego ruchu samochodowego, Rynek Solecki mógłby wciąż stanowić przyjazną przestrzeń miejską. Problemem danej przestrzeni stał się jednak parking samochodowy, który zajął teren pomiędzy kościołem, a kamienicą. Przestrzeń, którą po wojnie powinno przeznaczyć się dla pieszych, od połowy XX wieku zajmują samochody.

\ Zdjęcie Zdjęcielotnicze lotniczeSolca Solcapo powojnie, wojnie,widoczny widocznyzarys zarysrynku, rynku,1946, 1946, źródło: http://fotopolska.edu/Warszawa/b273989,Srodmieźródło: https://fotopolska.eu/Warszawa/ scie_-_Solec.html b273989,Srodmiescie_-_Solec.html

Po wojnie

148

Po wojnie okolice dawnego Rynku Soleckiego uległy stopniowej odbudowie, która nie odtworzyła jednak przedwojennego układu zabudowy. Największą zmianę na omawianym obszarze wprowadziła budowa Wisłostrady. Nieczytelny już obszar placu oddzielono od trasy szybkiego ruchu pojedynczymi drzewami.

Solec Soleczzlotu lotuptaka, ptaka,1976, 1976, zdjęciepochodzi pochodziz ztygodnika tygodnikaStolica Stolicanrnr1212(1476) (1476)21.03.1976 21.03.1976 zdjęcie źródło: http://fotopolska.eu/1298394,foto.html?o=u79721 źródło: https://fotopolska.eu/1298394,foto.html?o=u79721

Place nieczytelne nieczytelne C4 C4 || Rynek Rynek Solny Solecki Place

rok 1945

rok 2014

skala 1:3000 budynki istniejące woda istniejąca zieleń ruiny budynków

ściany tworzące plac drzewa tworzące ściany placu drzewa obrys ulic

149

Place nieczytelne nieczytelne C4 C4 || Rynek Rynek Solny Solecki Place

został zauważony, a przecież mieszkańcy nowej zabudowy, wraz z przechodniami W 2015 roku nastąpił początek kolejnych korzystającymi z walorów okolicy, mogliby zmian w kształcie Rynku Soleckiego. przywrócić życie Rynkowi Soleckiemu Kamienica stanowiąca główną ścianę i nadać mu nowe, współczesne znaczenie. omawianej przestrzeni, znajdująca się pomiędzy ulicą Solec, a Wioślarską, pełniąca funkcję drukarni, została całkowicie zburzona. Rozebrana została też druga kamienica, sąsiadująca z omawianym obiektem od północno – zachodniej strony. Na dużej, pustej działce, powstała dużo wyższa, współczesna zabudowa mieszkaniowobiurowa. Nowy, siedmiokondygnacyjny obiekt zajął teren rozebranych obiektów i cały obszar przedwojennego Rynku Soleckiego, który do 2015 roku pełnił funkcję zielonego Widokzzgóry góry schodów schodów w w kierunku kierunku ulicy Solec, Widok październik 2021 2021 skweru. W rezultacie istniejący do 2015 roku październik źródło: fot. własna źródło: wykonanie własne „plac” zmniejszył się i przesunął w kierunku południowo-wschodnim, w stronę Kościoła Świętej Trójcy, zajmując obszar zachowanego i nadal funkcjonującego parkingu. Pomiędzy kościołem, a zachowanym XIX-wiecznym magazynem solnym, który stracił bezpośrednią relację z rynkiem, wybudowany został drugi, trzykondygnacyjny obiekt. Jego fragment stał się nową ścianą placu-parkingu. Nowoczesna architektura mieszkaniowobiurowa po raz kolejny zmieniła charakter omawianej przestrzeni, której obrys znacznie się przesunął i obecnie nie znajduje się już w tym samym miejscu, co historyczny Rynek Widok zz parkingu parkingu w w kierunku Kościoła, Widok Solecki.

Nowoczesna zabudowa

Niezauważony potencjał Pomimo kolejnych dużych zmian, największym problemem dzisiejszego Rynku Soleckiego nadal wydaje się pozostawiony w tym samym miejscu parking samochodowy. Pomimo realizacji nowego założenia, potencjał omawianej przestrzeni nadal nie 150

październik 2021 2021 październik źródło: fot. własna źródło: wykonanie własne

Place nieczytelne nieczytelne C4 C4 || Rynek Rynek Solny Solecki Place

rok 2015

rok 2020

skala 1:3000

budynki istniejące woda istniejąca zieleń ściany tworzące plac drzewa tworzące ściany placu drzewa obrys ulic

ściany tworzące plac drzewa tworzące ściany placu drzewa obrys ulic

151

rok 1936

152

Place nieczytelne nieczytelne C4 C4 ||Rynek Rynek Solny Solecki Place

rok 2014

153

Place nieczytelne nieczytelne C4 C4 || Rynek Rynek Solny Solecki Place

rok 2020

154

Place nieczytelne nieczytelne C4 C4 || Rynek Rynek Solny Solecki Place

Szansza na przyszłość Sposobem na uzdrowienie obecnego obszaru Rynku Soleckiego mogłoby być zlikwidowanie parkingu i umieszczenie na jego miejscu współczesnego obiektu, który pełniłby rolę okolicznego atraktora. Nowy pawilon przeznaczony byłby na funkcje usługowo - handlowe i stanowiłby lokalne miejsce spotkań. Teren wokół obiektu zostałby udostępniony tylko dla pieszych, co podkreśliłaby na nowo zaprojektowana posadzka. Kolejnym etapem rewitalizacji obszaru placu mogłoby być zaprojektowanie kładki dla pieszych nad Wisłostradą i połączenie Rynku Soleckiego z bulwarami nad Wisłą. 155

XVIII W.

XIX W. ok.1770

Plac Muranowski Plac Kazimierza Wielkiego

ok.1700

Plac Wolski (Kercelego) Plac Parysowski 1783

Tłomackie Rynek Praski

ok.1700

1801

Plac Bolesława Chrobrego Plac Zwycięstwa 1920 roku Plac Władysława IV Plac Prezydenta Ignacego Mościckiego Plac Narodowy Plac Niepodległości Plac Grunwaldzki Plac Przymierza Plac Żelaznej Bramy

1693

156

1735 1730 1732

Plac Mirowski

1809

Rynek Solecki

ok.1700

OZNACZENIA

OKRES PLANOWANIA

XXI W.

XX W. 1947 1867

1948

1867

2001

1947 1893

1944

1960

1943

1819

1986

1846 1931 1939 1931 1939 1931 1939 1931 1939 1931 1939 1931 1939 1920

1939

1918

2004 1963

2001

1902 1939

OKRES ISTNIENIA

2014

OKRES ISTNIENIA JEDYNIE W NAZWIE 157

Bibliografia

158

Borys B.: Zapomniana walka. Udział ŻZW w powstaniu w getcie warszawskim Dostępny w Internecie: https://www jhi.pl/artykuly/zapomniana-walka-udzial zzw-w-powstaniu-w-getcie warszawskim,596 Kosacka D.: Północna Warszawa w XVIII w. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 114 Majewski J.S.: Warszawa żydowska. Nieistniejący dziś Plac Muranowski przed wojną. Dostępny w Internecie: https://podroze gazeta.pl/podroze/7,114158,126975 2,warszawa-zydowska-nieistniejacy dzis-plac-muranowski-przed.html Ringelblum E.: Stosunki polsko-żydowskie w latach II wojny światowej. Pisma z bunkra, 1942 r. Rodak W.: Bohaterowie z Placu Muranowskiego. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego. Dostępny w Internecie: https:/ naszahistoria.pl/zydowski-zwiazek wojskowy-bohaterowie-z-placu muranowskiego-wokol-zydowskiego zwiazku-wojskowego/ar/c15-11913774 Szumański A.: Żydowski związek wojskowy. Żołnierzewyklęci. Niezłomni. Dostępny w Internecie: https://btx.home.pl aleszum/index.php/publikacje/1662 zydowski-zwiazek-wojskowy-zolnierze wykleci-niezlomni Historia Muranowa. Dostępny w Internecie: https:/ warszawa.fandom.com/wiki/Historia Muranowa Muranów, dzielnica na gruzach dawnej Warszawy. Dostępny w Internecie: https://www.bryla pl/bryla/56,85301,14203482,Muranow_ dzielnica_na_gruzach_dawnej Warszawy__PRZEWODNIK.html Warszawa: plany miasta z lat 1768, 1831, 1936, 1945. Warszawa 1984. Biblioteka Narodowa, Polona. Zbiory zdjęciowe [online] Fotopolska. [dostęp 21 grudnia 2021] Dostępny w Internecie: www.fotopolska.eu Zbiory zdjęciowe [online] Narodowe Archiwum Cyfrowe. Dostępne w Internecie: https:/

www.szukajwarchiwach.gov.pl Warszawa: plany miasta z lat 1825, 1831, 1857, 1862. Warszawa 1984. Biblioteka Narodowa, Polona. Sygnatura ZZK 19 087 A. Zakład Litograficzny Marcelego Gotza. Mapa Sanitarna Warszawy. Warszawa, 1867. Biblioteka Narodowa, Polona. Sygnatura ZZK 1 067. Zbiór Korotyńskich. Archiwum Państwowe w Warszawie. Sygnatura 72/201/0. Dostępny w Internecie: https://www szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/zespol/96487 ZOA A.: Hale na Placu Witkowskiego. Warszawy Historia Ukryta [online]. 2016. [dostęp 21grudnia 2021] Dostępny w Internecie: https://whu.orgpl/2016/06/10 hale-na-placu-witkowskiego-kalikst witkowski/ Majewski J.S.: Metropolia Belle Epoque, s.274 276. Za FundacjaWarszawa1939 pl Dostępne w Internecie: http://www warszawa1939.pl Dom Słowa Polskiego [online]. Atlas Warszawy. 2015. [dostęp 21 grudnia 2021] Dostępny w Internecie: https://www iwaw.pl/obiekt.php?p=681404235 „Broman, Szwede i Spółka” Towarzystwo Akcyjne Zakładów Mechanicznych. [online] Fundacja Warszawa 19939. [dostęp 21 grudnia 2021] Dostępny w Internecie: www.warszawa1939.pl/obiekt/srebrna 16-main Towarowa 22. Centrum Handlowe Jupiter do rozbiórki w 2020? Co Echo Investment wybuduje na Woli? [online]. Murator Plus 2021. [dostęp 21 grudnia 2021] Dostępny w Internecie: https://www muratorplus.pl/inwestycje/inwestycje komercyjne/towarowa-22-aa-iKeA 2UjY-Pyhg.html Echo Investment; Towarowa 22. Co z imponującym projektem na Woli? Deweloper chce już̇ budować́ [online]. Warszawa nasze miasto; 2020. [dostęp 21 grudnia 2021] Dostępny w Internecie:

https://warszawa.naszemiasto.pl towarowa-22- co-z-imponujacym projektem-na-woli-deweloper/ar/ c13 7859283 Echo Investment. Światowej sławy biuro architektoniczne prezentuje projekt Towarowa 22. [online] 13 marca 2019 [dostęp 21 grudnia 2021] Dostępny w Internecie: http- s://www youtube.com/watch?v=GsxciqJii2k&t=7s Zbiory zdjęciowe [online] Fotopolska. [dostęp 21 grudnia 2021] Dostępny w Internecie: www.fotopolska.eu Wróblewski, P.: Towarowa 22. Co z imponującym projektem na Woli? Deweloper chce już̇ budować; [online] Warszawa nasze miasto; 2020. [dostęp 21 grudnia 2021] Dostępny w Internecie: https:/ warszawa.naszemiasto.pl/towarowa 22-co-z-imponujacym-projektem-na woli-deweloper/ar/c13-7859283 Jagiełko J.: Ilustrowany przewodnik po Warszawie: wraz z treściwym opisem okolic miasta. Warszawa, 1893. Biblioteka Narodowa, Polona. Symbol 913(438)(036)A/Z. Zieliński J.: Atlas Dawnej Architektury Ulic i Placów Warszawy. Tom 15: Objazdowa– Ożarowska. Warszawa, 2011. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, ISBN 978-83-88372-42 1 Smutny Kercelak. Czasopismo “Na przełaj”. Archiwum Państwowe w Warszawie, Jednostka 12482621 Fragment sprawozdania Delegatury Rządu z dn. 15 listopada 1942 r., za okres od 15 lipca do 15 listopada 1942 r. Dokument dostępny w Archiwum Akt Nowych. Archiwum Państwowe w Warszawie Wola ongiś i dziś. praca zbior. Warszawa 1938. Twardoch S.: Król, Wydawnictwo Literackie Warszawa 2016. ISBN 978-83-08 06224-1 Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego. Dostępne w Internecie: https://www.1944.pl/szukaj.html/szukaj/

kercelak http://www.warszawa1939.pl/biblioteka/tygodnik ilustrowany/mlyn-parowy-na-lesznie https://ulicetwojegomiasta.pl/ulica/leszno [dostęp z dnia 26.01.2022] http://www.bilp.uw.edu.pl/ti/1859/1859.html https://www.iwaw.pl/obiekt.php?p=876565200 https://polona.pl/item/plan-goroda-varsavy-i okrestnostej-plan-miasta-warszawy-i-ok lic,Mzc0NDA1Ng/0/#info:metadata http://przedwojennymuranow.blogspot.com/p wczesna-historia.html http://przedwojennymuranow.blogspot.com/p wczesna-historia.html https://www.iwaw.pl/obiekt.php?p=414673359 Omilanowska M.: Światynie handlu: Warszawska architektura komercyjna doby wielkomiejskiej. wyd. PAN, Warszawa, 2004. https://polona.pl/item/plan-miasta-warszawy dodatek-do-wydawnictwa-delegacyiabrycznej-przy-warsz-oddz ros,OTAzMjU0ODM/0/#info:metadata https://polona.pl/item/plan-miasta-warszawy,Mz zMTY0NA/0/#info:metadata https://warszawa.wyborcza.pl/ warszawa/7,34860,2170907.html https://fotopolska.eu/553980,foto.html?fbclid=I AR2fgexJtucqlAbXQbsi86wySea1ITatG EkKEakKHb5TeVMXvY-QQxgnHA http://www.warszawa1939.pl/widok/szczesliwa https://warszawa.wyborcza.pl/ warszawa/7,34860,2170907.html https://polin.pl/pl/eugeniusz-maciag Makower H.: Pamiętnik z getta warszawskiego. Październik 1940-styczeń 1943, Opracowała i uzupełniła Noemi Makowerowa. Ossolineum, 1987. http://www.kolejkamarecka.pun.pl/viewtopic.p p?id=1001&p=1&fbclid=IwAR1jvxqb Q1B6V0Dkbs8jn2omgU5HNx2VSC1Dq fuFPjbo2sRqCWn-hEDAI https://warszawa.fandom.com/wiki/T%C5%82 mackie?fbclid=IwAR12PMYelQkjatcSM QvRYSlCVBWvDyxMjCFImIcBo26V7Z2 XkfRFrLEcTrw [dostęp 2021-11-07]

159

https://www.jhi.pl/artykuly/przedwojenne-tlomackie budynki-i-ludzie,119 [dostęp 2021-11-07] https://www.historiaposzukaj.pl wiedza,wydarzenia,672,synagoga_w warszawie.html [dostęp 2021-10-15] https://pl.wikipedia.org/wiki/Wielka_Synagoga_w Warszawie [dostęp 2021-10-15] https://dzieje.pl/aktualnosci/140-lat-temu-uroczyscie otwarto-wielka-synagoge-w-warszawie [dostęp 2021-10-15] https://pl.wikipedia.org/wiki/Jurydyka [dostęp 202112-15] https://www.rp.pl/kultura/art1189311-wielka synagoga-w-miniaturze?template=galler &photo=1 [dostęp 2021-10-20] https://archirama.muratorplus.pl/architektura architektura-wielka-synagoga-na tlomackiem-zobaczcie-rekonstrukcje-bryly zydowskiej-synagogi-projekt,67_2394.html [dostęp 2021-11-21] http://kolejkamarecka.pun.pl/viewtopic.php?id=1135 [dostęp 2021-11-16] http://muranoteka.pl/archiwum/tlomackie/437815193 [dostęp 2021-12-09] https://pl.wikipedia.org/wiki/Gruba_Ka%C5%9Bka (wodozbi%C3%B3r) [dostęp 2021-12-09] https://pl.pinterest.com/pin/18155204738598406/ [dostęp 2022-01-28] https://mapa.um.warszawa.pl/mapaApp1 mapa?service=mapa_historyczna [dostęp 2021-10-20] Małkowska E.: Synagoga na Tłomackiem (Miniatury warszawskie). Warszawa, 1991. Fuchs J.: Miejsce po Wielkiej Synagodze. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny, 2016. Zbiegieni A.: Zabytkowy wodozbiór „Gruba Kaśka”, Wiadomości Konserwatorskie – Journal of Heritage Conseravion, nr 17, (2005), s.100-102 Handke K.: Słownik nazewnictwa Warszawy. Warszawa, 1998. Sołtan A,: Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze. Praga w ciągu wieków. Warszawa, 2006. https://muzeumwarszawy.pl/narodziny-pragi-cz-1 akt-lokacyjny/ 160

Mórawski K.: Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze. Od Targowego do „Jarmarku Europa”. Warszawa, 2006. https://polona.pl/ Rewizja jurydyki praskiej dzierżawionej przez klasztor kamedułów z Góry Królewksiej ukazująca stan placów i nieruchomości oraz wywiązywania się ich posiadaczy z podatków żniwnych i czynszów. [Praga], 14 XII 1711 Nieuważny A.: PRAGA PODCZAS WOJEN NAPOLEOŃSKICH. Warszawa, 2009. Krogulec T.: Warszawskiej Pragi dzieje dawne i nowsze. Kartograficzny obraz Pragi. Warszawa, 2006. https://portpraski.pl/ Trybuś, J.: Warszawa Niezaistniała, Warszawa, 2019. Plan Miasta Stołecznego Warszawy, Zarząd Miejski. Dział Regulacji i Pomiarów. Warszawa, 1935. Chmielewski J. M.: Atlas historyczny Warszawy. 2, Plany zagospodarowania przestrzennego z lat 1916-2002. Warszawa, 2004. Zbiory cyfrowe [online] Muzeum Narodowe w Warszawie, Dostępny w internecie: https:/ cyfrowe.mnw.art.pl/pl https://www.youtube.com watch?v=fwmhx3t1EFE&t=6446s [dostęp 2021-10-23] https://jedenraz.wordpress.com/2013/09/22/ewolucja kartograficzno-urbanistyczna-planow dzielnicy-im-marszalka-jozefa pilsudskiego-w-warszawie/ [dostęp 2021 11-12] http://www.warszawa1939.pl/node/31 [dostęp 2021 11-12] http://www.chem.uw.edu.pl/wydzial/historia-wchuw/ [dostęp 2022-01-28] https://www.szukajwarchiwach.gov.pl wyszukiwarka?p_p_id=Result&p_p lifecycle=1&p_p_state=normal&p_p mode=view&_Res [dostęp 2021-11-12] ult_javax.portlet.action=szukajZFiltramiBezJs [dostęp 2021-10-23] https://warszawa.fandom.com/wiki/Historia międzywojenna [dostęp 2022-01-25] https://culture.pl/pl/dzielo/niezrealizowany-projekt-

siedziby-polskiego-radia [dostęp 2022-01 25] Fragment mapy Warszawy, wyk. Zarząd Miejski w m.st. Warszawie Dział Regulacji i Pomiarów, 1935r., skala 1: 20.000. Dostępny w Internecie: https://jedenraz files.wordpress.com/2013/09/31.jpg Mapa, która posłużyła do pozyskania zdjęcia lotniczego z 1945 roku oraz podkładu z 1939r . Dostępny w Internecie: https://mapa um.warszawa.pl mapaApp1mapa?service=mapa historyczna Fragment Mapy m.st. Warszawy z 1939 r., wyk. Instytut Kartograficzny im. E. Romera, skala 1 : 25.000. Dostępny w Internecie: https://jedenraz.files.wordpress com/2013/09/51.jpg Plan miasta stołecznego Warszawy, Zakład Miejski w m. st. Warszawie. Wydział Planowania Miasta, 1938 r. Dostępny w Internecie: https://polona.pl/item/plan miasta-stolecznegowarszawy,MTE5MT xMTIx/0/#info:metadat Fragment planu szczegółowego „Mokotowa Górnego” z projektowaną szkołą na Placu Niepodległości, wersja z 1937 1939 r., opublikowany na stronie Warszawski Modernizm 1905 – 1939 r. Dostępny w Internecie: https:/ www.facebook com/warszawskimodernizm photos/4060611823976129; zbiory własne, mgr inż. arch. Grzegorz Mika Plan miasta Stołecznego Warszawy, [Warszawa]: Zarząd Miejski, 1945 r. Dostępny w Internecie: https://polona.pl/item/plan miasta-stolecznego-warszawy,NTM4Nz 1NjU/0/#info:metadata Plany ogólne zagospodarowania Warszawy z lat 1982 i 1992. Dostępny w Internecie: https://mapa.um.warszawa.pl/mapaApp1 mapa?service=plany_zagospodarowania https://rodobroncowpokoju.pl/historia ogrodu/ Chmieliński A.: Plan Wielkiej Warszawy. 1939/40r. Dostępny w Internecie: https://

staremapy.waw.pl/mapy/plan-wielk ej-warsza wy-1939-1940/#15/52.2413/21.0278 plan-wielkiej-warszawy-1939-1940 EPSG3857-osm_podklad_czb Fragment mapy Warszawy: Warszawa przedwojenna plan miasta z 1939 r., wyk. JT TR Kartografia, Warszawa 2004 r. skala 1:25.000. Podstawą do przedmiotowego planu był plan Zarządu Miejskiego w m.st. Warszawie Wydział Planowania Miasta z lipca 1939 r. Dostępny w Internecie: https:/ jedenraz.files.wordpress com/2013/09/61.jpg Plan Warszawy, Warszawa: Nakład Polskiego Tow. Księgarni Kolejowych „Ruch” sp. akc., [1926] (Warszawa: Zakł. Graf. B. Wierzbicki i S-ka) Dostępny w Internecie: https://polona.pl/item/plan miasta-stolecznego-warszawy,ODIxND xMg/10/#info:metadata Plan Warszawy, Warszawa: Nakład Druk i Litogr.F. Kasprzykiewicza, 1931. Dostępny wInternecie: https://polona.pl item/ plan warszawy, MzQwMTg5OA/0/#info:metadata Plan Informacyjny wielkiej Warszawy 1918-1920, Warszawa : Nakład Księgarni S. Fabijańskiego, [ok. 1919] (Lit. „O. Fleck”). Dostępny w Internecie: https:/ polona.pl/item/plan-informacyjny wielkiej-warszawy,ODIxNDY2OA/2/#i fo:metadata Ogólny Plan Zabudowania Miasta Stołecznego Warszawy 1931, Stanisław Różański. Dostępny w Internecie: https:// www.facebook. com/warszawskimodernizm photos/a. 178803268823690/64190384 513628/ Szkic wstępny planu regulacyjnego w związku z posiadłościami miejskimi i państwowemi. Ogrody i parki istniejące i projektowane; utworzony przez Koło Architektów pod przewodnictwem Tadeusza Tołwińskiego w 1916. Dostępny w Internecie: https://

161

162

www.researchgate.net/figure/The Capital-City-of-Warsaw-Preliminary sketch-of-a-regulatory-plan-General outline_fig1_335891460 Gzell S.: PLACE GRUNWALDZKI I NARUTOWICZA W WARSZAWIE – ODMIENNE REALIZACJE PRZESTRZENI PUBLICZNEJ. HISTORIA I DZIEŃ DZISIEJSZY. Rocznik Historii Sztuki, tom XLIII PAN, 2018. Dostępny w Internecie: https://journals pan.pl/Content/108987/PDF/RHS%2 XLIII%202018%2010-S.Gzell pdf?handler=pdf OW SARP: Rezultaty warsztatów zorganizowanych przez Oddział Warszawski Stowarzyszenia Architektów Polskich. Warszawa, 2015. Dostępny w Internecie: http://sarp warszawa.pl/wordpress/wp-content uploads/2015/06/PLAC GRUNWALDZKI_OW_SARP_2015 INTERNET pdf#page=1&zoom=auto,-298,672 Domagalska K., Brukalska M. (kierownictwo): Poradnik dobrych praktyk architektonicznych dla Żoliborza. Stowarzyszenie Żoliborzan, Warszawa 2017. Dostępny w Internecie: https://issuu com/zbiggi/docs/ksiazka_07.02_poj Heyman Ł.: Nowy Żoliborz 1918-1939. Ossolineum, Wrocław, 1976. http://www.warszawa1939.pl/muzeum/315/album-ze zdjeciami-z-lat-1939-1943 (eksponat nr 315) http://www.warszawa1939.pl/biblioteka/opowiesci kustosza/plac-grunwaldzki-jest-taki-w warszawie https://mapa.um.warszawa.pl/mapaApp1 mapa?service=mapa_historyczna https://warszawa.naszemiasto.pl/plac-grunwaldzki pod-mlotek-miasto-szykuje-sie-do sprzedazy/ar/c1-8177011 https://bip.warszawa.pl/NR/exeres/290CF762-F7B6 4BDC-8D13-5949641BA21A,frameless.htm Faryna-Paszkiewicz H.: Saska Kępa w listach, opisach, wspomnieniach... Warszawa: Kowalska/Stiasny, 2004.

https://wielkalitera.pl/aktualnosci/ulica-francuska wwarszawie/ [dostęp 2022-01-15] Faryna-Paszkiewicz H.: Saska Kępa. Warszawa: Murator, 2001. https://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/4124,73 rocznicawalk-o-warszawska-Saska-Kepe pod-patronatemhonorowym-prezydenta-RP html [dostęp 2022-01-15] https://www.flamingbistro-co.com/miejsce [dostęp 2022-01-15] https://fotopolska.eu/Kino__Sawa__Warszawa [dostęp 2022-01-15] https://fotopolska.eu/135903,str.html?map_z=17 [dostęp 2022-01-15] https://www.saskakepa.waw.pl/saska-kepa/ulice saskiejkepy/plac-przymierza [dostęp 2022 01-15] Warszawa: plany miasta z lat 1825, 1831, 1857, 1862. Warszawa 1984. Biblioteka Narodowa, Polona. Sygnatura ZZK 19 087 A. Zakład Litograficzny Marcelego Gotza. Mapa Sanitarna Warszawy. Warszawa, 1867. Biblioteka Narodowa, Polona. Sygnatura ZZK 1 067. Szwankowski E.: Ulice i place Warszawy. Wydawnictwo naukowe PWN. Warszawa, 1970. Stępiński Z.: Siedem placów Warszawy. Wydawnictwo naukowe PWN. Warszawa, 1988. Zbiór Korotyńskich. Archiwum Państwowe w Warszawie. Sygnatura 72/201/0. Dostępny w Internecie: https://www szukajwarchiwach.gov.pl/zespol/zespol/96487 Zbiory zdjęciowe [online] Fotopolska. [dostęp 10 stycznia 2022] Dostępny w Internecie: www.fotopolska.eu Żołnierczyk A.: Rynek Solecki - Jak solą w Warszawie handlowano. Warszawy historia ukryta. [online] 16 sierpnia 2017 [dostęp 5 stycznia 2022]. Dostępny w Internecie: https://whu.org.pl/ 2017/08/16/rynek solecki-ja-sola-w-warszawie-handlowano/ Warszawa - Solec. Atrakcje turystyczne Warszawy. Ciekawe miejsca Warszawy. [online]

[dostęp 5 stycznia 2022]. Dostępny w Internecie: http://www.polskaniezwykla.pl web/place/27536,warszawa-solec.html Wioślarska widok ogólny [online] Fundacja Warszawa 1939. [dostęp 5 stycznia 2022] Dostępny w Internecie: http://ww warszawa1939.pl/widok/wioslarska-a https://pl.wikipedia.org/wiki/Solec_(jurydyka) [dostęp 5 stycznia 2022]. http://mobile.srodmiescie.warszawa.pl/ulica-300 html [dostęp 5 stycznia 2022]. https://warszawyhistoriaukryta.files.wordpress com/2017/08/solec-na-poczc485tku-xix wieku.jpg

163

Koordynacja:

mgr inż. arch. Mikołaj Gomółka Opracowali:

inż. arch. Matvei Aleinikau inż. arch. Wiktor Basiak inż. arch. Kacper Borek inż. arch. Karol Bronisz inż. arch. Paulina Czerwińska inż. arch. Natalia Gąsiorowska inż. arch. Sylwia Głowienka inż. arch. Mateusz Gortat inż. arch. Emil Grajter inż. arch. Emilia Kasjan inż. arch. Marta Kisiel inż. arch. Damian Kunert inż. arch. Julia Lisonek inż. arch. Marta Macheda inż. arch. Mateusz Mościcki

inż. arch. Marta Myśliwiec inż. arch. Sandra Namyślak inż. arch. Szymon Nieszporek inż. arch. Maria Pawłowa inż. arch. Klara Pikus inż. arch. Joanna Pilecka inż. arch. Justyna Rusnarczyk inż. arch. Dominika Sapińska inż. arch. Klaudia Setniewska inż. arch. Paweł Skowron inż. arch. Marcin Stępień inż. arch. Marta Szabelewska inż. arch. Julia Szuniewicz inż. arch. Bartosz Zalewski inż. arch. Malwina Żbikowska

Projekt okładki:

inż. arch. Emilia Kasjan

164

WYDZIAŁ ARCHITEKTURY POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ 2022

Słowo końcowe Praca nad tematem placów nieistniejących była dla nas wszystkich pochłaniająca, ponieważ czuliśmy, że jest to dziedzina niewystarczająco przebadana, która zasługuje na osobne opracowanie. Co jednak istotne, nie traktujemy niniejszej publikacji jako wyczerpującej temat. Naszą ambicją jest zainteresowanie opracowywanym zagadnieniem czytelników oraz rozpoczęcie dyskusji o formie badania oraz, być może, upamiętnienia placów, które albo nie zachowały się w przestrzeni miasta, albo też nigdy nie zdążyły powstać. Mamy nadzieję, że praca natchnie kolejne osoby do dalszego zgłębienia historii warszawskich przestrzeni znikniętych. Opracowanie, z którym się Państwo zapoznaliście, jest efektem nie tylko pracy, ale też, a może przede wszystkim - współpracy grupy trzydzieściorga studentów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, w ramach seminarium Przestrzenie Dziedzictwa, przeprowadzonego na semestrze zimowym 2021/2022 na 1 semestrze studiów magisterskich. Bez wspomnianej współpracy i koordynacji działań osiągnięcie takiej spójności, zarówno merytorycznej, jak i graficznej, byłoby niemożliwe. Jest to zasługa autorów tego opracowania, którzy przez cały semestr wykazywali się inicjatywą, konsekwencją i zdolnościami organizacyjnymi. Dziękuję serdecznie wszystkim za współpracę i zaangażowanie w projekt. mgr inż. Mikołaj Gomółka

165