De gekozen regio van ‘Rondom de Dom’ is grofweg die welke te zien is als je bij helder weer bovenop de Dom van Utrecht staat en in alle windrichtingen kijkt. Praktisch gezien is het de regio die de auteur per fiets kon bestrijken voor het maken van foto’s. In dit eerste deel van een tweeluik staat het reizigersvervoer centraal, van de bescheiden stoptrein tot de opvallende internationale trein. Het tweede deel zal het overige verkeer behandelen, vooral de goederentreinen.
Lycka till Förlag 9 789492 040435
SCAN VOOR MEER INFO
RONDOM DE DOM Deel 1 - PERSONENVERVOER Sicco Dierdorp
Sicco Dierdorp (in het dagelijks leven projectleider bij een goederenvervoerder) had al van jongs af aan belangstelling voor treinen. In 1986 kwam hij in Maarssen te wonen, voor het eerst in de buurt van een spoorlijn. In die tijd leerde hij pas goed te kijken naar wat er reed en ontdekte hij de patronen van interessante treinen. Medio 1992 begon de auteur met het fotograferen van treinen, om diverse redenen vooral in zijn eigen regio. Later verhuisde hij naar Utrecht en tot 2016 zou de Domstad zijn thuisbasis blijven. In dit boek is een deel van zijn collectie uit de Utrechtse periode samengevat.
RONDOM DE DOM DDEEL 1 - PERSONENVERVOERR
SICCO DIERDORP
Hondekoppen De aanduiding ‘Hondekop’ is zelfs buiten de spoorwereld een bekende bijnaam, al wordt de term niet altijd juist gebruikt. Een echte Hondekop is een trein die ook wel als Materieel ’54 wordt aangeduid. Het was de eerste generatie met de karakteristieke ronde neusvorm die een trendbreuk vormde met de spitse ‘muizenneus’ van het eerdere stroomlijnmaterieel. De solide, stevige bouw gaf de machinist een veel veiliger plek en de treinreiziger betere rijeigenschappen. Het materieel was bedoeld voor de belangrijkere (snel)treindiensten op het groeiende geëlektrificeerde net van NS.
In 1957 werden ook twaalf tweedelige treinstellen voor de Beneluxdienst naar Brussel geleverd aan NS en NMBS. In de loop van de jaren zijn tal van aanpassingen aan de treinstellen uitgevoerd. De belangrijkste verbouwing vond plaats in de jaren zeventig, toen in het kader van het moderniseringsplan Spoorslag ’70 behoefte was aan een comfortverbetering op de nieuwe, belangrijke Intercitytrajecten. Treinstel 776 werd als proef verbouwd en voorzien van luxe stoelen in coachopstelling en extra eerste klas. Het kwam in 1970 op de baan onder nummer 1970.
De bestelling omvatte twee- en vierdelige treinstellen, waarbij de tweetjes vooral waren bedoeld als versterking. Voor de binnenlandse dienst zijn 141 Hondekoppen gebouwd: 68 tweetjes en 73 viertjes. Al deze stellen werden over een relatief korte periode van zes jaar geleverd. Toch zijn er zichtbare verschillen tussen de geleverde deelseries. Het belangrijkste verschil is te zien aan de ramen: de eerste bouwseries (321-365 en 711-757) waren nog voorzien van klassieke draairamen met afgeronde hoeken. Deze groep zou vanwege de gebruikte isolatie komen bekend te staan als ‘asbeststellen’, een gegeven dat later nog heel bepalend zou worden voor hun levensloop. Bij de latere deelseries was de isolatie grotendeels vervangen door glaswol (daarmee: ‘glaswolstellen’) en deze treinstellen waren voorzien van vierkante ramen met schuifraampjes bovenin. Het verschil tussen beide groepen maakte dat er in de nummering zelfs een sprong naar het volgende tiental werd gebruikt in plaats van een aansluitende nummering: 371-393 en 761786. Dit was gebruikelijk volgens het toenmalige nummersysteem bij NS om verschillen aan te geven, ook bij zelfde types materieel. Om dezelfde reden startte de nummering van de eerste Hondekoppen bij 321 (opvolgend na de treinstellen Mat ’40 301-318) en 711 (na Mat ’46 641-705). Ook binnen de beide groepen zijn er verschillen; zo werden de laatste viertjes afgeleverd met eenbeenpantografen in plaats van de klassieke schaarpantografen.
Vanaf 1972 werden twaalf treinstellen Plan P tot ‘coach’ verbouwd. Om een aaneengesloten nummering te krijgen werden enkele stellen vernummerd en ontstond de serie 780-791, later 1780-1791. De verbouwing was minder rigoureus, zo bleef de bagageafdeling en kwam er geen extra eerste klasse. Vanaf 1975 volgden nog eens 25 viertjes uit elk van de drie deelseries, met als verschil dat deze van een kleinere bagageafdeling werden voorzien en de opstelling van de banken in de eerste klas niet veranderde. Ook deze stellen werden vernummerd naar de serie 1700, slechts door een 1 voor het oorspronkelijke nummer te plaatsen. Met de komst van de coach-stellen werd de nieuwe intercitykleurstelling met blauwe baan geïntroduceerd, bij de eerste serie eerst nog met grijze deuren. Begin jaren negentig kregen alle coach-stellen hun oorspronkelijke nummer terug toen de nieuwe locomotieven serie 1700 in dienst kwamen. Overigens werd in de praktijk nauwelijks verschil gemaakt bij de inzet van coach-stellen of gewone viertjes.
De volgende deelseries zijn te herkennen, waarbij aangegeven dient te worden dat het bij NS sinds de Tweede Wereldoorlog gebruikelijk was om bestellingen aan te duiden als ‘Plan’ gevolgd door een letter. Plan F 321-334 711-741 Plan G 335-350 742-757 Plan M 351-365 Plan P 761-786 Plan Q 371-393
4
Pas met de komst van ICM (serie 4000) in de tweede helft van de jaren tachtig werden de Hondekoppen verdrongen naar minder belangrijke diensten, zoals gewone sneltreinen, spitsuurtreinen en stoptreindiensten waar de lagere optreksnelheiden van dit materieel dat toeliet. In de jaren negentig waren de stellen rond Utrecht aanvankelijk nog aan te treffen in de sneltreindienst tussen Amsterdam en Arnhem/Nijmegen en tussen Hoofddorp en Enschede, maar ook veelvuldig als stoptrein naar Rhenen, Tiel en Eindhoven. Op het einde van hun carrière was Utrecht een tussenstop van diverse met dit materieel gereden toegevoegde treinen in de spitsuren. In de jaren tachtig ontstond een brede discussie over het gevaar van het kankerverwekkende asbest, waardoor het lot van de asbeststellen was bezegeld. In 1993 waren deze stellen van de baan verdwenen. De sloop van dit materieel had door het aanwezige asbest nogal wat voeten in aarde. De afvoer van de glaswolstellen volgde niet veel later en de laatste Hondekop bij NS reed begin 1996.
Op 17 maart 1993 passeert bij Nieuwer ter Aa een fraaie combinatie van acht ‘bakken’ Hondekop. De treinstellen 346, 746 en 324 vormen hier een omgeleide intercitytrein van Amsterdam naar Vlissingen. Alle stellen behoren tot de groep asbeststellen die later dat jaar van het spoor zou verdwijnen. Voor de beide tweetjes was het in mei over en uit, de 746 hield het nog tot het najaar uit.
5
Een fraai spoorlijntje waar Mat ’64 jarenlang heer en meester was, is zonder twijfel de enkelsporige ‘Stichtse Lijn’ van Den Dolder naar Baarn. Midden in Soest ligt het mooie station Soestdijk, nu een rijksmonument. Het station beschikte over een koninklijke loge vanwege de aanwezigheid van het paleis. Het station werd vooral gebruikt door koningin Emma. Op 7 mei 1998 komt de 505 in Soestdijk aan als trein 5537 naar Utrecht.
50
De treinen van de Stichtse Lijn van de NCS kwamen in Baarn aanvankelijk aan bij een eigen station, het ‘buurtstation’, dat nu een restaurant is. Vanaf het parkeerterrein hiervan zien we op 13 december 1997 de 423 en 948 als vervanging van een Sprinter aankomen in het HSM-station van Baarn, dat sinds 1948 ook het station is voor de treinen naar Utrecht. Deze staken hierbij de lijn Amersfoort-Hilversum over om te stoppen aan het eerste perron, pal naast de koninklijke wachtkamer. In 2008 werd aan de zuidzijde een extra perron gebouwd, zodat deze kruising niet meer nodig is.
51
Enkele treinstellen zijn voorzien geweest van bijzondere bestickeringen. Ter gelegenheid van de sponsoring door NS van het NOC*NSF werden twee stellen in een oranje uitdossing gebracht met foto’s van sporters. Treinstel 9525 is op 12 maart 2006 onderweg naar Nijmegen en passeert in de buurt van Amelisweerd. Op de achtergrond is nog net een getrokken intercity te zien uit de richting Den Bosch. Inmiddels splitsen beide lijnen zich ongelijkvloers.
88
Ter gelegenheid van de introductie van de OV-chipkaart werd de 9524 in een wit-paarse kleurstelling gebracht, de kleuren van het bedrijf achter het elektronische reissysteem. Op 10 april 2010 is het stel samen met de 9576 onderweg als intercity naar Maastricht. De stellen zijn net onder de A27 nabij Knooppunt Lunetten door gereden. Ook hier zien we een situatie veranderen: de grondwerken zijn al begonnen om het spoor tussen Utrecht en Houten te verdubbelen.
89
De 1301 ‘Dieren’ passeert op 11 augustus 1995 zonder te stoppen station Geldermalsen, met trein 849 naar Maastricht aan de haak en een Df achter de loc. In navolging van de 1600’en werden ook de 1300’en van een stadswapen voorzien, al waren daarbij de kleinere plaatsen aan de beurt. Geldermalsen kreeg die eer op de laatste loc van de serie, de 1316. Het fraaie station uit 1868 met middenperron bestaat gelukkig nog, de karakteristieke stalen voetbrug verdween eind 2010. Delen kwamen terecht bij de museumverenigingen MBS en SGB. De nieuwe voetbrug uit 2011 is in 2020 ook verdwenen met de opening van het vernieuwde station. Door twee extra perrons te bouwen, kon een groot aantal wissels en sporen verdwijnen.
96
In 1995 werden voor extra capaciteit vier Bv-rijtuigen DDM1 aangepast voor inzet in de getrokken treinen naar het zuiden. In de zomer werd de benedenverdieping aangepast voor fietsenvervoer ter aanvulling op de Df. In afwachting van nieuwe statische omzetters (om hoogspanning om te zetten in bruikbare laagspanning) werden de rijtuigen voorzien van een dieselaggregaat. Dat is goed zichtbaar aan dit rijtuig achter de 1217. De loc trekt op 26 juni 1995 trein 853 van Haarlem naar Maastricht door Maarssen. In de jaren die volgden, werden meer dubbeldeksrijtuigen aangepast. Na het dienstregelingjaar 2006, het laatste voor de getrokken treinen in de treinseries 800 en 900, eindigde hun inzet en verdween deze service aan de reiziger.
97
Bij werkzaamheden ten noorden van Rotterdam werd het internationale verkeer naar België en verder omgeleid via Breukelen-Woerden. Op 18 augustus 1995 moest hierbij ook de normale stoptreinserie 4000 ‘Amsterdam-Rotterdam buitenom’ wijken. De omgeleide Beneluxtreinen maakten toen een stop in Breukelen en Woerden als vervanging! De machinist van trein 2461 is te Breukelen even uit de cabine van zijn stuurstandrijtuig gestapt om nog zicht te hebben op de conducteur. Na het vertreksein zal hij vanuit de ‘Bs’ de duwende NMBS 1185 bedienen. Deze fraaie geel-rode treinen vervingen in 1986/1987 de donkerblauwe Beneluxtreinen. De dienst werd tot die tijd verzorgd door speciale Hondekoptweetjes en trekduwtreinen met een Belgische locomotief reeks 25.5.
132
De Belgische Beneluxlocomotieven reeks 25.5 keerden op het einde van de jaren tachtig terug in Nederland. De internationale getrokken treinen tussen Amsterdam en Parijs namen ze over van de reeks 15, die niet over het beveiligingssysteem ATB beschikte. Ook dit verkeer moest bij werkzaamheden op de originele route worden omgeleid via Breukelen-Woerden of Utrecht. Internationale trein 286 naar Parijs passeert op 5 september 1993 even voorbij Nieuwersluis achter de 2558. In opzending wordt de 2556 meegevoerd. De trein bestaat uit Franse Corail-rijtuigen, die standaard waren in de meeste treinen op deze route. De locomotieven reeks 25.5 zijn omgebouwd uit binnenlandse locomotieven reeks 25. Hierbij werd een voorziening aangebracht om onder 1500 volt gelijkspanning te rijden. Om gewicht te besparen werden de locs voorzien van een enkele eenbeenstroomafnemer.
133
Op 22 mei 1993 werd ons land bezocht door een toen wel heel bijzondere locomotief: DR-loc 234 440. Na de allerlaatste Hoek-Warszawa Express naar Hoek van Holland te hebben gebracht (zie pagina 119) reed de locomotief voor spoorwegliefhebbers een rondrit met ICR-rijtuigen door het land. Ik had in die tijd en op die leeftijd echt niet zomaar het geld om met een dergelijke rit mee te gaan, maar had naar aanleiding van de aankondiging wel gezien dat de trein langs Vleuten zou komen. Aldus kon ik toch een plaatje maken van deze trein. Op het front is de loc voorzien van een vlag om ‘illegale’ (niet betalende) fotografen, zoals ik op dat moment, af te schrikken. Dat maakte in mijn optiek met een dergelijk unieke trein toch weinig verschil…
150
Iets wat we ons tegenwoordig niet meer kunnen voorstellen, is dat ‘vreemde’ locomotieven en treinstellen zomaar op het Nederlandse net rijden – zonder Nederlandse toelating en beveiligingssysteem. Toch gebeurde het nog in de jaren negentig. Zo deden een paar keer per jaar Duitse gezelschapstreinen de hoofdstad aan. Op 14 mei 1995 werd de museale ‘Eierkopf’ type VT 12.5 gecharterd voor een excursie voor DB-medewerkers vanuit Karlsruhe. De 612 507/508 passeert hier op de terugweg naar Duitsland tussen Breukelen en Maarssen. De VT 12.5 was een variant op de wellicht wat meer bekende VT 08.5. Dit uit twee van de oorspronkelijk twaalf gebouwde motorwagens samengestelde museumstel stamt uit 1957 en ging in 1987 buiten dienst. Hierna volgde inzet voor dit soort excursies tot 2008. Een revisie sleept zich al jaren voort.
151
De gekozen regio van ‘Rondom de Dom’ is grofweg die welke te zien is als je bij helder weer bovenop de Dom van Utrecht staat en in alle windrichtingen kijkt. Praktisch gezien is het de regio die de auteur per fiets kon bestrijken voor het maken van foto’s. In dit eerste deel van een tweeluik staat het reizigersvervoer centraal, van de bescheiden stoptrein tot de opvallende internationale trein. Het tweede deel zal het overige verkeer behandelen, vooral de goederentreinen.
Lycka till Förlag 9 789492 040435
SCAN VOOR MEER INFO
RONDOM DE DOM Deel 1 - PERSONENVERVOER Sicco Dierdorp
Sicco Dierdorp (in het dagelijks leven projectleider bij een goederenvervoerder) had al van jongs af aan belangstelling voor treinen. In 1986 kwam hij in Maarssen te wonen, voor het eerst in de buurt van een spoorlijn. In die tijd leerde hij pas goed te kijken naar wat er reed en ontdekte hij de patronen van interessante treinen. Medio 1992 begon de auteur met het fotograferen van treinen, om diverse redenen vooral in zijn eigen regio. Later verhuisde hij naar Utrecht en tot 2016 zou de Domstad zijn thuisbasis blijven. In dit boek is een deel van zijn collectie uit de Utrechtse periode samengevat.
RONDOM DE DOM DDEEL 1 - PERSONENVERVOERR
SICCO DIERDORP