Een reis door Oostenrijk 2: Ludwig von Mises
Robbe De Koster
Robbe legt een volgende etappe af in zijn reis doorheen Oostenrijk In dit artikel vat hij de theorieën van Ludwig von Mises op een voor leken waaronder ik mezelf reken bevattelijke en vaak zelfs grappige manier samen. Neem er een drankje bij en geniet van dit artikel.
Het is belangrijk, als liberaal, om enige kennis in de economie te hebben. Deze wetenschap onderzoekt nu eenmaal hoe alles in onze maatschappij echt in elkaar zit Arbeid, vrijetijdsbesteding en zelf geschiedenis kunnen niet losgemaakt worden van materiële realiteiten, zoals de verdeling van schaarse goederen. Het is dan ook niet verbazend dat enkele van de meest beroemde liberale denkers ook economen zijn Denk maar aan Friedman of Hayek Maar Friedman en Hayek verschillen op vrij veel vlakken van elkaar Genoeg vlakken om elk tot hun eigen denkschool te behoren. Er zijn minstens vier invloedrijke liberale economische scholen, maar in deze reeks artikelen zullen we er slechts één bekijken: de Oostenrijkse
In een vorige uitgave van de NEO behandelden we Carl Menger en Eugen von BhömBawerk. De eerste stichtte een volledig nieuw gedachtengoed in de economie, eentje waarvan sommige theorieën –weliswaar in een aangepaste vorm – hun weg zouden banen naar elke universiteit ter wereld Mengers grondtheorie was simpel: waarde is subjectief en marginaal! BhömBawerk was dan weer één van de eerste economen die Marx compleet ontmantelde, dit door zijn grondtheorieën als fout te ontmaskeren Een grotere uitleg is te vinden in het eerste artikel, maar met een korte samenvatting zou het mogelijk moeten zijn om in deze editie mee te volgen. Hier praten we over
mogelijks één van de beroemdste liberalen ooit: Ludwig von Mises.
In dit artikel zal ik aan de hand van zijn drie meest invloedrijke boeken: Theorie des Geldes und der Umlaufsmittel (1912), Die Gemeinwirtschaft: Untersuchungen über den Sozialismus (1922) en Human Action (1949) een samenvatting maken van zijn belangrijkste theorieën Deze tekst moet dan ook niet als een pleidooi gezien worden voor of tegen Oostenrijkse economie, enkel als een droge samenvatting ervan, met eventueel extra context. Vele liberale economen – waaronder Friedman –zijn het oneens met Mises op meerdere vlakken, en ik heb de ervaring niet om eender welke kant te kiezen Toch is kennis hebben van beide standpunten belangrijk als liberaal. Het zijn drie vrij zware boeken en een kort artikel zou slechts enkele punten slordig kunnen samenvatten. Ik heb besloten dit artikel dus iets langer te maken in de hoop deze invloedrijke econoom toch een fractie te geven van de aandacht die hij verdient. Ik begrijp dat voor sommigen een lang economisch artikel niet zo interessant is, en alhoewel ik het een voordeel acht om alles te lezen, besef ik goed dat niet iedereen de tijd hiervoor heeft Toch zal er in dit artikel wel iets te vinden zijn voor elke liberaal die ook maar een lichte interesse in economie heeft. Als je tot hier hebt gelezen uit interesse, maar toch nog twijfelt
16
De Koster
Robbe
Penningmeester LVSV Gent
of je het gehele artikel wilt lezen: maak de tussentitels uw vriend. Het is beter om de helft van het artikel over te slaan dan een mogelijks boeiend onderwerp te missen.
Ludwig Edler von Mises
Mises werd in 1881 geboren in het vroegere OostenrijkHongarije in een oud stadje dat toebehoort aan het huidige Oekraïne Zijn vader was een ingenieur bij een spoorwegmaatschappij en verwachtte veel van zijn zonen Geen van de twee overlevende kinderen zou hem in verlegenheid brengen. Richard Mises leverde zeer grote bijdragen aan de fysica, en Ludwig… over zijn prestaties zullen we nog wel spreken Mises studeerde in 1906 (een tijd voordat economie onderwezen werd in het hoger onderwijs) af met een doctoraat in de rechten aan de universiteit van Wenen. Enkele jaren later was het oorlog. Mises diende, eerst in de artillerie, maar later als economisch adviseur Hier, in tijden van immens leed en ongekende gruwel, keek Mises naar de economische veranderingen die oorlog meebracht. Hij besliste al snel dat de economie was vervallen in een soort verknipte vorm van staatssocialisme. De inefficiëntie en veroorzaakte tekorten staken hem tegen Hij overleefde deze oorlog en ging al snel verder met zijn academisch leven. Hij bekleedde de leerstoel van internationale economische relaties in Genève en schreef meerdere boeken in de span van het interbellum. Toen annexeerde Duitsland Oostenrijk Het Derde Rijk vertoonde onder het bewind van Hitler een sterke expansionistische drang die al snel OostEuropa tot slachtoffer zou maken. Mises voelde zich niet langer veilig in Zwitserland. Twee jaar na de annexatie van Oostenrijk vluchtte hij naar de Verenigde Staten met behulp van het RockerfellerInstituut en het Volknerfonds, die meerdere liberale denkers in veiligheid hebben gebracht tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hier bleef hij ook na de oorlog. Hij vond al snel een universiteit om in les te geven en schreef ook zijn magnum opus: Human Action (1949) Hij bleef doceren tot zijn 87ste en stierf enkele jaren later in 1973
Praxeologie en menselijk handelen
Ondanks zijn reputatie is Mises niet enkel een econoom. Een Hayek is hij niet maar toch waagt hij zich vaak in morele en sociale kwesties. Een groot verschil met andere politieke figuren is echter zijn wetenschappelijkheid Zelden spreekt Mises een voorkeur uit die niet gebaseerd is op feiten. Hij gebruikt daarom ook niet echt het concept “vrijheid” als argument tegen staatsingrepen in zijn boeken, tenzij hij kan bewijzen dat deze vrijheid van de mens ook tot een materieel betere wereld zou leiden Ik behandel hier enkel economische kwesties, hoewel ik zeker aan alle moraalfilosofen kan aanraden om Sozialismus te lezen.
Toch kan ik niet vermijden om bepaalde filosofische overtuigingen van Mises te bespreken, vooral zijn sterke overtuiging in het rationalisme. Er zijn twee wetenschappen die het menselijk handelen bestuderen, zo meent hij: 1) Geschiedenis: de studie van voorbije gebeurtenissen en dataverzameling Deze is enorm belangrijk en een grondige kennis van geschiedenis kan iemand een betere kijk geven op de wereld in het algemeen. Maar leer je hier echt iets toepasbaar uit? Niet echt. Dit soort empirisme is belangrijk, maar een econoom kan hier slechts aanwijzingen uit halen, geen vaste regels 2) Praxeologie is de studie van het menselijk handelen volgens rationalisme. Een studie die begint van enkele axioma’s (feiten die niemand zou ontkennen), en die probeert via logica hieruit zaken af te leiden Er is geen enkele andere manier om aan economie te doen De wereld bevat zoveel variabelen dat een puur empirische kijk niet anders kan dan honderden verschillende antwoorden geven voor het zelfde probleem. Waarom heerst er nu inflatie? Oorlog? Migratie? Misschien een daling in de verkoopcijfers van tv’s? Je zou er nog duizenden kunnen noemen die enige correlatie vormen, maar enkel via rationele logica kan je uitvogelen welke nu echt impact heeft. Praxeologie is als de wiskunde, zegt Mises Het geeft objectieve maar abstracte, theorieën die daarna in de realiteit kunnen worden toegepast
Eén van de eerste en belangrijkste grondbevindingen die Mises doet, gaan over het
17
menselijk handelen. Elke handeling die een mens stelt, zegt Mises, is rationeel Geen enkele mens stelt irrationele daden “Homo economicus!” roept eender wie ooit een diploma in enige economische richting heeft behaald. “Maar neen!” klinkt de stem van Mises ergens in het verre Westen terwijl hij uit zijn graf probeert te kruipen Mensen maken fouten, maar niemand maakt opzettelijk een fout. Dan is het geen fout. Mensen kunnen door een tekort aan kennis vaak een keuze maken die zij fout hadden geacht, in het licht van meer informatie maar toch is het een rationele keuze om te maken Dit is het 1190ste woord in dit artikel Het gaat al even door, en velen van jullie zullen zich al verplaatst hebben. Misschien liggen jullie al iets verder achterover in jullie stoel, of hebben jullie zich verplaatst naar de zetel, of zelf gewoon op subtiele wijze de stand van jullie ruggengraat aangepast Maar waarom?
Als de verplaatsing bewust was, dan kan dit enkel gebeurd zijn omdat je de houding die je nu aanneemt, voordeliger achtte dan de vorige. Dit kan uit comfort zijn of een gezondere houding of misschien heb je een houding aangenomen die meer status wekt Hoe dan ook, het had een doel Een ander voorbeeld: Vele mensen zullen dit deel of zelf dit gehele artikel hebben overgeslagen. Mogelijks was dit de juiste keuze en besteden ze hun tijd met iets nuttigers, of iets dat hun meer genot brengt Anderen hebben deze keuze gemaakt zonder te weten wat in dit artikel stond en missen nu een groot genot dat ze zouden beleefd hebben bij het lezen, in de vorm van veel vergaarde kennis In beide situaties heeft de mens een rationele keuze gemaakt! Ze vergeleken hun verwachtingen van dit artikel (lager genot) met de verwachtingen van een andere activiteit (hoger genot) en hebben rationeel besloten dit boekje links te laten liggen.
Elke daad is niet enkel rationeel, maar ook economisch. Je ruilt immers één situatie voor de andere. Oké, ik weet perfect dat dit overkomt als een techniciteit die misbruikt wordt, een soort bres in de definitie van economie die toestaat om het wegleggen van mijn artikel als economische daad te zien maar toch is het een belangrijk besef
Elke menselijke daad ruilt één situatie voor een andere Hierdoor kan een econoom variabelen bekijken die handel veroorzaken, intrahuishoudelijke economieën bekijken en wordt de nadruk in economie gelegd op de daad van het individu.
Geld: waarom zelfs nodig?
Geld, niemand heeft er genoeg van. Maar waarom heeft niemand genoeg geld? Omdat menselijke noden oneindig zijn en geld kan dienen om deze noden te vervullen Maar wat is geld eigenlijk?
In de tijd van Mises werd er nog niet gesproken of giraal en chartaal geld, maar wel al over andere soorten: 1) Fiatgeld is het geld waarmee wij bekend zijn; een stukje papier dat op zichzelf geld is en overheden afprinten Om fiat geld te maken is het fysieke medium onbelangrijk, behalve in de zin dat er genoeg van moet zijn om zonder restricties meer te kunnen maken. De overheid kan papiergeld blijven printen, want een boom is nu eenmaal niet zo moeilijk te vellen, en inkt is te vinden in elk huishouden 2) Warengeld is het geld dat niet zonder restricties kan worden bijgemaakt. Gouden munten zijn een goed voorbeeld. De koning kan munten blijven slaan maar eens het goud op is, zal hij moeten stoppen. Dit laat al iets minder ruimte voor misbruik 3) Kredietgeld is niet een vorm van geld waar we vaak aan denken, maar het bevind zich overal rond om ons. Het is niet echt geld, maar een belofte op geld, goederen of diensten die onmiddellijk of op latere datum kan worden ingelost Deze kunnen later verkocht worden, en dus ook als geld dienen Wat wij de dag van vandaag giraal geld noemen, maakt een enorm deel uit van deze categorie, een belofte van de bank om uw geld te geven. Ik raad jullie aan straks eens een banking app te openen en naar jullie saldo te kijken Kijk dan ook eens naar jullie bankkaart. Is het nummertje onder “spaarrekening” echt geld? Tuurlijk, we gebruiken het immers als geld, dus is het geld. Zo werkt geld eenmaal Maar is het fiat geld, zoals ik even geleden heb beschreven? En geld dat door de overheid wordt gecontroleerd en naar
18
hartenlust wordt geprint? Nee. Het zijn immers digitale cijfers en geen geprint papier Het nummertje op de bankingapp kan je zien als een soort contract. Een belofte van de bank om zoveel euro ’ s te geven indien er om wordt gevraagd. Het is dus geen fiatgeld, maar een schuld. Krediet. Gaan wij dan voor elke aankoop naar de bank om fiatgeld in onze hand te krijgen? Gaan wij een huis gaan kopen met kruiwagens aan euro ’s? Ook niet, we betalen met het krediet. De schuldvordering wordt deels over gedragen aan een derde partij en op deze manier als geld gebruikt Het gebruik van dit soort kredietgeld zal dan ook verder in het artikel nog een groot belang hebben.
Wat is nu het nut van geld? Hier moet men een onderscheid maken tussen de legale sfeer en de economische sfeer Eén is een sfeer van geweld en de ander van contract. In de legale context in de hedendaagse tijd is geld het middel waarmee legaal bindende obligaties kunnen worden afgekocht tijdens een burgerrechtelijk proces. Maakte je reeds een deal tot het ruilen van goederen, maar werden de goederen van één partij vernietigd voor hij deze kon afgeven? Een schadevergoeding volstaat. Dit is zelden een probleem. Het afkopen van contracten door veranderde omstandigheden is vaak slechts een milde ergernis, aangezien verdere schade toch ook vergoed wordt. Dit natuurlijk enkel als beide partijen zich tevreden achten met de vorm van geld die de staat heeft geselecteerd. Soms, zoals we straks zullen zien, is dit geld minder waard dan je zou denken
Een tweede nut, de echte waarde van geld, is puur economisch in aard. Een vaak besproken voordeel aan geld is het faciliteren van indirecte
ruilhandel. Mensen hechten, zelden, een hoge gebruikswaarde aan geld Er zal wel iemand zijn die briefjes gebruikt om in te zwemmen, of harde munten gebruikt om naar de artiest te gooien tijdens een slecht optreden, maar veel vaker gaat het om ruilwaarden. We spreken hier van de objectieve ruilwaarde (het echte cijfer uitgedrukt in geld) en de subjectieve ruilwaarde (de waarde die een persoon hecht aan hetgeen dat hij weet te kunnen ruilen ervoor). Hier blijkt dus opnieuw een subtiel verschil tussen Mises en zijn andere neoklassieke collega’s. Geld toont niet DE waarde van een object Prijs bepaalt niet hoe nuttig een object is, enkel de koper en de verkoper doen dat Wat Mises de objectieve ruilwaarde noemt is simpelweg een observatie van de realiteit nadat twee mensen – elk met een eigen subjectieve waardering – een prijs zijn overeengekomen die waarneembaar is
Zowel de subjectieve als de objectieve ruilwaarde van geld worden echter beïnvloed door de toestroom ervan. Hoe meer geld er in een land rondgaat, hoe minder men er waarde aan hecht Dit is zeker niet omgekeerd evenredig, zegt Mises Het functioneert via de weg van vraag en aanbod, als er meer geld is om te besteden kan er meer geld uitgegeven worden, maar dat betekent niet dat er meer goederen zijn om deze aan uit te geven, dus de goederen worden duurder Als je de hoeveelheid geld in een gebied verdubbelt, leidt dit niet per se tot een objectieve verdubbeling van alle prijzen. Zelf niet van de gemiddelde prijzen. Het zal echter wel de objectieve ruilwaarde doen stijgen.
19
"Geld toont niet DE waarde van een object. Prijs bepaalt niet hoe nuttig een object is, enkel de koper en de verkoper doen dat. Wat Mises de objectieve ruilwaarde noemt is simpelweg een observatie van de realiteit nadat twee mensen – elk met een eigen subjectieve waardering – een prijs zijn overeengekomen die waarneembaar is."
Is warengeld dan beter geld? Het heeft immers meer waarde, want het kan bovenop als ruilmiddel gebruikt te worden ook als gebruiksvoorwerp dienen, toch? Ja en nee. Over het nut van goud kunnen we nog spreken als we het over inflaties hebben, maar nu eerst deze basis leggen Is warengeld zoals goud, zilver, zout, schelpen, etc. beter omdat het ook gebruiksvoorwerp kan worden? Neen. Dit is helemaal niet de reden want… het wordt niet gebruikt Goud dat wordt gebruikt, dient niet als geld, en geld dat in de omloop is, dient als ruilmiddel, niet productiemiddel Een zeer simpele manier van Mises om deze theorie te ontgronden, maar toch een passende. Welk nut heeft een gouden munt op het moment van gebruik die papiergeld niet heeft? Indien de gouden munten in een koninkrijk massaal omgesmolten zouden worden om andere goederen van te maken is het duidelijk dat er een economische crisis aan de hand is. Nee, warengeld is om een andere reden beter, daarover later meer
Etatisme
“De staat zal alles wel oplossen.” Een uithangbord met deze inscriptie kan je de dag van vandaag boven eender welk parlementsgebouw ophangen En dit is niet zo recent als mensen denken Hetzelfde geldt niet alleen voor menige parlementsgebouwen uit de geschiedenis, maar ook voor paleizen, raden en elke soort instantie waar beslissingen met politieke macht worden genomen Sinds het ontstaan van een politieke macht zijn heersers al bezig met het proberen oplossen van problemen in hun rijk. Sommigen waren iets egoïstischer dan anderen, maar zelden is er een politieke macht die niet minstens probeert de problemen van zijn burgers op te lossen: van de codex Hammurabi tot de suikertaks Het idee dat de staat alles kan oplossen past ook perfect in het discours van staats/christensocialisten. Maar welke impact kan de staat nu echt hebben op de economie?
Minder dan je zou denken Economie is een wetenschap, zoals fysica, en kan op dezelfde manier lastig aangepast worden. Eén van de grootste impacts die de staat op een economie kan hebben
door binnen het economische systeem te werken, is hun grote koopkracht. Staten zijn immers een paar van de meest vermogende entiteiten en een grote aankoop van eender welk goed kan de gemiddelde marktprijs serieus veranderen Hieronder, situatie één: de gehele markt van mondmaskers. Voor simpliciteit hebben we het aantal consumenten en producenten sterk beperkt, en het aantal geproduceerde goederen/gevraagde goederen per entiteit gelijk gemaakt
U kan deze oefening gerust aanpassen om op de Oostenrijkse methode een lastiger scenario uit te rekenen Het zou hier gaan over een fictieve markt in mondmaskers Voor corona hadden ziekenhuizen en enkele privéinitiatieven deze wel nodig, maar zowel de productie als consumptie bleef vrij beperkt. De overheid (in het vet) kocht voor zijn ziekenhuizen x mondmaskers, en was bereid hier 10 euro voor te betalen De goedkoopste producent was bereid zijn mondmaskers weg te doen voor 2,5 euro. Als je het Oostenrijkse proces tot bepalen van objectieve ruilwaarde gebruikt, kom je uit aan een
20
waarde tussen de 4,1 en de 4,3 euro per x aantal mondmaskers. Maar… corona! Mondmaskers zijn in high demand. De ziekenhuizen zullen natuurlijk iets meer bieden, maar laten we de prijzen vanuit privéinitiatieven in dit model gelijk houden, gewoon om de tabel zo simpel mogelijk te houden De overheid (vet) verviervoudigd zijn vraag om mondmaskers en is bereid drie keer zo veel te bieden. Privéinitiatieven hebben minder kapitaal en kunnen dus niet mee De marktprijs zal nu tussen de 5,6 en de 6 euro komen te liggen, en slechts één privéinitiatief zal mondmaskers kunnen aankopen in vergelijking met de drie in ons vorige scenario. Wel is er één privéproducent bijgekomen. Door de gesimplificeerde situatie lijkt overheidsimpact binnen de economische berekeningen vrij groot, en dat kan ze ook zijn, maar vaker is de prijsverandering iets subtieler.
Maar wat nu met maximumprijzen? Veranderen deze de economische calculatie niet? Wel nee Deze veranderen de calculatie zelf niet, ze veranderen gewoon de mogelijkheid van de burger om zich naar deze berekening te gedragen. Neem nu dezelfde situatie. Corona, iedereen paniek, mondmaskers zijn duur, we weten het. “Wel,” zegt de huidige minister van gezondheid “Ik heb een idee!” Hij kijkt naar de economische tabel, denkt even zeer goed na, neemt een gommetje, en wist daarmee alle producenten boven de 3 euro uit. Hierna pakt hij trots zijn set wasco ’ s en tekent een “3” in elk hokje van de voordien uitgewiste producent Iedereen blij! Neen, natuurlijk niet Alles wat hij heeft bereikt, is de producenten die geen mondmaskers wilden verkopen voor minder dan 3,1 euro (vaak door productiekosten) uit de markt verwijderd. De economische calculatie is onder deze heisa nog steeds gedaan, er is simpelweg achteraf een streep door getrokken Nu zijn er slechts 2x mondmaskers meer op de markt, vergeleken met 5x mondmaskers voor de crisis. Toch is er aan deze prijs vraag naar 8x mondmaskers. Een groot tekort dus
De impact van de staat op economie, zoals wij het begrip kennen, is dus vrij groot maar Mises blijft toch volhouden dat het slechts geringe impact heeft
op de economie als wetenschap door zelf een actor te zijn. Opnieuw verwijs ik naar de fysica. Als een overheid de mensen verbiedt om neer te vallen, hebben ze geenszins de wetten van de zwaartekracht aangepast, noch hebben ze de sterkte van de zwaartekracht aangepast. Ze zorgen gewoon dat mensen voorzichtiger zijn om niet te vallen. Op dezelfde manier zouden alle economische actoren die voordien x aantal mondmaskers voor 5,6 – 6 euro hadden gekocht dit nog steeds willen doen, ze vermijden het enkel uit angst voor strafrechtelijke vervolging. Mises vermeldt hierbij de voedseltekorten tijdens de terreur van Robespierre, die deels veroorzaakt werden door de maximumprijzen In ons eigen land kunnen we het voorbeeld vinden van het beleg van Antwerpen tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Toen werd Antwerpen belegerd door de hertog van Parma. De enige manier om graan en ander eten te bemachtigen, was via smokkelaars die door de blokkade voeren Zo’n onderneming was gevaarlijk, dus vroegen de handelaars hoge prijzen voor hun graan. Gelukkig stond het bestuur van Antwerpen klaar met een gommetje en een wasco! Niet lang na de invoering van de maximumprijzen ontstonden gigantische voedseltekorten en werd de stad even later gedwongen om aan onderhandeling te beginnen met hun overgave als eindresultaat.
De geldmachine staat aan
Lange tijd stond Mises bekend als een strijder tegen inflatie. Hij zag twee grote oorzaken hiervoor maar zijn meest baanbrekende bevindingen hadden vat op de eerste oorzaak: banken. Voor we dit
21
bespreken zullen we eerst kijken naar de andere oorzaak: de staat.
Inflationisme is, volgens Mises, een beleid dat focust op het verhogen van de hoeveelheid geld die in een economie beschikbaar is Waarom zouden ze dat nu doen? Beeld je een scenario in: een regering met vele partijen die aan de verliezende hand zijn. Een verdere daling van stemmen zou grote problemen kunnen opleveren Een oplossing zou zijn de mensen iets geven Minder remgeld, meer kinderbijslag, langere werkloosheidsuitkering, iets om de mens blij mee te maken. Maar… daarvoor hebben ze geld nodig. De regering is al vrij veel leningen aangegaan en een verhoging van de belastingen zou voer zijn voor de oppositie Waarom geen geld printen? Zij het met de wasco ’ s die de minister van gezondheid net gebruikt heeft of een professionele printer, zolang we briefjes in de omloop krijgen die door de staat worden aanvaard, is er geen probleem, toch? Oh jawel Nieuw geld in omloop brengen, heeft een grote impact op de op de objectieve ruilwaarde van geld En dan? Maakt dat echt zo veel uit? Alles vertienvoudigd in prijs, maar uw loon ook, dus wat is het probleem?
Er zijn vele effecten, zelden goed, die Mises opnoemt De grootste is dit: sectoren bij wie het geld als laatste toekomt zullen eerst afzien. Bekijk hier de tabellen rechts als uitbeelding van inflatie in de bouwsector, opnieuw volgens de Oostenrijkse methode van prijsberekening die door BhömBawerk is uitgevonden Laten we ons in dit scenario inbeelden dat de overheid heeft gekozen om meer geld bij te printen zodat ze de aankoop van drie gebouwen kunnen faciliteren. In de eerste tabel (vóór het printen van het geld) kon de overheid (vet) maar één gebouw aan bouwmateriaal veroorloven Voor een eerste gebouw zouden ze genoeg geld kunnen ophoesten, maar al snel hebben ze andere prioriteiten, dus printen ze bij. Dit gebeurt in tabel twee. Meteen zien we de inflatie in zijn werk gaan: de bouwmaterialen in deze sector zijn net sterk gestegen qua prijs De gewone klusjesman, DIY’er en kleine bouwbedrijven hebben pech. Maar, het klusjesbedrijf zal zijn nieuw inkomen weer spenderen. Misschien bij Volvo om nieuwe
bedrijfswagens te kopen, misschien een hogere eindejaarspremie, wie weet? Het geld verspreidt zich langzaam door de economie. Prijzen stijgen overal, maar koopkracht ook. Uiteindelijk zal de situatie terug gebracht worden naar ongeveer zijn originele staat en is er niets aan de hand Uiteindelijk. Maar in de tussentijd stijgen prijzen sector per sector en zijn juist die individuen die als laatste hun geld ontvangen in feite berooft. Alles wordt duurder in februari, maar hun koopkracht stijgt pas gelijkaardig in augustus
Dit is het grootste, maar zeker niet het enige beklag van Mises Nu we de basis hebben gelegd kunnen we snel een paar andere van zijn problemen overlopen: 1) Bij onverwachte inflatie zullen de crediteurs (zoals banken) verlies lijden. Ze krijgen misschien 10 procent op hun lening, maar als inflatie in diezelfde tijd 15 procent is, lijden ze een werkelijk verlies. Als de inflatie verwacht is, geldt dit principe natuurlijk niet, want dan is ze al verwerkt in de gevraagde interest. 2) Geld is deels waardevol omdat het door de tijd heen kan gebruikt worden Voedsel rot, maar geld kan je volgend jaar nog omwisselen aan dezelfde waarde… behalve bij inflatie. Hoge inflatie ontmoedigt sparen tot een zodanig punt dat duurdere goederen minder
22
gekocht zullen worden door de gewone burger 3) Import wordt ontmoedigd. Als je nationale munt alsmaar waarde verliest, zal de nominale importprijs stijgen. Hierdoor zullen importproducten minder vaak aangekocht worden en zal import dus snel dalen 4) Verwarring Zoals ik één paragraaf geleden uitgelegd heb, stijgen niet alle prijzen tegelijk. Dit maakt het echter lastig voor investeerders om in te schatten of deze stijging een trend is die zal aanhouden of enkel en alleen te danken is aan inflatie Door deze verwarring worden er veel investeringen gedaan die niet nuttig zijn voor de gemeenschap en kapitaal verspillen.
“Inflationisme is slecht,” zal zo ongeveer de samenvatting van deze tekst zijn Is het dan nooit nodig? Wel, soms wil de overheid importproducten ontmoedigen, maar verbied ze dan gewoon of hef importtaksen! Wil je debiteurs helpen? Scheld hun schulden dan kwijt of verminder ze in wet! Mises is geen voorstander van deze maatregelen, maar ziet ze toch als beter alternatief
Kunnen we inflatie niet verhinderen door een warengeld? Deels, ja. Dit is nu het echte nut van warengeld. Het is vele malen moeilijker om vanuit een centraal gezag aan geldcreatie te doen als de grondstoffen voor dit geld zo gewild zijn Toch kan er hier ook soms aan vertroebeling ontstaan door het warengeld te mengen met andere productiemiddelen die minder schaars zijn. In de middeleeuwen werd dit vaak gedaan door goud of zilver te mengen met andere metalen voor munten werden geslagen Een betere oplossing vindt Mises in de “gouden standaard”. Je linkt de waarde van één euro aan een specifieke, onveranderlijke hoeveelheid goud. Op deze manier groeit de hoeveelheid geld in de maatschappij enkel door het delven van nieuw goud Wel niet “enkel” Nee, Mises geeft graag toe dat er nog een tweede oorzaak van inflatie is. Een inflatie die bij de moderne mens maar al te bekend in de oren klinkt. De banken.
Een bankencrisis ... in 1912?
Deze tussentitel heeft dan weer een nadere verklaring nodig. Neen, Mises sprak niet over één of
andere grote bankencrisis in 1912 Wel schreef hij een boek. In dit boek voorspelde hij dingen als geldcreatie door banken en bankruns, beide concepten waarvan de gemiddelde mens voor 2008 nog nooit gehoord zou hebben Dit is één van de grootste bevindingen die Mises ooit heeft gedaan Banken veroorzaken inflatie!
Maar hoe? In de tijd van Mises bestond er nog geen verschil tussen giraal en chartaal geld Giraal geld was nu eenmaal geen “geld”, maar een geldvervanger Mises zag zelf geen grote waarde in het verschil. Want geldvervangers – eerst beloftepapieren die de bank maakte als belofte tot terugbetaling van een bepaalde som, maar later de sommen die je op je bankapp ziet – waren onmiddellijk inwisselbaar voor geld, en werden vaak verhandelt alsof ze geld waren, met dezelfde waarde als het tegoed. Een banktegoed van 10 euro was even waardevol als 10 euro cash, zelf in zijn tijd De dag van vandaag is dit meer waar dan ooit Mises doorbrak het verschil in 1912, maar tegenwoordig is er geen econoom die nog grote waarde aan het verschil hecht, of zou durven zeggen dat giraal geld geen echt geld is. En dit is nu juist het probleem! Ik beeld dit af met een zeer eenvoudig – maar concreet voorbeeld Ik zou dit kunnen afbeelden vanuit het standpunt van de bank, maar het standpunt van twee individuen past beter om de impact op handel af te beelden. Bank a heeft slechts één kredietrekening ter waarde van 200 000 euro en heeft een verwaarloosbare hoeveelheid aan eigen kapitaal De rekeninghouder heeft dus geen geld in zijn handen of kluis maar wel een belofte van de bank dat dit geld onmiddellijk opvraagbaar is. Een tweede persoon komt bij de bank, niet om een rekening af te sluiten, nee, deze komt om te lenen Hij zou graag 20 000 euro lenen voor een nieuwe wagen, en krijgt dit ook Deze persoon wandelt nu rond met 20 000 euro aan schulden en even veel op zijn bankrekening. Maar waar komt dit geld vandaan? Heeft man a, degene die nu nog handelt alsof hij 200 000 euro in zijn zak heeft zitten, plots maar 180 000 in zijn rekening? Nee. Voor zover hij weet, is hij even rijk als ervoor. De nummertjes op zijn bankapp zeggen dat toch. Maar toch handelt man b alsof hij geld in handen
23
heeft en deze op een latere datum maar terug moet geven aan de bank. Als geldvervangers ook echt als geld mogen beschouwt worden, is er nu objectief meer geld in de economie. Man a behoudt zijn saldo, terwijl dat van man b is gegroeid Als er dan meer geld is in de economie, is er inflatie, zoals in vorig hoofdstuk omschreven. Mises vindt dit zo een belangrijk concept dat hij een naam geeft aan de geldvervangers die de bank uitleent bovenop dat wat ze zelf uitgeleend hebben: fiduciaire middelen
de economie doen instorten,” horen we eerder uit de mond van marxisten dan van liberalen. Waarom houden we banken zelfs nog als ze zo schadelijk zijn? Wel banken zijn ook zeer nuttig. Ze zijn namelijk de enige producenten van geld (in de vorm van fiduciaire middelen) die gebonden zijn aan de werkingen van de markt. Geld op zich heeft misschien geen grote gebruikswaarde maar door zijn algemene ruilwaarde is het een ongelooflijk belangrijk middel in onze maatschappij Is er een
Inflatie is natuurlijk het minste van de problemen Als ik het probleem met twee mensen aanduid, lijkt de komende ramp onafwendbaar, maar zelf al heeft een bank miljarden euro ’ s staan, zal het in tijden waarin geld sterk in vraag is, zich toch wagen om veel uit te lenen en meestal is dit geen probleem Wie wil er immers zijn cashgeld terug, als ze gewoon de geldvervangers kunnen blijven gebruiken? Weinigen. Geldvervangers zijn simpelweg een handigere manier om met grote sommen te werken Beter dan met een kruiwagen vol geld een immobiliënkantoor binnen wandelen Dit is natuurlijk zo… tot het vertrouwen in de geldvervangers verdwijnt. Dit zagen we in de bankencrisis van 1931 en 2008. Mensen reden veel liever met kruiwagens geld naar huis dan al dat geld op een zinkende bank te laten staan Door deze instorting verliezen velen een grote hoeveelheid geld. Dit geld had kunnen gebruikt worden voor productie of consumptie, waarmee de hele wereld iets vermogender zou worden
Tot nu toe lijkt dit pleidooi misschien niet zo een liberale kant op te gaan. “De banken zijn bloedzuigers die geld uit het niets doen ontstaan en
nieuwe financiële trend? Een soort trend als AI, waarvoor op dit moment zeer veel investeringsmogelijkheden zijn die later felle winst kunnen scheppen? Dan zal de vraag naar geld hoog zijn Iedereen zou wel willen lenen om een stukje van de AItaart te claimen voor ze in de oven gaat En vanaf het punt waarop producten uitkomen, zullen sommige consumenten ook willen lenen om de nieuwe snufjes te kopen. Wanneer de trend voorbij is, financiële mogelijkheden overgewaaid en de leningen afbetaald zijn, zal de vraag naar geld zakken Leningen zullen minderen, waarna ze in prijs moeten zakken om toch nog mensen te lokken. Tegelijk zal iedereen zijn geld opzij willen zetten –doordat er nu eenmaal minder is om te kopen – en waar dit beter doen dan bij een bank?
Deze voortdurende eb en vloed van veel lenen en veel sparen noemt Mises de Business Cycle. Een periode van grote voorspoed gevolgd door een periode van grote tegenspoed Maar de echte Business Cycle, zoals wij ze in de wereld zien, met gigantische pieken en diepe dalen, kan enkel in stand komen door overheidsinterventie. Jullie hebben je waarschijnlijk afgevraagd of Mises dan
24
'“De banken zijn bloedzuigers die geld uit het niets doen ontstaan en de economie doen instorten,” horen we eerder uit de mond van marxisten dan van liberalen. Waarom houden we banken zelfs nog als ze zo schadelijk zijn? Wel banken zijn ook zeer nuttig. Ze zijn namelijk de enige producenten van geld (in de vorm van fiduciaire middelen) die gebonden zijn aan de werkingen van de markt.'
zou pleiten voor een gedeeltelijke beperking van de banken om op die manier toch de banken open te houden en hun nut te behouden zonder de grote risico’s? De overheid die bepaalt waar interest moet liggen en hoeveel reserves in de bank moeten liggen, is dat geen goed idee? Neen, want er is geen regering die verkiezingen wil winnen en toch zijn bevolking nog een hoge interest op leningen afdwingt. Net zoals we bij het staatsinflationisme hebben gezien, zal de regering kiezen voor het snelle genot Een directe economische stimulans, waarvan de tegenslag slechts vaagjes terug naar hen terug te volgen is. De overheid zal interesten laag houden en heeft dit ook al vaak gedaan. Zelf in de tijd van Mises waren er zulke momenten maar meer recent kan dit fenomeen zelf in Europa gezien worden Dus wat gebeurt er normaal in een vrije markt? Meer vraag naar geld en een hoger percent interest op leningen tot de vraag afvlakt en dan daalt: een soort Business Cycle. Wat gebeurt als de interest laag blijft? Het aantal leningen blijft stijgen Waar de economie eerst zou dalen, stijgt ze nu Mensen krijgen geld bijna gratis en gaan dus veel meer risicovolle ondernemingen aan. Alles gaat goed. Meer productie, meer consumptie, maar ook meer inflatie. Veel meer. De hoeveelheid gratis geld gebundeld met de prijsverwarring zal zorgen voor een uiteindelijke ineenstorting Als je economie voor een groot deel uit fiduciaire middelen bestaat, wat gebeurt er dan als deze verdwijnen? Een zichtrekening op een failliete bank is waardeloos. Oostenrijkse economen zien een bevestiging van deze theorie in de Amerikaanse bankencrisis van 2008 Makkelijke en goedkope hypothecaire leningen zorgden voor veel fiduciaire middelen die naar de huizenmarkt vloeide, waardoor er een zware inflatie ontstond in deze ene sector. De inflatie werd verward met een goede investeringsmogelijkheid en al snel werd in huizen geïnvesteerd, denkende dat deze eeuwig in prijs zouden toenemen. Eens iedereen doorhad wat er gebeurde, daalden de huizenprijzen en kwamen banken in financiële problemen
Deze gehele uitleg vat Mises mooi samen: “unfortunate experiences with banknotes that had become valueless because they were no longer
actually redeemable led once to the restriction of the right of noteissue to a privileged institutions. Yet experience of State regulation of banksofissue has been incomparably more unfavourable than experience of uncontrolled private enterprise What do all the failures of banksofissue and clearing banks known to history matter in comparison to the complete collapse of the banking system in Germany.” … “The etatistic arguments, that were once brought forward against the freedom of the noteissue, no longer carry conviction; in the sphere of banking, as everywhere else, etatism has been a failure.”
Socialisme, een introductie
In een vorig artikel vermelde ik dat Eugen von BhömBawerk degene was die als eerste Oostenrijker het specifiek opnam tegen het socialisme, al zij het op economischwetenschappelijke en niet morele basis Socialismebashing door Oostenrijkers kan dan ook gezien worden als een soort Olympische Spelen Een traditie die ergens ten zuidoosten van België is gestart, om de zoveel jaar plaatsvindt en al meer dan eens een grote impact op de wereld heeft gehad Wel, Mises draagt de fakkel met trots Hayek vertelt later over Mises dat zijn boek Sozialismus (1922) een gehele generatie van economen heeft geschokt en geïnspireerd. Lang stond hij bekend als “die man met zijn lezingen over inflatie” maar na dit boek veranderde dat beeld
Socialisme is tegenwoordig een zeer vaag begrip, maar niet in de tijd van Mises. Socialisme is een economie waarin productiemiddelen niet vatbaar zijn voor individuele eigendom. Productiemiddelen zijn altijd eigendom van de maatschappij, dit kan door middel van staat, kerk of simpelweg een onderlinge traditie waardoor niemand productiemiddelen opeist. Deze vorm van economie laat veel plaats voor universitairen om invloed uit te oefenen over de wereld en genoot dus rond 1920 veel steun “When history comes to tell our story, it will write above the chapter ‘The epoch of socialism,’ ” zou Mises in dit boek schrijven. Hij besloot zich hiertegen te verzetten, en blijft – in zijn
25
'Deze gehele uitleg vat Mises mooi samen: “unfortunate experiences with banknotes that had become valueless because they were no longer actually redeemable led once to the restriction of the right of noteissue to a privileged institutions. Yet experience of State regulation of banksofissue has been incomparably more unfavourable than experience of uncontrolled private enterprise. What do all the failures of banksofissue and clearing banks known to history matter in comparison to the complete collapse of the banking system in Germany.” … “The etatistic arguments, that were once brought forward against the freedom of the noteissue, no longer carry conviction; in the sphere of banking, as everywhere else, etatism has been a failure.”'
eigen mening – volledig wetenschappelijk in zijn analyse Hij houdt het niet enkel op economie maar probeert ook de moraliteit en culturele impact van socialisme te analyseren. Toch probeert hij objectief te verblijven en verwerpt in zijn morele analyse vaststellingen die uitwijzen hoe onvrij socialistische maatschappijen zouden zijn Het belang van vrijheid an sich is immers subjectief De nadruk legt hij, ondanks de vele onderwerpen in zijn boek, toch op het economische, en niet het morele. Beide zijn belangrijk maar hoe kan je de culturele impact inschatten zonder de economische omstandigheden te weten?
Gebrek aan eigendom
De socialisten beloven veel nieuwe rechten, en nemen er (de iure) slechts één af Eigendom We zullen dan ook hier aanvatten, voor we aan de rechten komen die het socialisme wil schenken, met als begin een analyse in eigendom zelf. Hier moeten we een groot onderscheid maken tussen de legale eigendom en de sociologische eigendom Sociologische eigendom is een simpele observatie van de feiten. Eén persoon put genot uit een voorwerp en de maatschappij accepteert dit recht tot genot, zij het uit vrije wil of door gewelddadige afdwinging Bij consumptiegoederen gaat dit vaak gepaard met het fysiek in handen houden van de
goederen, maar dit is niet noodzakelijk zo bij productiemiddelen Een werkgever kan fysieke afstand nemen van zijn bulldozer zonder de eigendom te verliezen aan zijn werknemers. Maar indien deze werknemers wegrijden met de machine, hem weigeren terug te geven en hun fysieke superioriteit over deze machine kunnen doen gelden, zijn zij de sociologische eigenaars Legale eigendom, echter, is eerder een construct dan een wetenschappelijk feit. Het gaat hier over “Hoort eigendom te zijn van, ” en niet “is echt eigendom.”
De enige impact die legale eigendom dan ook op de economie heeft, is de veranderingen die ze kan teweeg brengen in de sociologische eigendomssituatie. De gestolen bulldozer kan door de staat terug worden gevorderd en aan de werkgever teruggegeven, waarna de situatie weer terugkeert naar hoe ze in het begin was
Communisme is dan ook onmogelijk. Zo dacht Mises toch. En nee, ik bedoel hier niet dat het systeem gedoemd is om ineen te storten of om leed te veroorzaken, maar vrij letterlijk onmogelijk Communisme, gedefinieerd als de afschaffing van eigendom op elk soort goederen, ook consumptiegoederen, is onmogelijk. Je kan er een legaal systeem van maken – geen eigendomsrecht meer – maar het is onmogelijk om in de economie geen eigendom van consumptiegoederen te hebben
26
Je kan een schaakset niet delen Tuurlijk, iedereen kan hem op verschillende punten in de tijd gebruiken, maar dat kan in kapitalisme ook. We kunnen de schaakset makkelijk doorgeven, of zelf verkopen Daar gaat het niet om Als je de sociologische definitie van eigendom neemt zou niemand in communisme vol genot mogen hebben over dit consumptiegoed. Maar dan kan je niet meer schaken. Als geen persoon tegen de rest kan zeggen “ en nu ga ik spelen, jullie mogen erna, ” en zich op deze manier sociologische eigendom toeeigent, valt schaak niet te spelen Natuurlijk, wie de eigendom heeft, kan per stemming of door onderling akkoord worden bepaald, waardoor de eigendom zeer tijdelijk is, maar toch zal iedereen in de ruimte de realiteit accepteren Niemand anders zal het bord kunnen verkrijgen waardoor eigendom in de sociologische zin op de twee spelers is overgegaan.
Socialisme kan echter wel. Aangezien de sociologische eigendom over productiegoederen makkelijk los kan staan van het fysieke gebruik, kunnen meerdere mensen het goed gebruiken zonder ooit eigenaar te zijn. Het kan, zolang er een akkoord is – zij het onderling of rechterlijk – dat de vruchten van de productiegoederen naar de maatschappij gaan en niet naar eender welk individu Socialisme kan dus niet enkel als rechtsvorm functioneren maar ook als een ander soort economie. Maar waarom zouden we? Je hebt natuurlijk de marxistische argumenten die spreken over een beroving van de werknemer maar toen Mises zijn boek schreef had BhömBawerk de fouten in Das Kapital al pijnlijk duidelijk gemaakt Marx is natuurlijk niet de enige socialist. Andere socialisten
zijn door de jaren heen met andere argumenten gekomen, de twee grootste zijn het natuurrechtelijke argument en het argument op verhoging van productiviteit. In de volgende paar hoofdstukken zullen we zien voor hoever socialisme nu echt productiviteit verhoogt, maar eerst natuurrecht
Zou je volgens natuurrecht echt eigendom kunnen afschaffen? Ja. Mises geeft zich hier deels gewonnen Eigendom in productiegoederen kan enkel vrijwillig of onvrijwillig bevestigd worden Je kan de bulldozer verkopen, maar hij kan ook gestolen worden. Volgens deze lijn van denken moet er ooit wel een moment geweest zijn waarop iemand een productiegoed nam en zei: “Deze is nu van mij, als iemand hem durft aanraken vecht ik ervoor ” Daarna pas kon de vrijwillige eigendom overgaan. Als je, met gebruik van praxeologie, de geschiedenis probeert te doorgronden, zal je al snel zien dat het niet anders kan. Ooit was er socialisme, en dan niet meer Maar omdat we ooit zo begonnen, betekent toch niet dat we ernaar moeten terugkeren? Dat zou een complete verwerping van ons rechtssysteem betekenen volgens Mises. Hij verwerpt hierbij niet alleen natuurrecht, maar ook het sociaal contract van Rousseau. De overheid en ons rechtssysteem zijn eveneens uit geweld ontstaan en vandaar geëvolueerd Zelf als we Rousseau geloven, en denken dat de mens ooit zijn vrijheden afgaf aan een koning in ruil voor veiligheid, waar kwam de koning dan vandaan? In deze lijn van denken is er al een koning voor er een contract is, en dus moet deze eerst met geweld zijn bovengekomen “Law cannot have begot itself from itself” … “in complaining that law is nothing more
27
'Zou je volgens natuurrecht echt eigendom kunnen afschaffen? Ja. Mises geeft zich hier deels gewonnen.
Eigendom in productiegoederen kan enkel vrijwillig of onvrijwillig bevestigd worden. Je kan de bulldozer verkopen, maar hij kan ook gestolen worden. Volgens deze lijn van denken moet er ooit wel een moment geweest zijn waarop iemand een productiegoed nam en zei: “Deze is nu van mij, als iemand hem durft aanraken vecht ik ervoor. ” Daarna pas kon de vrijwillige eigendom overgaan.'
or less than legalised injustice, one fails to perceive that it could only be otherwise if it had existed from the very beginning.” Neen, Mises ziet een theoretische misdaad die duizenden, zo niet honderdduizenden jaren geleden zou plaats hebben gevonden niet als reden om talloze mensen nu, die hun eigendom op vrijwillige basis hebben verkregen, hetzelfde onrecht aan te doen. Dat is dan nog niet gesproken over de werkelijke impact op onze economie
Nieuwe rechten onder het socialisme
Marx beschreef in zijn manifest een groep nieuwe rechten die aan elke burger zouden toekomen.
Namelijk: het recht op volle winst uit eigen arbeid, bestaansrecht en recht op werk Mises vind uiteraard geen van deze rechten realistisch.
1) Recht op volle winst uit arbeid: Dit recht beroept zich opnieuw op de ontgronde waardetheorie die Marx naar voren schoof Deze liet hem toe aan te tonen hoe werknemers eigenlijk beroofd werden van de winst die hun arbeid voortbracht. BhömBawerk ontkrachtte deze denkwijze al snel. Indien vijf mensen met elk een verschillende job werk leveren om uiteindelijk een fiets te bekomen, hoeveel krijgt elk dan betaald? Sommige taken zijn nu eenmaal zwaarder, lastiger, of vragen om een schaarsere opleiding. De enige manier om de lonen uit te rekenen is subjectief. Als de arbeiders met dit loon akkoord zijn, kunnen ze hun volledige arbeid verkopen aan de werkgever en dus hun volle winst uit arbeid verkrijgen Kapitalisme dus
2) Bestaansrecht: Deze is vaag. “From each according to his ability, to each according to his need,” is een populaire zin die dit recht uitdrukt Maar wat is nu iedereen zijn “need”? Krijgt iedereen juist genoeg om te overleven? Dat is nu juist het soort situatie die marxisten aanklagen. Nee, vaak wordt hiermee een menswaardig bestaan bedoelt, dat vaak gedefinieerd wordt als “Elk individu wordt in zijn meest dringende behoefte vervult, voor anderen in hun minder dringende behoefte vervult worden.” En hoe meet je dan de dringendheid van de behoeften? Je kan deze nu
eenmaal niet onderling vergelijken, dus al snel komt het aan op één ambtenaar die de keuze moet maken welke noden er belangrijker zijn.
3) Recht op werk: Voor sommige marxisten gaat dit gepaard met bestaansrecht Bestaansrecht zou voor hen inhouden dat degene die kunnen werken mogen werken (en door vol recht op de winst uit hun arbeid een bestaansrecht verkrijgen), maar degene die niet kunnen werken toch nog in hun noden vervult worden Maar recht op welk werk? Recht om te werken in de koolmijn voor een loon dat niet veel hoger ligt dan een winkelbediende zal niet zo goed liggen bij de meeste. En tegen iemand zeggen dat ze, bij wet, deze job moeten doen of ze krijgen geen eten dat is slavenarbeid Je elimineert hier de keuze van een individu om werk met beloning af te wegen. “Maar,” zeggen marxisten, “dit is ons plan nu helemaal niet. Mensen zouden een job toegewezen krijgen op vlak van hun mogelijkheden (from each according to his ability) en hun voorkeuren ” Oké, dit komt al iets minder dicht bij slavernij, maar als we onze verrekijker pakken en eens goed de koolmijnen en magazijnen van de wereld bekijken zullen we duizenden werknemers zien buitenwandelen. Ze vluchten weg van het zware werk om een nieuwe job als kunstenaar of straatartiest te kunnen beginnen Zonder de economische stimulans, en zonder geweld, zal je weinigen de mijn terug inkrijgen. De gehele economie zou vervolgens in elkaar storten zonder kool Alle nieuwe grondrechten onder marxisme zijn dus absurde voorstellen Ze zijn op zijn best een vage slogan en op zijn slechts een opzettelijk schot in de knie van de gehele economie.
De planning van een centraal geplande economie
Nooit meer zal je moeten betalen voor eten Het is een vrij aantrekkelijk voorstel. Eén waarmee weinig nieteconomen een probleem zullen hebben. Maar helaas, zelf het gratis maken van voeding kan tot grote gevolgen leiden die armoede en tegenspoed meebrengen, laat staan als je niets meer kan kopen
We beginnen bij een kapitalistische markt. Waarom zou een fruitboer appels planten, en geen peren?
28
Omdat hij meer geld haalt uit appels Maar dat is niet altijd zo geweest. Vroeger, voor mensen grote cadeaus door de schoorsteen geduwd kregen voor Sinterklaas, kregen ze exotisch fruit. Vooral dan mandarijnen en appelsienen Deze waren duur en gezinnen uit de middenklasse kochten deze dus enkel met feestdagen om er dan van te genieten. De dag van vandaag kan je zelf ananas en kokosnoot in de supermarkt vinden voor een redelijke prijs. Toch kopen we nog steeds vaker appels De reden dat we vaker appels kopen komt aan op zowel smaak als prijs Als de prijs van appels zeer laag zou zijn, zouden meer mensen appels kopen en zou er dus een appeltekort ontstaan. Door dit tekort zullen de prijzen stijgen, en welke goeddenkende boer wil niet van deze stijgende prijzen gebruikmaken? Meer boeren zullen appels beginnen produceren, waarna de prijs opnieuw zakt en meer mensen appels kopen. Deze wisselwerking blijft doorgaan tot we een vrij stabiele marktprijs bereiken. Boeren die normaal peren zouden planten, hebben toch gekozen voor appels, en mensen die normaal ananas zouden eten kiezen toch voor een ander fruit door de hogere prijs. Op deze manier wordt er genoeg geproduceerd om aan de vraag te voldoen en ontstaan er geen grote tekorten.
produceren? Het is lastig te weten te komen, maar zeker geen onoverkoombaar obstakel. In het begin zou er een kleine chaos zijn, maar na grondige ondervragingen, polls en dataverzameling zou de overheid tot een conclusie komen hoeveel mensen welk fruit prefereren Op vlak hiervan verdeel je dan het land. Niet perfect, maar de kleine miscalculaties zijn niets in vergelijking met het genot dat ze verkrijgen uit de gezamenlijke eigendom van productiegoederen Maar de boeren hebben tractoren nodig, en vele hectaren land en vele hangars en silo’s Oké, het centraal planbureau zoekt experts in tractorbouw, landbouwgrond en siloconstructie, die elk een plan uittekenen met de benodigde goederen. Simpel, opgelost! Maar we hebben niet genoeg staal Ook simpel opgelost, stuur meer mensen naar de mijnen Je mijnt en bouwt tot uiteindelijk het veld moet bewerkt worden en… alle boerenknapen zijn weg. Tewerkgesteld in de mijn.
En hier stoot men uiteindelijk op het probleem Waar zou je schaarse goederen moeten gebruiken?
In de vrije markt gaan deze gewoon naar de hoogste bieder, omdat deze er meestal het best gebruik van kan maken. Door de marktwerkingen als boven beschreven, worden vraag en aanbod ook op elkaar
"En hier stoot men uiteindelijk op het probleem. Waar zou je schaarse goederen moeten gebruiken? In de vrije markt gaan deze gewoon naar de hoogste bieder, omdat deze er meestal het best gebruik van kan maken. Door de marktwerkingen als boven beschreven, worden vraag en aanbod ook op elkaar afgesteld. Hoe dan in een socialistische markt? Er zijn al meerdere oplossingen voor geopperd, maar geen enkele ervan werkt."
Maar wat nu als de ananas gratis was? Iedereen koopt de ananas natuurlijk, waardoor er tekorten ontstaan. Oké, ik geef toe, dat is niet volledig wat er in een socialistische maatschappij zou gebeuren In een socialistische maatschappij verdelen ze immers de voeding, dus zouden er geen winkels zijn. Maar wat nu met de kant van de producenten? Hoe weten zij dat ze meer appels dan peren moeten
afgesteld. Hoe dan in een socialistische markt? Er zijn al meerdere oplossingen voor geopperd, maar geen enkele ervan werkt. De meest voorname baseert zich op de waardetheorie van Marx Wat is meer waardevol en wat niet? We bekijken gewoon hoeveel werkuren erin zitten. Dit lost niet alles op, maar adresseert wel het probleem van verwisselbare productiegoederen. Maken we de silo
29
uit staal, of uit zilver? Ik ben geen architect, maar laten we voor dit simpel gedachtenexperiment veronderstellen dat beide metalen even goed hun werk zouden doen. Wel, zegt deze theorie, we bekijken gewoon hoeveel werktijd er gestoken werd in het vergaren van elk van deze metalen, en beslissen dan. Ziehier, beide hebben ongeveer vijfhonderd uren aan werk gekost om op te graven en om te smelten, dus zijn ze even waardevol. Kop of munt dan maar? Dit is natuurlijk een belachelijk voorbeeld, maar het doel ervan is om de grote fout in deze theorie aan te tonen waar iedereen ze kan zien. Er zijn veel situaties waarbij schaarste in goederen niet wordt meegerekend, die veel subtieler zijn. Welk soort hout gebruiken we om te verbranden? Welk soort steen gebruiken we in de bouwsector? Welke soort vloer leggen we in huizen? Elk van deze beslissingen wordt in de markt gedaan door vraag en aanbod. Parket in plaats van beton biedt genoeg genot om wat extra te betalen. In een socialistische economie is dit echter nog steeds een probleem
Een tweede oplossing is: marktje spelen. Neen, ik maak geen grap. Eén van de meest prominente oplossingen naar voren geschoven door socialistische economen is dat sectoren gewoon doen alsof ze in een kapitalistische maatschappij wonen. Ze handelen met elkaar – zonder de maatschappij te verraden, natuurlijk – en bieden af. Ze zorgen dat alles zo goedkoop mogelijk wordt afgedwongen en zo doen ze alsof er een echte markt is die prijzen bepaalt Maar deze “oplossing” toont een groot gebrek aan kennis over hoe vraag en aanbod nu werkelijk gevormd worden. Waarom zouden de boeren zo ver afbieden voor staal als ze kunnen? Om hun oogst te maximaliseren? Maar waarom? En stel nu dat ze de oogst willen maximaliseren, kan dit dan niet leiden tot een impasse? De boeren willen hun staal kopen voor één miljoen euro, maar de staalindustrie wil er minstens drie voor. Waarom zou de staalindustrie veel zakken? Ze krijgen toch betaald, en hopen misschien lang genoeg vol te houden tot ze hun zin krijgen Dit is het scenario waarin de sectorbaas erg betrokken is, en zo veel mogelijk geld wilt om zijn eigen sector uit te breiden. In kapitalisme zou een dergelijke
impasse niet lang kunnen bestaan, beide industrieën moeten immers eten. De sectorbaas krijgt sowieso eten. Zijn werknemers ook, dus deze blijven werken. Geen reden om de impasse op te lossen. Aan de andere kant van het spectrum heb je maar één sectorbaas nodig die iets minder persoonlijke trots in zijn sector vindt, en plots worden hier te nadelige deals gemaakt, met de mogelijke ondergang van deze sector aan de horizon. Neen, een markt zonder winst is als een motor zonder brandstof, dat gaat nergens heen Het calculatieprobleem is niet opgelost, en toch claimen de socialisten productiever te zijn.
Dit is dan nog maar enkel gesproken over een onveranderlijke markt: een simpel didactisch model om achter simpele waarheden te komen In de echte economie fluctueert de bevolking, en ontstaan er trends waarop de centrale planners zullen moeten speculeren. Toegegeven, in een kapitalistische maatschappij wordt er ook gespeculeerd, maar enkel door mensen die in de hoogste graad betrokken zijn bij hun speculatie, en na te veel foute zetten uit de markt worden verwijderd. Hetzelfde is niet te zeggen voor socialisme.
Productiviteit onder socialisme
Voordat we ons zorgen moeten maken over handel, consumptie en economische rechten moet er natuurlijk geproduceerd worden. Als er geen productie plaatsvindt, zijn er geen goederen om te consumeren en wie zegt dat socialisme even efficiënt zal zijn als kapitalisme? Een groot probleem hebben we al uitgewezen in de vorm van het calculatieprobleem in een maatschappij zonder marktprijzen, maar zijn er geen positieve elementen aan de socialistische modus operandi?
Fourrier beweert dat een socialistische werkplaats juist productiever zou zijn. Waarom? Mensen werken eigenlijk wel graag. Fourrier beweert dat de mens graag werkt, want wat – behalve ongelofelijke verveling – blijft er over als je nooit zou werken? De enige reden dat mensen niet graag werken in een kapitalistische maatschappij, zijn de werkomstandigheden. De veeleisende bazen, stress
30
dat je jouw werk zou verliezen en dus nooit bestaanszekerheid hebt, onhygiënische werkomgevingen, dit alles draagt bij tot een soort verwerping van echt werk, een activiteit die de mens in normale omstandigheden heel plezierig zou vinden
Mises, als antwoord op Fourrier, denkt na over het genot dat we uit de puur fysieke activiteit van werken kunnen putten Ja, als je lang niet gewerkt hebt kan het ongetwijfeld voor sommigen wel fijn zijn om nog eens te werken, maar op een bepaald moment zakt dit plezier af. Ongemak komt niet alleen voort uit werk, maar ook uit de kennis dat je andere activiteiten misloopt. Wie weet er nu, veertig uren per week, niets anders te doen dan werken? Na een tijdje zwakt het plezier sowieso af Welke koolmijnwerker denkt na veertig uur in een week gewerkt te hebben “Ik kan naar huis gaan en tv kijken, boswandelingen maken, boeken lezen, maar ik denk toch dat ik liever nog wat verder mijn ” Dit is absurd Uiteindelijk zal het genot in werk afzwakken, tenzij het gaat over kunstenaars die echt de gehele dag niets anders willen doen dan schrijven of schilderen. Nee, mensen werken door de drie genotsbronnen die ze erin vinden:
1) Machtsmisbruik: Sommige mensen kicken nu eenmaal op het pesten van anderen, en voor hen kan een job in administratie wel leuk zijn. Deze, geeft Mises toe, zal minstens evenveel aanwezig zijn in socialisme Dit is echter niet positief Als je harder en langer werkt enkel en alleen om meer misbruik van je machtspositie te maken kan hier niets goeds uit voortvloeien.
2) Werk kan gedaan worden doordat men uitkijkt naar het afwerken van de taak Dit is deels aanwezig in socialisme Dus hier maken we ook geen groot punt van.
3) Werk wordt vooral gedaan voor de extrinsieke beloning Mensen werken om eten op tafel te krijgen en leuke hebbedingen te kopen Ze werken harder en langer in de hoop om meer geld te krijgen, anders zouden ze gewoon naar huis vertrekken. In socialisme zouden overuren en hard werk op dit
vlak helemaal niet gestimuleerd worden, waardoor de maatschappij minder productief wordt.
Dus zelf al zouden verbeterde werkomstandigheden meer productieve werknemers bekomen, zou het verdwijnen van enige connectie tussen kwaliteit van werk en beloning toch nog voor een negatieve uitkomst zorgen. De enige manier om in dit soort economie werknemers harder te doen werken is door dwang, quasi gelijk aan slavenarbeid En door een lange geschiedenis van slavernij en de theorieën van vele liberale denkers weten we dat slavernij geenszins productiever is dan vrije arbeid. De werknemers zelf zullen dus minder productief zijn, maar hoe zit het met het systeem?
Kautsky gaat nog verder dan Fourrier Niet alleen zal een socialistische maatschappij productiever zijn doordat het zijn werknemers beter behandelt, maar simpelweg door de superieure structuur van organisatie Doordat de economie gecentraliseerd is, kunnen ze immers de minder productieve fabrieken sluiten en aanpassen op een manier waardoor ze meer productief worden. Misschien is dit door het verplaatsen van een boerderij naar vruchtbaardere grond, of misschien door een autofabriek dichter bij grote waterwegen te plaatsen waardoor transportkosten geminimaliseerd worden Met dit eerste punt is Mises het – vreemd genoeg – deels eens. Natuurlijk zal minder efficiënte fabrieken harteloos sluiten, zonder enige zorgen om de werknemers die nu hun werkomgeving drastisch zullen zien veranderen, een meer productieve economie als gevolg hebben Dat gezegd hebbende, wat gebeurt er precies onder kapitalisme? Exact dit proces. Als dit echt zou gebeuren onder socialisme was het simpelweg gelijkspel, maar neen. Welke socialistische ambtenaar zou nu een fabriek vol werknemers boos maken door hun manier van leven en werken compleet overhoop te gooien?
Neen, bij socialisten is er veel meer kans dat ze de fabriek openhouden in naam van de werknemer, en dus minder productief zijn
Een tweede idee van Kautsky praat over de onnodige en onproductieve actoren in kapitalisme. Managers van popsterren, lobbygroepen,
31
Van wanneer socialisme kan bewijzen dat het voor evenveel of meer vooruitgang kan zorgen, valt er een discussie te voeren maar die bewijslast ligt op de schouders van de socialisten. Tot dan, is enige verandering richting socialisme simpelweg een slechte keuze.
advertentiebureaus, etc. Deze spenderen groot kapitaal om hun beroepen uit te oefenen, maar zijn compleet onnodig in een socialistische economie Dit is waar, zegt Mises, maar wat met het grote centrale apparaat? De administratie die nodig is om een gehele markt te begeleiden in plaats van deze over te laten aan alle individuen is gigantisch. En kostelijk. Wat zijn alle reclames in de wereld in vergelijking met een apparaat groot genoeg om een volledig land overeind te houden
De conclusie?
Mises is geen fan van socialisme, dat valt hopelijk op na de meer dan negenduizend woorden die ik net uitgetypt heb om dit punt duidelijk te maken Hij vindt het een economisch en moreel inferieur systeem aan kapitalisme en zegt naar het einde van zijn uitleg toe zelf “Capitalism is that form of social economy in which all deficiencies of the socialist system described above are made good Capitalism is the only conceivable form of social economy which is appropriate to fulfilment of the demands which society makes of any economic organisation.” Hij adresseert als laatste nog de populaire marxistische claim dat socialisme onafwendbaar is Het kapitalisme zal zichzelf vernietigen, want hoe maak je winst? Door van jouw werknemers te stelen. En wie koopt jouw producten? Ook werknemers. Het probleem is dat als je blijft stelen en stelen, zal de werknemer uiteindelijk met niets overblijven, waardoor het niets meer kan kopen Hierdoor vallen de kapitalisten en zal een nieuw socialistisch regime zijn plaats innemen. De rijken
worden rijker en de armen armer. Mises kijkt rondom zich, in 1922, en kijkt tegelijk met een half oog naar de geschiedenis, en beslist dat deze zin niet klopt Zelf de dag van vandaag valt dit te zien Geen van mijn ouders, nog ikzelf, zijn werkgevers Geen kapitalisten. Toch type ik dit artikel op een wondermachine, gekleed in warme kleren, met een fles drinkwater naast mij en een vers avondmaal in de maag Een mand exotisch fruit, bananen en mandarijnen, ligt binnen een paar stappen afstand van mijn bureau. Onze rijkdom is niet gestolen, we zwemmen in machines en gemakken die in de jaren ‘20 als een sprookje zouden aanschouwd worden. Ik heb zelf een tv! Ons gezin heeft maar liefst twee auto’s! De economische taart blijft groeien, en niet alleen de kapitalisten maar ook het proletariaat is er veel beter bij af.
Kautsky, echter, vindt dit een sterke misinterpretatie van Marx Hij beweerde zogezegd nooit dat de armen echt armer waren, maar dat het om relatieve armoede gaat. De armen worden rijker, maar de rijken worden sneller rijker. Mises ontkent dit niet, maar vraagt zich gewoon af wat het probleem daar nu eenmaal van is?
En daar zit de conclusie van Mises Kapitalisme zorgt voor grote vooruitgang voor iedereen, maar voor sommigen inderdaad meer dan anderen. Van wanneer socialisme kan bewijzen dat het voor evenveel of meer vooruitgang kan zorgen, valt er een discussie te voeren maar die bewijslast ligt op de schouders van de socialisten. Tot dan, is enige verandering richting socialisme simpelweg een
32
'En daar zit de conclusie van Mises. Kapitalisme zorgt voor grote vooruitgang voor iedereen, maar voor sommigen inderdaad meer dan anderen.
“if we wish to save the world from barbarism we have to conquer socialism…”'
slechte keuze “if we wish to save the world from barbarism we have to conquer socialism…”
Post scriptum
Dit was een lang artikel, maar nog interessant om te schrijven. Net zoals het laatste artikel wil ik duidelijk maken dat niet al deze theorieën mainstream zijn. De gemiddelde econoom zal de calculatietheorie van Mises wel accepteren, maar de Business Cycletheorie iets minder appreciëren Dat wil niet zeggen dat deze theorie volledig verworpen is. Vele doctoraatshouders in de economie als Robert Murphy en Joseph Salerno zijn nog steeds
aanhangers van elke bovengenoemde economische theorie. Ook heb ik bepaalde woorden moeten vertalen die – voor zover ik kon vinden – geen tegenhanger hadden in het Nederlands. “Fiduciairy media” heb ik bijvoorbeeld vertaald naar “fiduciaire middelen ” Er is echter een mogelijkheid dat hier al een equivalent voor bestaat. Hopelijk hebben jullie iets bijgeleerd. Onze reis door Oostenrijk is bijna op zijn einde. Toch zijn er nog twee die moeten besproken worden Het icoon, F A Hayek, en de anarchistische rebel, M Rothbard Hopelijk interesseren hun theorieën jullie ook
33
Tot in de volgende NEO!
34
35
