Historisch Album Wageningen by Tomorrow_NL

oorwoord Jumbo

Om 5 jaar ondernemerschap als Jumbo-ondernemer in het dynamische Wageningen te vieren, geven we nu een prachtig album uit om u mee te nemen in het verleden én in het heden. Wageningen, een stad met een enorme geschiedenis, maar ook met enorm leuke weetjes die niet altijd even bekend zijn. Enorm blij en trots ben ik dan ook dat er achter de schermen ontzettend veel speurwerk en inzet is geweest om dit album tot stand te laten komen. Mijn speciale dank, zonder anderen hierin tekort te doen, gaat uit naar Ben van den Berg van de Historische Vereniging Oud Wageningen die vele uren in zijn vrije tijd heeft opgeofferd om zowel de afbeeldingen als de daarbij behorende teksten aan te leveren. Ik hoop dat u net zoveel plezier aan het album gaat beleven als wij bij de vormgeving ervan.

1 George Verberne Jumbo Verberne Wageningen

George Verberne

Preface Jumbo To celebrate 5 years of entrepreneurship as a Jumbo entrepreneur in dynamic Wageningen, we are now releasing a beautiful album to take you into the past as well as into the present. Wageningen, a city with a lot of history, but also with a lot of fun facts that

are not always well-known. I am extremely happy and proud that there has been a lot of research and effort behind the scenes to bring about this album.

Luchtfoto winkelcentrum Tarthorst in 2020/ Aerial photo of Tarthorst shopping center in 2020

My special thanks, without taking away from others, goes to Ben van den Berg of the Historical Association Oud Wageningen, who sacrificed many hours in his spare time to provide both the images and the accompanying texts. I hope you will enjoy the album as much as we enjoyed designing it. George Verberne

Jumbo Verberne Wageningen

Brand van 1 januari 2003/ Fire of January 1, 2003 3

oorwoord Burgemeester

We kennen allemaal het Wageningen van vandaag de dag. Een stad met een prachtig historisch centrum omgeven door bijzondere landschappen. Denk aan de rivier met de uiterwaarden, het Binnenveld, de Wageningse Eng en de Veluwe. Wageningen is ook de Stad der Bevrijding, waar vrede en veiligheid hoog in het vaandel staan. Niet alleen op 5 mei, maar het hele jaar door. De stad is wereldberoemd vanwege de universiteit en alle bedrijven

op de Campus. En Wageningen is een sociale en gastvrije stad, met maatschappelijk betrokken inwoners. Na 15 jaar ben ik nog steeds dankbaar en trots dat ik hier burgemeester mag zijn.

O.W.A. baron van Verschuer 1978-1979 waarnemend/acting

Maar Wageningen zou niet de stad zijn die het nu is zonder haar rijke verleden. In 2013 vierden wij dat Wageningen 750 jaar stad was. Ik denk nog steeds met veel plezier terug aan dat feestelijke jaar. En ik weet zeker dat de inwoners die het feest hebben meegevierd er ook zo over denken. Het boek over de geschiedenis van Wageningen staat in veel boekenkasten en de duizenden toeschouwers van de historische optocht kunnen zich het spektakel nog goed herinneren. Het is dan ook een goede zaak om die geschiedenis niet te vergeten. Gelukkig zijn er in onze stad veel mensen die hier hun best voor

5 J.D. van Ketwich Verschuur 1979-1988

doen. Ik denk dan bijvoorbeeld aan ons eigen Gemeentearchief, maar ook aan de vrijwilligers van Museum De Casteelse Poort en de Historische Vereniging Oud Wageningen. Het historisch plaatjesalbum van Jumbo Verberne Wageningen past in dit rijtje. Een mooi initiatief om de geschiedenis van onze unieke stad bij veel mensen onder de aandacht te brengen. Ik wens u veel spaar- en leesplezier! Geert van Rumund Burgemeester van Wageningen

6 M.J.E.M. Jager 1989-1997

Preface Mayor We all know Wageningen as it is today. A city with a beautiful historic centre surrounded by gorgeous landscapes. Think of the river with the floodplains, the Binnenveld, the Wageningse Eng and the Veluwe. Wageningen is also the City of Liberation, where peace and security are of paramount importance. Not just on May 5th, but all year round. The city is world famous for its university and

7 G.H. Faber 2002-2003 waarnemend/acting

the many companies on the Campus. And Wageningen is a social and hospitable city, with civically engaged residents. After 15 years, I am still grateful and proud to be mayor here. But Wageningen wouldn’t be the city it is today without its rich past. In 2013 we celebrated the 750th anniversary. I still fondly remember that festive year. And I am sure that the residents who participated in the party feel the same way. The book about the history of Wageningen can be found in many bookcases and the thousands of spectators of the historical parade can still remember the spectacle well. It is therefore a good thing to not forget that history. Fortunately, there are many people in our city who do the utmost to ensure that

we don’t. I am thinking, for example, of our own Municipal Archives, but also of the volunteers of Museum De Casteelse Poort and the

A. Pechtold 2003-2005

Historic Society Oud Wageningen. The historical picture album of Jumbo Verberne Wageningen fit this list. A great initiative to bring the history of our unique city to the attention of many people. I hope you enjoy collecting and reading! Geert van Rumund Mayor of Wageningen

9 C. Rutten 2005 waarnemend/acting

10 G.J.M. van Rumund 2005-2020

istorische Vereniging Oud Wageningen

De Historische Vereniging Oud Wageningen werd opgericht op 17 april 1973 en bestaat dus bijna een halve eeuw. Wij verzamelen kennis van de geschiedenis, de cultuur en de archeologie van Wageningen, om die door te kunnen geven aan volgende generaties. We hebben daarvoor een omvangrijke collectie foto’s, ansichtkaarten, prenten, boeken, kaarten, dia’s en filmpjes. Veel daarvan is toegankelijk via ons Documentatiecentrum, waar iedereen voor vragen over de Wageningse geschiedenis terecht kan. Daarnaast organiseren we lezingen, publiceren we het tijdschrift ‘Oud Wageningen’, onderhouden we een website (www.oudwageningen.nl) en doen we archeologisch onderzoek. We werken samen met de vele organisaties die net als wij een warm hart hebben voor het erfgoed van Wageningen. Sinds kort zijn die verenigd in het Netwerk Erfgoed Wageningen.

Historic Society Oud Wageningen The Oud Wageningen Historic Society was founded on April 17, 1973 and has been in existence for almost half a century. We collect knowledge of the history, culture and archeology of Wageningen, so that we can pass it on to future generations. We have an extensive collection of photos, postcards, prints, books, maps, slides and videos. Much of it is accessible through our Documentation Center, where anyone can go with questions about Wageningen history. We also organise lectures, we publish the magazine “Oud Wageningen”, we maintain a website (www.oudwageningen.nl) and we conduct archaeological research. We work together with the many organisations that, like us, have a warm heart for the heritage of Wageningen. They have recently been united in the Network Heritage Wageningen.

Weetje 11

Facebook. Vijf keer per week een HVOW-post met elke keer meer

Steenbergen, van Huis, De Goede

Logo HVOW / Grootzegel Wageningen

dan 2.000 bezoekers en heel veel leuke en interessante reacties.

Fun fact Five times a week, an HVOW post is posted on Facebook with more than 2,000 visitors each time and lots of nice and 13 Vrijwilligers /Volunteers

14 Facebook start-up

interesting comments.

idmaatschap

Al dit werk van de Historische Vereniging Oud Wageningen is behalve door de inzet van de tientallen

vrijwilligers alleen mogelijk door de steun van leden. Voor € 21,00 per jaar bent u lid en steunt u ons om

Digitaliseren foto’s / Digitizing of photos

de activiteiten op het gebied van de oude en jonge geschiedenis van Wageningen te kunnen blijven uitvoeren. Leden ontvangen vier maal per jaar ons prachtige tijdschrift en hebben gratis toegang tot onze lezingen. Lid worden kan via onze website: www.oudwageningen.nl/lidmaatschap. Of via de QR-code.

Membership All this work by the Historical Society Oud Wageningen

Documentatiecentrum / Documentation centre

is only possible through the efforts of the dozens of volunteers and the support of members. For € 21 per year you can become a member and support us in continuing to carry out activities in the field of the old and young history of Wageningen. Members receive our beautiful magazine four times a year and have free access to our lectures. You can become a member through our website: www.oudwageningen.nl/lidmaatschap Or using this QR code:

17 Brandvrije fotokluis / Fireproof photosafe

Weetje Hoe het begon De Historische Vereniging Oud Wageningen is opgericht op 17 april 1973. Het initiatief kwam van J.J. de Goede die samen met geestverwanten als A.W.W. Daniëls, G. Datema, P. Holleman, A.G. Steenbergen en F.T. Verwoert een bijeenkomst organiseerde in Junushoff. Veel geïnteresseerde Wageningers bezochten deze eerste bijeenkomst. Het idee om in Wageningen een historische vereniging op te richten werd op deze avond gerealiseerd.

Fun fact How it all started The Historical Society Oud Wageningen was founded on April 17, 1973. The initiative came from J.J. de Goede who, together with kindred spirits like A.W.W. Daniëls, G. Datema, P. Holleman, A.G. Steenbergen and F.T. Verwoert organised a meeting in Junushoff. Many interested Wageningers attended this first meeting. The idea to set up a historical society in Wageningen was realised on this evening.

18 Tijdschrift / Magazine

ntstaan De Wageningse Berg

De een-na-laatste ijstijd was zó koud dat gletsjers uit Scandinavië ook een deel van Nederland bedekten. Zo’n 150.000 jaar geleden schoof een ijslob door de Gelderse Vallei tot aan wat we nu Wageningen noemen. De grens

van het landijs reikte tot de lijn Nijmegen, Wageningen, Utrecht en Haarlem. Waar wij nu wonen was de dikte van het ijs waarschijnlijk zo’n 100 meter.

Steile helling / Steep Slope

Deze ijslob duwde grote hoeveelheden grond en keien voor zich uit en opzij; dat werden de stuwwallen van de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe, en ook de Wageningse Berg. Ten zuiden van de ijslob, waar nu Arnhem ligt, boog de Rijn af naar het westen. De zuidkant van de stuwwal kalfde af, waardoor de Wageningse Berg nu zo steil naar de Rijn afdaalt.

Origin of the Wageningse Berg The penultimate Ice Age was so cold that glaciers from Scandinavia also

Vuurstenen werktuigen / Flint Tools

covered part of the Netherlands. About 150,000 years ago an ice lobe slid through the Gelderse Vallei to what we now call Wageningen. Sand and gravel were pushed up to the current moraines. The boundary of the land ice reached to the line Nijmegen, Wageningen, Utrecht and Haarlem. Where we live now, the thickness of the ice was probably about 100 meters. This ice lobe pushed large amounts of soil and boulders ahead and to the side; these became the moraines of the Utrechtse Heuvelrug and the

Veluwe, and also the Wageningse Berg. South of the ice lobe, where Arnhem now lies, the Rhine curved to the

Bronsschat / Bronze Treasure

west. The south side of the lateral moraine calved, so that the Wageningse Berg now descends so steeply to the Rhine.

Weetje Werkgroep Archeologie Wageningen Voor de WAW is de bodem het belangrijkste werkterrein, het belangrijkste archief. We onderzoeken en helpen bij opgravingen, van de vroegste historie tot WO2 in Wageningen en omstreken. Dat doen we samen met de regio-archeoloog. Ook bestuderen we het papieren archief daarover. De foto’s laten dit goed zien.

Fun fact Work Group Archeology Wageningen For the WAW, the soil is the most important work area, the most important archive. We research and assist with excavations, from the earliest history to WW2 in Wageningen and surroundings. We do this together with the regional archaeologist. We also study the “paper archive” about this. You can see this clearly on the photos.

22 Klokbeker / Bell Beaker

et ontstaan van Wageningen

Al in de prehistorie vind je her en der boerderijen in de omgeving van wat nu Wageningen is. Talloze grafheuvels

in onze omgeving duiden op begrafenisrituelen. Langs de Diedenweg lag een groot grafveld, dat eeuwenlang in gebruik is geweest. In 1981 is er een grote opgraving

Romeinse olielamp / Roman oil lamp

uitgevoerd. Bij elkaar wonen bood veiligheid. Groepen boerderijen zullen zich in de middeleeuwen ontwikkeld hebben tot buurtschappen, zoals Brakel en Dolder, die al genoemd worden in een oorkonde uit 838. Ook tussen de Rijnvlakte en de hoger gelegen gronden, langs de Veerweg, was al vroeg bebouwing. Door de langdurige

spanningen tussen Utrecht en Gelre besloot de hertog van Gelre de nieuwe stad Wageningen in 1263 stadsrechten te

Romeinse fibula / Roman fibula

geven. Zo kreeg de grensplaats Wageningen een duidelijke Gelderse identiteit.

The origin of Wageningen Even during prehistoric times, there was a smattering of farms in the vicinity of what is now Wageningen. Numerous

burial mounds in our area indicate burial rituals. There was a large burial ground along the Diedenweg, which has been in use for centuries. A major excavation was carried out in

Holleweg met ijskelder / with ice cellar

1981. Living together provided security. During the middle ages, groups of farms probably developed into hamlets, such as Brakel and Dolder, which are already mentioned in a charter from 838. There were also early developments between the Rijnvlakte and the higher grounds, along the Veerweg. Due to the long tensions between Utrecht and Gelre, the Duke of Gelre decided to grant the new city of Wageningen city rights in 1263. This gave the border town of Wageningen a clear Gelderland identity.

26 Opgraving / Excavation Olympiaplein 9

1263 De stad Wageningen Hoewel Wageningen in de dertiende eeuw een kleine nederzetting was met maar een paar honderd inwoners, werd het een vestingstad toen graaf Otto II in 1263 stadsrechten verleende. Het moest een strategische plek worden in de conflicten van Gelre met de bisschop van Utrecht, maar ook vanwege de ligging aan de Rijn. Bovendien lag het aan een belangrijke noord-zuidroute: de Diedenweg. Zo

kon vanuit Wageningen een groter gebied gecontroleerd worden.

1562 Van Deventer

1263 The city of Wageningen Although in the thirteenth century Wageningen was a small settlement with just a few hundred inhabitants, it became a fortified town when Count Otto II granted city rights in 1263. It had to become a strategic place in the conflicts between Gelre and the bishop of Utrecht, but also because of its location on the Rhine. Moreover, it was on an important north-south route: the Diedenweg.

This way, a larger area could be monitored from Wageningen.

1640 Van Geelkercken

e stadsgracht

Als vestingstad had Wageningen natuurlijk een stadsgracht. In 1509 werd mogelijk de buitengracht gegraven. In 1562 was dat nog een dubbele gracht met daartussen een aarden wal. In 1646 waren de vestingwerken (gracht en muur) op hun grootst,

maar na de Vrede van Munster (1648) verslonsde het onderhoud. Delen van de gracht werden smaller gemaakt en er kwamen parken, zoals het Plantsoen, het Emmapark en vrij recent het Torckpark. Later kwamen er parkeerplaatsen op de plekken van

Stadsgracht / City Moat

de bastions: Straelenstoren, Gevangentoren, Rijnbolwerk. De stadsgracht bleef goed zichtbaar. In 1967 werd een stukje van de stadsgracht langs de Stationsstraat gedempt.

The city moat Being a fortified city, Wageningen naturally had a city moat. The outer moat may have been dug in 1509. In 1562 it was still a double moat with an earthen wall in

30 Stadsgracht / City Moat 1985

between. In 1646 the fortifications (moat and wall) were at their largest, but after the Treaty of Munster (1648) maintenance was devastated. Parts of the moat were made narrower and parks were added, such as the Plantsoen, the Emmapark and, quite recently, the Torckpark. Later on there were parking spaces added at the places of the bastions: Straelenstoren, Gevangentoren, Rijnbolwerk. The city moat remained clearly visible. In 1967, some of the city moat along the Stationsstraat was filled in.

e stadsmuur

De oudste stadsmuur in Wageningen was waarschijnlijk tegen een bestaande aarden wal aangebouwd; vermoedelijk is die later verzwaard met spaarbogen. Op de stadsplattegrond van Jacob van Deventer (circa 1562) zijn veertien torens te zien. Eind 16e eeuw werden er twee bolwerken gemaakt bij de stadspoorten, de

Bergpoort en de Nudepoort, die aan de buitenkant van de gracht en de brug werden gebouwd: twee rondelen, zware halfronde muren. Rond 1624 kreeg de stad een nieuw vestingstelsel. De binnenste gracht werd gedempt, de buitenste verbreed. De

Bergpoort 1843

kaart van Nicolaas van Geelkercken (circa 1640) geeft een goed beeld van de vesting.

The city wall The oldest city wall in Wageningen was probably built against an existing earthen wall; presumably it was later weighted with savings bows. The city map by Jacob van Deventer (circa 1562) shows fourteen towers. At the

end of the 16th century, two bulwarks were made at the city gates, the Bergpoort and the Nudepoort, which were built on the outside of the moat and the bridge: two roundels, heavy semicircular walls. Around 1624 the city got a new

Nudepoort

fortification system. The inner moat was filled in, the outer moat widened. The map by Nicolaas van Geelkercken (circa 1640) gives a good picture of the fortress.

Stadswapen Het Wageningse Wiel Het wapen van Wageningen is in 1818 officieel vastgesteld: een rood schild beladen met een rad van zilver, waarvan de rechtopstaande spaak een kruis

33 Stadswapen / City Coat of Arms

vormt, aan weerszijden vastgehouden door een klimmende leeuw en gedekt met een gouden kroon. Als je in plaats van ‘rad’ het woord ‘wagenwiel’ gebruikt, wordt het verband met de naam Wageningen duidelijk.

City coat of arms The Wheel of Wageningen Wageningen’s coat of arms was officially established in 1818: a red shield loaded with a wheel of silver, the upright spoke of which forms a cross, held on either side by a climbing lion and covered with a golden crown. If you use the term “wagon wheel” instead of “wheel”, the connection with the name Wageningen becomes clear.

34 Stadswapen in muur / City Coat of Arms in Wall 11

et kasteel van Wageningen 35

Hertog Karel van Gelre liet tussen ongeveer 1505 en 1527 het kasteel van Wageningen bouwen. Eerst kwam er een gracht en een aarden wal. Daarna heeft men mogelijk de westmuur, maar in ieder geval de poorttorens

1611 Berkhuys

gebouwd. De muur is waarschijnlijk acht meter hoog geweest. Vanaf 1527 zijn de noordmuur en twee torens gebouwd. Na de dood van Karel van Gelre in 1538 wilde de Wageningse bevolking dat het kasteel gesloopt zou worden, maar de Gelderse Staten vreesden voor een aanval uit het Nedersticht (Utrecht). Het kasteel werd daarom een zeer sterke burcht met zware geschuttorens.

36 In 1614 werd Lubbert Torck drost van Wageningen. Hij en zijn nakomelingen zouden meer dan twee eeuwen het kasteel(terrein) in bezit

Kasteel / Castle

houden. In het rampjaar 1672 werd het kasteel door terugtrekkende Franse troepen van Lodewijk XIV grotendeels opgeblazen.

The castle of Wageningen Duke Charles of Gelre had the castle of Wageningen built between about 1505 and 1527. First there was a moat and an earthen wall. After that they may have built the west wall, but at least the gate towers. The wall was probably eight meters high. The north wall and two towers were built from 1527 on. After the death of Charles of Gelre in 1538, the people of Wageningen

37 Kasteel / Castle 1722

wanted the castle to be demolished, but the Gelderland States feared an attack from the Nedersticht (Utrecht). The castle therefore became a very strong fortress with heavy turrets. In 1614 Lubbert Torck became the drost of Wageningen. He and his descendants would hold the castle (grounds) for more than two centuries. In the disaster year of 1672, the castle was largely blown up by the retreating French troops of Louis XIV.

38 Toren / Tower

arken binnen de stadsgracht

Toen de stadsgracht rond Wageningen versmald werd en de aarden wallen weggehaald, ontstond er ruimte voor woningen, maar ook voor fraaie

1939 Noorderplantsoen

parken. Zo kregen we het Noorderplantsoen op de Noordwal (1854-1855), het Emmapark op de Kortewal (1860, ontworpen door K.G. Zocher) en het Torckpark (rond 1990). Het Noorderplantsoen werd verkleind tot het Plantsoen zoals we het nu kennen aan de noord- en oostzijde van Junushoff. We vinden hier ook de Vreedebank, vernoemd naar Dirk Vreede. Deze planter kwam uit Indië en vestigde zich in 1855 in Wageningen. Hij deed goed werk

in het maatschappelijk en kerkelijk leven. In 1874 werd hij lid van de gemeenteraad, in 1875 wethouder. Op 67-jarige leeftijd, in 1886, overleed hij vrij plotseling. Omdat hij zo geliefd was, werd er ter herinnering

Vreedebank

een bank gerealiseerd op de plek waar hij zo graag wandelde: in het Noorderplantsoen. Nu is de bank te vinden achter Junushoff.

Parks within the city moat When the city moat around Wageningen was narrowed and the earthen walls removed, space was created for houses, but also for beautiful parks. For example, there is the Noorderplantsoen on the Noordwal (1854-1855), the Emmapark on the Kortewal (1860, designed by K.G. Zocher) and the

41 Paardenmarkt / Horse Market Emmapark

Torckpark (around 1990). The Noorderplantsoen was reduced to the Plantsoen as we know it today on the north and east side of Junushoff. We also find the Vreedebank here, named after Dirk Vreede. This planter came from the Dutch East Indies and settled in Wageningen in 1855. He did good works in both the societal and church life. In 1874 he became a member of the city council, in 1875 alderman. At the age of 67, in 1886, he died quite suddenly. Because he was so well-loved, a bench was built in memory of the place where he loved to walk: in the Noorderplantsoen. Nowadays, the bench can be found behind Junushoff.

42 Torckpark

De Eng Oorspronkelijk strekte de Wageningse Eng zich uit al ten westen van de Churchillweg (voorheen Grintweg) tot Zoomweg en van Ritzema Bosweg tot Bennekom. Alleen het oostelijke deel is nog over. Lang geleden lagen er kleine nederzettingen zoals De Peppel, Dolder, Brakel en Leeuwen, die nu zijn opgenomen in de bebouwde kom van Wageningen. De kleine akkertjes werden steeds groter en bebouwd met aardappelen, rogge en tabak. Tegenwoordig zijn er paardenweides en diverse complexen volkstuintjes. Er zijn nog veedriften herkenbaar: Geertjesweg

en Dolderstraat. Een wildwal zorgde ervoor dat het wild in het bos bleef en niet de akkers kwam kaalvreten; een deel van die wildwal is nog te zien langs de Zoomweg.

1925 Poepesteeg (Hollandseweg)

The Eng Originally, the Wageningse Eng stretched west of Churchillweg (formerly Grintweg) to Zoomweg and from Ritzema Bosweg to Bennekom. Only the eastern part is left. Long ago there were small settlements such as De Peppel, Dolder, Brakel and Leeuwen, which are now included in the urban area of Wageningen. The small fields became bigger and bigger and cultivated with potatoes, rye and tobacco. Nowadays there are horse pastures and various complexes of allotment gardens. There are still

cattle drives that can be recognised: Geertjesweg and Dolderstraat. A wild wall made sure that the game remained in the forest and that they did not devour the fields; part of that earthen thicket wall can still be seen along the Zoomweg.

Uitzicht / View over De Eng

e uiterwaarden

In de uiterwaarden zien we allerlei hogere en lagere heuveltjes met daartussen

geulen, gaten en putten. Dat zijn de resten van kleiputten (waar klei uit gehaald werd voor de ophoging of het onderhoud van de dijken) en tichelgaten (waaruit de

Rijn en Uiterwaarden / Rhine and Floodplains

klei gebruikt werd door de steenfabrieken voor bakstenen- of dakpannenfabricage).

The floodplains In the floodplains we see all kinds of higher and lower hills with channels, holes and wells in between. These are the remains of clay pits (from which clay was extracted for raising or maintaining the dikes) and tile holes (from which the clay was used by the brick factories for brick or roof tile manufacture).

46 Uiterwaarden / Floodplains 14

et Binnenveld

Het Binnenveld is het zuidelijke deel van de Gelderse Vallei tussen Wageningen,

Bennekom, Ede, Veenendaal en Rhenen. Het is in de Late Middeleeuwen ontgonnen en ingericht. Kenmerkend zijn de lange, rechte wegen en het gebruik als weidegrond. Het westelijk gedeelte was ooit een hoogveen dat na de Middeleeuwen is ontgonnen. Hier ontstond Veenendaal. Midden in het Binnenveld, langs de Grift, is nog een

Binnenveld schaapsherder / Shepherd Kees Quint

eendenkooi. Vroeger aangelegd om wilde eenden te vangen voor consumptie.

The Binnenveld The Binnenveld is the southern part of the Gelderse Vallei between Wageningen, Bennekom, Ede, Veenendaal and Rhenen. It was mined and furnished in the Late Middle Ages. Characteristic are the long, straight roads and the use as pasture land. The western part was once a bog that was mined after the Middle Ages. This is where Veenendaal arose. In the middle of the Binnenveld, along the Grift, is another duck decoy. It was built to catch wild ducks for consumption.

48 Binnenveld

De Blauwe Kamer Het gebied ontleent zijn naam aan een voormalige hofstede, die al op een kaart van 1636 voorkomt. Het was toen een aanzienlijk huis. Daarna stond er een boerderij met de naam Blauwe Kamer, en nog later een steenfabriek, die tot 1975 bakstenen produceerde. Door veranderende productiewijzen kwam een einde aan deze en vele andere kleine steenfabrieken. De uiterwaard kreeg een nieuwe bestemming; er werden voorwaarden geschapen om een natuurlijke rivieroever te

laten ontstaan. De Blauwe Kamer was in 1992 een van de eerste projecten waar de zomerkade van de rivier werd doorgestoken om zo de natuurlijke dynamiek van het rivieroeverlandschap te herstellen. Hierdoor loopt het laag gelegen gebied al bij een

Woningen bij / Houses near Blauwe Kamer

geringe verhoging van de Rijn onder water. Gecombineerd met de inzet van grote grazers is er daardoor een meer divers landschap ontstaan.

The Blauwe Kamer The area takes its name from a former homestead, which already appears on a map from 1636. It was already a considerable house by then. Then there was a farm called Blauwe Kamer, and later a brick factory, which produced bricks until 1975. Changing production methods put an end to these and many other small brickworks. The

floodplain was given a new purpose; conditions were created for the creation of a natural river bank. In 1992, the Blauwe kamer was one of the first projects to cross the river’s summer quay to restore the natural dynamics of the riverbank landscape.

Pont bij / Ferry near Blauwe Kamer

As a result, the low-lying area is already under water when the Rhine rises slightly. Combined with the use of large grazers, this has resulted in a more diverse landscape.

andbouw

Vanaf 1630 tot eind achttiende eeuw werd vooral aan de oostkant van Wageningen veel tabak verbouwd. Omstreeks 1750 was rond de veertig procent van de bevolking op enige wijze betrokken bij de tabaksteelt en –

verwerking. Verder verbouwde men vooral rogge, maar ook tarwe, erwten en in toenemende mate aardappelen. In de loop van de tijd verschoof de landbouw

Bij / Near Wolfswaard

richting tuinbouw en veeteelt met schapen, koeien en vooral varkens.

Agriculture From 1630 to the late eighteenth century, a lot of tobacco was grown, especially on the east side of Wageningen. By 1750, around 40 percent of the population was involved in some way in tobacco growing and processing. Otherwise, people mainly grew rye, but also wheat, peas and increasingly potatoes. Over the course of time, agriculture shifted towards

horticulture and cattle breeding with sheep, cows and especially pigs.

Boerderij op zondag / Farm on Sunday

53 Boerderij / Farmhouse Veerweg 1920

54 Boerderij / Farmhouse De Tarthorst

55 Boerderij / Farmhouse Groenwoud Nude

Hofstede Livonia vroeger ’t Verdriet Nude / Homestead Livonia earlier ’t Verdriet Nude

Boerderij / Farmhouse Hoevestein

Boerderij / Farmhouse De Born Kielekampsteeg

De Hoge Born 1977

61 Boerderij interieur / Farmhouse interior

60 Boerderij / Farmhouse Kruiponder

62 Stadsboerderij later kroeg / Cityfarmhouse later pub van Brakel en Troost

63 Kortenoord

Boerderij de Born De Born staat als boerderij op een kadastrale kaart van 1832, maar ook al op een kaart van Van Geelkercken uit 1656. In 1993 is de toenmalige universitaire proefboerderij aangewezen als gemeentelijk monument. Als oudste gebouw (sierankers met jaartal 1872) op de Campus van Wageningen Universiteit is het kostbaar erfgoed. In 2015 is Stichting De Hoge Born opgericht, voor praktische begeleiding van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Zo ontstond een zorgboerderij, een biologische tuinderij en een boerderijwinkel.

De Born Farm De Born is listed as a farm on a cadastral map of 1832, but also on a map by Van Geelkercken from 1656. In 1993, the then university experimental farm was designated a municipal monument. The oldest building (ornamental anchors with year 1872) on the campus of Wageningen University is precious heritage. De Hoge Born Foundation was established in 2015 to provide practical guidance to people who are far away from the labor market. This resulted in a care farm, an organic market garden and a farm shop.

olens

Wageningen is (met enig gevoel van chauvinisme) dè Molenstad van Nederland. Er zijn in de loop van de tijd ten minste 21 molens geweest, waarvan zes windmolens, twee waterradmolens, tien rosmolens, een stoomkorenmolen en twee meelfabrieken. Bovendien stond hier de eerste fabriek van kunstmolenstenen, en de eerste en enige vakopleiding voor molenaar zetelde in Wageningen. Heel bijzonder is dat er in de binnenstad maar liefst zeven rosmolens waren. Ze werden aangedreven door paarden (vandaar ros) en zorgden dat de bevolking eeuwenlang voldoende te eten had. De laatste windmolen van Wageningen is De Vlijt aan de Harnjesweg, die in 2020 nog dagelijks in vol bedrijf is voor vele bakkers en particulieren. Voor veel toeristen is de molen echt attractief.

Mills Wageningen is (with some sense of chauvinism) the windmill city of the Netherlands. There have been at least 21 mills over time, six of which are windmills, two waterwheel mills, ten rose-mills, a steam gristmill and two flour mills. In addition, the first artificial millstone factory was located here, and the first and only professional training for millers was located in Wageningen. Very special is that there were no fewer than seven rose-mills in the city center. They were powered by horses (hence steed) and ensured that the population had enough to eat for centuries. The last windmill in Wageningen is De Vlijt on Harnjesweg, which in 2020 is still fully operational for many bakers and private individuals. The mill is really attractive for many tourists.

64 7 Rosmolens in binnenstad / Horse Mills in City Centre

65 Standerdmolen en De Ooievaar 1650 / two Mills

68 De Eendracht verhoogd van 1905-1940 / Belt Mill raised 66 Oliemolen aan de haven / Oil Mill at the Harbour

67 De Eendracht als beltmolen tot 1905 / Belt Mill

e Vlijt

Aan de Harnjesweg in Wageningen vinden we molen de Vlijt, gebouwd in 1879. Het is een stellingmolen, die op een hoge voet staat om voldoende wind te kunnen vangen.De molen kent een geschiedenis van voor- en tegenspoed. In de eerste jaren werden er voornamelijk granen gemalen

voor veevoer. Omdat er steeds minder boeren kwamen, moest er worden omgezien naar andere inkomsten.

Molensteenfabriek / Millstone Factory

Tijdens de oorlog liep de molen veel schade op, maar na de oorlog werd de molen toch weer opgebouwd. De gemeente Wageningen kocht de molen in 1972. Nadat Hans Dobbe als molenaar was aangetrokken, ging het jaar na jaar steeds beter met de molen in bedrijf. In een periode van meer dan dertig jaar zette hij de molen en het ambacht van molenaar weer stevig op de kaart. De Wageningse molen is inmiddels een van de grotere ambachtelijke molens die nog in bedrijf zijn in Nederland. Er worden alleen biologisch geteelde granen gemalen.

De Vlijt 70

On the Harnjesweg in Wageningen we find windmill De Vlijt, built in 1879. It is a tower mill, which stands on a high base so it can catch sufficient wind.

De Vlijt met volle zeilen / Full Sails

The mill has a history of ups and downs. In the early years, mainly grains were ground for animal feed. Because there were fewer and fewer farmers, other sources of income had to be considered. During the war the mill was damaged, but after the war the mill was rebuilt. The municipality of Wageningen bought the mill in 1972. After Hans

Dobbe was hired as a miller, the mill started to improve year after year. Over

De Vlijt nu / recent

a period of more than thirty years, he put the mill and the craft of miller

De Vlijt Molenmarkt 2018 / Millmarket

firmly back on the map. The Wageningen windmill is now one of the larger traditional windmills still in operation in the Netherlands. Only organically grown grains are ground there.

egraafplaatsen en Kerken

Op de hoek van de Geertjesweg en de Diedenweg ligt een grafveld, dat tussen ongeveer 350 en 900 in gebruik was. Hier werden vermoedelijk mensen begraven uit de verschillende buurtschappen: de Peppel, Leeuwen, Dolder en

Brakel. Interessant is dat in de begravingen de overgang van ‘heidens’ naar christelijk zichtbaar is. Na de bouw van het kerkje van St. Jan de Doper op de Westberg in de negende eeuw ontstond daar een begraafplaats. Van het kerkje

Grafveld Diedenweg / Grave Field

zijn alleen nog wat muurresten te vinden. De Grote of Johannes de Doperkerk op de Markt (plaatje 79) werd in de eerste versie voltooid in 1288. In de Tweede Wereldoorlog is deze kerk twee maal verwoest. Na het herstel in een modernere versie werd de kerk in 1954 heropend. Aan de Rijksweg, nu de Generaal Foulkesweg, werd in 1828 een Algemene Begraafplaats aangelegd. Die deed dienst tot 1940. Alleen het Poortgebouw, gebouwd rond 1830, bleef nog bestaan als woning.

Een nieuwe Algemene Begraafplaats werd aangelegd op de hoek van de Oude Diedenweg en Buissteeg. Hier kwam onder meer een algemeen en een joods gedeelte met een eigen ingang. De begraafplaats werd in gebruik genomen in

Wageningse grafheuvel / Burial Mound

1902 en heet sinds 2004 Leeuwerenk. De oude Joodse begraafplaats aan het Kerkhofpad was in gebruik vanaf 1669. De begraafplaats werd gesloten in 1929. Men kon immers terecht aan de Oude Diedenweg.

Cemeteries and Churches On the corner of Geertjesweg and Diedenweg is a cemetery, which was in use between about 350 and 900. People from the different hamlets were probably buried here: de Peppel, Leeuwen, Dolder and Brakel. Interestingly, in the burials

the transition from “pagan” to Christian is visible. After the construction of the church of St. John the Baptist on the Westberg in the ninth century, a cemetery was created there. Only some wall remains of the church can be found. The

Begraafplaats Gen.Foulkesweg / Cemetery

Great or John the Baptist Church on the Markt (picture 79) was completed in the first version in 1288. In the Second World War this church was destroyed twice. After restoration to a more modern version, the church was reopened in 1954. A General Cemetery was established in 1828 on the Rijksweg, now the Generaal Foulkesweg. It served until 1940. Only the Poortgebouw, built around 1830, survived as a residence. A new General Cemetery was created on the corner of Oude Diedenweg and

Buissteeg. This included a general and a Jewish section with its own entrance. The cemetery was opened in 1902 and has been called Leeuwerenk since 2004. The old Jewish cemetery on the Kerkhofpad was in use from 1669. The cemetery was closed in 1929. After all, one could go to the Oude Diedenweg.

Poortgebouw / Gate House

77 Muurresten kerk Westberg / Wall Remnants church

78 Synagoge en Doopsgezinde kerk 1940 / Synagogue and Mennonite Church

80 Katholieke kerk vóór 1940 / Catholic Church before 1940

79 Hervormde kerk vóór 1940/ Reformed Church before 1940

81 Gereformeerde kerk / Reformed Church

82 Doopsgezinde kerk / Mennonite Church

Kerken In 1935 werd de Bevrijdingskerk (plaatje 81) aan de Ritzema Bosweg in gebruik genomen. De Johannes de Doper kerk aan de Bergstraat (plaatje 80) werd in 1924-1925 gebouwd met een terzijde staande hoge toren, die in de volksmond bekend stond als Het Potlood. In 1945 werd de kerk grotendeels verwoest. De kerk werd herbouwd met een veel lagere toren en heropend in 1951. In 1901 werd aan de Walstraat een Doopsgezinde Kerk in gebruik genomen en in 1903 een Joodse Synagoge. Helaas werden die beide verwoest in 1940 en niet herbouwd. De Arboretumkerk (plaatje 82) aan de August Faliseweg werd gebouwd in 1952.

Churches In 1935 the Liberation Church (picture 81) on the Ritzema Bosweg was put into use. The St. John the Baptist Church on Bergstraat (picture 80) was built in 1924-1925 with a high tower standing to the side, popularly known as Het Potlood. The church was largely destroyed in 1945. The church was rebuilt with a much lower tower and reopened in 1951. In 1901, a Mennonite Church was put into use on Walstraat and in 1903 it was a Jewish Synagogue. Unfortunately, both were destroyed in 1940 and not rebuilt. The Arboretum Church (picture 82) on August Faliseweg was built in 1952.

aven en scheepswerf

Wageningen en de Rijn zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. In het begin van de jaartelling voeren Romeinen en Bataven op de Rijn. In 1263 kreeg Wageningen stadsrechten; de Rijn stroomde toen vlak langs de stad. Daarna verplaatste het stroomgebied van de rivier zich zuidwaarts. Hertog Karel V gaf rond 1450 toestemming om de dichtgeslibde nevengeul (strang) van de Rijn uit te diepen tot een havenkanaal. In 1717 werd na de doorbraak en het herstel van de Grebbedijk aan deze strang een havenkom gegraven. Een tweede haven verkreeg Wageningen in 1726 door een kanaal vanaf de Grift naar de stad. De Binnenhaven is nu een verkeersweg. Tegenwoordig is de Rijnhaven onderdeel van een internationale vaarroute. Wageningen heeft zo een van de belangrijkste binnenvaarthavens aan de Neder-Rijn. In Wageningen had de familie Van Tienhoven een scheepswerf. Tweede van links is de eigenaar Bernardus van Tienhoven, geboren in Wageningen in 1861. De werf was gebouwd op een landtong in de haven. Er werden vooral houten boten gebouwd. De werf werd later voortgezet door de gebroeders Van Rijswijk, later door de firma Jansen. Dit bedrijf bouwde er van 1915 tot 1977 binnenvaartschepen.

Harbor and shipyard Wageningen and the Rhine are inextricably linked. At the beginning of the era, the Romans and Batavians sailed on the Rhine. Wageningen got city rights in 1263; the Rhine then flowed right past the city. After that, the river basin moved southward. Duke Charles V gave permission around 1450 to deepen the silted side channel (strang) of the Rhine into a harbour canal. In 1717, after the breakthrough and the restoration of the Grebbedijk, a harbour basin was dug on this strang. Wageningen acquired a second port in 1726 through a canal from the Grift to the city. The Binnenhaven is now a traffic road. Today, the Rijnhaven is part of an international shipping route. Wageningen has one of the most important inland ports on the Neder-Rijn. The Van Tienhoven family had a shipyard in Wageningen. Second from left is the owner Bernardus van Tienhoven, born in Wageningen in 1861. The yard was built on a spit of land in the harbour. Mainly wooden boats were built here. The yard was later continued by the Van Rijswijk brothers, later by the Jansen firm. This company built inland vessels from 1915 to 1977.

83 Scheepswerf / Shipyard Tienhoven 1891

84 Haven vóór / Harbour before 1940

85 Haven / Harbour

86 Dakpannenfabriek / Roof Tile Factory Phoenix

87 Steenfabriek / Brick Factory de Blauwe Kamer

88 Luchtfoto / Aerial View

teenfabrieken

Eeuwenlang zijn in de Wageningse uiterwaarden bakstenen geproduceerd. Van de vroegste fabriek, de Steenovensweert, is het oprichtingsjaar niet bekend, maar deze wordt al genoemd in 1819. Daarna volgen er meer fabrieken: de Bovenste Polder (1846), de Hooge Waard (1862), de Blauwe Kamer (1881), de Plasserwaard (1897), de Maneswaard (1898) en de Koebongerd (1918). Robert Bowles was eigenaar van de Steenovensweert en mede-eigenaar van de Bovenste Polder. Zijn zoon Johannes Stephanus Bowles was de initiatiefnemer van de bouw van het Bowlespark en was o.a. ook betrokken bij de steenfabricage. In 1906 werden de lonen van (seizoens)arbeiders in de steenfabrieken verlaagd. Die verlaging resulteerde in protesten en stakingen, en de oprichting van de Nederlandse Bond van Steen- en Pannenbakkers, met als standplaats Wageningen, een van de eerste vakbonden in Nederland. Behalve de steenfabrieken waren er dakpannenfabrieken zoals Phoenix in de Nude, die in 1938 failliet ging. In 1965 werden de Hooge Waard en de Bovenste Polder opgekocht door de gemeente omdat ze plaats zouden moeten maken voor woningbouw volgens het Uiterwaardenplan. Dat strandde echter bij de Hoge Raad in 1976. Tegenwoordig zijn de steenfabrieken rijksmonumenten, die in gebruik zijn als ateliers en woningen.

Brickworks Bricks have been produced in the Wageningen floodplains for centuries. The founding year of the earliest factory, the Steenovensweert, is unknown, but it is already mentioned in 1819. More factories will follow: the Bovenste Polder (1846), the Hooge Waard (1862), the Blauwe Kamer (1881), the Plasserwaard (1897), the Maneswaard (1898) and the Koebongerd (1918). Robert Bowles owned Steenovensweert and co-owned Bovenste Polder. His son Johannes Stephanus Bowles was the initiator of the construction of the Bowles Park and was, among other things, also involved in brick manufacturing. In 1906 the wages of (seasonal) workers in the brick factories were reduced. This reduction resulted in protests and strikes, and the foundation of the Dutch Bond van Steen- en Pannenbakkers, based in Wageningen, one of the first trade unions in the Netherlands. In addition to the brick factories, there were roof tile factories such as Phoenix in the Nude, which went bankrupt in 1938. In 1965, the Hooge Waard and the Bovenste Polder were bought by the municipality because they would have to make way for housing according to the Floodplain Plan. However, that failed at the Supreme Court in 1976. Nowadays the brick factories are national monuments, which are used as studios and homes.

abaksindustrie

In een markant gebouw aan de Stationsstraat huisde tot 1976 Wageningens belangrijkste sigarenfabriek, Schimmelpenninck. Verschillende generaties Wageningers werkten hier, of later in het nieuwe gebouw in de Nude. In topjaar

1939 werkten er bij Schimmelpenninck 700 mensen, die 32 miljoen sigaren produceerden. Na 1960 waren de hoogtijdagen van het bedrijf, dat Victor Hugo van concurrent Baars inlijfde, definitief voorbij. Met de sluiting van de fabriek in 2001 kwam een einde aan een bloeiende Wageningse tabakscultuur. Deze was

Tabaksteelt / Tobacco Cultivation Van Rossum

eeuwen eerder begonnen als thuisindustrie op de goed bemeste zandgronden van de Wageningse Eng. Tabak was in de negentiende eeuw het belangrijkste handelsgewas van Wageningen, maar de inlandse tabak moest het afleggen tegen de import uit Amerika en Nederlands-Indië. Nog enige tijd bood de tabaksstripperij van de geïmporteerde tabak een (schamele) bron van inkomsten van armere gezinnen, bijvoorbeeld van de arbeiders van de steenfabrieken die in de wintermaanden geen werk hadden. Na de Eerste Wereldoorlog verdween deze vorm van huisnijverheid.

Tobacco industry Until 1976, Wageningen’s most important cigar factory, Schimmelpenninck,

Schimmelpenninck 1976

was housed in a striking building on the Stationsstraat. Several generations of Wageningers worked here or later in the new building in the Nude. In the peak year of 1939, Schimmelpenninck employed 700 people, producing 32 million cigars. After 1960, the heyday of the company, which incorporated Victor Hugo from competitor Baars, was over for good. The closure of the factory in 2001 brought an end to a thriving Wageningen tobacco culture. This had started centuries earlier as a home industry on the well-fertilised sandy soils of the Wageningen Eng. In the nineteenth century, tobacco was the most important commercial crop in Wageningen, but the native tobacco lost out to imports from America and the Dutch East Indies. For some time more, the tobacco stripping of the imported tobacco offered a (meager) source of income for poorer families, for example the workers of the brick factories who had no work during the winter months. This form of cottage industry disappeared after the First World War.

Weetje Tabaksstripperij, dat is het verwijderen van de stelen en hoofdnerven van het tabaksblad, werd in de volksmond veelzeggend ‘de zwijnderij’ genoemd. Er was veel kritiek op, onder meer vanwege de inzet van kinderarbeid.

Fun fact Tobacco stripping, that is, the removal of the stems and midribs from the tobacco leaf, was eloquently referred to as “the pigmy”. There was a lot of 91

criticism, partly because of the use of child labour.

Schimmelpenninck Nude 24

rukkerijen

Drukkerijen vormden een belangrijke tak van de opkomende Wageningse industrie vanaf 1860. Twee van de drukkerijen gaan tot de grootste van het land behoren: Vada (Zomer & Keuning) en Drukkerij Veenman. Bekende tijdschriften, zoals Prinses, de NCRV-gids en de Autokampioen, rollen van de persen. Ook laten vele promovendi hun proefschrift drukken.

Een kleinere drukkerij was Ponsen & Looijen, drukker van onder meer de Veluwepost. Eerst verscheen vanaf 1854 de Wageningse Courant en vanaf

Begin 20e eeuw / Early 20th Century Niemeijerstraat

1890 de Nieuwe Wageningse Courant, nog weer later gevolgd door het Wagenings Nieuwsblad.

Printing houses Printing houses formed an important branch of the emerging Wageningen industry from 1860. Two of the printing houses will be among the largest in the country: Vada (Zomer & Keuning) and Drukkerij Veenman. Well-known magazines, such as Princess, the NCRV guide and the

93 Zomer en Keuning

Autokampioen, roll off the presses. Many PhD students also have their thesis printed. A smaller printer was Ponsen & Looijen, printer of the Veluwepost, among others. The Wageningse Courant first appeared from 1854 and the Nieuwe Wageningse Courant from 1890, followed later again by the Wagenings Nieuwsblad.

94 Vijzelstraat

Weetje In 1937 betrok drukkerij VADA een voor

In 1937, the VADA printing company

die tijd heel modern gebouw aan wat later

moved into a building that was very

de Costerweg ging heten. Zowel bij de

modern at the time on what later became

Slag om de Grebbeberg, in mei 1940, als

known as Costerweg. The building was

in het laatste oorlogsjaar 1944-45 werd het

completely destroyed during the Battle of

gebouw geheel verwoest.

Grebbeberg in May 1940 as well as in the

Ook Veenman moest het ontgelden en

Fun fact

last year of the war 1944-45.

werd leeggeroofd. Na de oorlog bouwde

Veenman also suffered and was robbed.

de drukkerij een nieuw pand. In 1969

After the war, the printing company built

werd het bedrijf opgenomen in het

new premises. In 1969 the company was

Kluwerconcern.

incorporated into the Kluwer group.

Persen / Press Vada

nderwijs

Lager onderwijs vinden we als eerste in de zogenoemde Duitse school aan de Kerkstraat voor jongens, en voor meisjes in de Franse school. Jongens die verder mochten leren, bezochten de Latijnse School aan de Sint-Annastraat. Deze groeide en verhuisde in 1748 naar wat we nu de

Molenstraat noemen. Een gevelsteen herinnert daaraan. Sinds de tweede helft van de 19e eeuw waren er drie openbare lagere

Latijnse school / Latin School

scholen: School 1 aan de Parkstraat (nu Niemeijerstraat), School 2 aan het Plantsoen en School 3 aan de Gravinnekamp (Buurtseschool). Ook waren er drie christelijke en twee katholieke scholen. Tegenwoordig telt Wageningen vijf openbare scholen (waaronder een voor speciaal onderwijs), drie christelijke scholen, twee katholieke en twee voor bijzonder neutraal onderwijs. Met de stichting in 1869 van de Hogere Burgerschool werd eigenlijk

de basis gelegd voor het ontstaan van wat nu de WUR is. Vanaf 1897 gebruikte de HBS het prachtige gebouw aan de Rijksstraatweg

School 1 Parkstraat

(nu Generaal Foulkesweg). In 1936 werd die uitgebreid met een gymnasium. In 1968 verhuisde de school naar de Hollandseweg, als Rijksscholengemeenschap Het Wagenings Lyceum, nu het Pantarijn.

Education Primary education is found first in the so-called German school on the Kerkstraat for boys, and for girls in the French school. Boys who were allowed to continue studying attended the Latin School on the Sint-Annastraat. This grew and moved in 1748 to what we now call the Molenstraat. A facade cladding is a reminder of this. Since the second half

of the 19th century, there were three public primary schools: School 1 at the Parkstraat (now Niemeijerstraat), School 2 at the Plantsoen and School 3 at the Gravinnekamp (Buurtseschool). There were also three Christian

HBS

and two Catholic schools. Today Wageningen has five public schools (including one for special education), three Christian schools, two Catholic and two for neutral special education. The foundation of the Hogere Burgerschool in 1869 actually laid the foundation for the creation of what is now the WUR. From 1897 the

HBS used the beautiful building on the Rijksstraatweg (now the Generaal Foulkesweg). In 1936 it was expanded with a gymnasium. In 1968 the school moved to the Hollandseweg, as the Rijksscholengemeenschap Het

Wagenings Lyceum, now the Pantarijn.

Tarthorstschool

cholenlandschap

In 1899 opende de Ambachtsschool de deuren, eerst aan de Stationsstraat, later (1933) aan de Grindweg (nu Churchillweg). In 1920 begon de

100

Handelsdagschool, van 1930 tot 1968 aan het Plantsoen, later aangevuld met de Handelsavondschool.

Handelsdagschool

De Wilhelmina mulo/mavo was de eerste school van die soort in de stad en zat vanaf 1922 tot de opheffing in 1988 aan de Wilhelminaweg. In 1946 begon de Huishoudschool, tot 1987 aan het Meidoornplantsoen, en ook de Willibrord mulo/mavo aan de Marijkeweg. De Alfred Nobel mulo/ mavo begon in 1956 aan de Jagerskamp en vanaf 1967 aan de Nobelweg. Dan was er nog de Prins Bernhardschool voor vglo/leao, de School voor Praktische Vorming, De Bolder aan de Heerenstraat en later aan de Ceresstraat.

101

Het Pantarijn begon in 1995 op twee locaties, met pro/vmbo aan de Churchillweg en mhv aan de Hollandseweg, en groeide uiteindelijk uit

Wilhelminaschool

tot de enige vo-school in de stad, de Wageningse Scholengemeenschap het Pantarijn, waarin alle vormen van voortgezet onderwijs zijn opgenomen.

Schools The Ambachtsschool opened its doors in 1899, first on the Stationsstraat, later (1933) on the Grindweg (now Churchillweg). The Handelsdagschool started in 1920, from 1930 to 1968 at the Plantsoen, later supplemented by

102 Ambachtsschool / Craft School

the Handelsavondschool. The Wilhelmina mulo/mavo was the first school of its kind in the city and was located on the Wilhelminaweg from 1922 until its closure in 1988. The Huishoudschool started in 1946, until 1987 at the Meidoornplantsoen, as well as the Willibrord mulo/mavo at the Marijkeweg. The Alfred Nobel mulo/mavo started in 1956 at the Jagerskamp and from 1967 at the Nobelweg. Then there was the Prins Bernhardschool for vglo/leao, the School for Practical Training, De Bolder on the Heerenstraat and later on the

103 Nobel Mulo

Ceresstraat. The Pantarijn started in 1995 at two locations, with pro/vmbo on the Churchillweg and mhv on the Hollandseweg, and eventually grew into the only secondary school in the city, the Wageningen Scholengemeenschap het Pantarijn, which includes all forms of secondary education.

Wur

Historie

Wageningen University & Research (WUR) begon in 1876 als Rijkslandbouwschool en kreeg in 1918 als Rijks Landbouw Hoogeschool de academische status. Rond 1900 stichtte de instelling door het hele land (rijks)proefstations, die zich later ontwikkelden tot onderzoeksinstituten. In 1986 veranderde de naam Landbouwhogeschool in Landbouwuniversiteit. Sinds 1998 zijn de universiteit en de onderzoeksinstituten één organisatie met als motto To explore the potential of nature to improve the quality of life.

WUR History Wageningen University & Research (WUR) started in 1876 as a National Agricultural School and was awarded academic status in 1918 as the National Agricultural College. Around 1900, the institute founded national and other test stations throughout the country, which later developed into research institutes. In 1986 the name Agricultural College changed into Agricultural University. Since 1998, the university and the research institutes have been one organisation with the motto To explore the potential of nature to improve the quality of life.

105

106

104 Proefboerderij / Model Farm Duivendaal

Internaat / Boarding School 1905

Laboratorium / Laboratory 1878

107 Aula / Auditorium Duivendaal

108 Opening Rijkslandbouwhogeschool 1918

109 Naar de receptie / To the Reception

110 Bassecour 1905

111 Aula / Auditorium 1935

112 De Zaaier 1926

113 Arboretum De Dreijen

114 Campus De Dreijen

Wageningen Campus De universiteit vestigde zich in de binnenstad van Wageningen (Herenstraat en Salverdaplein). De diverse vakgroepen vonden in de loop van de tijd verspreid over de stad een plek, met name op Duivendaal en op de Berg, met de aula naast Hotel de Wereld en het oude en het nieuwe arboretum op de Wageningse Berg. Halverwege de twintigste eeuw verrees een campus op de Dreijen. Voor uitbreiding werd uitgeweken naar de huidige plek buiten de stad, de Born, nu Wageningen Campus geheten. Behalve voor onderwijs en onderzoek is er ook plaats voor bedrijven werkzaam in de Life Sciences.

Wageningen Campus The university settled in the city center of Wageningen (Herenstraat and Salverdaplein). Over the course of time, the various departments found spaces spread all over the city, particularly at Duivendaal and on the Berg, with the auditorium next to Hotel de Wereld and the old and new arboretum on the Wageningse Berg. A campus was built on the Dreijen in the mid-twentieth century. During expansion, they moved to the current location outside the city, the Born, now called Wageningen Campus. In addition to education and research, there is also room for companies working in the Life Sciences.

ies Natalis

De officiële oprichting van de universiteit op 9 maart 1918 wordt elk jaar

115

feestelijk gevierd: de Dies Natalis, letterlijk: Geboortedag. De hoogleraren verzamelen zich in toga en lopen in cortège (optocht) naar een feestelijke bijeenkomst. Toonaangevende sprekers uit binnen- en buitenland spreken

Studenten / Students Ceres

over relevante onderwerpen en onderzoekers en studenten geven een inkijkje in de laatste ontwikkelingen. In 2018 vierde WUR uitgebreid het honderdjarig bestaan met symposia en activiteiten voor de universitaire gemeenschap en de burgerij in een speciale tent op Wageningen Campus.

Dies Natalis 116

The official foundation of the university on March 9, 1918 is celebrated every year: the Dies Natalis, literally: Birthday. The professors gather in gowns and walk in a cortège (procession) to a festive gathering. Leading speakers from the Netherlands and abroad talk about relevant topics and

Introductiedagen / Introduction Days 1964

researchers and students give an insight into the latest developments. In 2018, WUR extensively celebrated its centenary with symposia and activities for the university community and the citizenry in a special marquee on Wageningen Campus.

117 Opening Academisch Jaar / Academic Year 1969

119

118 Ceresgebouw / Ceres Building 1978 30

Cortège

120 Collegezaal / Lecture Hall 1961

121 Bodemkunde en Geologie / Soil Science and Geology 1974

122 Leeuwenborch

124 123

Forum

125 Impuls

Atlas

Van underdog tot wereldspeler Rond 1990 ging WUR gebukt onder een ‘geitenwollensokken’-imago en liepen de studentenaantallen drastisch terug. Maar nu werken en studeren 6500 medewerkers en 12.500 studenten uit meer dan honderd landen aan ‘een gezonde voeding en leefomgeving’. Er wordt zelfs gesproken van ‘een Wageningen aanpak’: onderzoeksinstituten en universiteit werken vanuit verschillende natuur-, technologische en maatschappijwetenschappelijke disciplines samen, zodat wetenschappelijke ontwikkelingen snel naar de praktijk en het onderwijs worden vertaald. Wereldwijd wordt ‘Wageningen’ gezien als toonaangevend in de Life Sciences.

From underdog to global player Around 1990, WUR suffered from a ‘tree-hugging’ image and student numbers dropped dramatically. But now, 6,500 employees and 12,500 students from more than a hundred countries are working and studying “a healthy diet and living environment”. There is even talk of “a Wageningen approach”: research institutes and the university work together within different natural, technological and social sciences disciplines, so that scientific developments are quickly translated into practice and education. Worldwide, “Wageningen” is seen as a leader in Life Sciences.

ennisintensieve bedrijvigheid 126

Wetenschappelijk onderzoek en bedrijvigheid rondom landbouw, voedsel en milieu weten elkaar in Wageningen goed te vinden. In 1899 werd de Plantenziektekundige Dienst opgericht door prof. Jan Ritzema Bos om de

Zaadcontrole begin 20e eeuw / Seed Control early 20th century

bestrijding van ziekten en plagen in de landen tuinbouw te ondersteunen. De directe aanleiding was de export van planten naar de VS, die gegarandeerd vrij moesten zijn van schildluis. Een ander vroeg en beeldbepalend voorbeeld is het Rijksproefstation voor Zaadcontrole, dat de soortechtheid van zaaigoed controleerde.

127

Midden jaren 80 wordt die lijn doorgetrokken met het Agrobusiness Park, waar bekende bedrijven een plaats vinden: MeteoGroup Nederland (weerdiensten), Keygene (plantenveredeling) en het Nederlands Bakkerij Centrum (kenniscentrum voor de bakkerijsector).

Proefstation voor Zaadcontrole / Seed Control Testing Station

Knowledge-intensive activity Scientific research and activities related to agriculture, food and the environment know how to find each other in Wageningen. In 1899 the Plant Protection Service was founded by Prof. Jan Ritzema Bos to support the control of diseases and pests in agriculture and horticulture. The immediate cause was the export of plants to the US, which had to be

128

guaranteed free from scale insects. Another early and iconic example is the National Testing Station for Seed

Plantenziektekundige Dienst / Office Investigation Plantdiseases

Control, which checked the authenticity of seed type. In the mid-1980s, this line is continued with the Agrobusiness Park, where well-known companies find a place: MeteoGroup Nederland (weather services), Keygene (plant breeding) and the Nederlands Bakkerij Centrum (knowledge centre for the bakery sector).

129 MeteoGroup Nederland

ndische sporen in Wageningen

Schatrijke VOC-handelaren en planters (thee, kruiden, koffie, suiker, tabak) bouwden in de 19e eeuw voorname gebouwen van hun in

130

Indië verzamelde kapitaal in Wageningen: de herenhuizen van Torck (Rosendaelse huizen, Bassecour, Huize Torck), de panden rondom het Bowlespark, Villa Ngladjoe (beter bekend als Hinkeloord), en villa Sanoer

Hinkeloord 1904

aan de Geertjesweg. Door de Rijkslandbouwschool werden vanaf 1880 koloniale cursussen opgezet, die na de stichting van de Landbouwhogeschool uitgroeiden tot complete opleidingen gericht op Indië. Sommige koloniale gebouwen kregen daarin een functie: het Bassecour werd het hoofdgebouw van de LH en in Hinkeloord werd de vakgroep Bosbouw gehuisvest. Onder de studenten waren heel wat kinderen van Indiëgangers. Na de Indonesische onafhankelijkheid (1945) kreeg Wageningen te

131

maken met repatriëring van Indische gezinnen en zieke militairen. Die brachten de Indische cultuur mee naar Wageningen. Er kwam een rusthuis Dennenrust voor Indiëgangers, later Rumah Kita. De oude koloniale

Sanoer 1940

opleidingen werden breder en internationaler. Deze vernieuwde tropische oriëntatie kwam ook tot uiting in de oprichting van het Internationaal Agrarisch Centrum (IAC) en een internationale studentenclub.

Indian tracks in Wageningen. Wealthy VOC traders and planters (tea, spices, coffee, sugar, tobacco) built distinguished buildings of their capital collected in the Indies in Wageningen in the 19th century: the mansions of Torck (Rosendael houses,

132 Dennenrust 1972

Bassecour, Huize Torck), the buildings around the Bowlespark, Villa Ngladjoe (better known as Hinkeloord), and Villa Sanoer on Geertjesweg. From 1880 onwards, the National Agricultural School set up colonial courses, which after the foundation of the Agricultural College grew into complete courses aimed at the Indies. Some colonial buildings were given a function in this: the Bassecour became the main building of the LH and the Forestry department was housed in Hinkeloord. Many of the students were children of the Indies. After the Indonesian independence (1945), Wageningen had to deal with the repatriation of Indian families and sick soldiers. They brought the Indian culture with them to Wageningen. There was a rest home

133

Dennenrust for Indian peoples, later Rumah Kita. The old colonial courses became broader and more international. This renewed tropical

IAC 1985

orientation was also reflected in the establishment of the International Agricultural Center (IAC) and an international student club.

tation voor Maalderij en Bakkerij

In 1909 werd aan de Binnenhaven het Station voor Maalderij en Bakkerij opgericht. Het doel was de scholing van bakkers. In het eerste jaar kwamen er drie studenten. De maalderijopleiding ontstond in 1913 in een gebouw 100 meter verderop. In 1919 werd daar ook een opleiding voor bakkerijleraren opgestart. Deze leraren trokken het land in om de bakkers meer kennis bij te brengen. Deze Wageningse vakschool voor bakkers en molenaars viel vanaf 1955 onder het ministerie van Onderwijs. Na 1970 werd de maalderijopleiding ondergebracht bij de Praktijkschool Barneveld. Later werd de opleiding in Wageningen uitgebreid met een middelbare hotelschool. In 1997 werd het de Rijn IJssel Vakschool Wageningen met een bakkerij- en een horeca-opleiding, toerisme en facilitair, met 1900 studenten, inmiddels ook met een hbo-opleiding bakkerij.

Station for Grindery Mills and Bakery In 1909, the Grindery Mills and Bakery Station was established on the Binnenhaven. The aim was to train bakers. Three students came in the first year. The milling course was established in 1913 in a building 100 meters away. In 1919 a training course for bakery teachers was also started there. These teachers travelled all over the country to teach bakers more knowledge. This Wageningen vocational school for bakers and millers came under the Ministry of Education from 1955. After 1970, the milling training was transferred to the Barneveld practical school. Later, the training in Wageningen was expanded with a secondary hotel school. In 1997 it became the Rijn IJssel Vocational School Wageningen with a bakery and catering training, tourism and facilities, with 1900 students, now also with a higher vocational education in bakery.

134 Uit de Panorama / Photo from a Magazin

135 Ansicht / Postcard 1928 136 Veertig jaar / Forty years

137 Langs de / along the / Binnenhaven 34

Weetje

138

’s Winters werd het buitenbassin van het NSP wel

Haagsteeg

139 IJsbaan bij / Iceskating near NSP

als schaatsbaan gebruikt.

Fun fact In winter, the outside pool of the NSP was used as a skating rink.

140 Sleeptank / Drag Tank

141 NSP in 1960

Nederlandsch Scheepsbouwkundig Proefstation Het Nederlandsch Scheepsbouwkundig Proefstation werd opgericht in 1929 en geopend in 1932 met een diepwatertank. Later werd het instituut uitgebreid met een zeegangtank en een diepwatertank van 252 meter lengte. Het bedrijf is internationaal bekend door zijn innovatieve onderzoek op het gebied van scheepsbouw en scheepsbewegingen (de wijze waarop een schip manoeuvreert in het water). In 1980 ging het NSP samen met het NMI in Rotterdam en ontstond het huidige MARIN, met in Wageningen zo’n 100 medewerkers.

Nederlandsch Scheepsbouwkundig Proefstation The Nederlandsch Scheepsbouwkundig Proefstation (Dutch Shipbuilding Test station) was founded in 1929 and opened in 1932 with a deep water tank. The institute was later expanded with a seaway tank and a deep water tank of 252 meters in length. The company is internationally known for its innovative research in the field of shipbuilding and ship movements (the way in which a ship manoeuvres in water). In 1980 the NSP merged with the NMI in Rotterdam and the current MARIN was created, with around 100 employees in Wageningen.

outerij

Langs de Grindweg (nu Churchillweg) kwam in 1909 Mouterij Nederland,

142

die mout produceerde voor de bierbrouwerij. Na verschillende eigenaarswisselingen groeide het uit tot een groot gebouwencomplex: de Export Mouterij Nederland, vanaf 1987 in bezit van Bavaria.

Spoor / Railway 1968

Voor de aan- en afvoer van goederen was op het terrein een aftakking van de tramlijn uit Ede. Ook toen in 1937 het personenvervoer op deze lijn was beëindigd, bleef de lijn in gebruik voor goederenvervoer. Op 28 september 1968 reed de trein voor het laatst. De Mouterij is nu opgeheven en de meeste bouwwerken van het complex hebben plaatsgemaakt voor woningen. Drie panden zijn bewaard

143

gebleven vanwege hun historische belang: de Kuiperij (1899), de Mouterij (1864) en het Brouwershuis (1864). Zij zijn gerestaureerd en kregen een herbestemming als woningen.

Export Mouterij Nederland / Malt House

Malting Along the Grindweg (now Churchillweg), Mouterij Nederland came to be in 1909, which produced malt for the beer brewery. After several changes in ownership, it grew into a large building complex: the Export Mouterij Nederland, owned by Bavaria since 1987.

144 There was a branch from the tram line from Ede on the site for the supply and removal of goods. Even when passenger transport on this line ended in 1937, the line remained in use for freight transport. The train ran for the

Uitgebreide bebouwing / Extensive Buildings

last time on 28 September 1968. De Mouterij has now been closed and most of the buildings in the complex have been replaced by houses. Three buildings have been preserved because of their historical importance: the Kuiperij (1899), the Mouterij (1864) and the Brouwershuis (1864). They have been restored and redesignated as homes.

145 Churchillweg – Beatrixlaan

elkfabriek

In 1898 werd de Stoomzuivelfabriek De Hoop gebouwd aan de Grindweg

146 Melkfabriek / Milk Factory Grintweg

(nu Churchillweg). De coöperatie hoopte door gezamenlijk optreden een betere prijs voor de melk te krijgen en een groter afzetgebied te creëren. In Ede bestond ook een melkfabriek. De fusie tot Stoomzuivelfabriek Concordia kwam tot stand in 1903. In 1927 verwerkte de fabriek meer dan vijf miljoen liter koemelk tot melk, boter, zure room en slagroom. In 1930 werd een nieuwe grote fabriek in gebruik genomen. In 1962 werd het bedrijf Vecomi en in 1976 Coberco. In 1977 werd de fabriek in Wageningen gesloten. BSO Het Melkhuisje maakt nu gebruik van een gebouw van de melkfabriek.

147 Concordia Vecomi

Milk factory In 1898 the Steam Dairy Factory De Hoop was built on the Grindweg (now Churchillweg). The cooperative hoped to get a better price for the milk through joint action and to create a larger sales area. There was also a milk factory in Ede. The merger into the Stoomzuivelfabriek Concordia came about in 1903. In 1927 the factory processed more than five million litres of cow’s milk into milk, butter,

148 Coberco

sour cream and whipped cream. In 1930 a new large factory was put into use. In 1962 the company became Vecomi and in 1976 Coberco. In 1977 the factory in Wageningen was closed. BSO Het Melkhuisje now uses one of the buildings of the milk factory.

149 Tussen Mouterij en Melkfabriek / Between Malt House and Milk Factory 37

ooi in Wageningen

Er is (ook) in Wageningen het een en ander verdwenen waarvan we nu zouden denken: “Laat staan!”. Maar laten we trots zijn op wat er nog

150

wèl is. Zo hebben we o.a. dankzij de Landbouwhogeschool een aantal prachtige gebouwen in de stijl van de Amsterdamse School. Voor en na

Postkantoor en Stadhuis / Post Office and City Hall

1945 is er ook het een en ander gebouwd in de stijl van de Delftse School. We hebben hier een aantal mooie gebouwen bij elkaar gebracht.

Beauty in Wageningen A few things have (also) disappeared in Wageningen of which we would now think: “Never mind!”. But let’s be proud of what is still there. Thanks to the Agricultural College, for example, we have a number of beautiful buildings in the style of the Amsterdam School. Before and after 1945,

151

some things were also built in the style of the Delft School. We have brought together a number of beautiful buildings here.

152 Hesselink van Suchtelenweg

Schip van Blaauw

153 Haagsteeg Veevoeding / Animal Feed

154 Aula / Auditorium

155 Markt / Market 38

156 Watertoren / Water Tower

157 Gebouw met de klok / Building with The Clock

158 Nudenoord

159 De Keijser

160 Julianastraat

161 Theekoepeltje / Tea Dome

162 Hoogstraat hoek / corner / Nieuwstraat

163 Klein Oudshoorn

164 Landmeetkunde / Surveying

tad in de Vuurlinie

In de Tweede Wereldoorlog lag Wageningen tweemaal in de frontlinie. Tweemaal moest de bevolking evacueren en tweemaal werd de stad

165

grotendeels verwoest.

Evacuatie / Evacuation Wageningen 1940 In de aanloop naar de Slag om de Grebbeberg in de meidagen van 1940 werden de circa 13.000 inwoners in Rijnaken richting het westen van het land gebracht. Dit was een grondig voorbereide operatie, die goed verliep. Nadat Nederland zich had overgegeven, konden de bewoners terugkeren naar wat er over was van hun stad. Toen vanaf 17 september 1944 de geallieerde troepen Arnhem aanvielen, moest de Wageningse bevolking opnieuw evacueren. De Duitse bezetter

166

wilde de handen vrij hebben en beval de Wageningers de stad per 1 oktober 1944 te ontruimen, op straffe van executie. Mensen brachten zichzelf in veiligheid richting Bennekom en verder. Pas na 15 mei 1945 kon de bevolking terugkeren naar hun stad die, opnieuw, in puin lag.

Evacuatie per wijk / Evacuation per Neighbourhood

City in the Line of Fire Wageningen was on the front line twice during the Second World War. The population had to be evacuated twice and the city was largely destroyed twice.

167 In the run-up to the Battle of the Grebbeberg in the May days of 1940, the approximately 13,000 inhabitants in Rijnaken were transported to the west of the country. This was a thoroughly prepared operation that went well.

Evacuatie over water / Evacuation by Boat

After the Netherlands surrendered, the residents could return to what was left of their city. When Allied troops attacked Arnhem from 17 September 1944 onwards, the Wageningen population had to evacuate again. The German occupier wanted to have their hands free and ordered the Wageningers to evacuate the city on 1 October 1944, on pain of execution. People took themselves to safety in the direction of Bennekom and beyond. Only after May 15, 1945 the population could return to their city, which was in ruins again.

168 1940 40

e oorlog in Museum de Casteelse Poort

169 In Museum de Casteelse Poort vertelt Zaal 40-45 het verhaal hoe

Propagandazegels / Propaganda stamps

Wageningen de Tweede Wereldoorlog heeft doorstaan. Dankzij haar strategische ligging heeft de stad gedurende de oorlogsjaren veel meegemaakt. De expositie laat zien hoe de plaatselijke oorlogsgeschiedenis is uitgegroeid tot een monument van blijvend nationaal belang doordat in het Wageningse hotel De Wereld, op 5 mei 1945 feitelijk de capitulatie van ons land werd bekrachtigd. Een introductiefilm toont in twee delen het verhaal van de Tweede

170

Wereldoorlog in Wageningen. Een wandvullende luchtfoto met de stadsgrenzen van 1940 en nu, en historische locaties, getuigenverhalen, een touchscreen met achtergrondinformatie, een interactief spel voor

Hotel De Wereld 1945

de jeugd en vele objecten geven een indringend beeld van deze heftige periode uit de geschiedenis van de stad.

The war in Museum de Casteelse Poort In Museum de Casteelse Poort, Room 40-45 tells the story of how Wageningen survived the Second World War. Thanks to its strategic

171

location, the city has seen a lot during the war years. The exhibition shows how the local war history has become a monument of lasting national

Links / Left Generaal Foulkes

importance because the capitulation of our country was practically worked out on 5 May 1945 in the Wageningen hotel De Wereld. An introductory film shows the story of the Second World War in Wageningen in two parts. A wall-filling aerial photo with the city limits from 1940 and now, and historical locations, witness stories, a touchscreen with background information, an interactive game for youngsters, and many objects provide a penetrating picture of this violent period in the history of the city.

172 Blote Jan / National Monument

tad in beroering

Na de evacuatie in mei 1940, kan de Wageningse bevolking naar huis terugkeren en beginnen aan de wederopbouw. Maar in 1943 begint het onrustig te worden. Het Wagenings verzet, o.a. met Bob Mebius, vanuit De Wolfswaard, roert zich en rooft in januari 1943 het bevolkingsregister. Mensen komen om door aanslagen en represailles. Veel goederen worden schaars. Men moet zich voor het dagelijks leven met noodoplossingen behelpen.

City in turmoil After the evacuation in May 1940, the Wageningen population can return home and start rebuilding. But in 1943 things started to get restless. The Wageningen resistance, including Bob Mebius, from De Wolfswaard, stirs and robs the population register in January 1943. People are killed in attacks and reprisals. Many goods are becoming scarce. Emergency solutions must be made for everyday life.

174 Wolfswaard 173 Bob Mebius verzetsstrijder / Member of the Resistance

175 Gedenkplaat / Memorial Plaque

176 Synagoge / Synagogue

ombardementen

Tweemaal is Wageningen getroffen door een aanval die veel

177

burgerslachtoffers maakte. Op 26 maart 1943 vielen bij een zware explosie in het Rode Dorp 28 doden. De toedracht van het voorval is nooit helemaal opgehelderd. Lang is gedacht dat het een Duitse V1 was, later

Rode Dorp 1943

werd het duidelijk dat het waarschijnlijk ging om een bom van een Britse bommenwerper, bestemd voor Duisburg. Op 17 september 1944, de eerste dag van Operatie Market Garden, trof een geallieerd bombardement met 160 scherfbommen de wijk Sahara. Deze aanval, bedoeld om Duits luchtafweergeschut uit te schakelen, kostte 40 burgers het leven en verwoestte grote delen van de woonwijk. Een monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers is recentelijk onthuld.

178 Gedenkplaat / Memorial Plaque Rode Dorp

Bombing Wageningen was hit twice by an attack that caused many civilian casualties. On March 26, 1943, 28 people were killed in a heavy explosion in the Red Village. The circumstances of the incident have never been fully clarified. It was long thought that it was a German V1, later it became clear that it was probably a bomb from a British bomber destined for Duisburg. On September 17, 1944, the first day of Operation Market Garden, an

179

Allied bombing raid with 160 shrapnel bombs hit the Sahara district. This attack, intended to disable German anti-aircraft guns, took the lives of 40

Sahara 1944

civilians and destroyed large parts of the residential area. A monument in memory of the victims has recently been unveiled.

180 Monument Sahara

181 Generaal Blaskowitz

182 Prins Bernhard

183 Generaal Foulkes

tad der bevrijding

Er is vrij snel een nationale mythe ontstaan over het gebeuren op 4 en 5 mei 1945 in Hotel De Wereld. Het is niet precies zo gegaan, maar we houden het in stand. Bovendien was de finale capitulatie zonderling, complex en niet volledig controleerbaar: “Stad der bevrijding Wageningen is vooral bekend als de plaats waar in 1945 de capitulatie van het Duitse leger werd ondertekend. Mede omdat Wageningen sinds oktober 1944 ontruimd was, werd de stad in mei 1945 door de Canadese generaal Charles Foulkes hiervoor uitgekozen. Ook vanwege de naam vond hij hotel De Wereld daarvoor een goede plek.” Met trots noemt Wageningen zich de Stad der Bevrijding. Museum De Casteelse Poort kent een vaste expositie die daaraan is gewijd: Zaal 40-45.

City of liberation A national myth arose fairly quickly about what happened on 5 and 6 May 1945 in Hotel De Wereld and the Aula. It didn’t happen exactly that way, but we keep it going. Moreover, the final capitulation was peculiar, complex and not fully verifiable: “City of liberation Wageningen is best known as the place where the capitulation of the German army was signed in 1945. Partly because Wageningen had been evacuated since October 1944, the city was chosen for this in May 1945 by the Canadian general Charles Foulkes. Also because of its name, he thought Hotel De Wereld was a good place for this.” Wageningen proudly calls itself the City of Liberation. Museum De Casteelse Poort has a permanent exhibition dedicated to this: Room 40-45.

useum De Casteelse Poort

Naast permanente exposities over het rijke verleden van Wageningen biedt het Wageningse museum De Casteelse Poort, opgericht in 1988, kortlopende tentoonstellingen over speciale onderwerpen uit de plaatselijke historie. De Casteelse Poort biedt Wageningse basisschoolleerlingen jaarlijks twee

184

programma’s in klasverband: voor jongere kinderen over de Middeleeuwen en natuurlijk een programma over Wageningen in de Tweede Wereldoorlog, over de evacuatie van de bevolking, de roof door het lokale verzet van het bevolkingsregister,

Capitulatie / Capitulation

en de wederopbouw van de stad. Bezoekers van alle leeftijden zijn welkom in het (rolstoelvriendelijke) museum; met een Museumkaart is de toegang zelfs gratis. Zie www.casteelsepoort.nl.

Museum De Casteelse Poort In addition to permanent exhibitions about Wageningen’s rich past, the Wageningen museum De Casteelse Poort, founded in 1988, offers short-term exhibitions on special topics from local history. De Casteelse Poort offers Wageningen primary school students two classroom programs each year: for younger children about the Middle Ages and of course a program about Wageningen in the Second World War, about the evacuation of the population, the robbery of the population register by local resistance, and the reconstruction of the city. Visitors of all ages are welcome in the (wheelchair-friendly) museum; admission is even

185 Museum De Casteelse Poort

free with a Museum card. See. Zie www.casteelsepoort.nl.

186

187

188

189

4 mei – Kaarsjes op de Dijk

May 4 - Candles on the Dike

Sinds 1984 kennen we “Kaarsjes

Since 1984 we have known “Candles on

op de Dijk” dat fraai de gedachte

the Dike”, which beautifully represents

verbeeldt “rivieren verbinden mensen”.

the idea that “rivers connect people”.

Een initiatief van het Wagenings

An initiative of the Wageningen

LEEFfestival en een vast onderdeel van

LEEFfestival and a regular part of the

de herdenking op 4 mei.

commemoration on May 4.

Ambassadeur van de Vrijheid 2018

Ambassador of Freedom 2018

Ronnie Flex & Deuxperience

Sinds 1991 treden er op de

Since 1991, the Ambassadors of

Bevrijdingsfestivals Ambassadeurs

Freedom have been performing at the

van de Vrijheid op. Zij reizen

Liberation Festivals. They travel by

per helikopter langs de veertien

helicopter to the fourteen Liberation

Bevrijdingsfestivals en brengen daar

Festivals and bring a special musical

een speciale muzikale boodschap.

message there.

Bevrijdingsdefilé

Liberation parade

Een waardige en drukbezochte activiteit op 5 mei. Oud-strijders, oude en jonge veteranen en militaire erfopvolgers nemen deel als eerbetoon aan de bevrijders, de Tweede Wereldoorlog-veteranen en geallieerden, begeleid door vele binnen- en buitenlandse muziekkorpsen.

A worthy and well-attended activity on May 5. Former combatants, veterans old and young, and successors of the military take part in tribute to the liberators, World War II veterans and allies, accompanied by many national and international music bands.

Britse veteranen in voertuig

British veterans in vehicles

Op 4 en 5 mei verwelkomen we

On May 4 and 5, we will welcome

veel Britse veteranen, waarvan

many British veterans, many of whom

een groot gedeelte deelneemt aan

will participate in the Liberation

het Bevrijdingsdefilé. Duizenden

parade. Thousands of spectators cheer

toeschouwers juichen hen toe en

them on and hand them flowers.

reiken hen bloemen aan.

190

191

192

193

Foulkes Festival

Veteranen en bezoekers kunnen

Veterans and visitors can enjoy

genieten van activiteiten als re-

activities such as re-enactment, music

enactment, muziekkorpsen en

bands, and war museum exhibits.

exposities van oorlogsmusea. Tevens

It is also where all of the veterans

de plek waar alle veteranen die

participating in the Liberation parade

deelnemen aan het Bevrijdingsdefilé

gather and prepare.

zich verzamelen en voorbereiden.

Capitulatieonderhandelingen

Capitulation talks

Op 5 mei 1945 overhandigde de Canadese luitenant-generaal Foulkes, in aanwezigheid van Prins Bernhard, in Hotel De Wereld de capitulatiebevelen aan de Duitse generaal Blaskowitz. Op 6 mei werden in de Aula van de Landbouwhogeschool de “Orders of Surrender” ondertekend.

On May 5, 1945, Canadian Lieutenant General Foulkes, in the presence of Prince Bernhard, handed over the orders for capitulation to German General Blaskowitz in Hotel De Wereld. On May 6, the “Orders of Surrender” were signed in the Aula of the Agricultural College.

5 voor 5 moment

5 for 5 moment

5 Mei staan we om 5 voor 5 (16.55 uur) met bijna 1 miljoen Bevrijdingsfestivalbezoekers 5 minuten stil bij onze vrijheid. Het idee dat we in het hele land, tegelijk, in vrijheid een feest kunnen vieren. Maar ook bij de onvrijheid van vele anderen op de wereld. Alle bezoekers op elk Bevrijdingsfestival worden meegenomen in dit symbolische moment.

On 5 May, at 5 to 5 (4.55 pm), we reflect on our freedom for 5 minutes with nearly 1 million Liberation Festival visitors. The idea that we can celebrate in freedom all over the country, at the same time. But also including the lack of freedom of many others in the world. All visitors at every Liberation Festival are included in this symbolic moment.

Vrijwilligers

Volunteers

Wist je dat alle pleinen van het

Did you know that all squares of the

Bevrijdingsfestival Gelderland

Liberation Festival Gelderland are

compleet worden georganiseerd

completely organised by volunteers?

door vrijwilligers? Voor het

For the Liberation Event in

Bevrijdingsevenement in Wageningen

Wageningen it’s with the commitment

met inzet van honderden vrijwilligers.

of hundreds of volunteers.

194

Nationale Bevrijdingsvuurestafette

National Liberation Fire Relay

Middernacht tussen 4 en 5 mei markeert de overgang van herdenken naar vieren. Het Bevrijdingsvuur wordt ceremonieel ontstoken op het 5 Mei plein voor Hotel De Wereld. Het vuur wordt door lokale atletiek- en sportverenigingen, gemeenten, 4 en 5 mei-comités, Oranjeverenigingen e.d. verspreid naar verschillende gemeenten in Nederland.

Midnight between May 4 and May 5 marks the transition from commemoration to celebration. The Liberation Fire will be lit ceremonially on the 5 May square in front of Hotel De Wereld. The fire is spread by local athletics and sports associations, municipalities, 4 and 5 May committees, Orange associations, etc. to various municipalities in the Netherlands.

Nationale Herdenking Capitulaties

National Remembrance

1945 in 2020

Capitulations 1945 in 2020

Om dit, ondanks COVID-19, toch te

To allow this to continue, despite

laten doorgaan, werd een speciale live

COVID-19, a special live TV broadcast

tv-uitzending vanaf het 5 Mei plein bij

was presented from the 5 May square

Hotel De Wereld gepresenteerd. Een

at Hotel De Wereld. A bugler from the

hoornblazer van de Tamboers en Pijpers

Tamboers and Pijpers of the Marine

van het Korps Mariniers speelt de Last

Corps played the Last Post in the

Post op de serre van Hotel De Wereld.

conservatory of Hotel De Wereld.

Nationale Herdenking Capitulaties

National Remembrance

1945 op het 5 Mei plein

Capitulations 1945 on the 5 Mei plein

De kern van Bevrijdingsdag in Wageningen is deze activiteit die plaatsvindt bij het Nationaal Bevrijdingsmonument. Tijdens deze herdenking worden de offers herdacht van de geallieerden voor de bevrijding van Nederland, in het bijzijn van de afgevaardigden van de geallieerde landen.

The core of Liberation Day in Wageningen is this activity that takes place at the National Liberation Monument. During this commemoration, the sacrifices of the Allies for the liberation of the Netherlands are commemorated, in the presence of the delegates of the Allied countries.

Opening van het Bevrijdingsfestival

Opening of the Liberation Festival

in 2015

Alle Bevrijdingsfestivals worden ieder

All Liberation Festivals are opened

jaar geopend door het ontsteken van

every year by the lighting of the

het Bevrijdingsvuur. In 2015 (70 jaar

Liberation Fire. In 2015 (70 years of

vrijheid) opende André Kuipers het

freedom) André Kuipers opened the

Bevrijdingsfestival in Wageningen.

Liberation Festival in Wageningen.

195

196

197

Foulkes Festival re-enactment

198

199

200

201

Foulkes Festival re-enactment

Een re-enacter beeldt een Britse

A re-enactor depicts a British

infanterist uit van de periode 1944-1945.

infantryman from the period 1944-

Hij zoekt verkoeling onder één van de

1945. He is cooling down under one of

bomen in het Belmonte Arboretum,

the trees in the Belmonte Arboretum,

waar sinds 2018 het Foulkes Festival

where the Foulkes Festival has been

plaatsvindt.

taking place since 2018.

Veteraan laat foto zien

Veteran shows photo

Het Foulkes Festival op 5 mei is

The Foulkes Festival on May 5 is the

dé plek waar veteranen elkaar

main place where veterans meet. For

ontmoeten. Voor de bezoeker is het

the visitor it is easy to get in touch

eenvoudig om met de veteranen in

with the veterans. Some veterans show

contact te komen. Sommige veteranen

photos of their military service to

laten foto’s zien van hun diensttijd ter

illustrate the stories of the past.

illustratie bij de verhalen van vroeger.

Vrijheidscollege Eric Corton

Freedom College Eric Corton

Ieder jaar staan in de aanloop naar en op 5 mei Vrijheidscolleges op het programma. Lezingen door bekende Nederlanders. Iedere spreker gaat in op de in 1941 door Roosevelt geformuleerde Four Freedoms: Vrijheid van Meningsuiting en van Religie en Vrijwaring van Angst en van Gebrek.

Every year in the run-up to and on May 5, Freedom Lectures are scheduled. Lectures by famous Dutch people. Each speaker will discuss the Four Freedoms, formulated by Roosevelt in 1941: Freedom of Speech and of Worship and Freedom from Fear and Want.

Vrijheidsvuurmonument

Freedom Fire Memorial

Het is een uitschuifbare roodkoperen

It is an extendable red copper column,

zuil, uit drie delen, met op de top een

in three parts, with an eternally

eeuwig brandende vlam. Hoofdthema’s

burning flame on top. Main themes

in het monument zijn vier elementen

in the monument are four elements

(bevrijding, vrijheid, herinnering en

(liberation, freedom, memory and

eeuwig vuur). Een herinnering aan het

eternal fire). A reminder that freedom

feit dat vrijheid niet vanzelfsprekend is.

cannot be taken for granted. This

Dit monument staat vlakbij Hotel De

monument is located near Hotel De

Wereld.

ervoer over water

Wageningen is al lang een pleisterplaats voor reizigers. Het vervoer over water speelde daarbij een belangrijke rol. Al sinds de Middeleeuwen is Wageningen vanuit de Betuwe te bereiken via het Lexkesveer. Verderop, bij de huidige Blaauwe Kamer, kwam een tweede veerpont, die overstak naar Opheusden. Een derde veer was destijds aan het einde van de Pabstsendam bij de meer dan tweehonderd jaar oude boerderij, voorheen veerhuis, De Wolfswaard. De Rijn is altijd een belangrijke verkeersader geweest. In de 19e eeuw brachten stoomschepen reizigers naar Arnhem (meerdere keren per dag behalve op zondag) en, met de S.S. De Stad Wageningen, via Rhenen tot aan Rotterdam. De stoomscheepsverbindingen werden gebruikt om handelswaar te vervoeren, tot koeien aan toe, maar trokken ook toeristen.

Water transport Wageningen has long been a stopping place for travellers. Water transport played an important role in this. Wageningen has been accessible from the Betuwe via the Lexkesveer since the Middle Ages. Further on, at the current Blauwe Kamer, a second ferry was built, which crossed to Opheusden. A third ferry was at the end of the Pabstsendam at the more than two hundred year old farm, formerly ferry house, De Wolfswaard. The Rhine has always been an important thoroughfare. In the 19th century, steam ships brought travellers to Arnhem (several times a day except on Sundays) and, with the S.S. The City of Wageningen, via Rhenen to Rotterdam. The steamship connections were used to transport merchandise, including cows, but they also attracted tourists.

202 Lexkesveer / Ferry

203 Opheusdense veer/ Ferry

Weetje Vóór 1940 noemden de Wageningers de pont bij de Wolfswaard ‘het kleine veer’. De pachter van boerderij De Wolfswaard, Van Roekel, was tevens veerbaas. Hij had een grote roeiboot, waarmee hij meestal fabrieksarbeiders van en naar de Betuwe overzette. In de oorlog had verzetsman Kees Mulder veel Britse militairen op de Wolfswaard ondergebracht. Zeven tochten over de rivier in de roeiboot waren er na de slag om Arnhem nodig om 68 geallieerde militairen aan de overkant in veiligheid te brengen.

204 Schepen in Havenkanaal / Ships in Harbour Canal

Fun fact Before 1940, the Wageningers called the ferry at the Wolfswaard “the little ferry”. The lessee of the De Wolfswaard farm, Van Roekel, was also a ferry owner. He had a large rowboat, with which he usually transferred factory workers to and from the Betuwe. During the war, resistance fighter Kees Mulder had placed many British soldiers on the Wolfswaard. Seven trips across the river in the rowboat were necessary after the battle of Arnhem to bring 68 allied soldiers across the street to safety.

Weetje Van Wageningen via Bennekom naar Ede liep de Grintweg, zoals de naam zegt voorzien van een grintlaag. Op de grens van Wageningen en Bennekom

205

206

stond het Tolhuis (niet ver van de plaats waar we nu de Oude Tol vinden), rond 1900 bediend door tolbaas Gerrit

Rijksstraatweg met Tolhuis bij / with Tollbooth near Holleweg

Rijksstraatweg

Sneijders en zijn vrouw (foto).

Fun fact The Grintweg ran from Wageningen via Bennekom to Ede, as the name suggests, decked out with a gravel layer. On the border of Wageningen and Bennekom stood the Tolhuis (not

207

far from the place where we now find the Oude Tol), served around 1900 by toll boss Gerrit Sneijders and his wife

Arnhemsche Straatweg = Rijksstraatweg

208 Tolhuis bij / Tollbooth near Oude Tol

(photo).

De Rijksstraatweg Bijna tweehonderd jaar geleden liet koning Willem I de route Utrecht-Rhenen-Wageningen-Arnhem met klinkers bestraten. Wageningen kwam hiermee aan één van de vijf doorgaande rijksstraatwegen van west naar oost te liggen. Deze weg kwam bij de Nude de stad binnen, liep door de Hoogstraat en ging over in wat nu de Generaal Foulkesweg is. Over deze weg kon men per diligence (door paarden getrokken postkoets) reizen. Later werd naast de weg een tramspoor aangelegd; er reed een stoomtram, later een elektrische tram. Langs de Rijksstraatweg lagen verschillende populaire pleisterplaatsen: Hotel Hof van Gelderland, Hotel de Wereld, en Hotel de Wageningse Berg, die op menige prentbriefkaart te zien waren. In 1956 wordt noordelijker de autosnelweg A12 aangelegd en verliest de Rijksstraatweg zijn centrale rol. Via de Mansholtlaan heeft Wageningen aansluiting op de A12.

The Rijksstraatweg Almost two hundred years ago, King William I paved the route Utrecht-Rhenen-Wageningen-Arnhem with bricks. This brought one of the five main highways from west to east to Wageningen. This road entered the city at the Nude, ran through the Hoogstraat and turned into what is now the Generaal Foulkesweg. It was possible to travel on this road by diligence (horse-drawn stagecoach). Later a tram track was built next to the road; there was a steam tram, later an electric tram. Several popular stopping places were located along Rijksstraatweg: Hotel Hof van Gelderland, Hotel de Wereld, and Hotel de Wageningse Berg, which were featured on many postcards. In 1956, the A12 motorway was built to the north and the Rijksstraatweg lost its central role. Wageningen connects to the A12 via Mansholtlaan.

ram en trein

Met veel nostalgie wordt in Wageningen (en Bennekom) teruggekeken op stoomtram Bello, die van 1882 tot 1937 Wageningen, vanaf de Stationsstraat, verbond met Ede. De tram was de opvolger van door

209

paarden getrokken omnibussen over de Grintweg. Bello maakte zijn laatste ritje met passagiers in 1937, toen de lijn zeer tegen de zin van de gemeente Wageningen werd opgeheven. Het personenvervoer richting Ede

Lawicksche Allée 1907

werd overgenomen door de WEBO (Wageningen Ede Bus Onderneming) van de familie Van de Weerd. Het goederenvervoer per tramspoor, vanaf een emplacement bij de Mouterij aan de Churchillweg, ging nog wel door en stopte definitief in 1968. In 1962 kreeg de Stadsbrink een busstation. Het opvallende restauratiegebouw, ontworpen door de beroemde architect Sybold van Ravesteyn, prijkte op menige ansichtkaart en, zoals toen gebruikelijk was, op suikerzakjes. Tot frustratie van velen kreeg Wageningen nooit zijn directe aansluiting

210

op het landelijk spoorwegnetwerk. Al in 1838 was daar sprake van, maar Wageningen werd meermalen gepasseerd. Eerst kreeg Ede de voorkeur,

Tram bij / Tram near Oude Tol

later Rhenen. De plannen voor een spoorverbinding naar Wageningen sneuvelden definitief in 1985. Als doekje voor het bloeden kreeg het station in Ede de naam Ede-Wageningen.

Tram and train Wageningen (and Bennekom) looks back with much nostalgia on the steam tram Bello, which connected Wageningen, from the Stationsstraat, with Ede, from 1882 to 1937. The tram was the successor to horse-drawn omnibuses on the Grintweg. Bello made its last ride with passengers in 1937, when the line was closed against the wishes of the municipality of Wageningen. Passenger transport to Ede was taken over by the WEBO (Wageningen Ede Bus Company) from the Van de Weerd family.

211 Station aan / Station on Stationsstraat

The freight transport by tram, from a yard at the Mouterij on the Churchillweg, did continue, but stopped permanently in 1968. In 1962 the Stadsbrink got a bus station. The striking restoration building, designed by the famous architect Sybold van Ravesteyn, featured on many postcards and, as was customary then, on sugar sachets. Much to the frustration of many, Wageningen never got its direct connection to the national railway network. This was already the case in 1838, but Wageningen was passed by several times. Ede was preferred at first, later Rhenen. Plans for a rail link to Wageningen were definitively halted in 1985. To make up for it, the station in Ede was given the name Ede-Wageningen.

212 Toegang busstation achter / Entrance Busstation behind De Wereld

213 Speeltuin / Playground Tuindorp

214 Scouting 1918

215 Vakantiekinderspelen / Holiday Children Games

Ontspanning voor de Jeugd Speeltuin Tuindorp In 1954 werd Speeltuin Tuindorp aan de Floralaan feestelijk geopend. Eerst bood de speeltuin eenvoudige speeltoestellen, maar met geweldige speelmogelijkheden voor de kinderen. In 1978 wordt er gerenoveerd en komt er een kinderspeelbad. Het clubgebouw wordt een aantal keer wat uitgebreid. Ook het zwembad is opgeknapt. Momenteel is het een druk bezochte en aantrekkelijke speeltuin. Scouting De scouting in Wageningen is in 1916 begonnen. Vanaf 1985 heet de groep Stichting Scouting Die Wiltgraeff. De kleuren van de das zijn grijs (van de Belmontegroep) en een paars randje (van de Heeromagroep). Ze hebben een accommodatie aan de Geertjesweg-Scheidingslaan. Er zijn zo’n 150 jeugdleden en circa 35 mensen in de leiding. Vakantiekinderspelen In de jaren zestig, zeventig en tachtig werden de Vakantie Kinderspelen gehouden op het Hondenveldje aan de Zoomweg. Drukbezocht, heel gezellig en met hulp van Pro Juventute, de Politie, Brandweer en EHBO.

Relaxation for Young people Playground Tuindorp In 1954 playground Tuindorp on the Floralaan was festively opened. At first the playground offered simple play equipment, but with great play options for the kids. In 1978 it was renovated and there is a children’s play pool. The club building will be expanded a few times. The swimming pool has also been refurbished. It is currently a busy and attractive playground. Scouting Scouting in Wageningen started in 1916. Since 1985 the group is called Stichting Scouting Die Wiltgraeff. The colours of the tie are grey (from the Belmontegroep) and a purple border (from the Heeroma group). They have an accommodation at Geertjesweg-Scheidingslaan. There are about 150 youth members and about 35 people in the leadership. Holiday children games In the sixties, seventies and eighties the Holiday Children’s Games were held at the Hondenveldje on the Zoomweg. Busy, great fun and assisted by Pro Juventute, the Police, Fire Service and First Aid.

ultuur

In 1832 werd de Herensociëteit De Harmonie aan het begin van de Hoogstraat geopend, bij de Nudepoort, met een toneel- en een concertzaal. Hier vond het orkest De Harmonie zijn oorsprong. In 1880 ontstond

216

de Junushoff, voor ‘concerten, comedie en openbare vermakelijkheden’. Er zat ook een langgerekte kegelbaan aan vast, uiteraard voorbehouden aan de heren van stand. In 1948 brandde Junushoff af, maar het werd in

St. Jozef

anderhalf jaar weer herbouwd. Het andere huidige theater dat Wageningen rijk is, is De Wilde Wereld. In 1903 was er ook nog het Sint Jozefgebouw, bijgenaamd de Suikerpot, bakermat van toneelclub Eloquentia, mannenzangvereniging Con Brio en Harmonie Ons Genoegen. Het gebouw stond op het punt waar de twee Gerdesstraten bij elkaar kwamen; het werd gesloopt rond 1963. Er zijn al heel lang bioscopen in Wageningen. Bioscoop Luxor (1925)

217

in het Oranjehotel (nu Blokker), die ook concertzaal Negro herbergde voor concerten en voorstellingen, Citybioscoop aan de Stationsstraat

Negro in Oranjehotel

en natuurlijk het Molenstraattheater, later Heerenstraattheater. Ook in Junushoff werden voorheen bioscoopfilms gedraaid. En er was natuurlijk theater te genieten in ’t Hemeltje en films te zien in Movie W.

Culture In 1832, the Men’s Society De Harmonie was opened at the beginning of the Hoogstraat, at the Nudepoort, with a theatre and a concert hall. This is where the orchestra De Harmonie originated. The Junushoff was created in

218

1880 for “concerts, comedy and public entertainment”. There was also an elongated bowling alley attached to it, of course reserved for the gentlemen of rank. Junushoff burned down in 1948, but it was rebuilt in a year and a

Bioscoop / Cinema Luxor

half. The other current theatre in Wageningen is De Wilde Wereld. In 1903 there was also the Sint Jozef building, nicknamed the Suikerpot, the cradle of the Eloquentia theater club, Con Brio men’s singing society and Harmonie Ons Genoegen. The building stood at the point where the two Gerdesstraten met; it was demolished around 1963. There have been cinemas in Wageningen for a long time. Luxor cinema (1925) in the Oranjehotel (now Blokker), which also housed the Negro

219

concert hall for concerts and performances, City cinema on Stationsstraat and of course the Molenstraattheater, later Heerenstraattheater. Cinema films were also previously shot in Junushoff. And of course there was theatre to enjoy in ‘t Hemeltje and films to be seen in Movie W.

Junushoff 1953

ultuur

De alleraardigste Muziekkoepel op het Rijnbolwerk aan het Emmapark werd gebouwd in 1950. Belangeloos ontworpen door architect A. van

220

Cleef, de bouw belangeloos uitgevoerd door aannemer O. Tiemessen. Vrijwilligers bouwden de koepel tussen 18 maart en 5 mei 1950. Helaas

Muziekkoepel / Music Dome Emmapark

moest de Muziekkoepel in 1963 wijken voor het rioolgemaal. Toontje Lager was een popgroep uit Wageningen. Het eerste optreden van de band was in café Troost. In de jaren tachtig scoorden ze een aantal hits, zoals in 1982 ‘Net als in de film’ en in 1983 ‘Stiekem gedanst’. Veel nummers werden geschreven door toetsenist Bert Hermelink. In 1983 won Toontje Lager een Zilveren Harp. In 1985 gingen ze uit elkaar. De bassist Leon Giesen werd later bekend als Mondo Leone. Sinds 1976 kennen we “Beelden op de Berg”, sinds 1980 het “Leeffestival”

221 LP

en sinds 1985 het “Rhine Town Jazz Festival”.

Culture The most charming Music Dome on the Rijnbolwerk at the Emmapark was built in 1950. Selflessly designed by architect A. van Cleef, the construction was carried out selflessly by contractor O. Tiemessen. Volunteers built the dome between March 18 and May 5 1950. Unfortunately, in 1963 the Music Dome had to make way for the sewer pumping station. Toontje Lager was a pop group from Wageningen. The band’s first

222

performance was in Café Troost. In the eighties, they scored a number of hits, such as in 1982 “Just like in the movies” and in 1983 “Secretly danced”.

Beelden op de Berg 1985 / Sculpture Exhibition

Many songs were written by keyboard player Bert Hermelink. In 1983 Toontje Lager won a Silver Harp. They split up in 1985. The bass player Leon Giesen later became known as Mondo Leone. Since 1976 we have known “Beelden op de Berg”, since 1980 the “Life Festival” and since 1985 the “Rhine Town Jazz Festival”.

223 Fietsen en draaien op Leeffestival / Cycling and swinging at Life Festival 55

Wageningen

Het stadion De Wageningse Berg begon in 1899 als paardenrenbaan, later ook voor concours hippiques. Daarna speelde FC Wageningen daar. Het elftal speelde in 1974-75 en 1980-81 in de eredivisie, de andere seizoenen in

224

de eerste en tweede divisie. FC Wageningen werd twee maal winnaar van de KNVB-beker, in 1939 en 1948. De deelname aan betaald voetbal liep van 1954 tot 1992, toen FC Wageningen failliet ging. Een leuk resultaat

Wageningse Berg 1982

behaalde de ploeg in 1977 met 1-6 winst op PSV. In 1980 werd met 2-4 gewonnen van Ajax in de eredivisie. De neven Charley en Ton van de Weerd behoorden tot de meest beeldbepalende spelers. Epi Drost werd een nationaal bekende voetballer. De amateurtak van de FC bestaat nog steeds onder de naam WVV Wageningen; voetbalt op sportterrein De Zoom. In 2011 vierde de club zijn honderdjarig bestaan. In 1933 telde Wageningen vier voetbalclubs, enkele korfbalclubs, een

225

tennisvereniging, een zwem- en waterpoloclub, een hockeyclub en een roeiclub. In de jaren 30 werd voetbal in Wageningen de populairste sport. Enkele van de toen opgerichte verenigingen bestaan nog steeds: WAVV

1948 KNVB beker gewonnen / Winner National Football Cup

opgericht in 1925, ONA in 1928, SKV in 1930. SKV is een voortrekker geweest in het vrouwenvoetbal.

FC Wageningen The stadium De Wageningse Berg started off in 1899 as a horse racing track, later also for competition hippiques. After that FC Wageningen played there. The team played in the premier division in 1974-75 and

226

1980-81, the other seasons in the first and second division. FC Wageningen won the KNVB Cup twice, in 1939 and 1948. Participation in professional football ran from 1954 to 1992, when FC Wageningen went bankrupt.

PSV-Wageningen 1-6 1977

The team achieved a great result in 1977 with a 1-6 victory over PSV. In 1980, Ajax was beaten 2-4 in the premier league. Cousins Charley and Ton van de Weerd were among the most iconic players. Epi Drost became a nationally known football player. The amateur branch of the FC still exists under the name WVV Wageningen; plays football at De Zoom sports field. In 2011 the club celebrated its centenary. In 1933 Wageningen had four football clubs, a few korfball clubs, a tennis

227

club, a swimming and water polo club, a hockey club and a rowing club. Football became the most popular sport in Wageningen in the 1930s. Some of the associations founded at that time still exist: WAVV founded in 1925, ONA in 1928, SKV in 1930. SKV has been a pioneer in women’s football.

Ajax-Wageningen 2-4 1980

portaccommodaties

In 1934 werd op De Eng een wielerbaan aangelegd, waar tot eind jaren 50 baanwedstrijden gehouden zijn. Met de groeiende populariteit van verenigingssporten in de jaren 30 kwam

228

ook de vraag naar sportvelden. Die werden aan de randen van de stad ingericht en zijn dus in de loop van de tijd veelvuldig verplaatst. Enkele van de velden van weleer zijn:

Wielerbaan / Cycling Track

• Gemeentelijk Sportterrein aan de huidige Van Uvenweg (toen Sportparkweg). • Het terrein ‘De Melm’, nabij de huidige Oude Tol. Melm is een oud Wagenings woord dat ‘mul zand’ betekent. • SKV en Juliana voetbalden op het terrein aan de Oude Bennekomseweg, beter bekend als de Zadelhoff-velden (naar de familie van de tegenover gelegen Villa Margaretha). Later kwamen er sportaccommodaties in de Nude, alweer verdwenen, en de sportparken de Zoom, de Bongerd en Ketwich Verschuur.

229

Sports facilities In 1934, a cycling track was built on De Eng, where track races were held

SKV Bennekomseweg

until the end of the 1950s. With the growing popularity of club sports in the 1930s, the demand for sports fields increased. These were set up on the outskirts of the city and have therefore been relocated many times over the years. Some of the fields of yesteryear are: • Municipal sports ground on the current Van Uvenweg (then Sportparkweg. • The “De Melm” site, near the current Oude Tol. Melm is an old Wageningen word that means “loose sand”. • SKV and Juliana played football on the site at the Oude

230

Bennekomseweg, better known as the Zadelhoff fields (after the family of the Villa Margaretha opposite).

Asterstraat Skybox Sportpark / Football Pitch

Later there were sports facilities in the Nude, which have disappeared again, and the sports parks de Zoom, de Bongerd and Ketwich Verschuur.

Weetje 231 WAVV veteranen / Veterans

De spelers van de eerste wedstrijd op zaterdagmorgen op de Zadelhoffvelden moesten eerst de bladeren van het veld harken en de netten ophangen. Kleedkamers zonder verwarming of warm water en de afmetingen van het veld werden aangepast aan de oude eik op het terrein.

Fun fact The players of the first game on Saturday morning on the Zadelhoff fields had to rake the leaves off the field and hang the nets. Changing rooms without heating or hot water and the dimensions of the field were adapted by the old oak on site.

wemmen

Vanaf 1868 was er een drijvend zwembad in de Rijn bij de Wolfswaard. In 1875 werd het bad verplaatst naar het Lexkesveer. Vanaf 1926 bood het de mogelijkheid voor gemengd zwemmen. Dat leidde er wel toe dat de gemeenteraad de subsidie introk. Al die onzedelijkheid kon echt niet. In 1926 werd ook Zwem- en Poloclub De Rijn opgericht; het bad werd vergroot en vernieuwd. In 1944-45 ging het Rijnzwembad verloren. Enige jaren daarna werd het zwembad Rustenburg gebouwd. Dat is gesloopt; sinds 1998 is het zwembad op sportcomplex De Bongerd in gebruik.

Swimming As of 1868, there was a floating swimming pool in the Rhine at the Wolfswaard. In 1875 the pool was moved to the Lexkesveer. As of 1926, it offered the option of co-ed swimming. This did lead to the municipal council withdrawing the subsidy. All that immorality could really not be allowed. Swimming and Polo Club De Rijn was also founded in 1926; the pool was enlarged and renewed. The Rhine swimming pool was lost in 1944-45. A few years later the Rustenburg swimming pool was built. That has been demolished; the swimming pool at sports complex De Bongerd has been in use since 1998.

232 Rijnzwembad / Rhine Swimming Pool

233 Rijnzwembad met damesclub / Rhine Swimming Pool with Ladies’ Club

234 Zwembad / Swimming Pool Rustenburg 58

et Wagenings Ondernemerscontact

Een groot deel van het Wageningse bedrijfsleven heeft zich verenigd in het WOC, het Wagenings Ondernemerscontact. Deze vereniging is opgericht in 1993; er zijn meer dan 200 bedrijven bij aangesloten.

235 Slagerij / Butcher Elings Kapelstraat

Het belangrijkste doel van deze Vereniging is het behartigen van de belangen van het bedrijfsleven in de gemeente Wageningen en de regio FoodValley en haar leden. De ondernemers hebben een aantal speerpunten geformuleerd die niet alleen van commercieel, maar ook van algemeen belang zijn, zoals een aantrekkelijk stadscentrum, voldoende parkeergelegenheid, het karakter van Wageningen als vestingstad versterken met herstel van de Bergpoortbrug. Het WOC fungeert als overlegorgaan voor het bedrijfsleven waarin samenwerking voorop staat om verbeteringen door te voeren die in ieders belang zijn. Het is ondoenlijk alle bedrijven die Wageningen rijk is te bespreken. Daarom komen hier alleen enkele zaken met een langere geschiedenis aan de orde.

236 Hampie van de Wetering

Overigens, het WOC doneerde een cheque van € 5.000 voor het herstel van de gracht bij de Bergpoort.

The Wagenings Ondernemerscontact A large part of the Wageningen business community has united in the WOC, the Wagenings Ondernemerscontact. This association was founded in 1993; more than 200 companies are affiliated. The main goal of this Association is to represent the interests of the business community in the municipality of Wageningen and the FoodValley region and its members. The entrepreneurs have formulated a number of spearheads that are not only of commercial but also of general interest, such as an attractive city center, sufficient parking facilities, and reinforce the

237 Kniphorst 1970

character of Wageningen as a fortified city by restoring the Bergpoort bridge. The WOC functions as a consultative body for the business community in which cooperation is paramount to implement improvements that are in everyone’s interest. It is impossible to discuss all the companies in Wageningen. That is why only a few cases with a longer history will be discussed here. Incidentally, the WOC donated a check of € 5,000 for the restoration of the moat at the Bergpoort.

iddenstand

Enkele voorbeelden van winkels met een lange traditie in Wageningen. Slagerij Elings begon in 1875, boekhandel Kniphorst in 1893, juwelier Van Zilfhout in 1898. Haagsman begon in 1918 als schoenmakerij en in 1922 als schoenwinkel. Modezaak Zents is vanaf 1928 actief in Wageningen en is nu in handen van de derde generatie Zents. De familie Van Doorn leidt nu als derde generatie de HEMA. Andere zaken met een lange traditie in de stad zijn fotozaak Leenarts, drogisterij Biemond, schoenwinkel Van den Biggelaar, opticien Eikendal, Hampie van de Wetering Tweewielers, Woudenberg Wijnhandel, kapperszaak Ter Velde en kapperszaak Van Brakel.

238

Bedrijven Albers begon in 1901 als zadelmakerij, maar maakte ook tassen en andere leerproducten, gymtoestellen als paarden en bokken, en dreef ook een

Van Zilfhout opticiën en horloges / Optician and Watches

winkel in de Hoogstraat. De zeilmakerij ging over in Albers Alligator. De firma Tiemessen was lang een toonaangevend aannemersbedrijf. Agruniek is een groot bedrijf met het hoofdkantoor in Wageningen, ontstaan uit diverse bedrijven, te beginnen met de Coöperatieve Landbouwersbank en Handelsvereniging Barneveld en Omstreken, in 1900. De ruimte hier is te beperkt voor een uitputtende opsomming.

Middle class Some examples of shops with a long tradition in Wageningen.

239

The Elings butcher shop was founded in 1875, the Kniphorst bookshop in 1893, the jeweller Van Zilfhout in 1898. Haagsman started out in 1918

Albers Lederwaren / Leather Goods

as a shoemaker and in 1922 as a shoe shop. Fashion store Zents has been active in Wageningen since 1928 and is now owned by the third generation of Zents. The Van Doorn family is now the third generation to lead HEMA. Other businesses with a long tradition in the city are photo shop Leenarts, drugstore Biemond, shoe shop Van den Biggelaar, optician Eikendal, Hampie van de Wetering Tweewielers, Woudenberg Wijnhandel, hairdresser Ter Velde and hairdresser Van Brakel. Businesses Albers started in 1901 as a saddlery, but also made bags and other leather products, gym equipment such as horses and gym bucks, and also ran a shop in the Hoogstraat. The saddlery turned into Albers Alligator. The Tiemessen company has long been a leading contractor. Agruniek is a large company with its headquarters in Wageningen, created from various companies, starting with the Cooperative Landbouwersbank and Handelsvereniging Barneveld en Omstreken, in 1900. The space here is too limited for an exhaustive list.

240 Kapper / Hairdresser Ter Velde 1984

oreca

Hotel de Wereld staat bekend als de plek waar in 1945 de Duitse capitulatie voor Nederland tot praktische bevelen werd uitgewerkt, maar dit etablissement bestond al in 1669, toen melding gemaakt werd van logement De Waerelt, dat als pleisterplaats diende voor reizigers die langs dit knooppunt kwamen. Er was later een halte van de stoomtram tussen Utrecht en Arnhem.

241

Ook andere Wageningse horecazaken staan nog op dezelfde plek als waar ze eens begonnen, maar zijn dan actief onder een andere naam. Te denken valt aan het café van Mien de Keijser, tegenwoordig restaurant

Hotel Nol in ’t Bos

‘t Gesprek, de Mallemolen voorheen De 10 Zilverlingen, café De Tijd, De Korenbeurs voorheen De Grolsche Herberg en het Centrum in de Kapelstraat. Al 175 jaar actief is Nol (van boswachter Arnoldus Gerritsen) in ’t Bos, dat in 1836 de deuren opende als herberg en uitspanning voor koetsiers. Tegenwoordig is het een hotel-pension. Hotel De Wageningse Berg heeft eveneens een lange historie, niet in het minst vanwege de prachtige ligging bovenop de stuwwal. Daarnaast zijn er nog vele aantrekkelijke en leuke restaurants en cafés in Wageningen en heeft de stad met het WICC een landelijk bekend congrescentrum.

242 Hotel De Wereld

Catering industry Hotel de Wereld is known as the place where the German capitulation for the Netherlands was worked out into practical orders in 1945, but this establishment already existed in 1669, when mention was made of guest house De Waerelt, which served as a stopping place for travellers who passed this interchange.] Later there was a stop for the steam tram between Utrecht and Arnhem. Other Wageningen catering businesses are also still in the same place where they once started, but now operate under a different name. Examples include the café of Mien de Keijser, nowadays restaurant ‘t Gesprek, de Mallemolen formerly De 10 Zilverlingen, café De Tijd, De

243 Hotel De Wageningse Berg

Korenbeurs formerly De Grolsche Herberg and the Centrum in the Kapelstraat. Nol (from forester Arnoldus Gerritsen) has been active in ‘t Bos for 175 years, which opened its doors in 1836 as an inn and tavern for coachmen. Today it is a hotel guesthouse. Hotel De Wageningse Berg also has a long history, not least because of its beautiful location on top of the moraine. In addition, there are many attractive and nice restaurants and cafes in Wageningen and the city has a nationally known conference centre with the WICC.

ekende Wageningers

Lubbert Adolph Torck Lubbert Adolph Torck leefde van 1687 tot 1758. Hij was onder meer burgemeester, drost en richter van Wageningen. Tot ver in de negentiende eeuw werd het stadsbeeld bepaald door de door hem gebouwde huizen: de herenhuizen aan de Herenstraat (Rosendaelse huizen), Huize Torck aan de Kromme Hoek, en de Bassecour, later hoofdgebouw van de Landbouwuniversiteit. Ook werden er diverse openbare voorzieningen op zijn aanwijzingen aangelegd. August Falise

244

De beeldhouwer August Falise leefde van 1875 tot 1936. Hij woonde aan het Delpad, later deels omgedoopt tot August Faliseweg. Hij was beeldhouwer en medailleur. In Wageningen vinden we van zijn hand De Zaaier uit 1926,

L.A.Torck

eerst bij het hoofdgebouw van de universiteit aan de Herenstraat, nu te vinden op de campus aan de Droevendaalsesteeg. Kees Mulder Kees Mulder leefde van 1895 tot 1965. Hij was een verzetsstrijder. Neergeschoten vliegtuigbemanningen en ontsnapte krijgsgevangenen werden met zijn hulp verborgen gehouden in de grafkelder van Hesselink van Suchtelen op de begraafplaats aan de Oude Diedenweg en naar het verzetscentrum de Wolfswaard gebracht. Vandaar werden ze door Kees en Jan van Roekel overgevaren naar de toen bevrijde Betuwe.

Well-known Wageningers Lubbert Adolph Torck

245

Lubbert Adolph Torck lived from 1687 to 1758. He was, among other things, mayor, drost and judge of Wageningen. Until well into the nineteenth century, the townscape was determined by the houses he built:

August Falise

the mansions on Herenstraat (Rosendael houses), Huize Torck on Kromme Hoek, and Bassecour, later the main building of the Agricultural University. Various public facilities were also constructed on his instructions. August Falise The sculptor August Falise lived from 1875 to 1936. He lived on the Delpad, later partly renamed August Faliseweg. He was a sculptor and medalist. In Wageningen we find De Zaaier from 1926, first at the main building of the university on Herenstraat, now on the campus on Droevendaalsesteeg.

246

Kees Mulder Kees Mulder lived from 1895 to 1965. He was a resistance fighter. Air crews shot down and prisoners of war who had escaped were kept hidden with his help in the burial vault of Hesselink van Suchtelen at the cemetery on Oude Diedenweg and taken to the resistance center De Wolfswaard. From there they were transferred by Kees and Jan van Roekel to the then liberated Betuwe.

Kees Mulder

Dr. Th. Niemeijer Geboren in 1859 in Groningen en vestigde zich in 1886 als huisarts in Wageningen. Hij stopte als huisarts in 1935 en werd ereburger van Wageningen in 1949. Hij had grote invloed op de gezondheidszorg in Wageningen en “vergat” nog wel eens rekeningen te sturen aan mensen die in armoede leefden. Hij overleed in 1951.

247

Ben van Londen De kunstschilder Ben van Londen leefde van 1907 tot 1987. Hij woonde op de boot Tamalone, tevens expositieruimte, die afwisselend bij het

Dr.Th.Niemeijer

Lexkesveer en in de buurt van Rhenen in de Grift lag. Hij maakte olieverfschilderijen, aquarellen, tekeningen en litho’s, vaak van de uiterwaarden en het Lexkesveer. Gerard Slotboom Gerard leefde van 1924 tot 1987. Jongens als hij werden vroeger niet geacht naar school te gaan. Hij leerde alles wat hij kon van zijn familie. Hij liep altijd trommelend en mondharmonica spelend door

248

Wageningen. Bij grote evenementen stond Gerard altijd vooraan; afzettingen golden niet voor hem.

Ben van Londen Dr. Th. Niemeijer Born in Groningen in 1859 and established himself as a general practitioner in Wageningen in 1886. He retired as a general practitioner in 1935 and became an honorary citizen of Wageningen in 1949. He had a great influence on health care in Wageningen and sometimes “forgot” to send bills to people living in poverty. He died in 1951.

249

Ben van London The painter Ben van Londen lived from 1907 to 1987. He lived on

Gerard Slotboom

the boat Tamalone, also an exhibition space, which lay alternately at the Lexkesveer and near Rhenen in the Grift. He made oil paintings, watercolours, drawings and lithos, often of the floodplains and the

Oh kijk nou...

Lexkesveer. Gerard Slotboom Gerard lived from 1924 to 1987. Boys like him were not expected to go to school back then. He learned everything he could from his family.

Wie hebben we daar?

He always walked around Wageningen playing drums and harmonica.

Plak hier een (pas)foto van jezelf en maak de collectie compleet!

Gerard was always at the front at major events; perimeters did not apply to him.

250 Fijn…. die kèn ik! / Nice….this one I recognize!

uurtschappen in Wageningen

Wageningen kent een hele serie buurtschappen van heel lang geleden, zoals de Leeuwen (bij de Leeuwenborg), De Peppeld, Dolder (bij de Dolderstraat, al in 838 genoemd, als Thulere), Brakel (bij de Brakelseweg), de Vierhuizer Brink en de Stadsbrink. Deze buurtschappen waren volgens eenzelfde principe opgebouwd: een klein aantal boerderijen rondom een gezamenlijke agrarische gebruiksruimte (brink), met vaak een kolk voor water.

251 Wat oudere “wijken en buurten” zijn: • Rode Dorp (tussen Van Uvenweg – Bernhardstraat – Julianastraat)

Julianastraat 1921

• Lombok en Tuindorp (weerszijden van de Van Uvenweg, tussen Haverlanden en Kees Mulderweg) • Benedenbuurt (Plantsoenen, Irene, Patrimonium) • Bovenbuurt (Jagerskamp, Kolkakker, tussen Geertjesweg en Hollandseweg • Centrum • Sahara (Hamelakkers) • Veerwijk (Veerstraat – Wilhelminaweg – Veerweg) • Spijk • De Eng • Wageningen Hoog

252

Neighbourhoods in Wageningen Wageningen has a whole series of hamlets from a very long time ago, such as De Leeuwen (near the Leeuwenborg), De Peppeld, Dolder (near

Spijk

the Dolderstraat, already mentioned in 838, as Thulere), Brakel (near the Brakelseweg), the Vierhuizer Brink and the Stadsbrink. These hamlets were built according to the same principle: a small number of farms around a shared agricultural utilisation space (brink), often with a chamber for water. Some older “districts and neighbourhoods” are: • Rode Dorp (between Van Uvenweg - Bernhardstraat - Julianastraat) • Lombok and Tuindorp (both sides of the Van Uvenweg, between Haverlanden and Kees Mulderweg) • Benedenbuurt (Plantsoenen, Irene, Patrimonium) • Bovenbuurt (Jagerskamp, Kolkakker, tussen Geertjesweg en Hollandseweg) • Centrum • Sahara (Hamelakkers) • Veerwijk (Veerstraat – Wilhelminaweg – Veerweg) • Spijk • De Eng • Wageningen-Hoog

253 Veerstraat vanaf / Seen from Grebbedijk

ecente wijken en buurten

Oranjelaan Onmiddellijk na de Tweede Wereldoorlog bouwde de gemeente 26 noodwoningen in een stuk bos op de Berg, net voorbij het voetbalstadion rechts van de Rijksstraatweg naar Renkum. Eerst

254

werden ze bewoond door ingenieurs en tekenaars, vrij snel daarna door onder meer fabrieksarbeiders. De bedoelde levensduur was vijftien jaar, maar bewonersacties zorgden er in 1982 voor dat het hele wijkje

Oranjelaan

gerenoveerd werd en promoveerde tot permanente woningen. • Tarthorst

• De Hoef

• Roghorst

• Weiden

• Noordwest

• Boomgaarden

• De Born

• Pomona

• Droevendaal

• Haverlanden

• Nude

• Kortenoord

De uitbreidingswijk die niet doorging, dankzij een veto van minister Hans Gruijters van Volkshuisvesting, was “De Uiterwaarden”.

255 Panoramafoto / Aerial Photo Tarthorst

Recent districts and neighbourhoods Oranjelaan Immediately after World War II, the municipality built 26 temporary homes in a piece of forest on the Berg, just past the football stadium to the right of Rijksstraatweg to Renkum. Initially they were inhabited by engineers and draftsmen, soon afterwards by factory workers, among others. The intended lifespan was fifteen years, but in 1982 residents’ actions ensured that the entire neighbourhood was renovated and promoted to permanent homes.

256 Uiterwaardenplan

• Tarthorst

• De Hoef

• Roghorst

• Weiden

• Noordwest

• Boomgaarden

• De Born

• Pomona

• Droevendaal

• Haverlanden

• Nude

• Kortenoord

The expansion district that was cancelled, thanks to a veto from Minister Hans Gruijters of Housing, was “De Uiterwaarden”.

otstandkoming

De verzameling teksten en beelden is tot stand gekomen dankzij de dinsdagochtend-vrijwilligersgroep van de Historische Vereniging Oud Wageningen: Jaap van Aarst, Ben van den Berg, Peter van Elden, Arie de Koning, Ans Lijftogt, Hans Meijnen, Dick Melkert en Jan van Orden. Verdere medewerking: Enrico van de Boogaard, Hans Dobbe, Gemma van der Haar, Frits Huijbers, Liesbeth Idema (WUR), Tanja Ledoux (Museum DCP), Jac Niessen (WUR), Stichting Nationaal Comitee 4 en 5 mei en Dhr. Elsenaar. Eindredactie tekst: Jan Mars

Bronnen: Boek “Geschiedenis van Wageningen” Wikipedia, Wiki-Wageningen, Documentatiecentrum HVOW

Fotoverantwoording: Archief HVOW, Gemeentearchief Wageningen, Pim Abrahams, Rein Heij, Arie de Koning, Rob Leenarts, Cord Otting, collectie Brantsen van de Zyp Stichting

Verantwoording: Als je één maand de tijd krijgt voor het maken van dit Historisch Album Wageningen kun je het beste “nee” zeggen, maar de mogelijkheid een breed publiek kennis te kunnen laten maken met de geschiedenis van ons prachtige Wageningen maakt het onmogelijke mogelijk. Kort maar gedegen onderzoek, volledig onvolledig en zeker verantwoord onder gegeven omstandigheden. We hopen dat in de beperking zich de meester heeft getoond. We hopen dat jullie genieten. Van het sparen van de plaatjes, maar vooral van het lezen van de teksten en het bekijken van de plaatjes.

Historische Vereniging Oud Wageningen Jumbo Verberne Wageningen

Disclaimer Jumbo Wageningen en HVOW hebben hun best gedaan om het beeldmateriaal goed te benoemen en te regelen. Mochten er desondanks mensen menen rechten te kunnen doen gelden dan bieden wij hiervoor onze excuses aan en kunnen zij contact opnemen met Jumbo Wageningen of HVOW.