Historisch
GORINCHEM
Verzamelalbum
Welkom Gorcumer!
maar ook vele malen bedreigd is door datzelfde
Op 11 november 1382 ontvingen de inwoners van
water. Een stad met historie, gezelligheid en
Gorinchem van heer Otto van Arkel
een stad die niet voor niets “Parel aan de rivier”
stadrechten. Het begin van de grootste
wordt genoemd.
vestingstad van Nederland. Vanuit hun kasteel ter hoogte van Wijdschild heersten de Van
De historie van onze winkel en onze stad reikt
Arkels over de regio. De Bourgondiërs bouwden
ver terug. Het is tijd om dit allemaal mooi
er 100 jaar later de Blauwe Toren en maakte er
in beeld te brengen. Als ondernemers in deze
de noordgrens van hun rijk van. Rond 1580 werd
mooie stad hebben we samen met de Historische
Gorinchem de vesting zoals we die nu kennen.
Vereniging “Oud-Gorcum” een mooi plaatjes-
Napoleon noemde Gorinchem dan ook heel
en verzamelalbum voor u gemaakt. Wij zijn
toepasselijk “De sleutel van Holland”.
bijzonder trots op dit mooie album en hopen dat
Zo is Gorinchem altijd een strategisch
u er net zo van geniet als wij.
belangrijke stad geweest. Een vesting, onderdeel
Veel spaar- en leesplezier,
van de Oude en Nieuwe Hollandse waterlinie, altijd vol met militairen. Gorinchem is ook een
Elbert en Annemarie van den Doel
stad op het punt waar de Linge de Merwede in
Uw Gorinchemse PLUS ondernemers
stroomt, een stad die geleefd heeft van het water, van de zalm en van de handel op de Merwede, Elbert van den Doel
Colofon
In opdracht van: PLUS Elbert van den Doel Illustraties: Regionaal Archief Gorinchem, Huub Phielix, Gorcums Museum, Barry van Baalen en Paul Mulders Teksten: Barry van Baalen en Paul Mulders Verder medewerking van: Goba, vv SVW, vv Unitas, GKV, Werkgroep Vesting Gorinchem, René van Dijk en Michel den Uijl Website: www.oudgorcum.nl Ontwerp: Tomorrow, Rotterdam • Eerste druk 2020
Copyright © 2020 Historische Vereniging Oud-Gorcum © 2020 de auteurs p/a & Historische Vereniging Oud-Gorcum Alle rechten voorbehouden. Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm zonder voorafgaande toestemming van Historische Vereniging Oud-Gorcum.
3
Kaart van Johan Blaeu, 1649
De vesting
4
Gorinchem is bijna 400 jaar een
Schuttersgracht, die in de Middeleeuwse
vestingstad geweest en heel veel namen
stad als gracht aan de stadsmuur lag ter
van gebouwen of straten herinneren hier
verdediging. Daarna werd de vesting
nog aan: Kazerneplein, Tuighuis, Bastions,
gebouwd en dat heeft onze stad gevormd. Tot
Soldatenwal, Glacis, Hoofdwacht, etc. Overal
begin vorige eeuw mocht er niet buiten de
zie je het verleden van verdediging tegen
vesting gebouwd worden om het schootsveld
de vijand. Toen Holland zich rond 1581 in
niet te beperken (of het moesten houten
de Tachtigjarige Oorlog los wilde maken
huizen zijn). We zaten dus als stad ook een
van het Habsburgse rijk van Filips II moest
beetje opgesloten in die vesting. Het gevolg
de verdediging ter hand genomen worden.
is dat je met een stadsplattegrond uit 1600
Willem van Oranje en de vestingbouwers
vandaag de dag nog goed je weg kunt vinden.
veranderden de stad van een Middeleeuwse
En omdat in 1967 het laatste garnizoen onze
stad in een moderne vestingstad. De
stad verliet is Gorinchem in de Nederland de
Middeleeuwse stad kun je, wanneer je
grootste nog intact zijnde vestingstad. Ook
goed kijkt, nog zien aan bijvoorbeeld de
dát maakt Gorinchem uniek.
1
Rond 1360 heeft Gorinchem een stadsmuur met zeven poorten en 23 torens en in 1382 krijgt Gorinchem stadsrechten van Otto van Arkel. De heren van Arkel bezitten dan een gebied dat loopt van Nieuwpoort, Ameide, Vianen, Hagestein, Leerdam, Dalem tot aan Gorinchem.
2
Na elf jaar oorlog veroverde de graaf van Holland Gorinchem in 1412. Na zijn dood was Jacoba van Beieren zijn opvolgster. Op deze schoolprent komt ze net aan in Gorinchem. In 1417 deed Willem van Arkel nog een vergeefse poging Gorinchem terug te veroveren. Hij sneuvelde in de Revetsteeg, een gevelsteen in de Revetsteeg herinnert er nog steeds aan.
3
Niet lang daarna behoorde Gorinchem ook bij het grote Bourgondische Rijk. Karel de Stoute ging in Gorinchem wonen en bouwde een Bourgondisch kasteel met op de hoek de Blauwe Toren op de plaats waar nu de Duveltjesgracht en bastion VI is.
5
4
Nadat de Tachtigjarige Oorlog in 1568 begon, werden de oude stadsmuur en Blauwe Toren afgebroken. Deze waren niet bestand tegen de modernere gietijzeren kanonskogels, toen kwam de huidige vestingvorm tot stand. In de stad werden in die tijd ook soldaten gehuisvest.
6
In 1815 wordt de Nieuwe Hollandse Waterlinie in gebruik genomen. Gorinchem krijgt er een vast garnizoen en meerdere kazernes bij, zodat er altijd soldaten in de stad zijn. In 1940 houdt de Nieuwe Hollandse Waterlinie op te bestaan als verdedigingswerk.
6
5
Samen met de omgeving maakte Gorinchem met de vestingwallen bijna onneembaar. Gorinchem werd onderdeel van de Hollandse Waterlinie die Holland beschermde. Door dijken door te steken werd het land onder water gezet met daarin de verdedigde, veilige vestingwerken. Twee keer werd de stad veroverd door de Pruisen: in 1787 (in opdracht van Willem V van Oranje) en in 1814 om de Fransen te verdrijven. Hierna werd Gorinchem een belangrijk onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
7
De Willemskazerne, de ingang staat er nog steeds. Vernoemd naar Koning Willem II, die gevochten heeft bij Quatre-Bras en Waterloo De Citadelkazerne heette naar de Citadel van Antwerpen, waar Nederlandse soldaten zich dapper verdedigden tegen een Franse overmacht in 1832 bij de onafhankelijkheidsstrijd van België.
8
Soldaten marcheren op de Korenbrug richting de Vijfde Uitgang. Het zijn kanonniers in hun witte werkpak.
9
Het Arsenaal, later ‘Tuighuis’ genoemd, aan de Boerenstraat toen het nog door de soldaten gebruikt werd. Het woord ‘tuig’ sloeg niet op de bewoners, maar op alle zaken die met paarden te maken hadden, zoals zadels.
10
In de Luisterpost werden tijdens de Koude Oorlog berichten van de Russen en andere landen van het Warschaupact afgeluisterd (mooie naam dus). Nu is het de repetitieruimte van verschillende fanfare- en muziekgezelschappen.
7
Kaart van Jean Nicolas de Parival, ca. 1651
Oude Prenten Dat Gorinchem de achtste stad in Holland
glasontwerper en tekenleraar. Het maken
was in de 17de eeuw, is wel te merken aan het
van een prent was niet eenvoudig; men
aantal prenten dat van Gorinchem gemaakt
maakte meestal eerst een tekening en die
is. Van Gorinchem zijn veel plattegronden
ging een graveur met een burijn (een klein
gemaakt en ze zijn bijna allemaal een beetje
beiteltje) in een koperen plaat graveren en
hetzelfde. Het Gorinchems stratenplan uit
let op: alles moest in spiegelbeeld! Daarna
de 17de eeuw is nog bijna identiek aan dat
ging de drukker aan de gang door er inkt
van vandaag. Daarnaast zijn er een aantal
in te wrijven: zo kon men drukken. Daarna
belangrijke gebouwen en momenten uit
werden de afbeeldingen verkocht door de
de geschiedenis van Gorinchem vastgelegd
uitgever. Wanneer het echt mooi moest
in prenten. Cornelis de Jonker (1761 –
worden, kwam er soms nog een afzetter aan
1830) was misschien wel de beroemdste
te pas; deze man kleurde de prent mooi in
prentenmaker van Gorinchem. Mogelijk
zodat de prent gemakkelijker verkocht kon
kwam doordat hij doof was, dat hij zo
worden.
goed kon tekenen. Daarnaast was hij ook 8
schilder, decoratieschilder (van interieurs),
11
De dood van Willem van Arkel in de Revetsteeg in 1417, een prent uit 1788. Hij ligt hier op de voorgrond en is volgens de tekenaar net gesneuveld.
12
De Blauwe Toren aan de rand van Buiten de Waterpoort. Hier woonde meer dan zeven jaar Karel de Stoute, de latere hertog van Bourgondië, toen hij in onmin met zijn vader Philips de Goede leefde. De kasteelmuur ligt onder het nieuwe hotel.
13
Een oude plattegrond van Gorinchem uit 1600; toen was de afbeelding heel modern, want de nieuwe vesting die net klaar is, staat er helemaal op.
9
14
De stad met tolhek in de rivier. Want wie langs Gorinchem wilde varen, moest tol betalen. We hebben nu nog de Tolsteeg en het Tolhuis die daaraan herinneren.
15
De Grote Toren met de oude Grote Kerk. De toren is wel iets kleiner gemaakt voor de tekening. Deze prent is uit 1755 en gemaakt door Jan Caspar Philips.
16
Het stadhuis van Gorinchem op de Grote Markt in 1732, getekend door Cornelis Pronk en geëtst door Hendrik Spilman.
10
17
In 1809 was weer eens een overstroming! Gelukkig kwam Lodewijk Napoleon helpen, hij komt hier net aan bij Gorinchem met zijn zeilboot.
18
30 januari 1814: de Fransen worden verdreven uit Gorinchem maar een oorlog gaat niet zonder slag of stoot. Veel gebouwen zoals, de Grote Kerk en deze molens zijn zwaar beschadigd. Cornelis de Jonker maakt er weer een prent van.
19
Wat een romantisch plaatje uit ca. 1860, maar er klopt niet veel van. Kijk maar eens goed waar de Grote Toren en de Dalempoort staan: horen die daar wel?
11
Het stadhuis aan de Grote Markt.
Gebouwen en monumenten Gorinchem is een stad met een rijke
Gorinchem beschermd als rijksmonument.
geschiedenis; steeds in ontwikkeling,
De stad breidde zich later uit in verschillende
onderhevig aan veranderingen. Dit is door
richtingen.
de eeuwen heen altijd zo geweest en dit zal ook zo blijven. Een willekeur aan bouwstijlen
In de 20e eeuw waren er grootschalige
wisselt zich af. Historische panden staan
plannen voor de stad: dertien woontorens
naast moderne gebouwen met een jeugdig
zoals de Torenflat zouden de stad een
elan. Deze pandsgewijze ontwikkeling geeft
uitbreiding moeten geven tot zo’n
de huidige stad ook haar charme.
100.000 inwoners; het dempen van de
De stad, gelegen aan de verkeersaders A15
Lingehaven, waar onze burgemeester Van
en A27, vanwaar de Grote Toren als baken
Rappard tegen was; een nieuw stadhuis
zichtbaar is, heeft tijdens de stadssanering
aan de Kriekenmarkt, met uitzicht over de
in de tweede helft van de 20e eeuw veel
Merwede; een rondweg door de binnenstad.
mooie gebouwen verloren. Gelukkig zijn er
Veel ambitieuze plannen hebben gelukkig(?)
ook goed passende nieuwe gebouwen voor
geen doorgang gevonden.
teruggekomen en is er nog veel moois uit het verleden over. Inmiddels zijn veel panden in 12
20
21
De Watertoren in 1936 Deze 31 meter hoge watertoren is in 1886 gebouwd aan de Visserslaan. Voor de gezondheid van de bevolking een grote stap voorwaarts: men kon afscheid nemen van de gemeentepompen met ‘ondrinkbaar’ water. Sinds 1985 is de toren omgebouwd tot woningen.
22
‘ ‘t Coemt al van God’ Een aan de voorzijde prachtig versierd huis met renaissance gevel in de Burgstraat. Het werd gebouwd in 1563, nog voor de grote vestingwerken uitgevoerd werden. De oostzijde van het pand grensde toen aan de oostelijke stadsgrens en is vermoedelijk daarom veel minder fraai versierd.
De Dalempoort De laatst overgebleven stadspoort in Gorinchem; ooit sierden vier van dit soort poorten de uitgangen van de vesting. De poort is gebouwd in 1597 bij de aanleg van de nieuwe vestingwerken, zoals die nu nog grotendeels aanwezig zijn. Uiteraard is dit een Rijksmonument.
23
‘Dit is in Bethlehem’ Oorspronkelijk gebouwd als patricierswoning in 1566, een prachtig versierde gevel met een gevelsteen met het kersttafereel. Om sloop te voorkomen, is in 1909 de Historische Vereniging Oud-Gorcum opgericht door een aantal prominenten; zij kochten het pand en hebben het laten restaureren, zodat het behouden kon worden.
13
24
NS-station In 1883 werd het eerste deel van de spoorlijn tussen Gorinchem en Geldermalsen in gebruik genomen. Dit statige stationsgebouw werd toen gebouwd. Eind jaren ‘60 vond de Nederlandse Spoorwegen het tijd voor vernieuwing, het station werd afgebroken en vervangen door het huidige, modernere station in 1971.
25
Oliemolen De Eendracht In juli 1916 schreef De Telegraaf dat de bekende molen “De Eendracht” voor afbraak verkocht was. Deze molen op de Altenawal was al door vele schilders als onderwerp gebruikt voor een prachtig Hollands plaatje. De 17-eeuwse molen verdween datzelfde jaar; de afbraak veranderde het silhouet van de stad.
26
Grote Toren De 67 meter hoge reus van de stad die al eeuwen over Gorinchem waakt. Het onderste deel van de toren staat scheef. Tijdens de bouw verzakte de toren en heeft men het volgende deel er in tegengestelde richting opgebouwd. Hierdoor zit er een knik in de toren.
14
27
Rehobothkerk In 1908 werd door de gereformeerde kerkenraad besloten dat de gereformeerde kerk vervangen moest worden. De oude kerk werd afgebroken en binnen een jaar stond er een nieuwe kerk. Dit modernere gebouw werd in 1909 door de gereformeerde gemeente in gebruik genomen.
28
Tolhuis Op bastion VI staat het tolhuis, gebouwd in 1598, gedurende de aanleg van de nieuwe vestingwallen. Dit gebouw werd eerst gebruikt voor het heffen van tol van de langs Gorinchem varende schepen. Later was het gebouw nog in gebruik als kazerne en zelfs een tijdje als bibliotheek. Nu kun je er zelfs in de B&B een nacht slapen.
29
Stadhuis Eén van de blikvangers op de Grote Markt, het voormalige stadhuis. In 1860 gebouwd en het heeft als stadhuis dienst gedaan tot 1994. Tegenwoordig is het Gorcums Museum hier gevestigd, waar ook een deel van de historische collectie van de Historische Vereniging bewonderd kan worden.
15
De tekenkamer van De Vries Robbé
Een nijvere stad De Industriële Revolutie begon in Gorinchem
Ook met voedingswaren was men in
aan het einde van de 19e eeuw. In het begin
Gorinchem druk: melk, siroop en suiker,
van de 20ste eeuw begon de industrie
bier en zelfs visverwerking. Dit alles werd
gestaag te groeien; Het bedrijf van De Vries
geproduceerd in en om de stad. Daarbij was
Robbé werd een gigant in de stad, zelfs op
het voor de ondernemers en de gemeente
nationaal vlak werd het een grote speler.
altijd behelpen met de ruimte, want binnen
Daarnaast werden er in Gorinchem ook
de vesting was weinig ruimte. Buiten de
veel andere technische producten gemaakt:
vesting mocht vanwege de Kringenwet, die
staaldraad, kalkzandsteen, patrijspoorten,
regelde dat het schootsveld vrijgehouden
houtverwerking en schepen.
moest blijven, maar beperkt gebouwd worden. Dit heeft verdere ontwikkeling van Gorinchem als industriestad ook belemmerd. Ondanks die beperking hebben we nog altijd mooie ondernemingen in onze stad.
16
Amilko N.V. was aan de Wolpherensedijk in de wijk West gevestigd. In 1926 begonnen als dochter van het Amerikaanse bedrijf Carnation &Co, die als eerste het unieke procedé hadden van ingeblikte melk. De Gorcumse blikjes ingedikte melk gingen de gehele wereld over. In 1985 werd het overgenomen door Nestlé. 2005 werd Vreugdenhil de nieuwe eigenaar, die er een van de modernste melkfabrieken voor melkpoeder van de wereld van maakte.
30
31
De Vries Robbé & Co was de grootste werkgever van Gorinchem in de vorige eeuw, met op het hoogtepunt meer dan 1150 werknemers. De Vries Robbé maakte onder andere radiatoren en stalen ramen en werkte met haar staalconstructies aan talloze sluisdeuren, gashouders, hangardeuren, lichtopstanden, overkappingen, bruggen, enz. Niet alleen in Nederland maar ook ver daarbuiten. Het bedrijf is in 1881 gestart en in 1976 failliet gegaan wat een enorme economische klap betekende voor Gorinchem. Het heeft jaren geduurd om daar overheen te komen.
Ravenswaaij’s Bierbrouwerij Maatschappij; bier en Gorinchem is een goede combinatie. Gorinchem heeft een aantal bierbrouwerijen gehad met landelijke bekendheid en heerlijke bieren: naast Ravenswaaij waren de brouwerijen De Kraan & De Drie Snoeken en Van Renesse de bekende brouwerijen waar de Gorcumers graag een biertje van dronken.
32
17
33
De Suikerbietfabriek begon in 1871 en werd in 1904 suikerfabriek ‘Hollandia’ genoemd, was gelegen aan de Arkelsedijk. Het was de eerste onderneming in de stad die meer dan honderd werknemers had. Het bedrijf werd overgenomen door de Centrale Suiker Maatschappij, die van de suikerfabriek een biotechnisch bedrijf maakte onder de naam Purac. Nu produceert Corbion er hoogstaande biotechnische producten voor o.a. voeding.
34
35
18
Staaldraadkabelfabriek v/h J.C. den Haan, geschilderd door E.A. Jansen. Deze fabriek is ontstaan uit een lijnbaan / touwslagerij die rond 1600 begon op de wal in het zuidwesten van de stad. Door het verkrijgen van het patent op het Herculestouw eind 19de eeuw, waar later de fabricage van staaldraad uit voortkwam, werd Den Haan een wereldnaam voor kabels voor liften, bruggen, schepen, hijskranen etc. In 1969 verhuisde het bedrijf naar Dongen in Noord-Brabant.
De ‘vischconservenfabriek’ Hollandia aan de Arkelsedijk. Gorinchem is een waterstad, dus werd er vis gevangen én verkocht, ook veel zalm. Deze ging niet alleen naar de markt, maar ook naar de Hollandia fabriek die deze vissen inblikte. En met succes want de rode blikjes werden geëxporteerd naar een groot aantal landen. De vervuiling van de rivier deed de zalm en dus ook de visfabriek verdwijnen.
36
De Gasfabriek in Gorinchem. Op 1 mei 1856 begint in Gorinchem midden in de stad, aan de toenmalige Warmoesstraat en het Heerenlaantje, de productie van stadsgas. Door de ingebruikname van aardgas in 1970 kwam aan de productie van stadsgas een eind. Daarom werd de fabriek begin jaren ‘70 gesloopt.
In 1883 startte H.K. van Wingerden met een kopergieterij in het westelijk deel van de stad. Er werden onder andere kranen, verbindingsstukken voor brandspuiten, patrijspoorten en geijkte koperen gewichten gemaakt. In een antiekwinkel of op een antiekmarkt kun je deze gewichten nog weleens tegenkomen. Deze fabrieksfoto is uit de jaren ’20 van de vorige eeuw. Sinds het jaar 2000 is het bedrijf in Vuren gevestigd. Onder de naam Wigo is het nu een van de belangrijkste patrijspoorten producenten in de wereld.
37
19
Winkelen
20
Van oudsher speelt Gorinchem een rol in
In de jaren ‘90, niet lang voor de opkomst
de regio. De omliggende dorpen richten
van het internet, vierde de handel in
zich op Gorinchem als dé grote stad. Mede
de stad hoogtij, tijdens koopavonden
door het veer over de Merwede, dat een
op donderdagavond, zaterdagen en
grote rol speelde in het noord-zuid verkeer
koopzondagen (die toen nog sporadisch
in Nederland, gaf dit veel kansen voor
plaatsvonden) waren de winkelstraten vrijwel
ondernemers. De stad was gevuld met
altijd afgeladen met winkelend publiek. Door
kleine en grotere winkels. Het merendeel
de opkomst van de online verkoop zijn veel
van de zaken concentreerde zich vooral in
winkels gestopt en staan er ook verschillende
het nog steeds bestaande winkelgebied: de
panden leeg in de stad. Gelukkig zijn er veel
Arkelstraat, Gasthuisstraat, Hoogstraat,
creatieve (en hardwerkende) ondernemers die
Langendijk en Westwagenstraat. Voor
met hun zaken de gezelligheid en charme van
jeugdig publiek waren de straten ook om te
de binnenstad in stand houden. Daardoor
‘flaneren’, rondlopen om gezien te worden en
blijft een bezoek aan de binnenstad altijd
… hopelijk een liefje te vinden!
aantrekkelijk!
38
Gasthuisstraat Hier zien we het interieur van zoutebollenwinkel J.J. de Kroes. Deze is al jaren verdwenen, maar de zoute bollen van de Gulde Capel zijn nog altijd bekend in de stad. Mede door de mooie muurschildering in de Driekoningenstraat, ooit gemaakt door Gijp Kreukniet.
39
Het begin van de Arkelstraat, medio jaren ‘60. Op de hoek met de Gasthuisstraat was de herenkledingzaak van Jan Worm. Daarna volgen firma’s Van der Gaag, Erkelens en de Italiaanse ijssalon Busato.
40
De Gasthuisstraat is met plantenbakken al deels afgesloten voor verkeer. Het straatbeeld is in de loop der tijd behoorlijk veranderd. Toch zijn er nog een paar ondernemingen op deze foto die nog bestaan: ijssalon Venezia, Bronkhorst Schoenen en De Kousenkoning.
21
41
Een zonnige Koninginnedag in 1950 in de Arkelstraat.Er hangt veel feestversiering in de straat. Firma Hamberg is aan het eind van de straat duidelijk zichtbaar. Aan de rechterkant is garage Verspuij gevestigd. Daar vestigde bananengroothandel Bruigom en Visser zich later. 42
Gasthuisstraat - Hoogstraat Vanuit de Gasthuisstraat een blik de Hoogstraat in. Er waren nog stoplichten op het kruispunt, vanwege het verkeer van het veer was het hier behoorlijk druk. We kunnen helemaal tot aan de Havendijk kijken. De Beurs is nog niet herbouwd na het bombardement uit de Tweede Wereldoorlog. 43
Langendijk, rechts op nummer 79, Bergeijk en Stufkens kledingzaak.
Arkelstraat, hoek Koekenbakkersteeg Het mooie (maar helaas verdwenen) jugendstil woon- winkelpand van woninginrichting van der Plank in de Arkelstraat, op de noordelijke hoek van de Koekenbakkersteeg. Voor van der Plank was hier de meubelzaak van van der Donk er gevestigd. 22
44
Zo druk was het altijd op zaterdag met veel winkelend publiek in de Gorinchemse binnenstad. Tijdens een braderie in 1993 was er topdrukte in de Gasthuisstraat. In bijna dertig jaar zijn een aantal winkels die hier te zien zijn, verdwenen en nu is er vrij veel leegstand in dit mooie stukje winkelstraat.
45
Een mooi versierde Langendijk vanwege het huwelijk van Prinses Juliana en Bernhard in 1937, toen al een echte winkelstraat. Alle mensen op straat stoppen en poseren voor de foto. We kijken in zuidelijke richting, links is de Kraansteiger.
46
De Langendijk rond 1900, gezien vanaf het kruispunt met de Hoogstraat. Hard rijdend verkeer was toen ook al een probleem. Onder het straatnaambordje van de Hoogstraat hangt nog een extra bord met tekst: “Op markttijden in den stap rijden”.
47
Hoogstraat gezien vanaf Visbrug De Hoogstraat was medio jaren ‘70 nog open voor verkeer. Op de voorgrond zien we nog de putjes die dienden om een waterkering te maken om de stad tegen hoogwater van de Linge te beschermen. Deze putjes zijn nu alleen nog op de Kortendijk aanwezig. 23
W. de Vries Robbé
Grote Gorcumers “Fortes creantur fortibus”: Gorinchem doet zijn wapenspreuk “Sterken worden door sterken voortgebracht.” eer aan. Gorinchem kan bogen op een aantal inwoners die met recht grote Gorcumers genoemd kunnen worden. De term sterk slaat dan vooral op het doorzettingsvermogen dat deze Gorcumers aan de dag wisten te leggen in kunst, ondernemenschap, geloof of in moeilijke situaties. De wapenspreuk hebben we te danken aan het geslacht van Van Arkel, hoewel we de spreuk pas deze spreuk pas na 1700 voor het eerst tegenkomen. Als het echter zo lang al aan onze stad verbonden is, dan zal het wel waar zijn.
24
48
Jan van Arkel (ca. 1233 - 1272) bijgenaamd de “Sterke” was heer van Gorinchem en was volgens de overlevering zó sterk dat hij zich op kon trekken aan de balk in de Waterpoort, met zijn paard tussen zijn benen geklemd.
50
Hendrick Hamel (1630 – 1692) woonde op de Kortendijk. Hij is bekend door het verslag van zijn schipbreuk en jarenlang verblijf in Korea. Hij was de eerste Europeaan die in het land was geweest, weer naar huis wist te komen en zijn kennis erover deelde. In Korea is hij bekend bij jong en oud.
49
Nicolaas Pieck (1534 – 1572) was de overste van het Minderbroedersklooster aan de Arkelstraat en van het Begijnhof aan de Haarstraat. Hij was één van de 19 Gorcumse martelaren, die in Brielle omkwamen. In heel Nederland zijn parochies en straten naar hem genoemd. Nicolaas Pieck werd heilig verklaard in 1867. 51
Jan van der Heyden (1637 - 1712) was schilder, tekenaar, etser, uitvinder en slim zakenman. Hij is vooral bekend als uitvinder van de brandspuit, de verbeterde brandslang en straatlantaarns, waar hij ook de ‘aansteekservice’ bij verkocht. Zijn geboortehuis is te zien op het Eind.
25
52
Abraham Van Hoey Cpz (1684-1766) was lid van een belangrijke regentenfamilie in Gorinchem. Hij heeft vele functies bekleed in de stad. Hij vertegenwoordigde Gorinchem in Den Haag en was vanaf 1727 twintig jaar ambassadeur in Frankrijk aan het hof van Lodewijk de XV. Dit schilderij hangt in het Gorcums Museum. 54
Willem de Vries Robbé (1854 – 1923) was oprichter en van 1881 tot zijn dood directeur van de De Vries Robbé fabrieken. Deze fabriek in staalconstructies voor bruggen, gebouwen, stalen ramen was eind jaren ‘30 van de vorige eeuw de grootste werkgever van Gorinchem. 26
53
Daniel Jaques du Croo (1829-1924) was een progressieve idealist én zakenman. Hij heeft de eerste supermarkt in Nederland geopend met ‘Self help’ in de Gasthuisstraat 53-55. Daarnaast was hij ook actief in sociale woningbouw: de Tuinstraat, Warmoestraat en Hovenierstraat zijn door zijn toedoen gebouwd. 55
Dokter Salomon Biegel (1866 -1941) was een sociaal en bewogen huisarts. Hij vervulde veel lokale bestuursfuncties op sociaal-medisch terrein, was zeer actief in de gemeenteraad en werd naast zijn werk als arts ook wethouder. Hij was betrokken bij de hulp aan de Belgische vluchtelingen in 1914. De Dokter Biegelstraat is naar hem vernoemd.
56
Ida
Gerhardt (1905 – 1997) was een dichter en classicus die haar sterke betrokkenheid ten aanzien van de omgeving, opvoeding en religie vertaald heeft in haar gedichten. Ze heeft de psalmen opnieuw vertaald vanuit het Hebreeuws naar het Nederlands. Veel van haar gedichten zijn te vinden in de stad. In 1979 ontving zij de P.C. Hooftprijs. 57
Louis Rudolph Jules Ridder van Rappard (1906 – 1994) was van 1939 tot 1971 burgemeester van Gorinchem, met een onderbreking tussen 1943 en 1945. Hij was een autoritaire, conservatieve politicus, die bijna 30 jaar als burgemeester de politiek in Gorinchem beheerst heeft en grote invloed op de stad heeft gehad.
58
Frank Wels (1909 -1982), speelde zijn hele leven voor Unitas en werd met Unitas een aantal keer kampioen. Hij speelde 36 interlands en maakte 5 goals. Hij was klein van stuk (1.62 m) en een snelle rechtsbuiten. Na zijn sportieve loopbaan had hij een café aan de Arkelstraat. Op de hoek van de Varkenmarkt.
27
Religie Gorinchem is een gelovige stad. In het
Tot voor kort telde de stad meer dan dertig
verleden had Gorinchem zelfs drie kloosters.
kerkgenootschappen, maar op dit moment
De kloostermuur van het Agnieten
zijn er nog twintig verschillende Christelijke
zusterklooster uit 1401 is nog steeds zichtbaar
kerkgenootschappen en twee Islamitische
in de Zusterstraat. Ook was er een klooster
gemeenschappen. De Joodse gemeenschap
in de Arkelstraat dat bewoond werd door
is door de Tweede Wereldoorlog volledig
Minderbroeders (Franciscanen).
verdwenen. Gorinchem heeft nog steeds een
Het derde klooster lag aan de Haarstraat.
aantal mooie kerken en voormalige kerken die het straatbeeld verfraaien.
28
59
De Lutherse kerk / schuilkerk aan de Langendijk is een kerk met een wervelende historie. Na de reformatie in 1572 hielden de Katholieken in het geheim missen in het huis met de naam “Dit is in Abrahams schoot”. In 1669 werd dat huis onherkenbaar verbouwd tot een kerk met een vluchtgang naar de Molenstraat. Na de scheuring binnen de Rooms-Katholieke Kerk hadden de Oud-Katholieken hier hun missen tot 1814, toen ze naar Dordrecht vertrokken. In 1814 kochten de Lutheranen het gebouw en nog steeds houden zij hun diensten daar.
60
Op de Groenmarkt staat de Grote Kerk met daarnaast de Grote Toren, maar de huidige Grote Kerk is de vervanger van deze Grote Kerk. De oude kerk was zwaar beschadigd door het geschut van de Pruisen die, tijdens het beleg in 1814, de Fransen uit de stad hebben verjaagd. Daarom werd in 1851 een nieuwe kerk gebouwd.
61
De Exoduskerk aan de Mollenburgseweg Op 7 april 1962 werd de eerste steen gelegd van deze bijzondere Nederlandse Hervormde kerk aan de Mollenburgseweg. De Exoduskerk is in 2019 opgeheven en werd een medisch centrum. De luidklok uit 1581, die oorspronkelijk uit de Grote Toren kwam, is overgeplaatst naar de klokkenstoel op Buiten de Waterpoort in 2020.
29
62
Wat iedereen opvalt aan de voormalige Heilige Geestkapel aan de Arkelstraat, is dat de klok maar één wijzer heeft, maar dat hoort zo. De toren is nog een overblijfsel van het in de 13de eeuw gestichte H. Geestgasthuis. Na gedeeltelijke sloop en herbouw in 1836-1837 diende de kapel onder meer als vleeshal en na 1888 als Christelijke Gereformeerde kerk. In 2000 is de toren geheel gerestaureerd en sindsdien heeft Van Zuilen Mode daar haar domicilie.
63
30
Interieur voormalige R.K. Kerk aan de Haarstraat.
Aan de Jagerlaan in de Haarwijk was de Jagerskapel, een houten gebouw. Het is in 1952 in gebruik genomen door de Ned. Herv. Kerk, en in 1964 overgegaan naar de Vrije Evangelische Gemeente. De kerk was in gebruik tot 1989 en is in 1990 gesloopt.
64
Rooms-Katholieke kerk Nicolaas Pieck Deze Waterstaatskerk (gebouwd onder toezicht van het Ministerie van Waterstaat) in de Haarstraat uit 1828 werd gebouwd met geld van verschillende overheden en de Gorcumse Katholieken. Dit was mogelijk, omdat vanaf die tijd de RoomsKatholieken weer kerken mochten bouwen en hun geloof openlijk mochten belijden. De parochie verhuisde begin jaren ‘60 naar de Wijnkoperstraat en na enige leegstand werd de kerk in de Haarstraat omgebouwd tot appartementencomplex. Het retabel ging naar de Martelarenkerk in Brielle. Voor de ramen wordt nog steeds een plaats in de stad gezocht.
65
De synagoge of sjoel in de Kwekelstraat werd in 1847 opgericht en was voor honderden Gorinchemse joden het gebedshuis. In de oorlog werd het interieur door de NSB-ers vernield en de Joodse gemeenschap werd in de oorlog bijna volledig vermoord. Op de locatie is nog alleen een ‘mikweh’, ritueel bad, overgebleven dat herinnert aan de Gorinchemse synagoge.
66
De Süleyman Çelebi moskee aan de Hoefslag. Deze moskee werd in 1996 geopend en was de eerste nieuw gebouwde moskee voor de NederlandsTurkse gemeenschap die al sinds 1963 in Gorinchem aanwezig is. De NederlandsMarokkaanse gemeenschap moest nog tot 2012 wachten tot de Moskee Annasr aan de Sportlaan officieel open kon.
31
Het tekenlokaal van de HBS op de Vismarkt
Scholen Dat iedereen naar school kan gaan, is pas
Vroeger werden de scholen in Gorinchem
na het aannemen van de Leerplichtwet in
genummerd; zo kon je op school #1 of #4
1910 een vanzelfsprekendheid. Er was ook
zitten. En de Middelbare school? Voor de
pas sinds 1874 een wet die het verbood aan
Mammoetwet uit 1966 had je nog geen havo
kinderen tot 12 jaar in fabrieken te werken:
en vwo, maar een Rijks-HBS, Ulo, Mulo,
het Kinderwetje van Van Houten.Wat
Gymnasium en huishoud- en technische
bijzonder is in Nederland, is dat we vrijheid
scholen. Tot de jaren ‘60 was niet alleen het
van onderwijs in de grondwet hebben staan.
schoolsysteem anders, maar ook op de school
Daarom hebben we veel verschillende
zelf ging het er anders aan toe; op zaterdag
scholen: openbare, Katholieke, Protestants-
school, geen gemengde scholen, maar aparte
Christelijke, vrijeschool, Jenaplan, etc.
jongens- en meisjesscholen, met 40 kinderen
Iedereen kan in principe een school
in de klas, lijfstraffen en dan hebben we
oprichten.
het al helemaal niet over hoe je moest leren schrijven met kroontjespennen in plaats van
32
werken met tablets.
67
De Hooge Burgerschool of Rijks aan de Vismarkt. Dit werd later de Rijksscholengemeenschap, vervolgens het Merewade College en uiteindelijk het Fortes Lyceum.
68
Een leerlinge van de Rooms-Katholieke St. Mariaschool staat voor het schoolbord en wijst met een aanwijsstok noten op een notenbalk aan. Rechts de docent. De school was gevestigd aan de Oude Lombardstraat.
69
De kweekschool of later pedagogische academie voor het basisonderwijs (pabo) ‘Juliana van Stolberg’, de opleiding voor onderwijzer(es). De kweekschool zat eerst in de Arkelstraat. In 1957 ging deze naar de Koningin Wilhelminalaan. Later kwam in dit pand de Christelijke VMBO ‘De Windroos’. De kweekschool werd pabo en ging naar Dordrecht. 33
70
Gymnasium Camphusianum. Deze oude school heeft de hele stad gezien: Begonnen als Latijnse school aan de Krijtstraat, toen verhuisd naar de Zusterstraat, daarna op Sparta vlakbij de hoek van de Oude Hoven en Vlietlaan en nu de Vroedschapstraat. Genoemd naar de in Gorinchem wonende Dirk Rafaelsz. Camphuysen, dichter en predikant. We zien de school hier aan de Sparta gefotografeerd vanaf het Lindelaantje.
71
School met de Bijbel op de Kalkhaven. Er zaten wel 39 kinderen in de klas. Deze foto is uit de jaren ‘60, het is al een gemengde klas, dat wil zeggen: jongens èn meisjes.
72
Zusterstraat met schoolgebouw uit 1883. Het gebouw heeft twee deuren, want de begane grond was bestemd voor een lagere school en boven huisde het stedelijk gymnasium, waar rector dr. L. Rank lange tijd de scepter zwaaide. Het huis helemaal links was voor het hoofd van de lagere school. P.J. Verlee woonde daar geruime tijd. Even verderop staat de Spaarbank, gebouwd in 1889, de huizen aan het einde van de straat staan in de Boerenstraat.
34
73
Door behoefte aan technische scholing kwam er “’t Gilde”. Een Christelijke Lagere Technische School zoals het toen nog genoemd werd. Deze werd gevestigd aan de Gildenweg en geopend in 1966.
74
De Christelijke H.B.S. aan de Oude Hoven. Bij eenieder nu bekend als de Uilenhof, met het beeld van een uil van Ravenswaaij voor de deur.
75
Merwededijk richting Gorinchem. Het brugje over de inudatiesluis. Links de lagere school.
35
Hoogwater Buiten de Waterpoort, 1995
Gorinchem Waterstad De Lingehaven verdeelt de vesting in tweeën:
Hoogwater zorgde voor overstromingen
de boven- en benedenstad. De rivieren
met veel menselijk leed en schade aan
zijn voor veel mensen favoriete plekken,
huis en haard. Desalniettemin brengt het
vlakbij het water. Al eeuwen is Gorinchem
water ook vertier. Er zijn verschillende
verbonden met het omliggende water. Het
watersportverenigingen in de stad en veel
water gaf kansen, handel ontwikkelde zich
toeristen bezoeken de waterrijke oude
op de plek waar de Linge uitmondde in de
stad om er een dagje door te brengen. En
Merwede. Het water bracht ook gevaar met
bij warmte zoeken we allemaal graag de
zich mee, ijsgang tijdens strenge winters kon
verkoeling van het water op.
voor dijkdoorbraken zorgen. 36
76
De jachthaven van “Watersportvereniging De Merwede” aan de Punt. De haven is in de loop der tijd flink uitgebreid. De vereniging had tot vlak na de Tweede Wereldoorlog een drijvend botenhuis. Nadat het een aantal maal gezonken was, is besloten er maar eentje op het land te zetten.
77
De Kriekenmarkt met kinderen die aan het vissen zijn voor het depot van de Zuid-Hollandsche Bierbrouwerij. Bij al die rivieren hoort ook de visserij. Vissen werd veelal beroepsmatig gedaan en er werd veel vis verhandeld. Uiteraard wordt er ook gevist voor het plezier.
78
Verschillende jaren is het TV-programma Tobbedansen in de Lingehaven in Gorinchem opgenomen. Het was een leuk evenement, waar ook veel publiek op af kwam. De snelste Gorcumers waren in 1995 Danny van de Meulen en Ruud Degenaar. Hier komen ze de helling af in een zoutebollenbus.
37
79
Het water is soms ook onze vijand. Vrijwel jaarlijks speelde het hoge water een grote rol in de stad. Ook in 1926 was dat zo, zoals hier te zien is op deze foto van de Appeldijk waar het water al tot straatniveau staat.
80
Appeldijk 1986 Een ongelukje, zoals een auto die te water raakte, gebeurde zo af en toe in de Lingehaven. Vaak liep het goed af en kwamen de inzittenden met de schrik vrij. Gelukkig zijn er nu goede maatregelen getroffen, zodat dit niet meer gebeurt.
81
Zwembad Buiten de Dalempoort (1926) Voordat de zwembaden ‘De Bliek’ in de Wijnkoperstraat en het Wipmolenbad er waren, werd er nog in natuurwater gezwommen. Dat gebeurde in zwembad De Bliek in de Lingewijk en, zoals op deze foto te zien is, in het in de rivier drijvende zwembad Buiten de Dalempoort. Het was een compleet zwembad met verschillende baden en kleedkamers.
38
82
Het is ontzettend druk op het eerste strandje en in het water. Het was vast een warme dag. De mensen komen verkoeling zoeken in en bij het water van de Merwede. De ijskar van ijssalon Busato die we op de voorgrond zien, zal goede zaken gedaan hebben. Soms verandert er weinig in alle jaren.
83
Zeilwedstrijden op de Merwede tijdens Pinksteren. De Watersportvereniging „De Merwede” beleefde hoogtijdagen met Pinksteren tijdens de Loevesteinzeilwedstrijd. Vaak waren er meer dan 100 deelnemers in verschillende klassen. Vanaf Buiten de Waterpoort zien we hier een aantal van de schepen op de Merwede. Met de iconische bogen van de Merwedebrug op de achtergrond.
84
De Drakenbootrace in de Gorinchemse Lingehaven in 1994. Sinds de jaren ‘90 wordt de drakenboot vaak gezien, onder andere in de Lingehaven en op de Linge. Door het jaar heen zijn er gewone trainingen, maar de hoogtepunten zijn de evenementen met races, die erg gezellig zijn. Dan staan drommen toeschouwers aan beide zijden van de Lingehaven de peddelaars aan te moedigen.
85
Een uitzonderlijk strenge winter, de Merwede is dichtgevroren. Wat is er dan mooier dan een stukje over de rivier te kunnen lopen, of zelfs helemaal naar de overkant? Hier poseert een groep Buiten de Waterpoort op het ijs. Een bijzonder moment, dat moest worden vastgelegd.
39
Van A naar B Gelegen op het kruispunt van de snelwegen A15
opening van de iconische Merwedebrug een
en A27 is knooppunt Gorinchem een belangrijk
belangrijke verbinding geweest. Mede om
verkeersplein in het Nederlandse wegennet. Ook
strategische ligging, noemde keizer Napoleon onze
lang voordat de auto’s hun intrede deden, lag
stad “de sleutel tot Holland”.
Gorinchem op een belangrijke plek voor het
Een spoorverbinding lijkt minder van belang
vervoer over water. Doordat de Linge uitmondt
geweest te zijn in Gorinchem, misschien omdat er
in de Merwede, is Gorinchem een bekende plaats.
alleen een oost-west verbinding is. Een noord-zuid
Eind 19e eeuw waren er verschillende verbindingen
verbinding is nooit tot stand gekomen en daarom
over het water met andere steden. De meest
is Gorinchem nooit echt echt een spoorknooppunt
bekende rederij die verbindingen onderhield tussen
geworden.
Gorinchem en andere plaatsen was Fop Smit. Ook de veerverbinding met Brabant is tot de 40
86
Eén van de eerste garages in Gorinchem was de zaak van C.F. van Mill. Deze werd in 1861 als wagenmakerij gestart. Na de overgang naar rijwielen eind 19e eeuw kwamen rond 1910 de eerste auto’s. De firma groeide en werd al snel een grote regionale speler op de automarkt.
87
Op de Kalkhaven staat een autobus van de stadsdienst van firma C. van Hees geparkeerd. De wagen was in 1933 aangeschaft. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak in mei 1940 werd de busdienst stopgezet.
88
Hoogwater op de Merwede Vanaf een schip kijken we langs de sluis naar veerpont Gorinchem IV. De in 1926 gebouwde veerpont Gorinchem IV kon niet op de gebruikelijke aanlegplaats afmeren. Uitwijken naar de Altenawal een klein stukje verderop was tijdens het hoge water een goed alternatief.
41
89
De vrachtwagen (Ford) van kledingzaak “In de paradijsvogel”. Deze vrachtwagen staat hier bij de Struisvogelstraat, de winkel zelf was op de hoek van de Kelenstraat en Hoogstraat gevestigd. Op 29 oktober 1944 werd het winkelpand door brand verwoest. Na herbouw ging de zaak door tot Hamberg in 1949 de winkel overnam.
90
Een met bloemen en planten versierde vrachtwagen van kruidenierszaak Jintes met reclame voor Korff Cacao. Ze zullen met de vrachtwagen in een optocht meegereden hebben. Het is niet bekend welke optocht. De kruidenierszaak van Jintes was aan het begin van in de Gasthuisstraat gevestigd. Later heeft Ijssalon Venezia het pand betrokken.
91
De Vries Robbé had verschillende directieauto’s, uiteraard met chauffeur. Deze foto van een van de directiewagens is genomen op het terrein aan de Arkelsedijk. Op de achtergrond is het borstbeeld te zien van Arnold de Vries Robbé die in 1940 plotseling overleed.
92
Veerpont Gorinchem V op de Merwede, met Gorinchem op de achtergrond. Het schip is in 1933 in dienst genomen en heeft tot de opening van de Merwedebrug in 1961 dienst gedaan. In 1944 is de pont gezonken na beschietingen door Engelse vliegtuigen. Na de oorlog is de pont weer in gebruik genomen. 42
93
Op de Grote Markt staat het met een ooievaar versierde vrachtwagentje van ‘Magazijn de Hoop’ klaar om mee te rijden in een optocht ter gelegenheid van de Winkelweek in oktober 1925. De optocht werd georganiseerd als promotie door de winkeliers in de binnenstad.
94
Een poster van de Algemeene Transport Onderneming, een onderdeel van de Nederlandse Spoorwegen dat moest gaan concurreren op landelijk niveau met lokale busmaatschappijtjes. Deze lijn met Gorinchem bestond maar kort, van juli 1927 tot december 1928.
95
Natuurlijk was niet al het vervoer gemotoriseerd; de ijskar van ‘ijsfabriek Busato’ werd gewoon met spierkracht aangedreven. Hier staat de heer Busato trots in de Torenstraat, ergens in de jaren ‘30. Zijn kleine ijsfabriek was toen nog in de Botersteeg gevestigd.
43
Sport en Spel Waar mensen wonen, wordt gesport
de korfbalvereniging G.K.V. en de
en gerecreëerd. Dat geldt natuurlijk
Gorinchemse Hockeyclub Rapid die allemaal
ook in Gorinchem, waar vele sport- en
rond de jaren 30 zijn opgericht. Ook
speeltuinverenigingen zijn (en zijn geweest.)
speeltuinverenigingen waren natuurlijk in
Vanaf eind 19e eeuw worden verschillende
zo’n beetje elke wijk te vinden. Ze vormen
verenigingen opgericht. Er zijn nog een paar
een belangrijke sociale plek in het leven van
van deze verenigingen over; tennisclub Ready
de mensen. Naast een plaats voor de kinderen
1882 en de voetbalverenigingen Unitas.
om te spelen werd er door de verenigingen
Natuurlijk zijn er nog veel meer verenigingen
ook veel georganiseerd, waaronder veel
met een prachtige geschiedenis zoals de
wandeltochten, tripjes en spelavonden.
voetbalclubs G.J.S. en S.V.W. , 44
96
De oudste nog bestaande voetbalvereniging in Gorinchem is G.V.V. Unitas. Hier zien we een eerste elftal in oktober 1932 met als bekendste speler Frank Wels (linksonder). Hij speelde 36 keer voor het Nederlands elftal. Na zijn voetbalcarrière was hij eigenaar van een café in de Arkelstraat.
97
In oktober 1989 opende burgemeester Vleggeert met een ferme slag de openingswedstrijd en het nieuwe Rapid Mills complex aan de Bataafsekade. Op de feestelijke dag speelden oud-internationals een wedstrijd tegen een team van oud-Rapid spelers. De internationals waren het niet verleerd en wonnen met 5-1.
98
Schaakkampioen Hans Böhm was in 1994 in de stad om een paar potjes snelschaak te doen. De eerste zet mocht burgemeester IJssels doen. De foto werd gemaakt op zaterdag 10 september 1994. Als scheidsrechter is Cor Verbree aanwezig. De gelegenheid was de opening van een nieuw hypotheekkantoor.
45
99
Gorinchemse Korfbal Vereniging (GKV) GKV Enomics speelde tientallen jaren op Mollenburg en in die tijd was dat nog op gras. Op de foto doet Willem Roest, jarenlang speler in het eerste, een poging tot scoren. Hij zou veel goals maken in het eerste team.
100
Sportschool Dick Pellikaan. Een flinke groep jeugdige judoka’s, met hun leraar, Dick Pellikaan, ernaast. De sportschool was gevestigd in de Keizerstraat. Honderden, misschien wel duizenden, zijn door Pellikaan opgeleid in verschillende zelfverdedigingssporten.
101
In april 1967 bezocht voetballegende Johan Cruyff de sportzaak van Toon de Jongh in het kader van een promotieactie. Goede reclame voor de winkel: foto’s met handtekening werden verkocht en natuurlijk was er een kans voor mensen om hun idool te ontmoeten! Op deze foto zien we Toon de Jong met Cruyff een paar jaar later in Zeist (1974). Dit was vanwege een promotieactie voor winkeliers die Pumaschoenen verkochten.
46
102
103
Het startpunt van de avondvierdaagse in 1968 was op het terrein van Speeltuinvereniging Lingewijk. Hier zien we het voormalige verenigingsgebouw. Voor de entree staat een flinke rij met deelnemers voor de avondvierdaagse.
104
In 2020 bestaat basketbalvereniging Goba 50 jaar. Tot 1994 speelde Goba in de Rappardhal en na 1994 in de Oosterbliek. De thuiswedstrijden van Goba H1 waren vanaf 1980 voor vele mensen het begin van een gezellige zaterdagavond. Na 1990 heeft Heren 1 een periode in de eredivisie meegespeeld.
105
In seizoen 1918/1919 speelde de in 1911 opgerichte voetbalvereniging SVW (Steeds Voorwaarts Wilhelmina) met dit elftal in de hoogste afdeling de Dordtse voetbalbond. Op deze meer dan honderd jaar oude foto staan onder andere Willem de Boon sr. (mede-oprichter) en Gerard Groenenberg sr. (beide ook ereleden). De voetbalvereniging startte in 1930 onder de naam DJS ‘De Jonge Spartanen’ op het militair excercitieveld. In 1939 werd de naam veranderd in GJS (Gorcumse Jonge Spartanen). In 1951 verhuisde de vereniging naar Laag Dalem. Sinds 1958 is de club aan de Beatrixlaan in Dalem gevestigd. 47
Frits Verdonk (1902 -1963), De twee zusjes Verburg, 1946, olieverf op linnen.
Kunst en kunstenaars We kunnen Gorinchem best een kunstzinnige
Gorinchem had al bekende schilders in de
stad noemen. Veel beelden sieren de stad en
Gouden Eeuw, waarvan er een aantal naar
op veel plekken zijn gedichten te lezen. Een
Rome gingen om daar de Italiaanse stijl te
wandeling door de stad verveelt daardoor
leren. Hun werk is daardoor sterk beïnvloed.
nooit.
Ook in de laatste 100 jaar heeft Gorinchem kunstenaars waar we trots op mogen zijn.
Ook is er veel cultuur; het Symposion, de Culturele Route, twee musea, drie theaters en
Zo laten de schilderijen van E.A. Janssen of
er zijn vele evenementen. Gorinchem bruist
H.A. Ravenswaaij het Gorinchem van het
van de cultuur en kunst.
begin van de 20e eeuw zien. Er hangt zelfs een schilderij van Ad Dekkers bij de koning
Naast de activiteiten heeft Gorinchem ook bekende kunstenaars voortgebracht; vroeger, maar ook nu. Zowel in beeldende kunst zoals we op deze pagina’s zien en een aantal bekende dichters 48
(zoals Ida Gerhardt en Henk van Randwijk).
Willem Alexander in zijn woning.
106
Marcus Ravenswaay (1925 – 2003) kwam uit een artistiek gezin. Hij werd de stadsbeeldhouwer van Gorinchem. Zijn beelden spreken veel mensen aan. Het beeld staat vlak bij de voormalige zalmhaven bij de Dalempoort waar de Gorinchemse zalmschouwen in grote getale lagen.
De Zalmvisser, bij de Dalempoort, brons.
107
Gerda van den Bosch (1929) is een kunstenares die dicht bij de natuur is gebleven en mensen aanspreekt door expressieve bronzen dierenbeelden. In Gorinchem staan beelden van haar door de gehele stad.
Stationsweg. Wachtende hond, 1973, brons.
108
Ad Dekkers (1938 – 1974) was een exponent van de abstract-geometrische en concrete kunst en het beeldend denken uit de jaren ‘60. Hij maakte zowel beelden als reliëfplastieken, altijd in geometrische vormgeving. Hierbij bouwde hij voort op De Stijl en Bauhaus, maar koos een eigen koers in kleur en materiaalkeuze. Kalkhaven. Progressie in Vier richtingen, 1974, beton.
49
109
Jan van Munster (1939) is beeldhouwer, installatie- en lichtkunstenaar. Hij is een minimalistische vormgever die de kijker laat nadenken over het object. Verschillende van zijn uitdagende werken zijn in de stad te zien, zoals deze ‘Brainwave’ in de Duveltjesgracht. Stadswal - Duveltjesgracht, Brainwave 2005, neon en aluminium.
110
Vera Galis (1959) construeert haar objecten met mathematische precisie en toewijding. Ze maakt zowel kleine objecten als zeer grote ruimtelijke beelden van roestvast staal, messing, koper, alpaca, zilver en goud. Ongeacht het formaat is echter elk object door haarzelf geconstrueerd.
Hal Stadhuis. Object van RVS, messing, koper, goud.
111
Gerard van Kuijl (1603 - 1663) liet zich inspireren in Italië en schilderde veel groepsportretten in ‘Italiaanse’ stijl. Musicerende gezelschappen en mythologische taferelen waren onderdeel van zijn oeuvre, zoals dit schilderij ‘Slimheid gaat boven kracht’.
Gorcums Museum, 1638, olieverf op doek. 50
112
Cornelis de Jonker (1762 - 1830). Een alleskunner, ondanks of dankzij het feit dat hij doofstom was; glasontwerper, tekenleraar, schilder, tekenaar, graveur en decoratieschilder (van interieurs). Hij geeft de realiteit goed weer en toont ons de stad en interieurs van rond 1800.
Gorcums Museum, De keuken van het Oude Vrouwenhuis, 1785, olieverf op doek.
113
E.A. Jansen (1877 – 1957) was kunstschilder en docent. Zijn werk neemt ons terug naar het begin van de vorige eeuw. Zijn schilderijen tonen Gorinchem als een rustige stad met karakteristieke plekken en een weelderige groene omgeving. Zijn schilderijen zijn populair bij menig Gorcumer.
Buiten de Waterpoort, ca: 1900, Olie op doek.
114
Huibert A. Ravenswaay (1891 – 1972) was een bezielde Gorinchemse schilder, dichter en journalist, die met zijn eigen tekenstijl direct herkenbaar is: kleurige gezichten op Gorinchemse bekende gebouwen en vergezichten maar ook stillevens van bloemen.
Buiten de Waterpoort ca 1930, Aquarel.
51
Tweede Wereldoorlog Gorinchem heeft veel te lijden gehad van
Daarnaast 5 jaar onderdrukking en schaarste
de Tweede Wereldoorlog. 68 Joodse mensen
in voedsel, kleding en inwoning van soldaten.
zijn vermoord, 100 onschuldige jongens zijn
De angst voor de bombardementen die
opgepakt en daarvan zijn er 40 vermoord.
door de geallieerden werden uitgevoerd op
Een aantal verzetsstrijders zijn opgepakt en
de vesting en ook de grote schade door de
gefusilleerd. Tientallen werden slachtoffer
bombardementen. Vijf verschrikkelijke jaren.
van oorlogsgeweld. 52
115
Hendrik Peter de Bie (1895 - 1944) Hendrik Peter was een verzetsheld die als postbeambte brieven naar de Duitsers achterhield waarin mensen werden verraden. Hij bracht illegale krantjes rond als Vrij Nederland, Trouw en het Parool en werkte nauw samen met Marinus Spronk. Hij is gefusilleerd op 25 augustus 1944 in Fort Rhijnauwen bij Bunnik op bijna 49-jarige leeftijd.
116
Marinus Spronk was een voorman van het ondergronds verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog in Gorinchem. Spronk werd geboren op 5 november 1900, was elektricien en had een sigarenhandel in Gorinchem. Hij bood onderdak aan onderduikers, redde vliegers en bracht die naar Brabant door de vijandelijke linies als crosser over de Merwede en door de Biesbosch. Hij maakte deel uit van een sabotagegroep, verspreidde illegale bladen en vervalste officiële papieren. Hij werkte onder de naam “Rode Max”. Spronk werd na een aanslag op het bevolkingsregister in Amsterdam op 19 september 1943 gearresteerd en op 12 januari 1944 op de Waalsdorpervlakte gefusilleerd.
117
Op 3 oktober 1944 vond er een razzia plaats in Gorinchem. Om precies 20:00 uur werd er bij 100 deuren in Gorinchem aangebeld en werden 100 onschuldige jongemannen zonder reden opgepakt en weggevoerd. 40 van hen werden na zware mishandeling en onder erbarmelijke omstandigheden vermoord in concentratiekamp Neuengamme. 53
118
Duitse militaire parade op de Grote Markt. De Hoofdwacht is net buiten beeld. Daar was tijdens de Tweede Wereldoorlog het distributiekantoor, waar de distributiebonnen afgegeven werden die je nodig had wanneer je eten of kleding wilde kopen.
119
Na mei 1945 was er na 5 jaar de aftocht van de Duitsers over de Nieuwe Hoven, met de commandant voorop. De Nederlandse vlaggen hangen buiten en de mensen hebben hun zondagse kleren aan. Eindelijk is de oorlog echt voorbij.
120
Gorinchem was een stad waar Duitsers gelegerd waren. De geallieerden bombardeerden de veerdienst, zodat de Duitsers niet over konden steken. Hier de Gorinchem V, die later weer opgetakeld zou worden.
54
121
Aan het einde van de oorlog wilden de Duitsers sneller bij het veer kunnen komen. Daarvoor werd met dynamiet een bres geslagen in de wal. Het is de huidige doorgang achter het Tolhuis.
122
Esther van Vriesland (1926 - 1942) woonde op de Kalkhaven, hoek Lombardstraat. Esther was een gewoon Gorcums meisje van 15 jaar dat een dagboek bijhield waarin de langzame verstikking van de fascistische onverdraagzaamheid zichtbaar wordt. Esther werd vermoord op 5 oktober 1942 in de gaskamers van Auschwitz.
123
Het geallieerde bombardement van 4 november 1944 raakte niet Buiten de Waterpoort maar een huis op de Havendijk. Gelukkig was dat wel weer het kringgebouw van de NSB.
55
Buurten Na 1900 werd de stad op verschillende
Later volgden ook de Haarwijk, Gildenwijk,
plekken buiten de vesting uitgebreid. Nieuwe
Wijdschild, Stalkaarsen en aan de oostzijde
wijken werden gebouwd aan de noordzijde
van de stad Laag en Hoog Dalem.
(Lingewijk) en westkant (uitbreiding West).
Ook binnen de vesting waren er buurten. Zo
Hier kwamen voornamelijk
waren er ‘de Werme Reet’ (huizen die vlakbij
arbeiderswoningen zodat men dicht bij
de gasfabriek stonden), ‘de Congo’ (aan het
het werk kon wonen. Door de redelijk
eind van de Vissersdijk), de Dalemstraat
geïsoleerde ligging van deze wijken waren het
en het Laantje. Veel van deze buurtjes
ook echte volksbuurten met een geheel eigen
hadden hun eigen buurtvereniging waarmee
karakter waar iedereen elkaar kende.
activiteiten ondernomen werden en die bij festiviteiten in de stad de handen uit de mouwen staken.
56
124
Uitreiking van de sleutel voor de 1000e woning in de wijk Gorinchem-Oost. De familie Boshuis ontving in maart 1991 de sleutel van hun huis in de J.M. den Uylstraat uit handen van wethouder Mirjam Salet. Gorinchem breidt nog steeds uit aan de oostkant van de stad.
125
Een blik op de Elsje van Houweningenflat. De flat was een onderdeel van een uitbreiding op de Lingewijk medio jaren ‘60: 20 etagewoningen, tien woonhuizen en een aantal garageboxen achter de flat. Veertig jaar later werd het weer afgebroken.
126
De IJsbaanflat met 168 ruime galerijwoningen aan de ijsbaan in de Lingewijk. De opening vond plaats in oktober 1969, waar uiteraard de toenmalige burgemeester van Rappard de plechtigheid verzorgde.
57
127
Stalkaarsen is nu een mooie wijk met veel eengezinswoningen. Het had anders kunnen zijn! Om de stad naar 100.000 inwoners te kunnen laten groeien was voor de wijk Stalkaarsen in de jaren ‘60 een plan met wel 13 woontorens bedacht.
128
Ongeveer een eeuw geleden werden 150 woningen op Uitbreiding West opgeleverd, waaronder ook het Nijverheidsplein. De nieuwe woningen waren erg welkom, aangezien in de binnenstad veel woningen werden verbouwd tot winkelruimten. De huurprijzen van de woningen varieerden van vier tot acht gulden per week.
129
Gildenwijk Begin 1970 openden de winkels in het nieuwe winkelcentrum Kwakernaat, een klein winkelcentrum dat wel in alle basisbehoeftes moest voorzien. Dit winkelcentrum was onderdeel van een groter uitbreidingsplan in het gebied van voormalige polder Kwakernaat.
130
Wijdschild Ook voor Wijdschild waren grootse plannen: een tweede Torenflat kon daar wel worden gebouwd. Een ontwerp voor de 15 etages hoge flat sierde zelfs de voorpagina van de krant in 1964. In de volgende jaren kwamen er meer plannen. Uiteindelijk werden de karakteristieke drive-inwoningen gebouwd. 58
132
131
Haarwijk De eerste winkelstraat in de Haarwijk werd in 1954 geopend. Dit was de Marinus Spronklaan. De meeste bewoners uit de Haarwijk waren daar natuurlijk heel blij mee. De straat is vernoemd naar de in 1944 omgebrachte verzetsheld.
Haarwijk De Torenflat was de eerste torenflat in Nederland. In juni 1957 startte de bouw van de Torenflat. Reeds eind 1960 betrokken de eerste bewoners hun flats. Een fijne locatie om te wonen, zo naast de in 1958 geopende winkelpromenade aan de Wilhelminalaan.
133
Aan de Kleine Haarsekade staat dit huis vlakbij het viaduct onder de snelweg door. De tuin werd altijd erg netjes onderhouden. Veel kabouters, beelden van dieren, molentjes en andere objecten maakten het een lust om naar te kijken.
59
Feest! Wie kijk naar oude foto’s van de stad,
kleine buurtverenigingen. Voor de mooiste
denkt soms dat er wekelijks grootse feesten
versieringen werden ook prijzen uitgereikt.
in de stad waren. Vaak is de stad prachtig
Het grootste feest was misschien wel de
versierd met erebogen en veel pracht en
herdenking aan de 100-jarige bevrijding van
praal. Koninginnedag, een geboorte of
de Fransen in 1914. Koningin Wilhelmina
bruiloft van het Koninklijk Huis; er waren
kwam hiervoor zelfs naar Gorinchem.
herdenkingsfeesten of parades, georganiseerd
De stad had in 1814 erg geleden onder
door ondernemers in de stad. Veel van deze
bombardementen van de Pruisen die de stad
feestelijkheden zijn op foto vastgelegd.
hadden belegerd. Tegenwoordig hebben
Aan de foto’s is duidelijk af te lezen dat
we ook een aantal jaarlijks terugkerende
er veel tijd en werk in alle versieringen
festiviteiten, zoals het Jazzfestival in het
heeft gezeten. Gebouwen werden verlicht,
voorjaar en de Zomerfeesten aan het eind van
eerst nog met kaarsen (dat lijkt altijd
de zomervakantie. Net als vroeger verbinden
goed te zijn gegaan), later met elektrische
deze festiviteiten de bewoners van de stad.
verlichting. Bij sommige festiviteiten waren (bijna) alle straten versierd, vaak door 60
134
Een enorme mensenmassa op de Hoogstraat tijdens de Landbouwtentoonstelling in 1919. Bovenaan, voor de winkel in ijzerwaren van Mortier is een grote poort gebouwd. Het was een groots feest waarvoor onder andere koningin Wilhelmina een bezoek aan onze stad bracht. Ze was gekleed in een spierwitte jurk.
135
In 1909 werd prinses Juliana geboren. Dit was aanleiding voor een groots prinsessenfeest in de stad. Veel straten waren versierd en er waren veel activiteiten gepland. Hier zien we een versierde Kalkhaven, met veel bogen overspannen. Op de voorste boog staat LEVE JULIANA.
136
De Zomerfeesten vloeiden voort uit de Vakantiefeesten die jaarlijks werden gehouden. Het is elk jaar een leuke week om naar uit te kijken: leuke avonden met muziek en een gemoedelijke sfeer. Deze foto is in de jaren ‘90 genomen, natuurlijk op de Grote Markt waar toen het podium stond.
61
137
Sinds 1973 hebben we jaarlijks een uitbundig en gezellig jazzfestival, in 2020 kon het festival helaas niet doorgaan. Er klinkt Jazzmuziek in de straten en in de kroegen van de stad, gepaard met een kroegentocht. Een weekend lang is het een feestelijk gebeuren dat altijd veel publiek trekt.
138
Een erepoort aan het begin van de Molenstraat ter gelegenheid van het huwelijk van prinses Juliana en Bernhard. Op verschillende plekken in de stad waren versieringen aangebracht. De huwelijksplechtigheid zelf was in verschillende verenigingsgebouwen en ontspanningslokalen te beluisteren via radio. Op deze foto’s zien we de poort overdag en ‘s avonds met verlichting. Foto 17-01-1937. 139
62
140
Bij de geboorte van prinses Juliana was het feest in Gorinchem. We zien een versierde Langendijk waar een groep poseert voor fotograaf G. de Kroon; een foto maken was nog een speciale gelegenheid. We kijken richting de Hoogstraat vanaf iets voor de Kraansteiger, die aan de rechterzijde te onderscheiden is.
141
In 1982 was het feest in de stad, omdat Gorinchem 600 jaar daarvoor stadsrechten had verkregen. Natuurlijk zijn er veel activiteiten georganiseerd, waaronder een historische optocht waar ook omliggende dorpen aan deelnamen. Hier een gezelschap in historische kledij Buiten de Waterpoort.
142
Deze foto is in de Katerstraat gemaakt. De straat is in de loop der jaren onherkenbaar veranderd. Helemaal achteraan staat Toon van der Heijden met zijn accordeon. Hij heeft op veel bruiloften en partijen gespeeld. In het centrum van de foto staat Jan van Baalen.
63
143
In september 1923 werd het toneelstuk “De Zwanenjonker” Buiten de Waterpoort opgevoerd (later ook nog in de Doelen). In dat openluchtspel van Machiel Koster speelde ook de schilder/dichter H.A. Ravenswaaij mee. Hier zien we de toneelspelers over het Eind lopen, gevolgd door het publiek.
144
Opening van het Gorinchems Coöperatief Openbaar Slachthuis (maandag 26-09-1927) en tevens 25-jarig jubileum van de Gorinchemse Slagersvereniging bij de modelboerderij “Tinekeshoeve”. De boerderij bij de Vissersdijk in Gorinchem was aangekocht door de slagers en werd vervolgens onder architect B. van der Zijpp verbouwd tot het slachthuis.
145
De 100-jarige jubileumviering van het einde van de Franse overheersing in februari 1914 is misschien wel het grootste feest dat Gorinchem ooit heeft gekend. Zoals gebruikelijk was de gehele binnenstad versierd. Hier zien we een foto van de versiering in de Dalemstraat, met op de achtergrond het gebouw van Ravenswaaij’s Bierbrouwerij Maatschappij.
146
Vliegerwedstrijd Gorinchem Vermoedelijk is deze foto van G. de Kroon op een Koninginnedag genomen. Kinderen tonen hun vliegers in het kader van een vliegerwedstrijd. Op de vliegers staat onder andere “Leve de koningin!”, “Leve Wilhelmina” en ook het stadswapen van Gorinchem prijkt op een vlieger. 64
147
We zien hier het startpunt van een optocht op het Kazerneplein tijdens een feestelijke Koninginnedag. Vooraan staan de kinderen, met versierde kruiwagens, gevolgd door een man die zijn fiets met een zeilboot versierd heeft. De boot heet Wilhelmina. Achter hem staat een aantal dames met met bloemen versierde fietsen.
148
Bij de opening van kunstmanifestatie Symposion in 1974 was prinses Beatrix, zelf ook kunstliefhebber, in Gorinchem. Hier stapt de prinses voor de Nieuwe Doelen in de Haarstraat uit de auto en schudt burgemeester Schreuder de hand.
149
Het zomerfeest in 1984. Dat jaar was er een sportkermis, een vrij- en kunstmarkt en veel pop- en jazzmuziek. Als afsluiter was er een Caribisch zomercarnaval; een muzikale swingende parade. De straten vulden zich die middag met klanken van steelband en calypso-orkesten.
150
Een jaarlijks terugkerend feest in de stad is de najaarskermis, tegenwoordig op de Grote Markt, Groenmarkt en Achter de Kerk. Deze foto is op de Kalkhaven gemaakt, waar toen onder andere een reuzenrad was opgebouwd. Op de voorgrond staat waarzegster Somnabule.
65
Historische Vereniging “Oud-Gorcum”
151
Dé vereniging voor alle Gorcumers
In 1908, meer dan 110 jaar geleden, kwamen enkele heren bijeen in Gorinchem om de toestand van het prachtige pand “Dit is in Bethlehem” te bespreken, dat op dat moment in deplorabele staat was geraakt. Dit resulteerde in de aankoop van het unieke pand dat nog steeds een sieraad van de vestingstad Gorinchem is. Door deze aankoop gebeurde er meer. Een jaar later op 20 augustus 1909 werd door deze heren ook de Historische Vereniging “Oud-Gorcum” opgericht, gevestigd in“Dit is in Bethlehem”. In 1991 is het pand verkocht aan de gemeente Gorinchem en werd de collectie overgebracht naar het nieuwe museum dat in het oude stadhuis op de Grote Markt was geopend. Hoewel de vereniging al meer dan 110 jaar oud is, zijn we bij de tijd en betrokken bij Gorinchem. De vereniging heeft als doelstelling om op een hedendaagse wijze met de historie van Gorinchem bezig te zijn, maar het is ook een vereniging, dus gezelligheid hoort er ook bij! Jaarlijks hebben we een aantal activiteiten die voor de historie van Gorinchem belangrijk zijn: • Verenigingsavonden, zes keer per jaar worden er voor leden avonden, zoals lezingen, georganiseerd in theater Peeriscoop. De onderwerpen van de activiteiten zijn een combinatie van historie en nostalgie, maar er is altijd een drankje voor- en achteraf. • Publicaties: vanaf de jaren ‘60 publiceert Oud- Gorcum uitgaven die specifiek over de geschiedenis van Gorinchem gaan. De teksten worden geschreven door historici én gewone leden. • De Historische Vereniging is ook eigenaar van de historische collectie in het Gorcums Museum. Samen met de conservator zorgen we ervoor dat ons Gorcumse culturele erfgoed bewaard en getoond wordt. In de zalen of digitaal. • Wanneer er historische zaken spelen is de vereniging actief in overleg met de gemeente Gorinchem en andere belanghebbenden. We proberen om onze historische stad zo goed mogelijk te bewaren. • En tot slot, wanneer u voorwerpen heeft of tegenkomt die met de historie van Gorinchem van doen hebben, neem contact met ons op of breng het naar de conservator van het Gorcums Museum, we zorgen dan dat het aan de collectie wordt toegevoegd en voor Gorinchem bewaard wordt. Vindt u ook de historie van Gorinchem belangrijk? Wordt dán lid van onze vereniging op www.oudgorcum.nl. 66
‘Dit is in Bethlehem’ toen het nog museum was van de Historische Vereniging ‘Oud Gorcum’
152
Het oude museum in ‘Dit is in Bethlehem’ ca 1940
153
Het oude museum in ‘Dit is in Bethlehem’ ca 1940
SCAN MIJ
Elbert van den Doel