Revista ALMEDICUS NR.1

_1

Të dashur lexues, Ky është numri i parë i revistës mjekësore ‘’Almedicus’’ botuar nga studentët dhe pedagogët e Fakultetit të Mjekësisë si dhe nga mjekë të të gjitha specialiteteve. Gjatë përvojës në spitalet tona, kemi vënë re që pacientët dhe të afërmit e tyre, pavarsisht dëshirës për t’u informuar, kanë burime të kufizuara informacioni përsa i përket edukimit mjekësor ( kjo e lidhur me shumë faktorë duke filluar që nga niveli intelektual, socio-ekonomik i pacientëve tanë e duke vazhduar me mungesën e vazhdueshme të literaturës mjekësore në gjuhën shqipe). Përballë këtij fakti, na lindi natyrshëm mendimi për të përgatitur dhe botuar një revistë mjekësore veçanërisht për pacientët duke u fokusuar shumë në prevalencën e sëmundjeve në Shqipëri dhe hulumtimin e pikave të dobta të sistemit mjekësor. Qëllimi ynë primar është dhënia e një informacioni mjekësor sa më profesional dhe të besuar duke patur si synim rritjen e ndërgjegjes për kujdesin shëndetësor dhe prevenimin e nivelit të sëmundshmërisë në vendin tonë.

Krahas tematikave të larmishme që do të trajtohen, kemi menduar që një pjesë të mirë të revistës në çdo numër, t’ja dedikojmë një specialiteti të caktuar mjekësor dhe të përpiqemi të japim një tablo të përgjithshme rreth patologjive kryesore të tij si dhe problematikave që mund të ketë pavioni përkatës. Duke qenë në prag të 4 shkurtit Ditës Botërore të Luftës Kundër Kancerit menduam që numrin e parë t’ia kushtonim Onkologjisë. Nëpërmjet shënimit të kësaj dite, kërkohet të rritet ndërgjegjësimi i qytetarëve për sëmundjen kanceroze me qëllimin kryesor prevenimin, detektimin dhe kurimin e saj.

Duke përfunduar, urojmë që revista të jëtë sa më pranë kërkesave dhe nevojave tuaja duke dashur kështu pak nga pak të mbushim ato hendeqe që ekzistojnë në sistemin tonë shëndetësor.

Ju ur ojmë le xim të këndshëm! urojmë lexim Redaksia

_2

REVIST A ALMEDICUS REVISTA Botim shkencor i Fakultetit t ë Mjek ë, UT Mjekëë sis sisë,

Drejtor Drejtor: Taulant Muka Kryeredaktor Kryeredaktor: Jana Nano Zv edaktor da Kor omani Zv.. Kr Kryy er eredaktor edaktor: Fjor Fjorda Koromani Redaktor Redaktorëë : Renina V arfaj Varfaj Alba Kuqi Ana Topoviti Blerta Dollaku Dea Qirjaqi Eni Tresa Eriselda Pipero Gjergj Leka

Një falenderim i veçantë për profesorët tanë Bajram Hysa dhe Maksim Çela.

Këshillues Letrar Letrar: Loren Koçollari

Grafik/Desi gn Grafik/Design gn: Albana Muka Taulant Muka

Kopertina Kopertina: Albana Muka Kontakt cel cel: 0693585558 email o@almedicus .org email: inf info@almedicus o@almedicus.org almedicus@hotmail.com

Sht ëpia Botuese Shtëpia Botuese: KONICA

Tiran ë, Janar 2010

Falenderojmë Roche për mbështetjen financiare.

_3

Përmbajtja 1. Hepatiti B gno za, trajtimi 12. V zat Bakteriale 37 B,, simptomat, dia diagno gnoza, Vaagino ginozat dhe masat parandaluese.

4 Besiana Balla, Edina Zhabjaku Taulant Muka, Jana Nano, Ariela Pogaçi 13. Të flesh pak është rrezik për shëndetin 40 2. Alzheimer-Sëmundja e shekullit 10 Arnel Mici Fjorda Koromani, Blerta Hamolli 14. Mbi gjendjen e kancerit dhe mundësitë 3. Gjithçka që duhet të dimë për Aspirinën 1 5 e kontrollit të tij në Shqipëri 40 15 Dea Qirjaqi Prof.asc. Agim Sallaku, Shefi i Shërbimit të Onkologjisë, QSUT 4. V aksina A/H1N1 dhe ef ektshmëria e saj 18 Vaksina efektshmëria 15. Kanceri i Gjirit në Shqipëri 42 Eni Tresa Dhurata Tarifa, D.SH.M 0 5 . Nauzea: Menu për parandalimin e saj 2 20 16. Refleksion ndjenjash 44 Alba Kuqi Elsa Veizi, Pedagoge e pianos 6. Parandalimi dhe trajtimi i shpërthimeve 45 të myqeve 22 17. Unë jam e mbijetuar 1 PHD Student Anjeza ÇOKU , Prof.As.Dr. Mirela Drita Hasani LIKA (ÇEKANI)2, M.D Anilda KOKALI 1, Dr. Artan 46 BEGO1 (1Instituti i Shendetit Publik, 2Fakulteti i 18. Europa Donna – Albania “Në mbrojtje të të drejtave të grave me kancer gjiri” Shkencave të Natyrës) 7. Testet laboratorike: faktorët që ndikojnë në alterimet e vlerave.

Disa rrrr egulla bazë gjatë pr ocedura v e 24 procedura ocedurav Anisa Myftiu, Jonel Ngjelina, Silvia Alikaj, Suela Gjata. Nën mbikqyrjen e profesorit të lëndëv of ndëvee biokimik biokimikee Pr Prof of.. Dr Dr.. Ndok Marku

19. Pr o jetës or macion dhe ad vokaci kuPro jetës,, inf infor ormacion adv ndër kancerit 48 20. Limf omat Jo – Hod giniane ( LJH ) 50 Limfomat Hodginiane Dr. Bledi Kreka, Mjek në Shërbimin e Onkologjisë, QSUT

21. Roli i terapisë biolo gjik biologjik gjikee në menaxhi8 . Teknolo gji mjekësor e: Aparaturat më të ffu u- min e kancerit metastatik të kolonit 52 Teknologji mjekësore: ndit mjekësore dhe karakteristikat e tyre . 2 7 Dr Alketa Ymeri, Mjeke Onkologe pranë 27 Elton Halili Shërbimit të Onkologjisë, QSUT 9. Parandalimi i hipertensionit arterial dhe 22 . Roli i psik olo ges në Shërbimin e Onk opsikolo olog Onkokujdesi shtëpiak i pacientëve.

28 lo gjisë 53 logjisë Mariglen Kashari, Eva Sherifi Irsida Lalaj, psikologia e shërbimit të onkologjisë 10. Zbardhja e dhëmbëve, si mund ta reali- 23. Psik olo gji mjekësor olo gjik Psikolo ologji mjekësoree : Aspekti psik psikolo ologjik zojmë?

30 i pacientëv gnostikuar me kancer 54 pacientëvee të dia diagnostikuar Blerta Dollaku, Eriselda Pipero, Erklida Sula Renina Varfaj(Psikologe Klinike), Lisjana Demiraj, Anisa Topoviti, Urim Breçani 11. Menopauza, kur duhet të përdoret terapia zëvendësuese hormonale.

34 24. “5 fazat e zisë” 56 INTERVISTA/Flet mjekja gjinekologe, Kozeta Renina Varfaj(Psikologe Klinike), Lisjana Demiraj, Mustafaraj Anisa Topoviti, Urim Breçani

_4

Hepatiti B Hepatiti B është një nga infeksionet serioze më të zakonshme të mëlçisë. Ai shkaktohet nga virusi i hepaitit B(HBV) i cili atakon mëlçinë.

HBsAG HBcAG pjesëza HBsAG ADN Virusi i Hepatiti B

Rreth 2 bilion individë janë të infektuar në botë me këtë virus dhe rreth 350 milion jetojnë me infeksion kronik.

Ai shkakton rreth 620.000 vdekje çdo vit.

Virusi i hepatit B është ADN virus. Ai i përket një familje virusësh të njohour si Hepadnaviridae.

Virusi fillimisht gjendet në mëlçi por gjithashtu është prezent në gjak dhe në lëngje të caktuara të trupit.

Virusi i hepatitit B përbëhet nga porcioni qëndror ose mbulesa nukleare dhe mbulesa e jashtme.Porcioni qëndor përbehet nga ADN dhe përmban antigjenin bërthamor( HBcAG).

Mbulesa e jashtme përmban antigjenin sipërfaqësor(HBsAG).

Kur një person merr fillimisht hepatitin B, thuhet të ketë një infeksion akut. Shumica e të të rriturve janë në gjëndje të luftojnë virusin dhe ta eleminojnë atë duke rimarrë veten pa patur asnjë simptomë.

Nqs virusi mbetet në gjak për më shumë se 6 muaj, atëherë individi zhvillon një infeksion kronik me hepatit B. Fatmirësisht, rreth 90% e të rriturve e rimarrin veten dhe zhvillojnë antitrupa përkundrejt virusit të hepatitit B

Koha e fillimit të ifneksionit

6 muaj

Hepatit kronik

Hepatiti akut

Fatkeqësisht te foshnjet dhe te femijët numri i të infektuarëve që zhvillojnë infeksion kronik është i lartë. Rreth 90% e të porsalindurve zhvillojnë hepatit B kronik, ndërsa rreth 50% e fëmijëve nuk zhvillojnë infeksion kronik

I rrituri

Hepatit kronik

Foshnja

F ë mija

Rimarrin veten plotësisht

_5

HEPATITI B

Individët që rimarrin veten nga hepatiti akut do të zhvillojnë antitrupa mbrojtës. Pas infeksionit të parë me virusin, trupi di të mbrojë organizmin nga një rimarrje të HBV(hepatic B virus). Themi se ata bëhen imun ndaj virusit të hepatitit B. Ndërsa ata që nuk mund të eleminojnë virusin edhe pas 6 muajsh infeksion, virusi qëndron në mëlçi dhe gjak për të gjithë jetën. Këta individë diagnostikohen me hepatit B kronik.

Edhe pse shumica e individëve me hepatit B kronik bëjnë një jetë të shëndetshme, ata janë gjithmonë në rrezik për zhvillimin e e sëmundjeve serizoze të mëlçisë gjatë jetës së tyre. Virusi në mënyrë të fshehtë dhe të vazhdueshme sulmon mëlçinë për shumë vite pa u vënë re nga njeriu.

M

elçia është organi më i madh i trupit.

Kjo strukturë trekëndore e kuqërremtë shtrihet në kavitetin e sipërm të djathtë të abdomenit, menjëherë poshtë diafragmës. Mëlçia luan një rol vital në trupin e njeriut sepse prodhon dhe përpunon një gamë të gjerë substancash kimike si proteinat plazmatike (albuminat) dhe faktorët koagulues. Mëlçia prodhon kolesterolin dhe proteinat që ndihmojnë gjakun për të transportuar yndyrnat në pjesë të ndryshme të trupit. Qelizat e mëlçisë, gjithashtu sekretojne bilën, e cila eleminon mbeturinat nga mëlçia dhe ndihmon në shpërbërjen dhe absorbimin e yndyrnave në zorrën e hollë. Një tjetër funksion madhor është përpunimi i lëndëve ushqimore. Mëlçia ruan glukozën e tepërt si glikogjen. Po ashtu kontrollon nivelet në gjak të aminoacideve. Nqs niveli i aminoacideve është shumë i lartë, mëlçia konverton tepricën në glukozë, proteina, aminoacide të tjera dhe ure. Së fundmi, mëlçia ndihmon në pastrimin e gjakut prej barnave dhe helmeve. Këto susbstanca shpërbehen dhe ekskretohen në bilë.

_6

HEPATITI B

Simptomat e hepatiti akut Shumica e të infektuarëve nuk zhvillojnë simptoma gjatë fazës akute të infeksionit me hepatit B. Ndonjë simptomë që mund të shfaqet, është e ngjashme me simptomat e gripit, ku përfshijnë: ethen, lodhjen, dhimbje të muskujve dhe kyçeve, humbje të oreksit dhe të vjella. Vetëm 1% e individëve të infektuar shfaqin probleme serioze ndërkohë që trupi i tyre është duke luftuar me virusin. Simptomat serioze përfshijnë nauzenë, të vjellat, zverdhim të lëkurës dhe të syve të quajtur ikter(verdhëz). Stomaku i këtyre pacientëve mund të zmadhohet. Kjo gjëndje është kërcënuse për jetën dhe kërkon vëmendje të menjëhershme mjekësore.

Simptomat e hepatiti kronik Hepatiti B ndryshe quhet dhe infeksion i heshtur sepse shumica e individëve nuk dinë që janë të infektuar. Personat me hepatit B kronik mund të jetojnë për dekada pa patur asnjë simptomë. Edhe pse nuk kanë simptoma, virusi i hepatit B shkakton në heshtje dëmtime të mëlçisë per vite me radhë.

Në mëlçi, infeksioni me hepatit B kronik mund të çojë në cirrozë, e cila ëshë një gjëndje ku qelizat e mëlçisë infiltrohen nga indi fibrotik. Kjo e bën mëlçinë më pak efektive, ndërsa në cirrozën e avancuar mëlçia nuk funksionon më duke zhvilluar insufiçiencë hepatike.

Pacientët me hepatit B kronik janë në rrezik për zhvillimin e kancerit të mëlçisë. Simptomat në këto raste nuk janë specifike. Pacientët mund të mos kenë simptoma ose mund të përjetojnë dhimbje abdominale dhe mëlçia e tyre mund të jetë e zmadhuar dhe e enjtur, si dhe mund të kenë humbje në peshë dhe ethe. Testi më i zakonshëm diagnostik për kancerin e mëlçisë është një analizë e gjakut për proteinën e prodhuar nga kanceri e quajtur alpha-fetoprotein dhe imazheria e mëlçisë.

E shëndetshme

Kancer Cirrozë

_7

HEPATITI B

Mënyrat e transmetimit të virusit të hepatitit B Hepatiti B përhapet kryesisht përmes ekspozimit ndaj gjakut të infektuar ose sekrecioneve të trupit. Në individët e infektuar, virusi mund të gjendet në gjak, spermë,sekrecionet vaginale ,qumështin e gjirit dhe pështymë. Hepatiti B nuk përhapet përmes ushqimit, ujit ose nga kontakti rastësor.

Kontakti seksual është shkaku kryesor i transmetimit të hepatitit B, i ndjekur nga përdorimi i gjilpërave të kontaminuara për injektimin e drogave të ndaluara, ose gjatë bërjes së tatuazheve, pirsing ose agopunkturë. Gjithashtu, hepatiti B mund të transmetohet përmes bashkpërdorimit të furçave të dhëmbëve dhe brisqeve të rrojes të kontaminuara me fluide ose gjak që përmbajnë virusin.

Hepatiti B mund të përhapet nga nëna e infektuar tek fëmija gjatë lindjes (e ashtuquajtur transmetimi vertikal). Frekuenca e transemitimit nga nëna te i porsalinduri është shumë e lartë, dhe pothuajse të gjithë foshnjet e infektuara zhvillojnë hepatit B kronik, por fatmirësisht transmetimi mund të reduktohet në mënyrë domethënëse përmes imunoprofilaksis.

Diagnoza Një analizë e thjeshtë gjaku mund të diagnstikojë lehtësisht një infeksion me hepatit B. Ky test diagnostikues kërkon antigenët dhe antitrupat në gjak. Nqs mendoni se jeni infektuar kohët e fundit, duhet të kalojnë nga 4-6 javë në mënyrë që virusi të gjendet në gjakun tuaj. Një analizë gjaku tregon nqs: • Ju nuk jeni infektuar asnjëherë • Ju keni një infekson akut me hepatit B. • Ju keni marrë veten nga një infeksion i kaluar dhe tashmë jeni imun( ju nuk mund të infektoni të tjerët dhe nuk keni nevojë për vaksinë).

• Ju keni një infeksion kronik me hepatit B dhe virusi gjendet në gjakun tuaj • Ju jeni imun ndaj hepatit B si pasojë e vaksinimit

_8

HEPATITI B

Nqs testi tregon se ju nuk jeni i infektuar me hepatit B, mos harroni që jeni akoma në risk. Merrni vaksinën e hepatit B B..

6 muaj pasi ju keni kuptuar që jeni i infektuar, ju duhet të bëni një tjetër analizë gjaku. Nqs virusi nuk shfaqet do të thotë që ju jeni imun ndaj hepatit B dhe nuk mund të infektoheni sërish.

Nqs virusi është ende i pranishëm, atëherë ju keni një infeksion kronik me hepatit B. Nqs ju keni hepatit B kronik ju duhet të bëni çdo 6 muaj kontrolle të rregullta te mjeku specialist për sëmundjet e mëlçisë(hepatologu). Mjeku do t’ju bëj ekzaminimin fizik, analiza gjaku si dhe eko të mëlçisë. Disa prej analizave të gjakut të rekomanduara prej doktorit përfshijnë ALT(një enzyme e mëlçisë që tregon për dëmtime të organit), ngarkesa e virusit( sasia e virusit hepatit B në gjak) dhe AFP (që tregon për kancer të heparit). Disa pacientë mund të kenë nevojë për biopsi.

Trajtimi i hepatitit B Në rastin e infeksionit akut me hepatit B, nuk ka një trajtim të përgjithshëm. Rekomandohet pushimi në krevat dhe menaxhim i simptomave. Trupi do të lufotjë virusin përmes mekanizmave të tij mbrojtës.

Për infeksionin kronik me hepatit B ende nuk ka një kurë të plotë. Gjithsesi, pjesa më e madhe e të infektuarëve me hepatit B kronik mund të presin të jetojnë gjate dhe të bëjnë një jetë të shëndetshme. Ka mjekime që ndihmojnë ngadalsimin e progresit të sëmundjes së mëlçisë duke ulur aktivitetin e virusit. Edhe pse jo të gjithë individët me hepatit B kronik kanë nevojë për mjekim.

Mjeku do të të kërkojë të bësh kontrolle të paktën dy herë në vit dhe në bazë të rezultateve të testeve diagnostike do të përcaktojë edhe formën e mjekimit.

Më poshtë janë 5 barnat që përdoren në mjekimin e infeskionit kronik me hepatit B.: Entecavir(Baraclude), Pegiinterferon alfa-2a(Pegasys),Interferon alfa-2b(Intron A), Lamivudine(Epivir-HBV) dhe Adefovir dipivoxil(Hepsera). Këto barna ngadalsojnë aktivitetin e virusit dhe reduktojnë dëmtimet potenciale të mëlçisë. Në raste të rralla, ato mund të eleminojnë përfundimisht virusin.

_9

HEPATITI B

Masat parandaluese Hepatiti B është 100 herë më infeksioz se virusi i AIDS, sidoqoftë ai mund të parandalohet me një vaksinë të sigurt dhe efektive. Vaksinimi është i nevojshëm për të mbrojtur çdokënd, kryesisht foshnjet dhe fëmijët. Pa vaksinim, 90% e foshnjeve të cilët infektohen nga virusi zhvillojnë infeksion kronik.

Vaksina e hepatitit B është konsideruar si një nga vaksinat më të sigurta dhe efektive të prodhuar ndonjëherë. Ajo nuk mund të shkaktojë hepatit B. Vaksina funksionon vetëm në individët që nuk janë të infektuar me virusin e hepatit B. Individët me hepatit B akut ose kronik nuk përfitojnë dot nga përodrimi i vaksinës. Vaksinimi ndihmon trupin në formimin e antitrupave mbrojtës përkundrejt virusit të hepatit B. Me anë të tre injektimeve personi bëhet imun ndaj hepatitit B. Kjo vaksinë rekomandohet për të gjithë të porsalindurit deri në moshën 18 vjeçare dhe për të rriturit, kryesisht grupet me risk të lartë për zhvillmin e infeksionit.

2 1

Hepatiti B mund të transmetohet përmes seksit me individë të infektuar. Ai gjithashtu transmetohet përmes gjakut dhe lëngjeve të tjera seksuale.

Praktiko seks të sigurt me partnerin.

3 Transmetimi i hepatit B mund të parandalohet nga mos përdorimi i gjilpërave, brisqeve, furçave të dhëmbëve dhe vathëve të përdorur. Nqs zgjidhni të bëni një tatuazh ose agopunkturë sigurohuni se jeni duke përdorur një gjilpërë sterile.

Shmang përdorimin e drogave ilegale dhe abuzimin me barnat e rekomanduara.

4 Nqs jeni zhtatzënë, sigurohuni që të bëni testet e nevojshme për hepatitin B përpara se fëmija juaj të lindi.

Nqs jeni shtatzënë dhe e infektuar me hepatit B, sigurohuni që foshnja juaj të marrë dozën e parë të vaksinës së hepatit B dhe një dozë të imoglobulinës së hepatitit B(HBIG) në dhomën e lindjes në mënyrë që të parandaloni foshnjen tuaj nga marrja e infeksionit kronik. Nëpërmjet marrjes së këtyre dy masave brenda 12 orëve të para të jetës së femijës, atëherë ky i fundit ka 95% mundësi të jetë i mbrojtur përkundrejt infeksioneve me hepatit B. Në rast të kundërt, atëherë foshnja juaj ka më shumë së 90% mundësi për të zhvilluar një infeskion kronik.

_10

ALZHEIMER

Alzheimer-Sëmundja e shekullit

Çfarë është sëmundja Alzheimer?

•

Çfarë është sëmundja Alzheimer?

•

Çfarë e shkakton sëmundjen?

•

Cilat janë simptomat?

•

Faktorët e riskut

•

Si dia gnostik ohet sëmundja e diagnostik gnostikohet Alzheimerit?

•

Si kurohet?

•

Dallimi midis sklerozës dhe Alzheimerit

Sëmundja Alzheimer është një çregullim që prek trurin, emri i të cilës vjen nga mjeku Alois Alzheimer që përshkroi për herë të parë këtë sëmundje në 1906. Që prej atij viti shkencëtarët kanë vënë në pah mijra fakte të rejambi Alzheimer. Sot ne dimë se Alzheimer: •

Është një sëmundje progresive (përkeqësohet me kalimin e kohës) dhe fatale e trurit.Ajo shkatërron qelizat e trurit e si pasojë shkakton probleme me kujtesën, të menduarit dhe sjelljen.

•

Është forma më e zakonshme e demencës; një term ky i përgjithshëm që përfshin humbjen e kujtesës si dhe humbjen e aftësive të tjera intelektuale që ndikojnë dukshëm në jetën e përditshme.

•

Për momentin nuk ka kurë, por ka trajtime për simptomat

Çfarë e shkakton sëmundjen?

Truri ka rreth 100 bilion qeliza (neurone). Secila qelizë komunikon me shumë të tjera duke formuar rrjetat nervore. Rrjetat nervore të formuara kanë funksione specifike. Disa prej tyre përfshihen në procesin e të menduarit, të kujtuarit, të mësuarit. Disa të tjera ndihmojnë në të parin, nuhatjen e dëgjimin. Gjithë tabloja e sëmundjes shkaktohet nga ndryshime që ndodhin në tru. Këto ndryshime përfshijnë ulje të niveleve të mesazherëve kimikë (molekula që bëjnë të mundur përçimin e sinjaleve të ndryshëm) dhe bëjnë që truri të mos kryejë mirë funksionet e tij. Akoma nuk është e qartë se çfarë i shkakton këto ndryshime. Nga ana tjetër, ndodhin degradime të qelizave deri në vdekje të tyre, proces ky që rritet me përparimin e sëmundjes.Rreziku për të zhvilluar Alzheimer rritet me rritjen e moshës. Por kjo nuk do të thotë që kushdo mund të sëmuret. Në moshën 85 vjeçare rreth 35 në 100 njerëz preken nga një lloj demence, megjithatë kjo do të thotë që 65 në 100 nuk preken.

Cilat janë simptomat?

1. Humbja e kujtesës. Harrimi i informacionit të marrë rishtazi është shenja më e zakonshme e demencës. Individi fillon të harrojë shumë shpesh e menjëherë dhe është i paaftë të kujtojë edhe më vonë informacionin, ngjarjen etj. Çfarë është normale? Të harrosh emra ose takime, por me raste.

2. Vështirësi në kryerjen e punëve familjare dhe vetjake. Individët me këtë lloj demence e kanë të vështirë të planifikojnë apo të përfundojnë punët e mara përsipër. Ata mund të mos përgatitin

_11

ALZHEIMER

dot më një vakt, të bëjnë një telefonatë apo të luajnë një lojë. Çfarë është normale? Të harrosh rastësisht përse erdhe në një dhomë apo çfarë kishe në mendje të thoje.

3. Probleme me të folurën. Individët me Alzheimer, shpesh harrojnë fjalë të thjeshta ose i zëvendësojnë me fjalë të pazakonta duke e bërë të folurën e tyrë të vështirë për tu kuptuar. P.sh ata mund të mos gjejnë dot furçën e dhëmbëve dhe thonë “ajo gjëja për gojën”. Çfarë është normale? Ndonjëherë të mos gjesh fjalën e duhur në moment, por të gjesh sinonime për të.

4. Keqorientim në kohë dhe në hapsirë. Individët me sëmundjen e Alzheimerit, mund të humbin rrugën në lagjen e tyre, të harrojnë ku janë dhe si kanë ardhur aty dhe të mos dinë si të kthehen në shtëpi. Çfarë është normale? Të harrosh datën apo ditën dhe për pak sekonda të harrosh ku po shkoje.

5. Gjykim i varfër ose i ulur. Individët me Alzheimer mund të vishen në mënyrë të pavolitshme, veshin shumë rroba në një ditë të ngrohtë ose të vishen hollë në një ditë të ftohtë. Mund të harxhojnë një shumë të madhe parash duke blerë sende që nuk ju nevojiten etj. Çfarë është normale? Të marrësh ndonjëherë ndonjë vendim të diskutueshëm apo të dyshimtë

6. Probleme me mendimin abstrakt. Individët me Alzheimer mund të kenë vështirësi në kryerjen e veprimeve komplekse me mend, p.sh mund të harrojnë se çfarë janë numrat dhe si e përse përdoren ata. Çfarë është normale? Të kesh vështirësi në bilancin e një libri çeqesh apo shumëzim me mendje të numrave treshifrorë.

7. Ngatërrim i vendit të sendeve. Një individ me këtë sëmundje mund t’i vendosë sendet në vende të pazakonta, p.sh hekurin e hekurosjes në frigorifer, një orë dore në çajnik, pandoflat mbi tavolinë etj. Çfarë është nor male? Ti ngatërrosh vendin përkohësisht çelsave apo portofolit. normale?

8. Ndryshime në sjellje dhe gjendjen emocionale. Individët me Alzheimer mund të kenë luhatje të gjendjes emocionale brenda pak minutash-nga qetësi në lot dhe në inat-për asnjë arsye të dukshme. Çfarë është nor male? Të ndihesh ndonjëherë papritur i trishtuar. normale?

9. Ndryshime të personalitetit. Këtyre individëve mund t’ju ndryshojë personaliteti rrenjësisht. Mund të bëhen shumë dyshues, konfuzë, të friksuar apo të varur nga një antar i familjes. Çfarë është nor male? Ndryshimi gradual i personalitetit me kalimin e kohës. normale?

10.Humbja e iniciativës. Një person me Alzheimer mund të bëhet shumë pasiv, të rrijë ulur gjithë ditën para televizorit pa bërë asgjë, të flejë shumë gjum apo të mos bëjë asnjë nga aktivitetet e mëparshme.

Për pjesën më të madhe të njerëzve, simptoma e parë e sëmundjes së Alzheimerit është humbja e kujtesës.

Shpesh personi që ka problem me kujtesën nuk e vë re ose e neglizhon atë, por familja dhe miqtë duhet ta vënë re. Simptomat e Alzheimerit, në përgjithësi përkeqësohen ngadalë në kohë dhe në rastet kur tek një person ndosh një përkeqësim shumë i shpejt i këtyre simptomave (brenda disa orëve apo ditëve ),

_12

ALZHEIMER

është e nevojshme urgjentisht një konsultë me mjekun sepse problem mund të jetë një tjetër shkak dhe jo Alzheimer. Sa më shumë përparon sëmundja, aq më tepër rëndohet gjendja e të sëmurit. Ai ndjehet i lodhur gjatë gjithë kohës, nuk arrin të qetësohet, mund të dëgjojë apo shohë gjëra që në të vërtetë nuk janë aty. Fillojnë të dyshojnë madje dhe të besojnë se të tjerët po i mashtrojnë, i gënjejnë, i përdorin etj. Në fazat e vonshme mund të mos kujdesen as për veten e tyre, mund të mos i njohin më të dashurit e tyre, mund të harrojnë si të hanë, vishen, përdorin tualetin, të çohen nga karrigia apo të ulen.

Faktorët e riskut Megjithëse shkencëtarët e kanë përcaktuar shumë mirë që kjo sëmundje shkakton dëmtim progresiv të qelizave të trurit, ata akoma nuk kanë përcaktuar një arsye të saktë për këtë dëmtim . Megjithatë ata kanë renditur disa faktorë risku (faktorë që rrisin probabilitetin për të zhvilluar Alzheimer):

Mosha Faktori më i madh i riskut që njihet për këtë sëmundje është mosha e madhe; e thënë ndryshe, shumica e individeve që kanë këtë sëmundje janë 65 vjeç e sipër. Mundësia për të zhvilluar Alzheimer dyfishohet çdo 5 vjet pas moshës 65 vjeçare.

Anamneza familjare (të dhënat familjare) Kërkimet kanë treguar se individët që kanë një motër, vëlla, prind apo fëmijë me Alzheimer, kanë një probabilitet shumë të lartë për të zhvilluar Alzheimer. Ky probabilitet rritet akoma më shumë nëse ka më shumë se një pjestar të familjes me Alzheimer.

Gjenetika( trashgimia) Shkenctarët kanë evidentuar disa gjene që janë përgjegjës për sëmundjen por akoma nuk e kanë përcaktuar mirë sesi ndikojnë. Janë dy grupe gjenesh që përcaktojnë nëse një person do e zhvillojë apo jo një sëmundje të caktuar. Gjenet e Alzheimerit janë gjetur në të dy këto grupe: gurinë që do 1. Gjene të riskut, të cilët e risin probabilitetin e zhvillimit të sëmundjes por jo si sigurinë zhvillohet. Deri tani shkencëtarët kanë evidentuar një faktor risku të quajtur apo lipoproteina E-e4 (APOE-e4). APOE-4 është një nga tr tree format e gjenit APOE. Një individ trashëgon disa forma të gjenit APOE nga secili prind, mirëpo individi që trashëgon një kopje të gjenit APOE-4, ka një mundësi të lartë të zhvillojë sëmundjen, ashtu sikurse kur një individ trashëgon dy kopje të APOE-4 ka një risk akoma më të madh, por jo sigurinë që do ndodhë.

2. Gjene determinantë të cilët e shkaktojnë direkt sëmundjen, thënë ndryshe, kushdo që i trashëgon këto gjene është e sigurt se do të zhvillojë sëmundjen. Shkenctarët i kanë gjetur këto gjene të rrallë vetëm në disa qindra familje në gjithë botën. Kur Alzheimer shkaktohet nga gjene determinantë, quhet “ sëmundja familjare e Alzheimerit” dhe preken shumë pjesëtarë të familjes brez pas brezi. Ky lloj përbën vetëm 5% të rasteve me Alzheimer.

Testet gjenetike për APOE-4 dhe gjenet determinues mund të bëhen, por nuk këshillohet testimi rutinë gjenetik për Alzheimerin.

F aktorë risku që indi vidi mund tt’i ’i shman gë. individi shmangë.

Mosha, familja, profili gjenetik janë të gjithë faktorë risku që nuk mund të ndryshohen, ndaj shkenctarët po orientohen drejt kërkimeve për faktorë risku të cilët mund të ndikohen nga individët:

Dëmtimet e kokës Mendohet se ka një lidhje shumë të ngushtë midis dëmtimeve të rënda të kokës dhe rrezikut për të

_13

ALZHEIMER

zhvilluar sëmundjen. Mbrojeni kokën duke përdorur gjithmonë rripin e sigurimit në makinë, kaska në motor apo në sporte të rrezikshme etj.

Lidhja midis shëndetit mendor dhe zemrës Shumë evidenca tregojnë se shëndeti mendor lidhet direkt me shëndetin e zemrës. Truri ushqehet nga një rrjetë shumë e pasur enësh gjaku. Çdo rrahje zemre, pompon rreth 20-25 % të gjakut në kokë, ku qelizat e trurit përdorin të pakten 20% të ushqimit dhe oksigjenit që transporton gjaku. Në shumë raste, kur zemra dhe enët e gjakut janë dëmtuar , është rritur dhe rreziku për Alzheimer. Këtu përfshihen tensioni i lartë, sëmundje të zemrës, infarkti, diabeti dhe kolesteroli i lartë.

Plakja e shëndetshme Mundohu që të mbash një peshë konstante, evito duhanin dhe alkoolin.

Si dia gnostik ohet sëmundja e diagnostik gnostikohet Alzheimerit?

Si fillim, mjeku e pyet pacientin për gjendjen shëndetësore si dhe i bën një egzaminim fizik. Më pas mund ti kërkojë të bëjë veprime të thjeshta për të testuar kujtesën dhe aftësi të tjera mendore. Ekzaminimi zakonisht përfshin edhe analiza gjaku për të përjashtuar ose gjetur shkaqe të tjera të mundshme për shqetësimet e pacientit, mund të bëjë një CT apo MRI. Këto të fundit, nuk mund ta diagnostikojnë Alzheimerin, por mund të vënë në dukje ndryshime te vogla të trurit të ngjajshme me ato që ndodhin në Alzheimer.

Si kurohet?

Për fat të keq nuk ka akoma një kurë, por kurat për simptomat të kombinuara me shërbimet dhe kujdesin e duhur , mund ta përmirësojnë cilësinë e jetës dhe mund ta ngadalësojnë përparimin e sëmundjes .

Nënpunësit e shëndetit, shpesh i ndajnë simptomat e Alzheimerit në dy kategori, atë ‘konjitive’ dhe psikiatrike’.

•

Simptomat konjitive prekin kujtesën, gjuhën, gjykimin, aftësinë për të planifikuar dhe për tu përqëndruar apo proçese të tjera që përfshijnë mendimin.

•

Simptomat psikiatrike dhe të sjelljes prekin mënyrën sesi ndjehemi dhe veprojmë.

Dallimi midis humbjes “normale” të kujtesës për shkak të moshës (në popull quhet sklerozë) dhe Alzheimerit: Alzheimer nuk përfaqson plakjen normale të individit apo “atë që ndodh kur ne plakemi”. Nëse Alzheimer do të ishte pjesë e plakjes normale atëherë çdo person mbi 65 vjeç do të kishte Alzheimer. Është e vërtetë që njerëzit pësojnë ndryshime në kujtesën e tyre gjatë plakjes, por këto ndryshime nuk e prekin jetën e tyre të përditshme apo aftësinë për të jetuar të pavarur. Ja disa ndryshime midis humbjes së kujtesës për shkak të moshës dhe Alzheimer-it: •

Në humbjen normale të kujtesës për shkak të plakjes, individi mund të harrojë një pjesë të një ngjarjeje, por një person me Alzheimer e harron gjithë ngjarjen.

_14

ALZHEIMER

•

Në humbjen normale të kujtesës për shkak të plakjes, individi kur harron diçka, më vonë do ta kujtojë atë, por një person me Alzheimer nuk do të mund ta rikujtojë.

•

Në humbjen normale të kujtesës për shkak të plakjes, individi mund të ndjekë lehtësisht pa asnjë problem udhëzime (si verbale ashtu dhe të shkruara), por një person me Alzheimer me kalimin e kohës bëhet më shumë i paaftë për të ndjekur udhëzime.

•

Në humbjen normale të kujtesës për shkak të plakjes, të përdorurit e shënimeve apo të tjera mënyra për të kujtuar ndihmon, por personat me Alzheimer bëhen gradualisht të paaftë të përfitojnë nga këto metoda për të ndihmuar kujtesën

•

Në humbjen normale të kujtesës për shkak të plakjes njerëzit e kanë akoma aftësinë për tu kujdesur për veten ( higjena, veshja, ushqyerja etj), por personat me Alzheimer e humbin aftësinë për tu kujdesur për veten.

Alzheimeri është rrrr ethuar n ga ng shumë keqkuptime pasi është relativisht një sëmundje e re dhe lehtësisht e n g atër ng atërrr ueshme me plakjen nor male ga normale male.. JJaa disa n ng keqkuptimet apo mitet që e rrethojnë këtë sëmundje: 1. Sëmundja e Alzheimerit nuk është fatale.

Në të vërtetë: Sëmundja e Alzheimerit vret. Ajo shkatërron qelizat e trurit dhe ngadalë merr identitetin, mundësinë për të komunikuar, menduar, folur, ngrënë apo edhe aftësinë për të gjetur rrugën e shtëpisë….

2. Vetëm individët e moshuar mund të kenë Alzheimer.

Në të vërtetë:Alzheimer mund të prekë njerëz në të 30-at, 40-at apo dhe në të 50-at.

3. Ka medikamente që mund ta ndalin Alzheimerin.

Në të vërtetë: nuk ka akoma një medikament që mund ta shtyjë në kohë shfaqjen apo të ndalë Alzheimerin. Për momentin ka vetëm medikamente që ngadalësojnë përkeqësimin, mesatarisht për 6-12 muaj. Çdo 70 sekonda një person zhvillon Alzheimer Alzheimer..

_15

ASPIRINA

Gjithçka që duhet të dimë për Aspirinën Përdorimet, efektet anësore dhe indikacionet Aspirina, është emri xhenerik i acidit acetilsalicilik, ilaçi më i përdorshëm për trajtimin e ethes, dhimbjes dhe inflamacionit. Është një komponim sintetik që frenon prodhimin e prostaglandinave. Shpesh i quajtur medikament çudibërës, aspirina, nga studimet e bëra, rezulton të ketë efekte parandaluese kundër sëmundjeve kardiake, infarkteve, formave të ndryshme të kancerit dhe patologjive të tjera.

antikë e deri tek kinezët dhe nativët amerikanë. Madje, në shekullin e IV p.K., Hipokrati, babai i mjekësisë, jepte ekstrakte të këtyre bimëve për ethe dhe dhimbje.

Acidi salicilik u përdor si medikament mjekësor në shekullin e XIX. Aspirina është një medikament Megjithatë, ai josteroid antiinflamator që është i hidhur derivon nga acidi salicilik, dhe mund të acarojë mukozën e komponim që gjendet në lëvoren stomakut. Përpjekje për të e pemës së shelgut por edhe në përftuar një substancë pa këto bimë të tjera. Efektet e këtyre efekte anësore ishin të pabimëve ishin të njohura në shumë suksesshme. Në 1897 kimisti kultura që në kohët antike, duke gjerman Felix Hoffman, sintetizoi nisur nga egjiptianët dhe grekët derivatin acetil të acidit salicilik,

si kurë urgjente për të atin, i cili kishte marrë acid salicilik për reumatizmën. Ky komponim u tregtua nën emrin patentë “Aspirinë” nga kompania kimike gjermane Bayer, duke patur kështu një sukses mbarëbotëror si lehtësues dhimbjesh.

tableta) ndihmon në uljen e temperaturës dhe largimin e simptomave të ftohjes, gjithashtu ndihmon në shërimin e dhimbjeve të rënda të kokës, të dhëmbit, krampet e muskujve ose dëme më të vogla.

Në doza më të mëdha, mund të ndihmojë në trajtimin e inflamacionit të lidhur me gjëndje të tilla si në reumatizëm apo në artrite. Për shembull, pacientët me artrit mund të marrin 10 ose më shumë aspirina në ditë.

Aspirina mund të shoqërohet me medikamente të tjera analgjezike për trajtimin e dhimbjeve më të forta, duke dhënë rezultate më të mira sesa do jepte një medikament i vetëm qoftë edhe në dozë më të lartë.

Madje ky kombinim jep më pak efekte anësore, si psh rreziku i varësisë nga ilaçi.

Vitet e fundit, kërkimet mjekësore tregojnë se përdorimi i rregullt i aspirinës mund të ketë efekte mbrojtëse kundër shumë patologjive serioze. Doza të vogla ditore të aspirinës mund të zvogëlojnë mundësinë e infarktit kardiak dhe ishemive, kryesisht në sajë të aftësisë antikoaguluese të saj. Studime të tjera indikojnë që doza të rregullta të aspirinës mund të reduktojnë rrezikun e shfaqjes së Parkinsonit, kancerit të kolonit, të gjirit dhe prostatës.

Jo vetëm kaq, aspirina është e dobishme edhe në trajtimin e diabetit, astmës tek adultët dhe në zmadhimin e prostatës.

Përdorimet e aspirinës

Efektet e aspirinës varen nga doza e marrë. Në doza të vogla ose të moderuara (një apo disa

_16

ASPIRINA Aspirin

Si vepron aspirina Aspirina mendohet se e kryen funksionin e saj duke frenuar sintezën e prostaglandinave, substanca kimike të ngjashme me hormonet, me shumë funksione në organizëm.

Prostaglandinat ndikojnë në inflamacion dhe ethe. Ato gjithashtu mund të rrisin ndjeshmërinë ndaj dhimbjes dhe janë përgjegjëse për agregimin e trombociteve duke formuar trombet në gjak.

Farmacisti britanik, Sir John Vane, sëbashku me studiuesit suedez Sune Bergström dhe Bengt Samuelsson, fituan në 1982 çmimin Nobel në mjekësi. Ata studiuan mënyrën sesi funksionon aspirina. Ajo bllokon një enzimë specifike të nevojshme për prodhimin e prostaglandinave.

Acidi

arakidonik Ciklooksigjenaza-1

Prostaglandina

G 2 /H 2

Sintaza tromboksike Tormboksani A 2

Aktivizimi i trombociteve dhe agregimi

Tromboksani serik B 2

11-Dehidr otr omboksani B 2 urinar 1-Dehidrotr otromboksani

Efektet anësore dhe rreziqet Aspirina, nëse përdoret për një kohë të gjatë shkakton rrjedhje në sasi të vogël të gjakut që rezulton në defiçit të hekurit dhe në formimin e ulçerave gastrike.

Ndërlikimet mund të mënjanohen duke përdorur aspirinë të veshur me lëndë të posaçme, të cilat nuk treten deri sa të arrijnë në zorrë. Për të zbehur këto efekte shpesh shtohen komponime suplementare me natyrë bazike ose tampone, apo edhe medikamente të tjera shoqëruese mbrojtëse të stomakut dhe inhibitorë të pompës protonike ose frenues të ngjashëm të sekretimit klorhidrik. Për shkak të efekteve anti koaguluese, aspirina kundërindikohet në rastet e dëmtimeve hemorragjike ose në operacione. Aspirina nuk i jepet fëmijëve me linë e dhenve ose me grip sepse

rrit rrezikun e shfaqjes së Sindromit Rey, sëmundje e trurit dhe e organeve të abdomenit.

Si rregull, gratë shtatëzëna duhet të mënjanojnë marrjen e aspirinës. Një numër i madh komplikimesh gjatë shtatzanisë lidhen me këtë medikament, duke përfshirë dështimin dhe efekte të padëshiruara në zhvillimin e fetusit. Në disa raste, gjithsesi, mjeku mund të përshkruaj doza të ulta të aspirinës për të ndihmuar në trajtimin e disa gjëndjeve patologjike të nënës.

Asimilimi i dozave shumë të larta të aspirinës mund të shkaktoj helmim. Simptomat përfshijnë frymëmarrje të shpejtë, të vjella, sjellje të çuditshme dhe në raste më të rënda, koma.

Nevojitet kujdes mjekësor i menjëhershëm.

Aspirina dikur ishte shkaku më i zakonshëm i helmimit tek fëmijët. Prezantimi i paketave rezistent ndaj fëmijëve ka dhënë rezultat në uljen e incidencës së helmimit, por si çdo medikament tjetër, duhet të mbahet larg këtyre të fundit.

_17 Indikacionet

ASPIRINA

Metotreksati: nuk këshillohet administrimi i acidit acetilsalicilik tek pacientët që marrin metotreksati ( rritin toksicitetin nga metotreksati).

Acidi valproik : shmangni përdorimin e salicilateve në rastet e trajtimit të konvulsioneve me acid valproik.

Hipoglicemikët: në pacientët që trajtohen me hipoglicemikë (sulfonil ure dhe insulinë), ASA mund të rrit rrezikun e hipoglicemisë. Kërkon kujdes!

Terapi me kortizonik: meqë glukokortikoidët reduktojnë salicileminë, rekomandohet të bëhet kujdes për helmimet e mundshme nga salicilatet kur ndërpritet trajtimi hormonal.

Mënyra e administrimit : acidi acetilsalicilik Beta-bllokuesit: njëkohësisht me administrimin (aspirina-ASA) nuk duhet të merret me stomak e beta-bllokuesve duhet bërë monitorimi i vlerave bosh për të zvogëluar rrezikun e toksicitetit të presionit. gastrik (ulçer dhe komplikacione të tjera).

ACE-inhibitor: administrimi i njëkohshëm i acidit Pacientët me astmë, urtikarie kronike, rinit acetilsalicilik në doza të larta (>= 325mg/ditë) kronik: administrimi i acidit salicilik kërkon me një ACE-inhibitor në pacientë me insufiçiencë kujdes të madh në rastet me urtikarie (rash) apo kardiake kronike ka lidhje me një rritje të rinit pasi mund të shkaktojë skuqje dhe kruarje vdekshmërisë. Kjo lidhje nuk është vërejtur në të lëkurës, angioedemë, bronkospazëm pacientë që merrnin ASA në doza më të vogla(<= paroksistike dhe dispne të rëndë deri në vdekje.

160mg).

Ndërhyrje kirurgjikale: marrja e ASA duhet të Antiacidi : këshillohet monitorimi i nivelit ndërpritet disa ditë përpara operacionit që të mos plazmatik të salicilateve në fillim dhe në fund të ndikojë në cilësinë e gjakut. terapisë me antiacid. Antiacidet që përmbajnë Podagër: meqë acidi acetilsalicilik mund të rrisë bikarbonat duhet të merren rreth 2 orë nga ureminë, administrimi i tij kërkon kujdes në marrja e acidit acetil salicilik. (bikarbonati favorizon ekskretimin e salicilateve duke pacientët e prekur me podagër. reduktuar aktivitetin terapeutik).

Insufiçencë hepatike: administrim i kujdesshëm në pacientët me insufiçencë hepatike (rrezik i Diuretikët: i shoqëruar me ASA mund të rrisë rrezikun e insufiçiensës renale akute, sidomos tek hemorragjisë gastrointestinale). pacientët e dehidratuar.

Insufiçencë renale: administrim i kujdesshëm tek pacientët me degradim të funksionit renal sepse Shtatzania: administrimi i acidit salicilik në mund të shkaktojë retension hidrik me shtatzani mund të shoqërohet me episode përkeqësim të aktivitetit renal. Në pacientët me hemorragjike si tek nëna ashtu dhe te fetusi. insufiçencë renale të rëndë, ASA kundërindikohet. Medikamenti nuk rekomandohet në trimestrin e fundit të shtatzanisë (rrezik i hemorragjisë, lindje Antikoagulant: ASA rrit rrezikun e hemorragjisë. e vonuar).

Tiklopidina, pentosifilina, heparina, Eksipientët: prania e kripërave të aluminit ose antitrombotikët : kombinimi me ASA kërkon magnezit reduktojnë përthithjen enterike të tetraciklinave. kujdes ekstrem për hemorragjinë.

_18

A/H1N1

Pandemia e ggripit ripit të der ra ve A/H1N1 e monitor uar n ga OBSh derra rav monitoruar ng

Vaksina dhe ef ektshmëria e saj efektshmëria

Pandemia A/H1N1 duket se është kërcënimi i ri • për botën dhe sfida e rradhës e Organizatës Botërore të Shëndetësisë. I ashtuquajturi gripi derrave apo gripi Meksikan u shfaq fillimisht në Kaliforni dhe në Meksikë në Mars-Prillit 2009 derisa u shpall pandemi botërore nga OBSh në • 11 Qershor 2009.

Në 6 Gusht u shënuan 174 913 raste ndër të cilat 1411 ishin fatale në 166 vende të botës.

Megjithëse shpërndarja moshore varion nga mosha 3 muajsh në 81 vjeç, 60% e pacientëve janë 18 vjeç ose edhe më të rinj.

Simptomat e para të këtij virusi janë ashtu si të • një gripi të zakonshëm duke përfshirë temperaturë, kollë, dhimbje koke, kyçesh, muskujsh apo fyti, rrufë ose diare. Jo domosdoshmërisht shfaq simptoma të dukshme.

• Por çfarë e bën të ndryshëm gripin e derrit nga gripi sezonal?

Gripi A/H1N1 ka transmetueshmëri më të lartë ndër njerëz sesa gripi sezonal. Gripi sezonal infekton përgjithësisht 10% e popullsisë, ndërsa në zonat e prekura nga virusi A/H1N1 janë infektuar rreth 30% e popullsisë.

Gripi sezonal përgjithësisht prek të gjitha moshat. Deri tani vetëm, një numër shumë i vogël rastesh gripi A/H1N1 ka prekur njerëz mbi 50 vjeç. Përgjithësisht të prekurit kanë qenë më të rinj se 50 vjeç dhe i përkisnin grupeve vulnerabël dhe atyre me mungesa në infrastrukturën shëndetësore.

Gripi sezonal ka trend të prekë vetëm moshat e reja dhe të moshuara. Gripi A/H1N1 ka shkaktuar shumë sëmundje në popullsinë e shëndoshë 25- 44 vjeç.

Ndryshe nga gripi sezonal, në 40- 50% të rasteve të prekurit nga virusi A/H1N1 kanë shfaqur simptoma të diaresë.

_19

A/H1N1

Në të tilla kushte ku vetëm në ShBA në 10 korrik u konfirmuan 37 246 raste zyrtare, shkencëtarë të OBSh u angazhuan për të parandaluar përhapjen në mënyrë urgjente të këtij virusi.

Vaksina e prodhuar, u realizua në dy forma:

mërkurit. (Etilmërkuri, nuk akumulohet, përballohet nga metabolizmi dhe largohet nga trupi shumë më shpejt se metilmërkuri).

të vetme vaksine për të rriturit dhe adoleshentët mbi 10 vjeç. Por ka vende ku qeveritë e të cilave i konsiderojnë fëmijët prioritet për vaksinimin e hershëm. Në të tillë raste ekspertët këshillojnë aplikimin e një doze vaksine në sa më shumë fëmijë të jetë e mundur nga mosha 6 muajsh në 10 vjeç. Por ka edhe njerëz që bëjnë përjashtim nga vaksinimi si:

Pavarësisht të gjithë sigurisë që jepet nga organet kopetente, ndodh që individë të preken edhe pas vaksinimit. Por asnjë vaksinë, përfshi edhe vaksinën e gripit A/H1N1 nuk siguron mbrojtje 100% nga virusi. Kjo vaksinë redukton ndjeshëm riskun e sëmundjes. Gjithashtu vaksina ka

Siguria e Thiomersalit është studiuar rigorozisht nga grupe të ndryshme shkencëtarësh. Nuk ka 1. Si injeksion në krah (kjo vaksinë përmban asnjë të dhënë intoksikimi nga ekspozimi ndaj viruse të inaktivizuar).

Thiomersalit në vaksina, në fëmijë apo të rritur, duke përfshirë gratë shtatzëna.

2. Si spraj nazal (përmban viruse të gjalla).

Gjithashtu nuk është gjetur asnjë lidhje e Shumica e vaksinave prodhohen nga vezët e mundshme midis përdorimt të vaksinës dhe pulës por edhe duke përdorur teknologjinë e Sindromes Guillain- Barre (Çrregullim i sistemit kulturës qelizore. Procesi i testimit dhe i prodhimit nervor periferik që shkakton dobësim të muskujve). është i ngjashëm me atë të vaksinës së gripit Ky sindrom mund të shkaktohet nga infeksione të sezonal dhe kjo e bën vaksinën kundër A/H1N1 ndryshme, përfshi edhe gripin. Ai zhvillohet njësoj po aq të sigurtë dhe me cilësi. si në njerëzit e vaksinuar, edhe ata të pavaksinuar Ekspertët e Imunizimit rekomandojnë një dozë duke mos patur asnjë lidhje me këtë dukuri.

•

Individë alergjik

•

Individë alergjik ndaj vaksinave të gripit.

•

Individë që zhvillojnë sindromin Guillain- Barre brenda 6 javëve të marrjes së vaksinës së gripit.

•

Fëmijët nën 6 muajsh ( Vaksina e gripit nuk aprovohet për këtë moshë)

•

Individë që kanë sëmundje të ndryshme me temperaturë (duhet të presin derisa të produktivitet 14 ditë pas vaksinimit. Individë që infektohen në 1-3 ditët e para mund të sëmuren. shërohen që të marrin vaksinën) Njerëzit mund të preken edhe nga forma të tjera Fakti që vaksina përmban Thiomersal është parë si të evoluara virusit për të cilat nuk janë vaksinuar, faktor risku për shëndetin, por faktikisht nuk është. e për pasojë nuk janë të mbrojtur. Mund të ketë Thiomersali përdoret për të parandaluar edhe raste ku individë pas vaksinimit janë sëmurë kontaminimin e vaksinës nga bakteriet gjatë nga viruse të ndryshme që nuk shkaktojnë grip përdorimit. Vaksina të inaktivizuara do të dhe simptomat e tyre janë ngatërruar me gripin. përmbajnë Thiomersal nëse do të aplikohen në disa doza. Disa produkte kanë gjurmë të Thiomersalit Organizata Botërore e Shëndetësisë siguron për kur kimikati përdoret si një agjent antibakterial gjatë efektivitetin e vaksinave ashtu sikurse ka ndoshur procesit të prodhimit, që më pas largohet gjatë me vaksinat e çfarëdo grip sezonal. Situata procesit të pastrimit. Thiomersali nuk përmban monitorohet çdo ditë nga vendet përkatëse dhe metilmërkuri, efektet toksike të të cilit janë të mirë merren masat e duhura për shpërndarjen e studiuara. Thiomersali përmban një formë tjetër të vaksinave në të gjithë botën.

_20

Nauzea

Nauzea: Menu për parandalimin e saj Nauzea ( ndjesia kur të vjen për të vjellë) që shoqërohet me ose pa nxjerrje të ushqimit, mund të ketë disa shkaqe. Shkaqet mund të jenë kanceri, aplikimi i kemioterapisë, radioterapia, dhimbje te forta, lodhja, sëmundje të ndryshme, medikamentet ose stresi.

Nqs shkaktohet nga aplikimi i kemioterapisë, nauzea dhe të vjellat shfaqen ditën që ndodh ky trajtim dhe mund të zgjasin 3 ose më shumë ditë pas kemioterapisë. Nqs shkaktohet nga radioterapia, nauzea dhe te vjellat fillojnë brënda 1 ose 2 orëve nga marrja e këtij trajtimi, i cili mund të bëhet në kraharor, abdomen ose pelvis dhe mund të zgjasë disa orë.

Nauzea është një ndjesi e cila kur vepron për një kohë të gjatë mund të ndikojë mbi oreksin tuaj dhe mund të keni humbje në peshë. Nqs sasia e të vjellurave është e madhe, mund të ndodh dehidratimi dhe trupi juaj mund të shfaqë probleme të shumta nga humbja e kripërave . Në mënyrë që të gjëndet një trajtim efikas për nauzean duhet ditur shkaku i saj. Nqs nauzea shkaktohet nga kemioterapia apo radioterapia rekomandohet të merret një mjekim suplementar për ta parandaluar .

Nauzea e cila shkaktohet nga ankthi apo lodhja mund të kontrollohet duke përdorur teknika relaksimi mentale dhe fizike ose duke bërë një ndryshim në dietën tuaj.Trajtimi efikas i nauzeas mund të jetë i ndryshëm në varësi të personit. Më poshtë mund të lexoni disa këshilla që mund t’i ndiqni: ¾ Këshillohet të ngrënit e 6 deri në 8 vakteve të vegjël në ditë në vënd të 3 vakteve të mëdha; kjo mund të sjellë përmisime të dukshme. ¾ Në mënyrë që të hiqen shijet e këqia të gojës rekomandohet shpëlarja e saj me nje solucion i cili përbëhet nga një lugë çaji sodë buke, 3/4 lugë çaji kripë dhe çerek gote uji të ftohtë ose të ngrohtë.

mjedis duhet të jetë i ajrosur mirë dhe të mos ketë erëra të forta të ushqimeve që po gatuhen. ¾ Rekomandohet marrja e lëngjeve të frutave dhe e pijeve me përmbajtje sodë gjatë gjitë ditës.

Kjo do t’ju ndihmojë juve të merrni kaloritë e nevojshme, ushqyesit dhe lëngjet kryesore të trupit.

¾ ¾ Rekomandohet ngrënia e ushqimeve të cilat kanë një temperaturë normale dhe duhet të shmanget ngrënia e ushqimeve të nxehta ose ¾ tepër pikante. ¾ Ushqimet të cilat janë tepër të ëmbla, të yndyrshme ose pikante mund të nxisin nauzean. ¾ Mjedisi ku ju duhet të ushqeheni duhet të jetë sa më i qetë dhe sa më i rehatshëm në mënyrë që ky proces të jetë sa më i mirë për ju. Ky

Rekomandohet mbatja e karameleve të vogla mente në gojë ose e fetave të limonit në mënyrë që të shmanget shija e keqe e gojës tuaj.

Nqs nauzea shoqërohet me të vjella, mund të ndodhë dehidratimi i cili është një problem shumë serioz. Pasi ndodh një episod vjelljeje duhet të shpëlash gojën dhe të mos pish asgjë për 30 minuta. Rekomandohet marrja e sa më shumë lëngjeve gjatë ditës të cilat mund të jenë lëngje frutash ( molla,boronica) ose pije me përmbajtje sode.

_21

Nauzea

Këshilla mjekësore Mos hezito të kërkosh një trajtim anti-emetik (kundër vjelljes) sepse ka disa preparate shumë të mira që mund të çojnë në qetësim. Është e 1 rëndësishme që këto preparate të përdoren në bazë të instruksioneve të tyre. Merr mjekimin për aq kohë sa t’i ke nevojë 2 dhe mos prit sa të shfaqet nauzeja për ta Mos i merr barnat kur e keni marrë atë. Nqs nauzea vazhdon edhe pas përdorimit të këtij stomakun bosh( kjo gjë lejohet preparati këshillohu me mjekun sepse mund të gjëndet një vetëm në qoftë se rekomandohet mjekim tjetër i cili mund të jetë më efikas. nga mjeku ose farmacisti juaj).

Një menu e efektshme:Sallatë me pulë dhe pjepër*

Rekomandohet ngrënia e ushqimeve të thata si psh. bukë e thekur, tost etj

In g r edientët Ing ¼ filxhan kos ¼ filxhan majonez 1 lugë gjelle limon i freskët ¼ lugë çaji kripë 5 filxhane me copa pjepri 2 ½ filxhana me copa pule 1 filxhan me rrush të bardhë ose të zi Një kastravec i copëtuar ne pjesë të v og l a

Përgatitja Fillimisht përzihet kosi dhe majoneza në një tas të madh. I hidhet lengu i limonit, kripa dhe përzihet bashkë me to. Më pas hidhen dhe të gjithë ingredientët e tjetrë dhe përzihen së bashku. Kjo sallatë mund të serviret menjëherë

ose mund të futet ne frigorifer sa të ftohet për të paktën 2 orë. Nuk rekomandohet të mbahet për më shumë se 24 orë. Mund të përgatiten 6 filxhane me këtë sallatë. Çdo filxhan përman 250 kalori dhe 19 gramë proteinë.

_22

MYKOLOGJI

Parandalimi dhe trajtimi i shpërthimeve të myqeve Sa më i lagësht ajri, aq më i madh është edhe përqëndrimi i sporeve. Sporet mund të qëndrojnë në fazë të “fjetur” për nje periudhë të gjatë kohe dhe kur kushtet bëhen më të favorshme ato fillojnë të zhvillohen. Kushtët e nevojshme janë në përgjithësi:

Dëmtimi biologjik është një prej shkaqeve më të mëdha të prishjes se materialeve organike.

Rreziku i myqeve, baktereve, insekteve, madje edhe prej mamalëve ( gjitarëve) është i pashmangshëm për materialet që ekspozohen në mjedise të varfra ose që ruhen në kushte të papërshtatshme.

Kërpudhat janë një grup kompleks organizmash që nuk janë as bimë as kafshë, por që sigurojnë ushqimin e tyre prej materialeve të gjalla ose të vdekura. Ato që jetojnë në materiale të vdekura si psh në letër ose në lëkurë, sekretojnë enzima dhe absorbojnë lëndët e tyre ushqyese. Kërpudha të ndryshmë rriten në materiale të ndryshme, por në një zonë të prekur mund të rriten një shumëllojshmëri kërpudhash të ngjashme.

•

Temperatura 10-35°C më një optimale prej 20°C e më sipër.

•

Lagështia relative më e madhe se 70% për nje rritje sa më optimale të kërpudhes.

•

Në përgjithësi rritja e mykut favorizohet nga errësira dhe mungesa e qarkullimit të ajrit, por mund të ndikojnë edhe faktorë të tjerë sikurse pH.

Në rast se kushtet e zhvillimit janë të favorshme atëhere prej sporeve do të prodhohen hife në formë flokësh, të cilat do të penetrojnë në materialet ku ato ndodhen. Hifet janë filamente të fazës rritëse të mykut. Ato prodhojnë enzima që shpërbëjnë materialin organik, duke e shfrytëzuar si ushqim për rritje. Kolonia e kërpudhës njihet më termin micelium.

Monitorimi i kërpudhave zakonisht realizohet përmës monitorimit të lagështirës relative në ambjente dhe përmës matjes së përbërjes së lagësht të objekteve. Në përgjithësi materialet organike në një ambjent me lagështi relative mbi 70%, janë vulnerabël ndaj rritjes së myqeve. Edhe në ato raste kur niveli i lageshtirës është i ulët, myqet mund të vazhdojnë të rriten edhe për pak kohë.

Myku është emri i zakonshëm që i jepet rritjes së Masat kontrolluese dukshme të një kërpudhe që rritet në nje material të vdekur dhe zakonisht ka pamjen e njollave më Prevenimi afat-gjatë i myqeve dhe kontrolli i push në sipërfaqen e matërialeve, që ruhen në epidemive mund të jetë i mundur vetëm përmes kontrolleve efektive të mjediseve, për tu siguruar kushte të ngrohta dhe me lagështirë. se kushtet janë të pafavorshmë për rritjen e tyre.

Biologjia e kërpudhave është e ndërlikuar, por në mënyrë të thjeshtuar mund të përshkruhet si Përdorimi i fungicideve kimike dhe të fumigandëve, të cilët aktualisht janë përkohësisht efektivë, nuk më poshtë: është më aq i pranueshëm për shkak të: Cikli i jetës se një myku filon më sporet. Ato janë • eficiencës së limituar të tyre të vogla dhe gjenden kudo në ajër.

_23

MYKOLOGJI

• mund të jenë toksikë

Trajtimi i shpërthimeve të myqeve

• kanë aftësi dëmtuese për objektet ku ndodhen.

•

Ataket aktive të myqeve duhet të trajtohen më kujdes duke pasur parasysh se miceliumi dhe sporet mund të shkaktojnë reaksionë alergjike dhe probleme respiratore tek disa njerëz.

Ndjeshmëria respiratore është subjekt i kontrollit të substancave të rrezikshme të shëndetit (COSHH).

Përdorimi i fungicideve kimike dhe i fumigantëve nuk i jep zgjidhje problemit kryesor të nje kontrolli të varfër mjedisor apo të defekteve në ndërtesë.

Masa të mira parandaluese •

Temperatura të ulëta nën 10°C inhibojnë zhvillimin e sporeve dhe ngadalësojnë rritjen. Temperatura shumë të ulëta (40oC) mund ti vrasin kërpudhat.

•

Në ambjente ku ekziston myk apo ku përpunohen materiale të mykura duhet të mbahen pajisje mbrojtëse sikurse maska dhe doreza.

•

Lagështirë relative e ulët. Nën 70% në mënyrë që të reduktohet ekuilibri i lageshtirës, në atë nivel që kërpudhat të mos mund të rriten.

•

•

Mjedise me oksigjen. Mjediset e oksigjenuara mund të vrasin shumicën e myqeve.

Maskat ndaj pluhurit që përdoren duhet të jenë konform standarteve europiane EN 149 katëgoria FFP2S. Materialet me myk duhet të mbyllen dhe izolohen në qese të posaçme deri në momentin kur ato do të trajtohen.

•

Zhvendosni myqet e dukshme duke i fshirë me kujdes me furçe drejt një zone të mirë ventiluar, ose duke përdorur aparatura me vakum, të cilat mund të mbledhin në filtrat e tyre micele dhe spore.

Pajisjet mbrojtëse respiratore duhet të përdoren si masat e fundit mbrojtëse dhe duhet të jenë konform EN 149 katëgoria FFP2S.

•

Mos përdorni ajër të ngrohtë për të tharë ambjentet e mykura apo objektet e ndryshme ( psh kur ka ndodhur një përmbytje), pasi një gjë e tillë mund të favorizojë rritjen e mykut. Përdorni freskuese dhe ajër të ftohtë.

•

Nqs është e nevojshme sipërfaqet mund të stërilizohen më alkol etilik 70%, por përdorimi i fungicideve dhe i stërilizuesve të tjerë duhet të kryhet përmes këshillimeve profesionale dhe konform Regullores se Kontrollit të Pesticideve 1986.

•

Në rastë emergjente, objektet mund të paketohen dhe të vendosen në frigorifer, për të shmangur dëmtimin e mëtejshëm të tyre dhe deri në momentin që të vendoset se si do të veprohet më tëj me to.

•

Temperatura mbi 50°C do t’i dehidratonin dhe vrisnin shumicën e myqeve brenda disa orëve. Kjo mund të përdoret si një masë kontrolluese efektive.

Udhëzues mbi ruajtjen Në ato raste kur një kontroll i plotë i ambjenteve nuk është i mundur, për ruajtjen e ambjenteve apo objekteve vulnerable duhet të përdoren këto udhëzues: •

Të sigurohesh që ndertesa është e papërshkrueshmë nga uji.

•

Mbani distancë prej mureve të jashtëm, prej të ftohtit, lagështirës së lartë dhe kondensimit.

•

Siguroni një qarkullim të mirë të ajrit në ambjentet përreth.

•

Rrisni nivelin e ventilimit përmes aparateve freskuese, hapjes së dyerve dhe dritareve në mënyrë periodike etj.

•

Mbajini objektët e pastra dhe mbrojini nga pluhuri dhe uji.

•

Kryeni nje inspektim të rregullt.

_24

TESTET LABORATORIKE

Testet laboratorike: faktorët që ndikojnë në alterimet e vlerave Disa rregulla bazë gjatë procedurave Testet laboratorike që masin përqëndrimin e një analiti (lënde të caktuar) në gjak ose në lëngje të tjera biologjike, përshkruhen nga mjeku me qëllim që të vlerësojë gjendjen e pacientit. Shumë faktorë ndikojnë në rezultatet laboratorike dhe mund të jenë burim i gabimeve të shumta. Disa prej tyre janë joanalitik dhe në tërësinë e tyre njihen si faktorë proanalitik të gabimeve.

Faktoret joanalitik që ndikojnë në rezultatet laboratorike janë:

-Ndryshimet biologjike ciklike.

Ndryshimet ciklike pasqyrojnë ndryshimin e përqëndrimit të analitëve në kohë, ditë, javë dhe muaj. Më i rëndësishëm është ritmi cirkadian që i referohet një ditë. Melatonina, një derivat i seretoninës, prodhohet në gjëndrën pineale dhe ndikon në funksionin e boshtit hipotalamushipofizë. Ky hormon prodhohet në errësirë, cikli gjumë-zgjim nxit prodhimin e melatoninës. Për këtë arsye, hormonet hipofizare dhe të gjëndrave të tjera që janë nën kontrollin e saj, janë më të lartë në mëngjes sesa në orët e vona të ditës. Disa hormone si psh: hormoni i rritjes (GH) çlirohet në mënyrë periodike gjatë ditës. Tregues biokimik të analizave rutinë si hekuri në gjak (sideromia), fosfataza, elektrolitet në urinë: Na+, K+, fosfatet paraqesin një variacion cirkadian të shprehur.

Për këta të fundit rekomandohet të merret gjaku në mëngjes jo shumë vonë pas zgjimit dhe në gjendje esëll ose të merret gjaku dy herë në ditë si psh: për kortozolin, gjaku merret në orën 800 të mëngjesit dhe në orën 1700 pasdite. Për të marrë një informacion të saktë mbi gonadotropinat këshillohet të merren 3 ose 4 kampione gjak çdo ½ orë, të përzihen serumet dhe me këtë pool serumi përcaktojme gonadotropinat.(tabela 1)

-Ushtrimet Fizike Nga analizat kimike rutinë që ndikohen nga ushtrimet fizike, përmendim kaliumin, fosfatet, kreatinën dhe proteinat. Ato ndryshojnë nga një sforcim fizik në tjetrin. Enzimat muskulore si CK, AST, acidi urik, bilirubina, kalçiumi rriten ndërsa glukoza dhe fosfatet ulen.

-Dieta Pas ngrënies ka një rritje të përqendrimit në gjak të glukozës dhe triglicerideve, gastrina dhe insulina rriten pas ngrënies, rriten gjithashtu natriumi, acidi urik, hekuri dhe laktatdehidrogjenaza. Kaliumi dhe fosfatet që i nënshtrohen një shifti drejt qelizave nga hiperinsulinemia pas ngrënies ulen. (tabela 2). Substancat që gjenden në ushqime mund të interferojnë në metodat e matjes të disa analiteve, psh: vanilina interferon në matjen e metaboliteve të katekolaminave, marrja e mishit ose e preparateve me hekur mund të japin një rezultat fals pozitiv për gjak okult në feçe. Një dietë e pasur në proteina ndihmon në përqendrimin e ures dhe klirensin e keratinës.

-Stresi Stresi mendor dhe fizik mund të ndikojnë në rezultatet laboratorike. Stresi indukton prodhimin e ACTH, kortizolit dhe katekolaminave. Psh: Pas infarktit akut të miokardit, kolesteroli bie pas 24 orësh në vlerën 60 % të asaj para infarktit, duke u normalizuar pas 3 muajsh

_25

TESTET LABORATORIKE

Pozicioni në momentin e marrjes se gjakut mund të shkaktojë ndryshime në vlerat e analizave biokimike. Qëndrimi për një kohë të gjatë në këmbë, rrit presionin hidrostatik, lëngjet dhe elektrolitet nga shtrati vaskular notojnë drejt intersticiumit duke shkaktuar hemokoncentrim.

Kjo rrit proteinat, kolesterolin, hemoglobinen. Qëndrimi shtrirë rikthen ujin drejt shtratit vaskular duke korriguar hemokoncentrimin. Ndaj në disa raste rekomandohet që pacienti të rrijë shtrirë 15 min para flebotomise për marrjen e gjakut për analizat laboratorike. Ushtrimet fizike, dieta, pozicioni janë lehtësisht të kontrollueshëm ndërsa stresi është i vështirë për t’u kontrolluar.

Tabela 1: Treguesit biokimik që paraqesin variacion domethënës diurnal Fosfataza acide* ACTH Katekolaminat Kortizoli Gastrina*

Hormoni i rritjes Hekuri Osteokalcina* Prolaktina* TSH*

* = më të larta pasdite dhe në darkë, të tjerat më të larta në mëngjes.

Tabela 2: Treguesit biokimik që ndikohen nga e ngrëna Klori* Gastrina Glukagoni Glukoza GH Insulina

Kalciumi i jonizuar Fosfatet* Kaliumi* Trigliceridet pH Urinar

* = më të ulura pas ngrënies, të tjerat më të larta.

Tabela 3: Llojet e antikoagulantëve dhe indikacionet e përdorimit të tyre Lloji i kampionit Gjak Total Palzëm

Antikoagulanti EDTA Li heparin Li heparin Na citrat Jodacetat/oksalacetat Florid/oksalat

Serum

Jo

Mekanizmi i veprimit antikoagulues Lidh kalciumin Frenon trombinën Frenon trombinën Lidh Kalciumin Frenon GAP-DH** Lidhet kalciumi Frenon enolazën, lidhet kalciumi ?

* Analiza e gazeve në gjak (pH, pO2, pCO2) ** Glieraldehid-3-fosfatdehidrogjenazë.

Procedurat për marrjen, përpunimin dhe matjen e kampioneve.

Aplikimet Hematologji BGA* Kimi klinike Koagulim Glukoze acid Laktat Glukozë Kimi klinike, hormone, markuesi tumoral etj.

_26

TESTET LABORATORIKE

Përdorimi i procedurave jo të përshtatshme për marrjen e gjakut mund të çojnë në gabime domethënëse të rezultateve finale të testeve laboratorike. Rekomandohet të përdoren tuba me vakum dhe age speciale që njëkohësisht me shpimin e venës shpohet edhe tapa e tubit duke u marr kështu sasia e duhur e gjakut. Tubat vihen me silikone që të evitohet adezioni i koagulit në paretin e tubit. Për analizat biokimike përdoret gjak venoz, arterial dhe gjak kapilar. Gjaku arterial është më i pasur në substanca që ushqejnë indet si psh: glukozë e O2, ndërsa gjaku venoz ka përqëndrim më të lartë të produkteve përfundimtare të metabolizmit si acide organike, amonium dhe CO2. Gjaku kapilar ngjan më shumë me atë arterial. Për analizat laboratorike përdoret gjak total, plazëm dhe serum. Përbërja e plazmës dhe e serumit janë të ngjashme, serumi nuk përmban Procedura e fibrinogjen dhe për këtë arsye marrjes ssëë proteinat totale në serum janë 3g/l gjakut më të ulura. Trombocitet gjatë formimit të koagulit çlirojnë kalium dhe për këtë arsye kaliumi në serum është 0.2-0.3 mmol/l më i lartë krahasuar me plazmën. Po ashtu fosfatet në serum janë 2mg/l më të larta se në plazëm. Në disa çrregullime hematologjike që shoqerohen me leukocitozë e trombocitozë diferencat e mësipërme janë më të ekzagjeruara. Për të ndarë plazmën në tub shtohen antikoagulant, antikoagulanti më i përdorshëm është heparina (rekomandohet Li heparinë). Heparina çvendos T4 nga proteina lidhëse duke dhënë vlera false të larta dhe kjo është një nga arsyet që për përcaktimet hormonale preferohet serum. Për matjen e markuesve të infarktit të miokardit si CK-MB dhe troponina rekomandohet plazëm e heparinizuar pasi serumi mund të japë vlera false të rritura të këtyre dy treguesve biokimik.

EDTA (etilendiaminëtetraacetati) është antikoagulant tjetër që përdoret në testet laboratorike. Kontaminimi i gjakut me EDTA rrit kaliumin, interferon në matjen e kalçiumit, magneziumit, fosfatazës alkoolike, kreatin kinazës dhe hekurit. (Tabela 3) Përdorimi i zhgutit për marrjen e gjakut venoz shkakton stazë venoze dhe mund të ndikojë në disa tregues laboratorik, mbajtja e zhgutit mbi 1 minutë rrit koncentrimin e proteinave, rrit përqëndrimin e kaliumit sidomos kur shoqerohet me hapje e mbyllje të dorës.

Hemoliza në tub ndikon në rezultatet e analizave laboratorike, hemoliza rrit K, Mg, laktatdehidrogjenazën, AST, proteinat totale, hekurin, fosfatet, amoniumin. Interferon në metodat e matjes se kolesterolit, triglicerideve, CK, CK-MB duke dhënë vlera false të larta, po me të njëjtin mekanizëm ul bilirubinen, insulinën dhe albuminën.

Elementet e figuruara të gjakut në tub bëjnë glikolizë, kalium, LDH, AST dalin nga eritrocitet drejt plazmës duke çuar kështu në ulje të glukozës, rritje në plazëm të kaliumit, LDH, AST. Që këto ndryshime të evitohen duhet të ndalet shpejt plazma ose të kryhen shpejt ekzaminimet laboratorike të kërkuara. Çdo laborator duhet të zbatojë protokollet për ruajtjen e kampioneve për ato ekzaminime që nuk bëhen brenda ditës.

_27

TEKNOLOGJI MJEKËSORE

Teknolo gji mjekësor e: Aparaturat më të ffundit undit Teknologji mjekësore: mjekësore dhe karakteristikat e tyre Të gjithë jemi dëshmitarë të zhvillimeve të vrullshme të teknologjisë, sidomos asaj të telekomunikacionit. Të njëjtën linjë përpiqet të ndjekë edhe shkenca e mjekësisë (ndonëse jo me të njëjtin vrull) përsa i përket mjeteve diagnostikuese apo terapeutike, që lehtësojnë punën e bluzave të bardha ose përmirësojnë shëndetin e njerëzve. Më poshtë po përmendim shkurtimisht disa pajisje tepër praktike. Një informacion më të detajuar mund ta gjeni në faqen e web-it : www.goldplustech.com .

Automatic Sensor Hand washer. Larja e shpeshtë e duarve mund të parandalojë infeksionet nga SARS-i, gripi, enteroviruset.

1

Karakteristikat Mekanizmi : -Sensor automatik me spraj që dezinfekton duart.

-Spërkatje automatike për të eliminuar viruset pa përdorur ujë.

Cilësitë : -Portativ, i sigurt dhe komod.

2

Blood Pressure Monitor [Arm]. Mat presionin

Di gital Stethoscope Digital Stethoscope.

arterial dhe pulsin në të njëjtën kohë.

Fjala e teknologjisë së fundit të auskultacionit.

Membrana piezopolimerike në kontakt me mikrofonin transmeton tingujt drejtëpërdrejt nga sipërfaqja e trupit, nëpërmjet filtrimit të përparuar dhe amplifikimit të modulit të tingullit në veshin e ekzaminuesit. Ky stetoskop siguron njëtingull shumë të qartë dhe në këtë mënyrë lehteson punën e ekzaminuesit për vënien e një diagnoze më të saktë.

Me anë të funksionit memorizues, përdoruesi mund të rregjistrojë deri në 60 matje.

3 Karakteristikat: Amplituda Presioni arterial: mmHg

30-280 mmHg

Pulsi:

40- 200 / min.

Rezolucioni: 1mmHg Perioda e matjes: ~ 30sek.

Fryrje/Çfryrje: Automatike

Precizioni ±3

±4%

Karakteristikat Amplifikim i tingullit : - 18 herë më shumë se stetoskopet e zakonshëm.

Software analizues zemër/mushkëri : - shfaqja e të dhënave në ekran, - ruajtja e të dhënave, - diagnozë kuantitative.

Volum dixhital : - 16 nivele kontrolli

_28

HTA

Parandalimi i hipertensionit arterial dhe kujdesi shtëpiak i pacientëve Hipertensioni arterial Përkufizohet si një vlerë e qëndrueshme e tensionit arterial mbi 140/90. Është sëmundja më e përhapur në popullatë.

Rreth 18-20% e popullsisë vuan nga hipertensioni arterial.

HTA klasifikohet si më poshtë: a) Hipertensioni primar (shkaktarët e të cilit janë të panjohur) b) Hipertensioni sekondar (vjen si pasojë më së shumti e patologjive renale)

Faktorët predispozues: kontraceptivët oralë, trashëgimia familjare, sasia e tepërt e sodiumit, alkooli, duhani, jeta sedentare, kaloritë e tepërta.

Shenjat: dhimbje koke, epistaksis (rrjedhje e gjakut nga hundët), alternime të shikimit, ndryshime te arteriolave të retinës, zhurma abdominale, pulse femorale të vonuar. g a: Dia gno za vvendoset endoset n gnoza ng Diagno Klinika:R adiografi toraksi, EKG, Gjak komplet, Kreatinemi, Azotemi.

Kujdesi infermieror: • Mbajtja e një perfuzioni indor të përshtatshëm • Informimi i pacientit rreth sëmundjes • Nxitja e aktiviteteve fizike Mjekimi.

Qëllimi: është kontrolli i HTA Medikamentet :Beta-bllokues,Kalçi-bllokues, Diuretikë, ACE-frenues

Edukimi shëndetësor: Rënia në peshë Mungesa e peshës është një hap tepër i rëndësishëm në normalizimin e hipertensionit. Madje nuk është e rastit që shpesh personat që vuajnë nga hipertensioni përfshihen në kategorinë e njerëzve me mbipeshë. Rreziku nga kilogramët e tepërt është më i madh kur mbipesha është grumbulluar në disa pjesë të trupit, konkretisht në bark dhe kraharor. Të mirat e mungesës së mbipeshës janë të shumta.

Përveç se ajo ndikon në uljen e tensionit të lartë arterial, vepron edhe në rënien e nivelit të kolesterolit etj. Gjithashtu, ndihmon në ë rregullim e niveleve të sheqerit në gjak në rast diabeti.

Shmangia e alkoolit dh e e duhanit.

Duhani shkakton çarjen e kapilareve dhe ndikon në humbjen e elasticitetit të tyre. Është provuar se edhe një cigare është e aftë të shkaktojë çarje dhe kjo sepse, presioni i gjakut që qarkullon në brendësi të kapilarëve, rritet.

Shman gia e str esit Shmangia stresit Stresi funksionon sikurse duhani, duke çuar në rritjen e tensionit të gjakut. Personat e brezit të tretë janë më të prekur nga hipertensioni pasi kapilarët e tyre janë më të fortë, më pak elastikë, për shkak të moshës.

I ftohti është një faktor rëndues për hipertensionin, megjithëse shumë e injorojnë.

_29

HTA

Proçedura e matjes së tensionit në kushte shtepiake Sugjerohet një manshetë me madhësi të përshtatshme.

Nëse personi ka kryer aktivitet duhet të pushojë për rreth 15-20 min. Personi shtrihet në pozicion ku zemra dhe balli janë në një nivel.

Krahu ku do bëhet matja duhet të jetë i zhveshur.

Vendoset mansheti dhe stetoskopi në krah dhe fryhet mansheti deri sa të arrihet presioni i duhur. Lirohet valvula që mansheti të filloje të shfryhet. Dy goditjet e para të njëpasnjëshme tregojnë presionin sistolik, tingulli i poshtëm tregon presionin diastolik.

Çfarë mund të bëhet në kushtet e shtëpisë, nëse këta pacientë pësojnë krizë hipertensioni?

Në rastet e shtëpisë, ndihma më e mirë dhe më e shpejtë që mund t’i jepet pacientit është futja e këmbëve në një enë me ujë të ngrohtë, pastaj duhet t’i jepet adalati, i cili duhet vënë nën gjuhë dhe duhet pritur derisa të qetësohet. Nëse gjendja vazhdon të jetë e njëjtë duhet të shkoni urgjent te mjeku specialist.

Uji i ngrohtë ndihmon në zgjerimin e enëve të gjakut, lehtëson qarkullimin e tij, dhe largon fluksin e gjakut nga pjesët e rrezikshme të organizmit, si truri dhe zemra.

Parandalimi i hipertensionit arterial duhet të nisë me eliminimin e të gjithë faktorëve që shërbejnë si burim për shfaqjen e hipertensionit. Të tilla janë kryerja e një jete aktive, me sa më shumë aktivitet fizik, eliminimi i duhanit, kufizimi i kripës, ushqimeve me kalori që përmbajnë shumë yndyra, sheqernave.

_30

ZBARDHJA E DHËMBËVE

Zbardhja e dhëmbëv dhëmbëvee, si mund ta realizojmë?

Dhëmbët e bardhë e të shndritshëm dhe buzëqeshja rrezatuese konsiderohen jo vetëm si një nga standartet bazë të bukurisë, por edhe si një nga mënyrat më efektive për t’u dukur të rinj, tërheqës, të sigurt në vetvete.

Ngjyra natyrale e dhëmbëve është rezulat i ndërveprimit të një shumësie faktorësh: • Trashëgimia Trashëgimia. Individë të ndryshëm ashtu sikurse dallojnë nga njëri-tjetri nga ngjyra e flokëve, e syve, dallojnë edhe nga ngjyra e dhëmbëve. Kjo ngjyrë mund të variojë nga e bardhë në nuanca të së verdhës dhe grisë. Ajo nuk ndikohet nga veprimi i agjentëve zbardhues meqënëse është e lidhur me vetë ndërtimin strukturor të dhëmbit.

mëdha e fluorit (Fluoroza) ndikojnë në shfaqjen e njollave të verdha ose kafe , të cilat janë shumë të vështira të eleminohen edhe me teknikat e zbardhjes profesionale.

• Traumat dentare. Si rezultat i tyre, në dhëmbë krijohen plasaritje në të cilat akumulohen sasira të mëdha pigmentesh dhe mbeturinash ushqimore, të cilat me kalimin e kohës, bëhen shkak për ndryshimin e ngjyrës së dhëmbëve.

• Mosha. Ekziston nje korrelacion midis moshës së individit dhe ngjyrës së dhëmbëve të tij. Me kalimin e moshës dhëmbët kanë tendencën të zverdhen, të ndryshojnë ngjyrë si rezultat akumulimit në sipërfaqe të tyre të pigmenteve me prejardhje të ndryshme. Për këtë arsye zbardhja e dhëmbëve tek moshat e Zbardhja e dhëmbëve përbën sot procedurën reja është më e lehtë dhe më efektive sesa në kozmetike më në modë në mbarë botën.. Ajo mund të aplikohet: moshat më të mëdha.

onet e të n g rënit. Konsumimi i kafes, • Mbi dhëmbë të veçantë, të cilët i janë • Zak Zakonet ng nënshtruar trajtimit endodontik (heqjes së verës së kuqe, çajit, Coca Cola-s, ushqimeve nervit dhe mbushjes së kanaleve). Kjo teknikë me pigmente të tilla si karrotat, qershitë, njihet me emrin zbardhje interne (Internal vishnjet ndikojnë në ndryshimin e ngjyrës së bleaching) ose zbardhje jo vitale ( Non vital dhëmbëve. Individët që kanë pësuar një bleaching) dhe realizohet vetëm në mënyrë ndryshim të ngjyrës për shkak të këtyre profesionale në klinikën dentare . faktorëve përbëjnë kandidatët idealë për procedurat e zbardhjes.

• Mbi të gjithë sistemin dhëmbor, i cili ka pësuar ndryshime të ngjyrës nga shkaqet e • Pirja e duhanit. Nikotina në përbërje të sipërpërmendura. Kjo teknikë quhet zbardhje duhanit depozitohet në sipërfaqe dhe në eksterne (external bleaching) ose zbardhje brendësi të dhëmbit duke i dhënë atij një vitale (Vital bleaching) dhe mund të nuancë të kaftë. realizohet qoftë në shtëpi nga vetë individi, qoftë në mënyrë profesionale në klinikën • Medikamentet. Përdorimi i tetraciklinës dentare. gjatë fëmijërisë si dhe marrja në sasira të

_31 Është e rëndësishme të theksojmë se dhëmbët e çdo individi reagojnë në mënyrë krejt unike ndaj procedurave të zbardhjes. Rezulatet varen nga ngjyra natyrale e dhëmbëve tuaj ( në dhëmbët me nuancë të verdhë efektiviteti i zbardhjes është më i lartë), faktorët që kanë ndikuar në ndryshimin e ngjyrës së tyre dhe teknika e zbardhjes e përdorur. Për këtë arsye, përpara çdo procedure zbardhjeje është mirë të konsultoheni me mjekun stomatolog, i cili do t’ju ndihmojë të parashikoni në mënyrë objektive zbardhjen maksimale që mund të arrihet në dhëmbët tuaj si dhe të zgjidhni procedurën e duhur për ju.

ZBARDHJA E DHËMBËVE ndërkohë që efekti zbardhues zgjat njëlloj sikurse për xhelet.

3 . Sistemet e zbardhjes me lugë lugë. Kjo teknikë konsiston në vendosjen e xhelit me përmbajtje peroksidi në një lugë e cila mbahet në gojë disa orë në ditë ose gjatë

Cilat janë teknikat kryesore të zbardhjes së dhëmbëve?

• Në shtëpi 1 . Pastat zbardhuese. Përveç përbërësve abrazivë, të cilët janë të pranishëm në të gjitha pastat e dhëmbëvë, pastat

gjithë natës, për 4 javë ose edhe më gjatë në varësi të shkallës së cngjyrosjes së dhëmbëve dhe zbardhjes së dëshiruar.

Lugët mund të jenë të parafabrikuara, pra me formë dhe madhësi standarte për të gjithë, ose mund të pregatiten nga dentisti në mënyrë që t’i përshtaten me saktësi sistemit tuaj dhëmbor dhe të garantojnë një kontakt maksimal midis agjentit zbardhues dhe sipërfaqes së dhëmbëve. Teknika e fundit realizohet nën mbikqyrjen e dentistit, i cili ju udhëzon me saktësi mbi përqëndrimin e peroksidit që duhet të përdorni, kohën e mbajtjes së lugës dhe kohëzgjatjen e procedurës. Rezultatet e arritura janë optimale dhe zbardhja mund të zgjasë për 6 muaj deri në disa vjet.

zbardhuese përmbajnë edhe peroksid hidrogjeni, i cili vepron mbi njollat sipërfaqësore duke i asgjësuar ato. Por, meqënëse përqëndrimi i agjentit zbardhues është i vogël dhe e tillë është edhe koha e ekspozimit ndaj tij, rezultatet që arrihen me • Zbardhja profesionale përdorimin e këtyre pastave janë tepër Zbardhja profesionale e dhëmbëve e realizuar në modeste. klinikën dentare përfaqëson teknikën që 2 . Xhelet dhe stripat zbar dhues zbardhues dhues.. Xhelet garanton rezultatet më të shpejta dhe më zbardhues janë përbërje me bazë peroksidi, afatgjata. Në këtë teknikë, xheli zbardhues me të cilat aplikohen me anë të një furçe direkt përqëndrim të lartë peroksidi aplikohet në sipërfaqen e dhëmbëve 2 herë në ditë drejtpërsëdrejti në sipërfaqen e dhëmbëve mbi të gjatë 14 ditëve. Rezultatet fillestare vihen cilat mbahet për 15-20 minuta. Rezultatet vihen re brenda pak ditësh; efekti përfundimtar re që në seancën e parë menjëherë pas trajtimit , zgjat rreth 4 muaj. Stripat jane fletë të holla por në rastet kur kërkohet një zbardhje drastike, të tejdukshme, të veshura me xhel mund të jenë të nevojshme disa seanca. Përvec peroksidi. Edhe ato aplikohen 2 herë në ditë shpejtësisë së shfaqjes së efektit zbardhues, kjo për 30 minuta gjatë 14 ditëve dhe fillojnë teknikë ka avantazh edhe qëndrueshmërinë në të japin rezultat brenda disa ditëve, kohë dhe kohëzgjatjen e madhe të tij ( 2-3 vjet).

_32

ZBARDHJA E DHËMBËVE

Disavantazhet e vetme janë kostoja më e madhe krahasuar me procedurat e tjera dhe

pas cdo ngrënie me pasta me përmbajtje agjentësh zbardhues.

Cilat janë efektet anësore të saj?

PAS

PARA

Dy efektet anësore kryesore të zbardhjes janë: • Rritja e përkohshme e ndjeshmërisë së dhëmbëve ndaj ushqimeve pijeve të nxehta ose të ftohta, e cila zakonisht pakësohet pas 48 orësh dhe zhduket plotësisht në përfundim të trajtimit.

• Irritimi i përkohshëm i mishrave të dhëmbëve , i cili është rezultat i përputhjes jo të mirë të lugës me dhëmbët, me pasojë rënien në kontakt të mishrave me agjentin zbardhues që ka veti kaustike. Në rastin e zbardhjes profesionale të realizuar në klinikën dentare, mbindjeshmëria postoperatore ndaj ushqimeve ky irritim ka pak të ngjarë të ndodhë, të ftohta apo të ngrohta. meqënëse dentisti merr masa të posaçme për Për sa kohë shfaqet efekti maksimal i ta parandaluar atë.

zbardhjes?

Si mund të pakësohen apo të

Rezultatet variojnë nga njëri individ në tjetrin. eleminohen ato?

Në disa njerëz dhëmbët pësojnë një zbardhje drastike brenda pak ditësh, ndërsa në të tjerë Nëse keni mbindjeshmëri pas një procedure brenda disa muajsh. Në shumicën e rasteve efekti zbardhuese ka disa mënyra që mund t’ju maksimal vihet re për 2-3 javë. Megjithatë ndihmojnë ta eleminoni atë: shfaqja e tij përcaktohet nga procedura e përdorur dhe ngjyra natyrale e dhëmbit. Në dhëmbët me nuancë të verdhë rezulatet jane më të mira sesa në dhëmbët me nuancë kafe apo gri.

Në këta të fundit, procesi i zbardhjes është më i vështirë dhe kërkon një periudhë kohe më të gjatë.

Sa zgjat zbardhja?

Asnjëra nga procedurat e sipërpërmendura nuk garanton një zbardhje të përjetshme të dhëmbëve tuaj. Kohëzgjatja e saj varet jo vetëm nga procedura e përdorur, por edhe nga kujdesi që ju tregoni pas zbardhjes . Për të patur efekte sa më afatgjata: • Duhet të evitoni duhanin, ushqimet dhe pijet që përmbajnë ngjyrues te tilla si: kafeja, vera • Ndërpriteni procedurën zbardhuese dhe pas 2-3 ditësh filloni përsëri. Kjo do t’i japë kohën e e kuqe, çaji, Coca-Cola, qershitë, vishnjet, duhur dhëmbëve tuaj për t’u përshtatur me të. karrotat etj • Duhet të respektoni në mënyrë rigoroze • Mbajeni lugën individuale në gojë për një periudhë kohe më të shkurtër. rregullat e higjienës dentare: larje e dhëmbëve

_33 • Lani dhëmbët pas çdo ngrënie me pasta për dhëmbë sensitivë, të cilat përmbajnë nitrat kaliumi i cili ndihmon në qetësimin e mbaresave nervore të dhëmbit.

ZBARDHJA E DHËMBËVE meqënësë mbi to mungon shtresa e smaltit mbi të cilën e ushtron efektin agjenti zbardhues.

• Në dhëmbë me dëmtime të smaltit.

• Pyesni dentistin ose farmacistin për produkte me përmbajtje fluori, të cilat ndihmojnë në • Në individë alergjikë ndaj peroksidit. rimineralizimin e dhëmbëve.

• Në mbushje dhe korona (këllëfë).

Mbushjet prej amalgami, prej kompoziti ( A dëmtohen dhëmbët n ga pr ocedurat e ng procedurat mbushjet e bardha), këllëfët, urat, fasetat nuk zbardhjes? mund të zbardhen. Aplikimi i agjentëve zbardhues në individët që kanë punime të tilla Nga studimet klinike dhe mikrosopike të kryera në gojë rezulton në një zbradhje jouniforme. deri tani mbi dhëmbët që i janë nënshtruar Për këtë arsye është e nevojshme që pas zbardhjes është konstatuar se nuk ka ndryshime procedurës së zbardhjes, mbushjet e vjetra të domethënëse strukturore te tyre nëse zëvendësohen me mbushje të reja ngjyra e të përqëndrimi i peroksidit të hidrogjenit nuk është cilave do të përshtatet në mënyrë precize me më i madh se 10%. Produktet për zbardhje që ngjyrën e dhëmbëve tashmë të zbardhur. përdoren në shtëpi përmbajnë përqëndrime të ulëta të agjentit zbardhues ( peroksid karbamidi gjyr osjet e dhëmbëv • Në çn çngjyr gjyrosjet dhëmbëvee të shkaktuara 10%, i cili është ekuivalent me perqëndrimin prej n g a tetraciklina.

Në këtë situatë, 3% e peroksidit të hidrogjenit). Ndërsa në rastin procedurat e zbardhjes zgjasin për një kohë e produkteve të përdorura në klinikat dentare, më të gjate ( rreth 6 muaj në rastin e zbardhjes edhe pse ato kanë një përqëndrim më të lartë në shtëpi dhe disa seanca në rastin e zbadhjes (15-30% peroksid hidrogjeni), koha e ekspozimit profesionale) dhe efektet e arritura janë mjaft të dhëmbëve ndaj tyre është mjaft e shkurtër dhe modeste. prandaj nuk shkaktojnë dëmtime të smaltit .

Cilat janë kufizimet e procedurave të zbardhjes: • Mosha dhe shtatzania. Zbardhja nuk rekomandohet në fëmijët nën moshën 16 vjeç, sepse në këtë moshë kjo procedurë shkakton mbindjeshmëri të theksuar të dhëmbëve. Po ashtu ajo nuk rekomandohet as në gratë shtazëna, sepse ende nuk ka studime të cilat të tregojnë efektet e këtyre procedurave mbi fetusin që ajo mbart.

• Individët me dhëmbë të ndjeshëm, të prishur ( karies), me sëmundje të mishrave të dhëmbëve apo me rrënjë të ekspozuara. Në të gjitha këto situata aplikimi i agjentëve me përmbajtje peroksidi ndikon në shfaqjen e mbindjeshmërisë dhe dhimbjes pas trajtimit. Në individet me karies është i nevojshëm mjekimi i tij dhe mbushja e dhëmbit përpara se ata t’u nënshtrohen procedurave të zbardhjes. Ndërsa në rrënjët e ekspozuara (të cilat paraqesin një nuancë të verdhë) këto procedura nuk kanë asnjë efekt,

Gjendet nnëë librarit libraritëë kr y esore nnëë vend

ATLASI I ANATOMISE: APARATI MUSKULOSKELTIK

_34

MENOPAUZA

INTER VIST A/ FFlet let mjekja gjinek olo ge, Ko zeta Mustafaraj INTERVIST VISTA/ gjinekolo olog Kozeta

Menopauza, kur duhet të përdoret terapia zëvendësuese hormonale Si shfaqet menopauza?

Menopauza është pjesë e rëndësishme e jetës së gruas, që shoqërohet me ndryshime të shumta në organizmin e saj. Ndryshimet hormonale që karakterizojnë këtë periudhë ndikojnë në sistemin kardiak, nervor dhe kockor të gruas. Në një intervistë, mjekja gjinekologe, Kozeta Mustafaraj shpjegon se si shfaqet menopauza, ndikimin e saj në organizmin e gruas dhe kur duhet të përdoret terapia hormonale zëvendësuese që përdoret për “ngadalësimin” e saj:

Çfarë është menopauza?

Menopauza është pjesë universale dhe e parikthyeshme e procesit të plakjes që përfshin sistemin riprodhues femëror, pas të cilit gruaja nuk do të ketë më menstruacione. Faktorët që ulin moshën fiziologjike të menopauzës janë të pakët dhe përfshijnë: duhanin, histerektomia (heqja e mitrës me vezore), etj. Ndryshimet hormonale mund të mos jenë përgjegjëse për hemorragjitë e çrregullta të kësaj periudhe, ndaj duhen përjashtuar me kujdes patologjitë më të shpeshta të kësaj periudhe si: fibroidet , polipet e mitrës, hiperplazia e mukozës uterine apo kancerit të mitrës. Gjatë kësaj periudhe ka një rënie të vlerave të testosteronit, duke bërë që gratë të jenë më të ekspozuara ndaj veprimit të estrogjenit të pakundërpeshuar me progresteron për një periudhë kohë të gjatë, çka çon në hiperplazi të endometrit që është paraprirës i kancerit të mitrës.

Si rezultat i ndryshimeve fiziologjike nën ndikimin e ndryshimeve të niveleve hormonale, gratë do të përjetojnë një numër të madh simptomash të përmbledhura nën termin sindromë klimaterik.

Këto simptoma përfshijnë: valë nxehtësie, pagjumësi, shtim në peshë, fryrje, ndryshime të humorit, menstruacione të çrregullta, dhimbje të gjirit, dhimbje koke. Simptomat klimaterike shkaktohen si rezultat i funksionit të çrregullt të vezoreve dhe luhatjeve të mëdha të nivelit të estrogjenit (dhe jo deficitit të tij), prandaj ndalimi i luhatjes hormonale nëpërmjet pilulave dhe zëvendësimit hormonal do të çojë në lehtësimin e këtyre simptomave.

Çfarë pasojash sjellin në organizëm këto ndryshime?

Për shumicën e grave të moshuara ka një rënie të tonusit pelvik çka do të manifestohet me prolapsin apo rrëshqitjen e organeve riprodhuese ose urinare. Këto shoqërohen më rendim vaginal, dhimbje të fundit të shpinës, etj. Shkaku i këtyre simptomave janë cistocela (rënia e fshikëzës urinare) rectocela( rënia e pjesës së fundit të zorrës së trashë ) dhe prolapsi uterin. Cistiti atofik, mund të shfaq shenjat e infeksionit të aparatit urinar, me urinim të shpeshtë, me urgjencë dhe mosmbajtje të saj. Gjatë kësaj periudhe gratë janë shumë të ndjeshme ndaj infeksioneve urinare, çka kërkon bërjen e urokulturës në të gjitha gratë me ankesa urinare. Të tjera ndryshime në këtë periudhë janë humbja e elasticiteti të lëkurës, rënia e densitetit mineral të kockave, etj. Arsyeja më e shpeshtë pse gruaja paraqitet tek mjeku është prania e

_35 valëve të nxehtësisë, këto valë janë të paparashikueshme në shpërthim, mund të përjetohen për disa vite, dhe janë të pranishme në 75 % të grave në periudhën e para dhe pas menopauzës. Valët e nxehtësisë e bezdisin gruan dhe shoqërohen me çrregullime të gjumit, destabilitet emocional, sidomos nëse janë të shpeshta dhe të forta. Këto episode vazomotore zgjatin pak minuta dhe janë me frekuenca që variojnë nga shfaqja e tyre çdo orë deri në 2-3 herë në ditë. Valët e nxehtësisë përshkruhen si një ndjenjë ngrohtësie apo nxehtësie që nisin nga pjesa kërthizës dhe zhvendosen për lart drejt kokës, të shoqëruar nga djersitje të kokës dhe trupit. Po ashtu të shpeshta janë dhe palpitacionet, dhimbjet e kokës, marrje mendsh.

MENOPAUZA menopauzë aq më e rëndë do të jetë osteoporoza.

Në zhvillimin e osteoporozës ndikon shumë raca (më e rëndë është në gratë e bardha), përdorimi i duhanit etj. Çfarë pasojash sjell në sistemin kardio-

vaskular të ggrr uas uas,, menopauza?

Një n ga patolo gjitë që lidhet me ng patologjitë menopauzën është osteoporoza. Pse ndodh ky fenomen?

Menopauza rrit riskun e grave për sëmundje koronare, pavarësisht nga mosha e gruas dhe kjo nëpërmjet veprimit të estrogjenit mbi metabolizmin e yndyrnave duke ulur vlerat e LDL (kolesterolit) dhe rritur HDL. Përdorimi i zëvendësuesve hormonalë sjell një ulje rreth 11% të sëmundjeve kardiovaskulare. Efekti më i mirë i estrogjenit duket mbi funksionin endotelial; progresi i arterosklerozës në gratë postmenopauzës është më i ngadaltë .

Po në sistemin ner vor on nerv or,, si ndik ndikon menopauza?

Osteoporoza është pasoja e drejtpërdrejtë e menopauzës. Me shpërthimin e menopauzës, densiteti kockor ulet shumë për shkak se absorbimi kockor është i përshpejtuar ndërkohë që formimi kockor mbetet në raportet e periudhës para menopauzës. Humbja kockore në vitet e para përbën rreth 20% të humbjes totale kockore. Efekti përfundimtar i menopauzës në humbjen kockore është ulja e fortësisë kockore çka çon në rritje të rrezikut për fraktura. Sa më herët të pushojnë se funksionuari vezoret aq më e madhe do të jetë humbja kockore dhe sa më e ulët të jetë masa kockore e gruas kur hyn në

Plakja si proces prek dhe disa aftësi njohëse dhe mungesa e estrogjenit mendohet se kontribuon në këtë proces duke ngadalësuar rënien e memories.

Perimenopauza është koha e shfaqjes së simptomave depresive të lidhura direkt me efektet hormonale nëpërmjet

_36

MENOPAUZA

luhatjes në vlerat e tyre si dhe nëpërmjet efekteve Koha për fillimin e terapisë varet nga gjendja të estrogjenit në çrregullimet e gjumit dhe shëndetësore e gruas. Pavarësisht nëse gruaja simptomave vazomotore. është peri apo post fazës së menopauzës duhet të përshkruhet terapia më e përshtatshme për Ka mendime se terapia hormonale që të, pasi të jetë këshilluar me mjekun për dor et gjatë menopauzës on në gjinekolog dhe t’i jenë shpjeguar të gjitha përdor doret menopauzës,, ndik ndikon shfaqjen e kancerit të gjirit... mundësitë. Ndër faktorët që ndikojnë në zgjedhjen e terapisë janë: gjendja shëndetësore personale dhe familjare, pirja e duhanit, etj.

Efektet anësore të terapisë hormonale

Është menduar që terapia hormonale të shoqërohet me rritje të riskut për kancer të gjirit në vlerat 1.1 deri 1.3. Ky risk shkon paralel me kohëzgjatjen e përdorimit. Lidhja e estrogenit me kancerin mendohet për faktin që risku i kancerit të gjirit rritet në gratë me menarkë (cikël) të hershëm dhe menopauzë të vonët, ndërsa lindjet në moshë të re dhe ndërprerja e ndryshimeve hormonale sjellin një ulje të riskut. Është fakt që gratë që kanë përdorur terapi zëvendësuese hormonale estro-progesteronike, kanë patur incidencë për shfaqje të masave tumorale të mirë lokalizuara, me përmasa më të vogla, paprekje të gjëndrave limfatike dhe me përqindje mbijetese Efekte të mundshme të terapisë hormonale zëvendësuese mund të jenë: fryrje, dhimbje të më të lartë . gjirit, hemorragji vaginale, dhimbje koke. Terapia Kur duhet të nis përdorimi i terapisë mund të merret me tableta nga goja , trahormonale? nsdermale (lëkurë) ose lokalisht në formë kremrash, unaza ose tableta. Nuk duhen të merren në rast hemorragjie që nuk i gjendet shkaku, sëmundje të mëlçisë, shtatzani, trombozë venoze etj. Produkte alternative me origjinë bimore dhe suplemente dietetike që përmbajnë përbërës fitoestrogjenik mund të jepen në periudhën e kalimit nga periudha e menopauzës në atë të postmenopauzës.

_37

VAGINOZA BAKTERIALE

Vaginoza Bakteriale •

Ç’është V za Bakteriale ?

Vaagino ginoza

•

Sa e shpeshtë është V za Vaagino ginoza Bakteriale ?

•

Si mer r et V za Bakteriale ?

Vaagino ginoza

•

Cilat janë shenjat dhe simptomat e V agino zës Bakteriale? ginozës

•

Cilat janë kkomplikacionet omplikacionet e V zës Vaagino ginozës Bakteriale?

pyetje pa përgjigje se si ndodh ndryshimi mikrobial në mjedisin vaginal. Shpesh disa aktivitete ose sjellje mund të rrisin riskun, të tilla janë:

•

Si af ekton V za Bakteriale ggratë ratë afekton Vaagino ginoza shtatzëna dhe bebet e tyre?

•

Si dia gnostik ohet V za Bakteriale? diagnostik gnostikohet Vaagino ginoza

•

•

Cili është trajtimi për V zën Vaagino ginozën Bakteriale?

Patja e një partneri të ri seksual ose e partnerëve të shumtë seksual.

•

Spërkatjet vaginale.

•

Pirja e duhanit.

•

Si mund të parandalohet V za Vaagino ginoza Bakteriale?

Nuk është i qartë se ç’rol luan aktiviteti seksual në zhvillimin e BV. Por është parë se gratë që nuk kane patur marrëdhënie seksuale jane me pak Vaginoza Bakteriale (BV) përkufizohet si një gjendje të riskuara. Nuk merret BV nga ndenjësja e vaginale jonormale që karakterizohet nga një tualetit, mbulesat e shtratit, të notuarit në rrjedhje vaginale ,me erë të rënde, dhimbje, kruarje pishina, ose nga prekja e objekteve rrotull tyre. ose djegie.BV ka qënë quajtur Gardnerella vaginitis, sipas bakterit që mendohej që shkaktonte këtë Cilat janë shenjat dhe simptomat? gjendje.Sipas studimeve të fundit është arritur në konkluzionin se BV nuk shkaktohet vetëm nga Gratë me BV mund të kenë një rrjedhje vaginale Gardnerella. Shkaktohet nga një prishje e balancës anormale me erë të keqe. Disa gra raportojnë erë së baktereve që rriten normalisht në hapësirën të rëndë si peshk i prishur. Rrjedhja nese eshte vaginale duke rezultuar në një tej rritje të baktereve prezente ka ngjyrë të bardhë ose gri. Mund të anaerobe, mukoplazmave dhe G.vaginitis. Vaginoza kenë djegie gjatë urinimit ose kruarje në pjesën e bakteriale nuk është e rrezikshme, por mund të jashtme të vaginës, ose të dyja së bashku. shkaktojë simptoma shqetësuese. Çdo grua me një rrjedhje vaginale jo të zakonshme duhet të Shpesh ndodh që shumica e grave me BV diagnostikohet në mënyrë që infeksionet më serioze raportojnë në përgjithësi mungesë shënjash dhe si klamidia dhe gonorrea, të mund të përjashtohen. simptomash.

Ç’është V za Bakteriale ?

Vaagino ginoza

Cilat janë kkomplikacionet omplikacionet e V zës Vaagino ginozës Bakteriale?

Sa e shpeshtë është V za Bakteriale?

Vaagino ginoza

Vaginoza Bakteriale (BV) është infeksioni më i zakonshëm i grave në moshën e riprodhimit në Në shumicën e rasteve, BV nuk shkakton koShtetet e bashkuara të Amerikës , BV është e mplikacione. Por ka disa risqe serioze nga BV të cilat janë: zakonshme tek gratë shtatzëna. .

Si mer za Bakteriale ? merrr et V Vaagino ginoza Nuk njihet mire fakti se si gratë marrin BV. Ka shumë

•

Prania BV mund të rrisë dyshimin për infeksionin me HIV nëse gruaja është ekspozuar ndaj virusit.

_38 • •

VAGINOZA BAKTERIALE

Prania e BV rrit shanset që një grua e Si dia gnostik ohet V za bakteriale? diagnostik gnostikohet Vaagino ginoza infektuar me HIV të mund t’ja kalojë HIV parterit te saj.

Prania e BV ka qenë lidhur me një rritje në zhvillimin e infeksionit pas procedurave kirurgjikale të tilla si histerektomi ose një abort.

•

Prania e BV gjatë shtatzanisë, mund të rrisë riskun për zhvillimin e komplikacioneve, sikurse është lindja e parakohshme.

•

Prania e BV mund të rrisë dyshimin për një tjetër sëmundje seksualisht të transmetueshme te gratë si për shembull herpes Kur një grua raporton një rrjedhje të pazakontë simplex virus (HSV), Klamidia dhe gonorrhea. vaginale, mjeku bën një seri pyetjesh rutinë për të ndihmuar në dallimin midis formës së butë nga ajo më e rënda. Çështje të tjera që mund të tregojë praninë e një gjendje më të rëndë përfshijnë temperaturë, dhimbje pelvike, partnerë të rinj ose të shumte seksuale (sidomos marrëdhënie të pambrojtur) dhe një histori të infeksioneve seksualisht të transmetueshme.

Përveç këtyre pyetjeve, mjeku do të kryejë një ekzaminim të pelvisit.Gjatë të cilit duhet të shohë veshjen e brendshme të vaginës dhe qafës së mi-trës. Duhet të bëj një ekzaminim të ovareve dhe mitrës, duhet të mbledhi mostra për të kontrolluar për infeksione nga klamidia apo gonorrhea. Ekzaminimi i lëngut vaginal na jep informacion shumë të rëndësishëm për të dalluar BV nga sëmundje të tjera seksualisht të trasmetueshme psh trichomonas. Së fundmi , doktori mund të përdorë ‘Whiff test’ i cili Si V za bakteriale af ekton ggratë ratë Vaagino ginoza afekton përmban hidroksid kaliumi të lëngshëm. Kur një dhe bebet e tyre? pikë KOH e lengët bie në kontakt me një pikë të Gratë shtatzëna me BV shumë shpesh bëjnë lëngut vaginal te gratë me BV shkakton një erë si lindje të parakohshme ose bebet lindin nën peshë. peshk, në këto raste dyshohet per BV. Bakteret që shkaktojnë BV mundet që ndonjëherë të infektojnë uterusin dhe tubat e Cili është trajtimi për V zën Vaagino ginozën fallopit (tubat që mbartin vezët nga ovaret për Bakteriale? në uterus). Ky tip infeksioni quhet (sëmundja inflamatore pelvike) (PID). PID mund të shka- Megjithëse BV ndonjëherë mund të zhduket pa ktojë infertilitet ose mund të dëmtojë tubat trajtim , të gjitha grate me simptoma të BV duhet fallopian në mënyrë të tillë duke rritur rriskun të trajtohen për të shmangur komplikacionet. në të ardhmen për barra ektopike dhe infe- Partnerët meshkuj përgjithësisht nuk është rtilitet(shterpësi).Barra ektopike është një gjendje nevoja të trajtohen. Shpesh, BV mund të në të cilën veza e pllenuar rritet jashtë uterusit, përhapet midis partnereve seksuale femra. zakonisht në tubin fallopian i cili mund të Trajtimi është sidomos i rëndësishëm për gratë shtatzëna. . Të gjitha grate shtatzëna të cilat kanë këputet.

_39 patur një lindje të parakohshme ose bebe nën peshë duhen marrë në konsiderate për tu ekzaminuar për BV, pavarësisht nga simptomat, dhe duhen trajtuar nëse ato kanë BV. Të gjitha grate të cilat kanë simptoma të BV duhen kontrolluar dhe trajtuar. Disa mjekë rekomandojnë që të gjitha grate që kane bere histerektomi ose abort të trajtohen për BV para procedurave, pavarësisht nga simptomat, për të reduktuar rriskun për të zhvilluar një infeksion.

VAGINOZA BAKTERIALE

Si mund të parandalohet V za Vaagino ginoza bakteriale?

BV nuk është plotësisht e kuptuar nga shkenctarët dhe mënyra më e mire për ta parandaluar është e panjohur. Shpesh, dihet që BV lidhet me patjen e një partneri të ri seksual ose me patjen e shumë partnerëve seksualë.

Hapat e mëposhtëm të parandalimit mund të reduktojnë riskun e shkatërrimit të balances natyrale BV është e trajtueshme me antibiotikë që jepen të baktereve në vaginë dhe zhvillimin e BV: nga punonjësit e kujdesit shëndetësor. Dy • Ji i matur. antibiotikë të ndryshëm rekomandohen për të trajtuar BV: metronidazoli ose klindamicina.

• Limito numrin e partnerëve seksualë.

Gjithashtu mund të përdoren në grate shtatzëna ose jo, por doza e rekomandur ndryshon. Gratë • Përdor të gjithë ilaçet e përshkruara për trajtimin e BV, edhe nëse shenjat dhe me BV të cilat janë HIV-pozitive duhet të marrin simptomat largohen. të njëjtin trajtim si dhe ato që janë HIV-negative.

Të flesh pak është rrezik për shëndetin!

Nevoja njerëzore për gjumë ndryshon nga një njëri te tjetri, ka njerëz që janë të “vdekur” për gjumë dhe ka nga ata të tjerë që mund të flenë veçse pak orë gjatë natës. Po, studime të shumta kanë nxjerrë që çdo njeri ka nevojë mesatarisht për tetë orë gjumë në natë dhe sidomos është e nevojshme të bësh një gjumë të rregullt. Prirja aktuale është fjetja përherë e më pak, dhe shumë shpesh rëndësia e gjumit nënvlerësohet pa masë. Flihet më pak për të punuar më shumë, për të studiuar më shumë, për t’i kushtuar më shumë kohë vetes... Ajo që shumë njerëz nuk kuptojnë, përkundrazi, është se duke fjetur më shumë dhe me më shumë rregullsi mund të punohet, studiohet dhe jetohet shumë më mirë!

Pse një gjumë i mirë...

Pakëson rrezikun e sëmundjeve: Është vërtetuar se një njeri përsosmërisht i shëndetshëm, pasi ka humbur pesë orë gjumë, prodhon më pak qeliza të sistemit imunitar dhe rrjedhimisht, është shënjestër më e mundshme e sëmundjeve.

Ruan forcën e muskujve: Sipas studimeve të shumta, një mungesë e fortë gjumi mund të shkaktojë një pakësim të ndjeshëm të forcës muskulore.

Të mbash në formë trupin:

Mund të duket e çuditshme, por pikërisht gjatë gjumit organizmi prodhon 70% të dozës së përditshme të hormonit të rritjes (GH), i cili vihet në punë për të ripërtëritur lëkurën dhe për të formuar inde të reja kockore dhe muskulore.

Ul tensionin e lartë: Njerëzit që flenë mesatarisht më pak se tetë orë në natë, në mëngjes kanë një tension më të lartë se zakonisht.

Ruan fuqinë seksuale: Gjumi është shumë i rëndësishëm për një funksionim të mirë të organit, sepse gjatë aktivitetit të tij natën fluksi i gjakut i sjell oksigjen dhe lëndë ushqyese të domosdoshme.

Përmirëson aktivitetin mendor: Veproni me rregull. Kushtojini periudhës së zgjimit dhe gjumit të njëjtat kohë dhe kështu do të ndihmoni trurin të mbajë në nivele të larta përqendrimin dhe qartësinë mendore.

Të ndjehesh më mirë me veten dhe të tjerët: Ata që flenë pak dhe keq, gjatë ditës zakonisht janë të tendosur, gjithë nerva dhe e kanë më të vështirë ta lënë veten në dorë të emocioneve pozitive.

_40

KANCERI

“Mbi gjendjen e kancerit dhe mundësitë e kontrollit të tij në Shqipëri “ •

K anceri përbën një n ga pr oblemet më ng problemet madhore të shëndetit publik në shumicën e vvende ende v e të botës endev botës..

•

Më shumë se 10 milion njerëz në en çdo vit n g a kanceri botë, sëmur sëmuren ng dhe ky numër pritet të rrritet ritet n ga 10 ng milionë në vitin 2000, në 15 milionë në vitin 2020. (Organizata Botërore e Shëndetësisë, 2002).

Ni v eli i vvdekshmërisë dekshmërisë n g a kanceri Niv ng në raport më sëmundjet e tjera (%)

Nga të dhënat e Rregjistrit Qëndror Ndërspitalor të Kancerit pranë Klinikës Onkologjike Tiranë, në Shqiperi takohen çdo vit, rreth 4000 raste të reja të kancerit. Incidenca relativisht e ulët e kancerit në Shqipëri, (rreth 120 raste të reja për 100 000 banorë), krahasuar me atë të vendeve të tjera europiane, shpjegohet në rradhë të parë me strukturën moshore të popullsisë shqiptare që karakterizohet nga mbizotërimi i moshave të reja. Popullsia shqiptare është popullsia më e re në Europë, mosha mesatare e popullsisë është 31 vjeç, (më e ulta në Europë), dhe rreth 78% e shqiptarëve janë nën moshën 45 vjeçare. Në vitet e ardhshme, me ndryshimin e strukturës së popullsisë dhe rritjen e moshës mesatare, në vendin tonë, pritet një rritje e ndjeshme e shpeshtësisë së kancerit.

Shqipëri: Të dhëna demo g rafik demog rafikee Sipërfaqja: 28 748 kilometra katrore Produkti Kombetar Bruto/ $- per frymë: 2080 (2004) Popullsia 3 127 263 (2004)-Meshkuj: 1 558 376 (2004) Densiteti (banorë/km²) (banorë/km²)-108.7 Popullsia urbane --1 406 443 (45%) Shkalla e lindjeve/1000): 13.8 (2004) Shkalla e Standardizuar e Vdekjes, të gjitha shkaqet, të gjitha moshat: 847.17 per 100,000 Rritja vjetore e popullsisë (%): 0.8 Mosha mesatare: 31 vjeç Pritshmëria e jetës: 74.0 vjeç (M: 71.7vjec; F: 76.4 vjec.)

Popullsia nën 45 vjeç : 77.9 ( mesatarja pesë vjeçare 1996-2000) Popullsia mbi 60 vjeç (%): 9.2 (mesatarja pesëvjeçare 1996-2000)

Faktori tjetër i rëndësishëm që shpjegon incidencën e ulët të kancerit në Shqipëri është regjistrimi jo i plotë i të gjitha rasteve të kancerit, si rrjedhojë e mungesës së Regjistrit Kombëtar të Kancerit si dhe të një sistemi të njësuar dhe të detyrueshëm për denoncimin dhe regjistrimin e rasteve. Institucioni kryesor i grumbullimit dhe i përpunimit të të dhënave mbi sëmundjet kanceroze mbetet Regjistri Qëndror Ndërspitalor i Kancerit pranë Qendrës Spitalore Universitare “Nënë Tëreza”, Tiranë. Sipas të dhënave të Regjistrit Qëndror Ndërspitalor të Kancerit (viti 1996-2000) format më të shpeshta për meshkujt, sipas rradhës së shpeshtësisë janë kanceri i mushkërive, i lëkurës dhe i rrugëve urinare, ndërsa për femrat është kanceri i gjirit, i lëkurës dhe i sistemit nervor qëndror.

_41

KANCERI

K anceri Pulmonar Pulmonar:: Prevenimi dhe Scr eenin g-u Screenin eening-u

Shtyllat e një Pr og rami Kombëtar të Kontr oPro Kontrollit të Kancerit janë: •

Parandalimi Parësor

•

Zbulimi i hershëm

•

Trajtimi kurativ

•

Kujdesi paliativ

Kanceri Pulmonar është e vetmja sëmundje ku agjenti etiologjik gjendet në Industri. Më shumë se 90% e rasteve shkaktohen nga pirja e vullnetshme ose pasive e cigares. Ulja e vdekshmërisë nga ky kancer kërkon politika të shëndetit publik shumë efektive për të prevenuar fillimin e pirjes së duhanit.

Ulja e vdekshmërisë nga ky kancer kërkon që të identifikojë, këshillojë dhe trajtojë pacientët fumatorë. Njohja e faktit se mbijetesa në tumore të tjerë solidë (p.sh ai i gjirit, i qafës së mitrës, kolonit dhe prostatës) është e favorshme si pasojë e screening-ut dhe zbulimit të hershëm, në Kancerin Pulmonar, Paneli i Linjave guidë i NÇN nuk rekomandon Screening-un si Standart i Praktikës Klinike megjithëse të dhëna të sotme kanë konfirmuar mundësinë e kapjes së patologjisë në stadin e parë. Ata rekomandojnë pjesmarrjen e personit me risk të lartë për kancer pulmonar në një kontroll të herpashershëm, ku vlerësohet roli i CT (skanerit spiral) me doza të vogla rrezesh në këtë proces.

_42

KANCERI I GJIRIT

Kanceri i Gjirit në Shqipëri Kanceri i Gjirit është kanceri më i shpeshtë i seksit femër në vendin tonë ( 32% të tumoreve malinje). Nr. mesatar i rasteve të reja në vendin tonë është rreth 400 në vit. Kanceri i gjirit është shkaku kryesor i vdekjeve nga kanceri në gratë shqiptare. Ai përfaqëson 8,8% të vdekjeve nga tumoret malinje. Në vitet e fundit po e ndeshim këtë patologji më shpesh në moshat e reja nën 35 vjec. Megjithatë, incidenca e Ca të gjirit në Shqipëri është më e ulët se në vendet e tjera Europianë. (struktura e moshës më e re, mënyra e jetesës etj..). Në të ardhmen pritet një rritje e incidencës për shkak të ndryshimeve të faktorëve të sipërpërmendur.

Faktorët e rrezikut: Faktorët gjenetikë Nr. i pakët i lindjeve Gravidanca mbi moshën 30 vjeç

Zbulimi hershëm i Ca të gjirit

Menarke (menstruacionet e para) të hershme Vetë-egzaminimi Menopauza e vonshme

Egzaminimi klinik i gjirit

Ekspozimi ndaj radiacionit

Ekografia

Përdorimi i kontraceptivëve

Mamografia

Dietë e pasur me yndyrna (obeziteti)

IMR

Në gratë post-menopauzante, një rritje në peshë prej 10 kg rrit riskun për Ca gjiri Mungesa e aktivitetit fizik

Trajtimi i Ca të gjirit Ka 2 lloje të trajtimit të Ca të gjirit: -Trajtimi lokal ( kirurgjia+ Radioterapia) dhe trajtimi sistemik ( Kemoterapia, Hormonterapia, Terapia Target) Kemoterapia mund të jetë orale ose intravenoze.

Ajo sulmon të gjitha qelizat e trupit duke u munduar të asgjesojë të gjitha qelizat malinje. Për këtë arsye shoqërohet edhe me efekte anësore, ndër të cilat më të dukshme për pacientët janë rënia e flokëve, të vjellat etj Hormonoterapia Ka rol të rëndësishëm në ecurinë e Ca të gjirit në gratë që paraqiten me receptorë hormonalë pozitivë. 60% e tumoreve të gjirit janë të tillë. Përqindja më e lartë e receptorëve pozitivë është në gratë mbi 50 vjeç.

Terapia Target Kjo është një terapi e re dhe shumë efikase. Fjala “e targetuar” nënkupton që bari sulmon vetëm qelizat malinje, të cilat mbartin disa receptorë të caktuar me të cilët lidhet bari dhe frenon rritjen e qelizës tumorale. Njëri nga receptorët është për shembull ai HER-2. Nëse ky është pozitiv,

_43

KANCERI I GJIRIT

atëhere pacientja mund të mjekohet me barin Herceptin, i cili është provuar të zgjasë jetën e pacientëve. Duke qenë se këto barna nuk sulmojnë qelizat e shëndosha të trupit, japin shumë më pak efekte anësore.

Konkluzione Incidenca e Ca të gjirit rrritet ritet me rrritjen moshës.. Njohja e faktorëv faktorëvee riskantë, ritjen e moshës zbulimi i hershëm i sëmundjes dhe trajtimi i duhur sipas stadit dhe tipit të sëmundjes janë shumë të domosdoshme.

Rekomandime 1 Për gratë nën 40 vjeç: Vetë-ekzaminimi çdo muaj Ekzzaminim klinik çdo vit Mamografi vetëm në gratë me risk të lartë ( lezion i dyshimtë në ekografi)

2

Për gratë 40-50 vjeç Vetë ekzaminimi çdo muaj Ekzaminim klinik çdo vit Mamografi çdo 1-2 vjet

3 Për gratë mbi 50 vjeç: Vetë -ekzaminim çdo muaj Ekzaminim klinik çdo 6 muaj Mamografi çdo vit Ekzaminimi fizik dhe mamografia plotësojnë njëra-tjetrën.

Të përdorura së bashku ato zbulojnë më shumë se 96% të tumoreve të Ca të gjirit Gratë që kryejnë rregullisht vetë-ekzaminimin klinik, kanë një prognozë më të mirë nëqoftëse ato më vonë bëjnë Ca të gjirit.

_44

Refleksion ndjenjash Është shumë emocionuese, ndonjëherë tronditëse, kur do që të përcjellësh përjetime e momente të vështira të jetës tënde.Unë jam një grua, e cila përpara dy vjetësh gëzoja shëndet të plotë, gëzim, gjallëri dhe kisha një jetë të mbushur me evenimente të bukura.Por, një ditë të bukur shtatori, 2007, shpirti im u trondit nga lajmi i papritur i të qenit e rrezikuar nga sëmundja e frikshme për të gjithë e quajtur kancer. Jam e sigurt që edhe trimi dhe heroi më i madh do të tronditej nga ky lajm, sepse jeta është pasuria dhe dhurata më e bukur që Zoti na ka dhënë. Për mua jeta është dhurata që Zoti na ka bërë neve. Mënyra se si e jetojmë jetën tonë, është dhurata që i bëjmë ne Zotit. Ta bëjmë atë në mënyrë të tillë që të jetë një dhuratë e mrekullueshme. Por në këto pak rreshta dua të tregoj shkurt se si unë gjeta forcë dhe kurajë të luftoj dhe të triumfoj mbi sëmundjen. Një psikolog i njohur ka thënë: “Forca që buron nga vetë njeriu dhe bota shpirtërore e tij është më e fuqishme se çdo fenomen tjetër”.Njeriu e ka vetë veten në dorë, që ta ngrejë lart moralisht ose e kundërta.

O Zot, s’ka më tmerr sesa të arrijmë ditën e vdekjes dhe të zbulojmë se s’kemi jetuar.

Duke shfrytëzuar maksimalisht potencialin tim shpirtëror dhe psikologjik, unë zgjodha një motiv të bukur i cili u bë udhërrëfyesi im më i mirë. Çdo ditë e re që vjen, mua më thotë: shiko diellin, qiellin, lulet, yjet, fëmijët e tu të mrekullueshëm, njerëzit e dashur që të rrethojnë... dhe kjo është mrekullia që duhet të vlerësojmë. Të jetojmë çdo moment sa më bukur, duke bërë vepra të mira. Gjëja më e lehtë është dorëzimi. Por nëse veprojmë kështu, ne nuk kryejmë misionin e shenjtë për të cilin Perëndia na krijoi.

Në këtë mesazh, i drejtohem të gjitha grave dhe vajzave, të cilat kanë përjetuar ose përjetojnë momentin e vështirë e të luftuarit për jetën.

- Luftoni me gjithë forcën e shpirtit të dashura mike.

- Jemi krijesa që kemi misionin e shenjtë të të qenit nëna, bija, gra, motra. (A ka gjë më magjike se kjo?)

- Luftoni për jetën, kapitalin e çmuar.

- Gëzoni dhe shijoni gjërat më të bukura të cilat momenti jua rezervon.

- Quajeni veten speciale dhe do të shikoni që ngjyrat më të bukura do t’ju rrethojnë. Gëzimi dhe qetësia shpirtërore do të sundojnë mbi ju.

Mrekullia është se asnjëherë nuk mund ta humbni me të vërtetë e përgjithmonë vetveten.

Nëse për një moment ndjeni përbrenda një zbrazëtirë të madhe, diçka që ju mundon ju shkatërron e ju bren, diçka që ulërin përbrenda e kërkon të shpërthejë, është ajo e veçantaunikja-e mrekullueshmja që thotë: Jam akoma! Jam akoma unë! Jam këtu brenda!

Kërkomë! Zhvillomë, shkëmbemë! Vetëm atëherë kur ta ndjeni e ta kapni atë, do të filloni të zbuloni pak nga ajo që është thelbësore tek ju.

Elsa Veizi Thelbësorja nuk gjendet “atje jashtë”, ajo është brenda nesh.

Pedagoge e pianos Tiranë, 14 Janar 2010

_45

Unë jam e mbijetuar Quhem Drita Hasani, e martuar, kam tre fëmijë, dy djem dhe një vajzë. Banoj në Krujë. Kam punuar si telegrafiste në PTT të Krujës.

Në vitin 2001 në muajin Korrik fillova të ndjeja disa shqetesime në gjoksin e djathtë. Fill pas këtij shqetësimi shkova në Tiranë që të vizitohesha tek Dr. Adelina Mazreku. Pasi më ekzaminoi, ajo më tha që për një javë duhet të bëja analizat dhe bashkë me analizat të shkoja për t’u shtruar dhe për të bërë operacion.

Duke parë dhe dëgjuar për këtë lloj sëmundje, na u duk një gjë e pashërueshme mua dhe sidomos familjarëve të mi.

Unë kam një motër që jeton në Gjermani, e cila më ndihmoi që të bëja një vizitë edhe atje, tek mjeku i familjes. Ai më pa dhe i erdhi shumë keq edhe për moshën e re që kisha. Më kontrolloi dhe më tha se po pati të kishte mundësi do të më ndihmonte pa asnjë hezitim. Sëmundja ime përparonte. U angazhuan të gjithë për të gjetur një ndihmë për të gjitha shpenzimet. Duke kërkuar në të gjitha shoqatat bamirëse dhe të gjitha bizneset, më në fund doktori i sipërpërmendur më çoi tek një shoku i tij që kishte një klinike private. Doktori gjerman, me një zemër të madhe humane, vazhdonte të më konfirmonte dhe të më mbështeste duke më thënë se do të vazhdonte të ndiqte ecurinë e sëmundjes time. Pas ekzaminimit ai me referoi se nën sqetull kisha një masë prej rreth 9 cm. Në këtë kohë akoma nuk kishim gjetur ndihmat për shpenzimet e kësaj sëmundjeje. Mendimi i tij ishte për një kemoterapi, do të ma bënte falas, me shpresën se për të tjerat do të dilte një firmë ose shoqatë bamirësie. Për fatin tim të mirë, doli një firmë që financoi të gjitha shpenzimet për sëmundjen time. Unë kam bërë në fillim katër cikle kemo-terapi, çdo tre javë, pasta bëra 30 ditë rreze; pas tyre , përsëri katër cikle kEmo-terapi të tjera (gjithsej tetë cikle). Terapia e parë ishte e tmerrshme. Dy herë më kanë rënë flokët por përsëri më dolën.

I bëj apel të gjitha grave që kanë këtë sëmundje: duhet të kenë shumë kurajo në vetvete; shumë vullnet për ta përballuar, mos të mendojnë se në trupin e tyre ka diçka që nuk shkon.

Mendimi im është qe sjellja humane e mjekëve dhe e stafit mjekësor bëjnë që pacienti të ndryshojë mendimin për sëmundjen e tij dhe e inkurajojnë të besojë që një ditë do të shërohet. Por një gjë të veçantë që më këshillonte Doktori im i shkëlqyer Fran Hasa ishte “ushqehu mirë, pi lëngje ose 2-3 litra ujë ose lëng në ditë, dil dhe shëtit, mos rri në shtëpi gjithe ditën në ambiente monotone. Kështu shërohesh sepse nuk ke stres dhe gjithë ditën sheh parqet, lulet e të tjera,e të tjera” Këtë dëshmi ja dedikoj të gjitha grave që përballojnë këtë sëmundje.

Me respekt Drita Hasani

_46

EUROPA DONNA

Europa Donna – Albania “Në mbrojtje të të drejtave të grave me kancer gjiri” Europa Donna Albania, shoqata në mbrojtje të të drejtave të grave me kancer gjiri është ngritur në korrik të vitit 2008.

Si lindi kjo ide? Nevoja për të qenë një zë i të gjithë pacientëve me kancer gjiri, për t’i ndihmuar ata dhe për të qenë pjesë e zgjidhjes së shumë problemeve imediate që janë në vendin tonë për këtë çështje.

Anëtarët e shoqatës sonë janë pacientë ose ish-pacientë dhe njerëz me profesione të ndryshme që duan të mbështesin dhe janë të ndjeshëm ndaj kësaj çështje.

Cilat janë qëllimet e Europa-Donna?

-

Të promovojë shpërndarjen dhe shkëmbimin e informacioneve faktike dhe të përditësuara rreth kancerit të gjirit

-

Të promovojë kujdesin për gjirin

-

Të theksojë nevojën për screening dhe detektimin e hershëm të sëmundjes së kancerit të gjirit

-

Sigurimi i marrjes së mjekimit optimal

-

Sigurimi i kujdesit cilësor shëndetësor gjatë dhe pas trajtimit

-

Të kërkojë trajnime të përshtatshme të vazhdueshme në lidhje me sëmundjen dhe trajtimin e kancerit të gjirit për personelin mjekësor

-

Të kërkojë në mënyrë të vazhdueshme përdorimin dhe sigurimin e mjeteve dhe aparaturave mjekësore të përshtatshme

-

Të sigurojë që gjithë pacientët të kuptojnë në mënyrë të plotë opsionet e propozuara të mjekimit, përfshirë hyrjen në studime klinike dhe të drejtën e tyre ndaj një opsioni të dytë mjekimi

-

Të promovojë vazhdimësinë e studimeve për kancerin e gjirit

Europa Donna Albania është pjesë e koalicionit të madh evropian Europa Donna me zyrën qendrore në Milano. Aktualisht ky koalicion përbëhet nga 44 shtete pjesëmarrëse, ku bën pjesë edhe Shqipëria.

Kanceri i gjirit është një nga tumoret që prek në masë të gjerë gratë në Shqipëri, rreth 400 raste të reja çdo vit. Gjithashtu numri i rasteve të moshave të reja të prekura nga kjo sëmundje nuk është më i vogël...

_47

EUROPA DONNA

Këtë vit të ri, më 9 janar, Europa Donna e filloi duke organizuar një aktivitet ku u ftuan mbi 40 paciente që ishin në trajtim dhe të tjera që i kanë mbijetuar sëmundjes dhe vazhdojnë jetën e tyre normalisht duke u riintegruar në shoqëri. Problemet e ngritura nga pacientët ishin si: -

Mungesa e ilaçeve

-

Mungesa e shtretërve për të bërë terapinë

-

Ngritja e qendrave të reja të kimioterapisë në qytete si Durrësi, Shkodra, Korça, në mënyrë që pacientët të mos udhëtojnë gjatë e të ketë mospërballim të tyre në Tiranë

-

Heqja nga rimbursimi i barnave xhenerike

-

Radha e gjatë e pritjes në spital dhe ambienti jo mikpritës

-

Komunikimi i infermiereve etj

Probleme që të gjithë i shohim përditë por që janë shqetësuese dhe e bëjnë të vështirë jetën e një pacienti. E ftuar ishte edhe Dr. Dhurata Tarifa e cila iu përgjigj pyetjeve të ndryshme të pacienteve.

Në vazhdim u bë prezantimi me psikologen e re të shërbimit onkologjik dhe bashkëbisedimi i pacienteve për nevojat e tyre për mbështetjen psikologjike. Në fund kishim një festë të vogël me dhurata për secilën pjesëmarrëse.

Ishte inkurajuese të shihje se si të gjitha këto gra diskutuan lirshëm shqetësimet e tyre por edhe ngjarjet inkurajuese me njëra-tjetrën duke qenë në faza të ndryshme të trajtimit dhe të jetës.

Europa Donna do të vazhdojë të ndjekë në vazhdim problemet e ngritura dhe të kërkojë me këmbëngulje zgjidhjen e tyre.

Të gjithë ne, duhet të bëjmë diçka rreth kësaj çështje në Shqipëri... ne mund ta bëjmë këtë së bashku!

Europa Donna – Albania “Në mbrojtje të të drejtave të grave me kancer gjiri” Diana Myrto Kryetare e Europa-donna

Ledia Profka Nenkryetare e Europa-Donna

Për më shumë informacion na kontaktoni në adresën e email-it albania-breastcancer@hotmail.com

_48

PRO JETËS

Pr o jetës or macion dhe ad vokaci Pro jetës,, inf infor ormacion adv kundër kancerit.

Prej një periudhe thuajse dy vjeçare, një grup aktivistësh vullnetarë punuan me qëllim krijimin e mundësive për të realizuar ndërhyrjen në procesin e politik-bërjes, për të mbrojtur gratë e sëmura me kancerin e gjirit.

Përvoja e krijuar gjatë kësaj periudhe, mbështetja nga oraganizma të tjerë të shoqërisë civile dhe biznesit, si dhe njohja nga afër e realitetit shqiptar, lidhur me sëmundjen e kancerit të gjirit te gratë në veçanti dhe komunitetin në përgjithësi, për problematikën e sëmundjes dhe domosdoshmërinë e ndërhyrjes për të ndryshuar gjendjen ku ndodhen pacientët në Shqipëri, ishin nxitësit kryesorë për themelimin e shoqatës “Pro jetës, informim dhe advokaci kundër kancerit”, themeluar në fillim të vitit 2009.

Qëllimi i shoqatës është : •

Të mbrojë të drejtat e personave të sëmurë me kancer dhe të afërmve të tyre dhe të sensibilizojë të gjithë komunitetin lidhur me rreziqet dhe mundësitë e trajtimit që këto sëmundje kanë në vendin tonë.

•

Të organizojë fushata ndërgjegjësuese kundër kancerit.

•

Të ofrojë mbështetje psiko-sociale e ligjore për të sëmurët me kancer e të afërmit e tyre.

•

Të bashkëpunojë me grupet e interesit dhe institucione të tjera shtetërore e private për hartimin e politikave dhe shërbimeve konkrete në ndihmë të pacientëve me kancer.

Edhe pse e krijuar rishtaz, shoqata jonë ka krijuar disa përvoja dhe bashkëpunime të frytshme me organizma të ndryshëm, si dhe është mbështetur fort në angazhimin vullnetar të anëtarëve të saj dhe grupit të interesit. Deri më tani ne kemi punuar si një lëvizje vullnetare e kemi synuar që punën tonë ta mbështesim në angazhimin e të rinjve e grupeve të interesit duke mundur të realizojmë disa veprimtari ndërgjegjësuese e advokuese jo vetëm në qytetin e Tiranës, por edhe në atë të Shkodrës.

Gjate vitit 2009 shoqata ka realizuar disa veprimtari si: •

Në kuadër të 8 Marsit, Ditës Ndërkombëtare të Grave është realizuar një takim masiv me gra e vajza në qytetin e Shkodrës.Prezantimi i shoqatës,shpërndarja e materialeve informuese e të promocionit dhe rikontaktimi me një sërë grash e vajzash të interesuara për të kontribuar në këtë fushë jane disa nga pikat e përmbushura përmes realizimit të kësaj veprimtarie.

•

Takimi “Kanceri në Shqipëri, me sytë e pacientit” është realizuar në datën 16 prill 2009, në vijim të punës ndërgjegjësuese që shoqata bën në lidhje me të drejtat e pacientëve me kancer në vendin tonë, por edhe informimin e komunitetit mbi realitetin shqiptar të kësaj sëmundjeje, mundësitë e kurimit, përjetimet psiko-sociale,problematikat në mungesën e ilaçeve e kushteve në shërbimin onkologjik, diskriminimi në marrdhëniet e punës dhe indiferenca shtetërore që shoqëron përditshmërinë e pacientëve.Takimi është mbajtur në mjediset e Hotel Tirana International, me pjesmarrjen e 60 të pranishëmve, mes të cilëve pacientë, mjekë dhe punonjës social të Shërbimit Onkologjik, juristë, psikologë, përfaqësues nga Fakulteti i Shkencave Sociale, shoqata “Europadonna/Albania” etj.

•

Takimi “Kanceri në Shqipëri, me sytë e pacientit” është përshëndetur dhe nga Zonja e Parë Teuta Topi, e cila në fjalën e saj ka theksuar rëndësinë e trajtimit të kësaj kategorie në përputhje me të drejtat që atyre iu njeh ligji, jo vetëm nga institucionet shtetërore por nga i gjithë komuniteti

_49

PRO JETËS

në përgjithësi. «Jepja Dorën Jetës », një veprimtari e organizuar më 24 tetor 2009, në kuadër të muajit kundër kancerit të gjirit, synoi të mbledhë vullnetarisht në një rresht përdore njerëz të fushave të ndryshme, përfaqësues të shërbimit shëndetësor, ministrisë së Shëndetësisë, mjekë e pacientë, të mbijetuar nga kanceri, përfaqësues të medias, bashkisë së Tiranës e të shoqërisë civile, duke krijuar kështu një varg human në mbështetje të të mbijetuarve nga kanceri.

Vullnetarët e saj janë vendosur në mjediset e QTU, në orën 9 duke filluar shpërndarjen e fletushkave dhe fjongove të përgatituara enkas. Gjatë orarit të paracaktuar për realizimin e veprimtarisë 10.00-12.00 janë realizuar dy vargje me njerëz, duke arritur një pjesmarrje numerike prej afërsisht 200 persona.

Veprimtaria ka tërhequr vëmendjen e televizionit kombëtar Klan, i cili e ka pasqyruar me një kronikë informative në të gjithë edicionet e saj të lajmeve, ku jo vetëm është treguar për veprimtarinë por edhe është realizuar një intervistë më një të mbijetuar nga kanceri i gjirit, aktiviste pranë shoqatës sonë. Gjithashtu veprimtaria ka gjetur pasqyrim dhe në gazetën “Koha Jonë”, si dhe është pasyruar nga ATSH. Gjatë kësaj periudhe, shoqata e ka fokusuar punën e saj informuese edhe në pasqyrimin mediatik të problematikave që pacientet me kancer kanë në vendin tonë. Për këtë qëllim janë realizuar dhe shfaqur në publik: •

Reportazh në Shërbimin Onkologjik, botuar në gazetën “Shqip”

•

Intervista tek TV KOHA e pacientes Fiqirete Mucaj / rubrikë speciale në emisionin e mëngjesit

•

Speciale tek Televizioni Mediasat / pasqyrimi i takimit të realizuar në Hotel Tirana / bisedë në studio me pacienten Diana Myrto, drejtuese e “Europadonna/Albania”

•

Kronika televizive nTv 1 Channel, televizion lokal në qytetin e Shkodrës.

•

Artikuj pasqyryes të punës së shoqatës dhe historive njerëzore të të mbijetuarave me kancer në gazetat “Koha Jonë”, “Korrieri”, “Republika” etj.

•

Informacioni për takimin “Kanceri në Shqipëri, me sytë e pacientit” është përcjellë edhe nga Agjencia Telegrafike Shqiptare, si pjesë e veprimtarisë zyrtare të Zonjës së Parë.

Përfaqësues të “Pro jetës” kanë marrë pjesë në disa veprimtari të natyrës ndërgjegjësuese, informuese e trajnuese në lidhje me sëmundjen e kancerit në vendin tonë dhe gjetjen e mënyrave më efikase për ndërgjegjësimin e komunitetit, nxitjen e popullatës dhe aktorëve vendimmarrës për të ndikuar në përmirësimin e kësaj situate. Për vitin 2010 shoqata synon të vijojë punën e saj ndërgjegjësuese e advokuese në disa drejtime duke u fokusuar mbi të gjitha mbi problemet aktuale si mungesa afatgjatë e barnave, kushtet në spital etj.

PRO JETËS! Adresa jone është Kompleksi “Don Bosko” prane Vizion+, e-mail: projetes@gmail.com

_50

LJH

Limfomat Jo – Hodginiane ( LJH ) Në vendet e zhvilluara, kjo limfomë është nga më malinjet dhe më të shpeshtat tek meshkujt dhe femrat. Çdo vit, ka përafërsisht 287 000 raste të reja në mbarë botën. Ajo shfaqet me shpeshtësi të barabartë si tek burrat ashtu edhe tek gratë dhe është relativisht e pazakontë në të rritur nën moshën 50 vjeç. Por ka edhe raste si Limfoma me qeliza Mantel, e cila predominon tek burrat, ose Limfoma Burkitt, e cila shfaqet më shpesh tek personat e rinj.

splenomegalia. Shenja të tjera jospecifike si: temperatura, djersitja natën, ose rënia në peshë, të njohura ndryshe edhe si simptomat – B, mund të shfaqen. Prania ose mungesa e tyre është e rëndesishme në stadifikimin e sëmundjes.

Dia gno za e Limf omës Diagno gnoza Limfomës

Nyje limfatike e zmadhuar nnëë qaf qafëë Prevalenca e LJH

Diagnoza e kësaj sëmundjeje vendoset përfundimisht nëpërmjet biopsisë së nodusit Faktorët që mund të luajnë një rol në limfatik të dyshuar. Ekzaminimi histologjik është shfaqjen e LJH njëri prej kritereve vendimmarrës primar dhe, në vitet e fundit, teknikat që zbulojnë ndryshimet Në shumicën e rasteve me LJH nuk mund të molekulare dhe biologjike të limfociteve kanë identifikohet asnjë agjent ose arsye shkaktuese e rafinuar qartësimin e sëmundjes dhe prognozën sëmundjes. Faktorët e poshtëpërmendur mund e saj. Kampionë nga palca kockore merren për të jenë shkaktarë të sëmundjes, por i referohen të përcaktuar nëse ka ndonjë infiltrim të saj dhe vetëm 10% ose më pak, rasteve me Limfomë. në disa raste diagnoza e LJH mund të bëhet duke • Infeksionet ( virusi Ebstain-Barr, HIV, ekzaminuar palcën kockore duke evituar bërjen Helicobacter pylori ) •

Gjendje të alteruara të sistemit imunitar sëmundje autoimune, tiroiditi Hashimoto, barnat imunodepresore etj)

•

Ekspozimet ndaj rrezeve Shenjat dhe simptomat e LJH

Shenjat dhe siptomat e LJH-ve varen shumë nga regjoni i prekur dhe përhapja e sëmundjes. Rritja e nyjeve limfatike në qafë dhe aksilë është një gjetje e shpeshtë. Gjithashtu, mund të vihet re dhimbje e shpinës nga rritja e nyjeve paraaortale dhe abdominale nga hepato-

Ekzaminimi histologjik si një prej kritereve vendimmarrës primar

_51 e biopsisë së nodusit limfatik. Analiza e plotë e gjakut dhe analizat biokimike janë gjithashtu pjesë kryesore në vendosjen e diagnozës dhe prognozës. Në klasifikimin e LJH ndihmon tëpër edhe analiza e imunofenotipit.

F aktorët pr o gnostikë pro

LJH b) LDH jo normale c) Mosha < 60 vjeç versus

> se 60 vjeç

d) Stadi (Ann Arbor stage) > ¾ e) Hemoglobina < 12 mg/dL

Trajtimi i LJH Ekzistojnë për LJH disa faktorë prognostikë të cilët tentojnë të parashikojnë dekursin e përafërt të Në varesi të llojit të LJH, ka disa skema trajtimi sëmundjes dhe të ndihmojnë në skemën e për: mjekimit. Unë po përmend vetëm se cilët janë 1. Limfoma Folikulare e pamjekuar më parë këto modele prognostike dhe jetëgjatësinë sipas tyre. Duhet thenë se ato duhet të jenë të sakta, të 2. Limfoma Folikulare e përsëritur kompletuara, të thjeshta, të validuara dhe të afta per t’u përdorur universalisht.

3. Limfoma agresive e pamjekuar më parë 1. Indeksi internacional prognostik ( IPI)

Në të gjitha rastet preferohet kombinimi i kemoterapisë me një agjent të targetuar siç është 2. Indeksi prognostik i Limfomës folikulare për shembull bari MabThera ( Rituximab ) i cili (FLIPI) ka arritur të zgjasë jetën e pacientëve tanë dhe Ky model është i përmirësuar dhe përfshin 5 t’i mundësojë atyre një jetë sa më normale gjatë trajtimit. Për më shumë detaje, pacientët duhet variablat prognostike të mëposhtme: t’i drejtohen mjekut. a) Përfshirja në sitet nodale

APPLY NOW! DEADLINE: 6 MARCH 2010

_52

Roli i terapisë biolo gjik biologjik gjikee në menaxhimin e kancerit metastatik të kolonit

mCRC që janë: mbijetesa mesatare, koha pa shfaqjen e sëmundjes, përgjigjja ndaj mjekimit etj.

Studime të tjera kanë treguar që kur ky bar kombinohet, atëhere ai rrit aktivitetin e agjentëve të tjerë citostatik, me të cilët ai kombinohet. Po Menaxhimi i pacientëve me mCRC(metastatic përmend edhe disa barna të tjerë të kësaj klase, colorectal cancer) , ka ndryshuar në mënyrë drastike por që janë ende në fazën e studimit si: gjatë viteve të fundit duke rritur kështu shansin e Aflibercept, Cediranib, Sunitinib,axitinib zgjatjes së mbijetesës së tyre. Kjo është arsyeja që, në këtë rubrikë kushtuar onkologjisë, dëshiroj të - anti EGFR ndaj me lexuesit pikërisht faktorët që kanë Në grupin tjetër të agjentëve biologjik, futen ata që kontribuar në këtë progres. Tashmë jetëgjatësia e frenojnë receptorin e faktorit epidermal të rritjes ( mCRC arrrin deri në 24 muaj dhe kjo falë: Epidermal growth factor receptor- EGFR). Aktiviteti 1- gjetjes dhe përmirësimit të barnave të rinj i tyre u provua fillimisht në rastet refraktare me mCRC dhe u pa se kombinimi i këtyre agjentëve me citostatik dhe atyre të targetuar citostatiket për shembull: Cetuximab plus Irinotecan 2- menaxhimit shumëpalësh të pacientëve me mCRC. ose Cetuzimab plus FOLFIRI, ishte më efektiv se përdorimi i citostatikeve vetëm. Aktiviteti i këtij agjenti Ndër barnat citotoksik mund të përmendim: kufizohet në rastet e pacientëve me tip të mutuar të Capecitabinë, Oxaliplatin, Irinotekan, ndërsa KRAS ose, siç quhet ndryshe, të tipit të egër, i cili agjentë të targetuar biologjike janë Bavacuzimab, takohet në rreth 60% të rasteve me mCRC. Cetuximab dhe Panitumumab.

Të gjitha barnat e sipërpërmendura kanë rritur Megjithatë mbetën ende pyetje të hapura në ndjeshëm numrin e opsioneve terapeutike për lidhje me përdorimin e anti- VEGF ose anti-EGFR mjekimin e mCRC. Shume agjentë të tjerë të rinj në mCRC, të cilat duhen përgjigjur për të janë ende në fazën e studimit. Heqja e metastazave optimizuar kështu mundësitë e ofruara për hepatike dhe atyre pulmonare, mundet gjithashtu trajtim. Për shembull të çojë në kurimin e pacientëve me mCRC. Nësë 1. Kush nga pacientët do t’i përgjigjet më kjo heqje është totale, atëhere jetëgjatësia llogaritet mirë ndaj cilës terapi? Të dhënat e tipit të jetë rreth 30-40%. Në shumë raste falë regjimeve KRAS janë prediktive dhe padyshim fillimi të reja terapeutike që realizohen nga kombinimi i i një epoke të re për trajtimin e mCRC barnave, të cilat janë më efektive, mundet që tumoret e paoperueshëm të kthehen në të 2. A ka markues që predikojnë mjekimin me operueshëm duke rritur kështu shansin për kurim. anti-VEGF dhe cilët janë?

Agjentët e Targetuar - anti VEGF Barnat e targetuara janë prezantuar së fundmi në regjimet terapeutike të mCRC. Për shembull, ka arsye shumë të forta preklinike dhe klinike, për përdorimin e frenuesve të faktorit endotelial vaskular të rritjes ( Vascular endothelial growth factor- VEGF ) në ketë patologji. Studimet klinike të fazës së tretë kanë treguar së kur ky bar ( Bevacizumab ) kombinohet me Irinotekanin dhe 5-FU/ Leucovorin në linje të parë ose Bevacuzimab kombinohet me FOLFOX ( 5FU/ Oxaliplatin/ Leucovorin në linje të dytë çon në rritje të disa parametrave tregues të sëmundjes

3. Si duhet të kombinohen citostatikët ndërmjet tyre dhe me agjentët e targetuar?

4. Sa duhet të vazhdojë trajtimi?

5. A duhen rimjekuar rastet e përsëritura etj Si konkluzion mund të thuhet së tashmë ekzistojnë opsione të shumta mjekimi, por sfida më e madhe për të ardhmen është që të implementohen strategji që i përzgjedhin dhe i selektojnë pacientët në bazë të karakteristikave të tyre molekulare dhe profilit farmakogjenik kështu që, agjentët e rinj dhe burimet, të përdoren në mënyrë sa më optimale për pacientët tanë me mCRC.

_53

PSIKOLOGIA

Roli i psik olo ges në Shërbimin Onk olo gjik psikolo olog Onkolo ologjik Një eksperiencë e re e ngrohtë e sinqertë dhe shumë konfidenciale ofrohet sot në Shërbimin Onkologjik pranë qendrës spitalore Universitare, Tiranë “Nënë Tereza”. Ishte fillim qershori kur unë u përballa për herë të parë me Shërbimin e Onkologjisë, ku u njoha me stafin mjekësor dhe me pacientët që trajtoheshin nga diagnoza të ndryshme të kancerit si kanceri i gjirit, i uterusit, i pulmonit, i lëkurës etj... Vështirësitë praktike për të realizuar çka kishim mësuar në një pikëpamje teorike janë shumë të mëdha. Duhet të thellohesh shumë në lidhje me jetën, me njerëzit, me mjedisin, me sëmundjen që ne hasim çdo ditë, çdo orë.

Unë si psikologe e re në këtë shërbim do doja të ndaja shqetësimet dhe brengat me këta pacientë për përballimin me sa më lehtësi të sëmundjes si dhe rritjen e cilësisë së jetës së tyre.

Gjithashtu do bisedoja me ta “kokë për kokë” se çfarë i gëzonte apo i shqetësonte më shumë në jetë dhe ajo që ka më tepër rëndësi është t‘ua lehtësoja dhimbjen dhe mendimin e vazhdueshëm për sëmundjen dhe eleminim e mendimeve të këqija lidhur me procedurat e trajtimit të mjekimit sepse, siç dihet, një mjekim në këtë shërbim është dhe kemioterapia, e cila në skema të ndryshme mjekimi jep prishje të imazhit trupor, për shembull rënia e flokëve. Pasi ky profesion është pasioni im dhe më pëlqen shumë, do jap maksimumin tim në ndihmë të këtyre pacientëve të cilët vuajnë nga këto sëmudje të rënda. Krahas gatishmërisë, përkrahjes emocionale dhe mbështetjes psikologjike që unë ofroj në këtë shërbim së bashku me punonjësen sociale me mbështetjen e madhe dhe shumë efikase që na ka dhënë shefi i shërbimit Doktor i Shkencave Mjekësore Dr. Agim Sallaku, ne kemi filluar një projekt të ri studimi lidhur me të vertetën e diagnostikimit të sëmundjeve (thënia e të vërtetës së pacientëve në sy për sëmundjen që ai vuan). Një studim ky, shumë domethënes për ecurinë dhe zhvillimin e punës sime si psikologe. Dijet e mara në shkollë, konsultimet dhe trajnimet e ndryshme me Pf. Edmond Dragotin si dhe Fiona Thodhra më kanë ndihmuar që të zhvillohem shumë profesionalisht dhe t’u jap mbështetje dhe përkrahje emocionale me siguri dhe qetësi.

Jam pranë këtij shërbimi në katin e parë aty ku ndodhet zyra e psikologes. Çdo pacient është i mirëpritur si në shtëpinë e tij çdo ditë nga e hëna në të premte, nga ora 8:00-16:00 për t‘ju ofruar: -Mbështetje dhe përkrahje emocionale -Mbështetje sociale në grup -Menaxhimi i stresit të akumuluar -Besim në efikasitetin vetjak -Bashkëbisedim dhe bashkëveprim me pacientin dhe familjarin e tij -Informimi për sëmundjen dhe mundësitë e trajtimit -Rehabilitim fizik -Ndërhyrjet farmaceutike -Trajtimi individual (ndërgjegjësimi për sëmundjen) Gjithashtu mund të më shkruani edhe në adresën time të emailit: isidalalaj@hotmail.com Psik olo gia e shërbimit Onk olo gjik, Tiranë (QSUT) Psikolo ologia Onkolo ologjik, Irsida Lalaj

_54

PSIKOLOGJI

Aspekti psik olo gjik i psikolo ologjik pacientëve të dia gnostikuar diagnostikuar me kancer Fillimi formal i psikoonkologjisë daton rreth viteve 1970, kur pas dhënies së diagnozës shfaqeshin dhe eksploroheshin ndjenjat e pacientëve rreth sëmundjes së tyre. Gjithsesi një lloj stigmatizimi që ka mbizotëruar gjatë në këtë kohë, e ka bërë të vështirë rritjen e interesit për studimin e dimensionit psikologjik të kancerit: qëndrimi negativ i lidhur me sëmudjen mendore dhe problemet psikologjike. Është e rëndësishme të kuptohen këto detaje historike sepse ato kanë një ndikim sot në ngjyrimin e qëndrimeve sot për kancerin, komorbiditetit të saj psikiatrik dhe problemeve psikosociale.

Gjatë këtyre viteve psiko-onkologjia është bërë një specialitet i onkologjisë duke kontribuar në studimet për kancerin. Aktualisht studimet, trajnimet dhe kërkimi shkencor janë përqëndruar në ecurinë e kancerit; kërkimet në ndryshimin e stilit të jetës dhe të zakoneve të cilat nxisin shfaqjen e kancerit, studimi i çështjeve të lidhura me testimin e riskut gjenetik të mbartjes së kancerit dhe nxitjen e zbulimit të hershëm të tij; simptomat e kontrollit (ankthi, depresioni, deliri,dhimbja, dhe lodhja) gjatë trajtimit aktiv , manaxhimi i situatës me të mbijetuarit nga kanceri; menaxhimi i aspekteve psikologjike të qetësuesve dhe kujdesit deri në fund të jetës.

Rritja e vetëdijes rreth shumë problemeve të psikologjisë që ngre sëmundja terminale, ka sjellë zhvillimin e një morie ndërhyrjesh mbështetëse për pacientët, por dhe familjet e tyre. Këto ndërhyrje variojnë nga përqasjet tradicionale, si psh psikoterapia deri te ato më pak ortodokse si terapia e muzikës apo aromaterapia. Ato mund të ofrohen ose jo nga profesionistët e kujdesit shëndetësor, vullnetarët apo dhe vetë pacientët. Disa ndërhyrje psikosociale si psh këshillimi janë bërë pjesë e rutinës së përditshme të trajtimit të këtyre pacientëve. Ndërhyrje të tjera mund të sigurohen jashtë spitaleve nga një larmi e gjerë e grupeve të vetëndihmës apo organizatave që mbështesin luftën kundër kancerit. Si shtesë përmendim edhe praktikat private që ofrojnë gjithçka, duke filluar nga psikoterapia deri te masazhi terapeutik.

Thjesht ekzistenca e kaq shumë përqasjeve evidenton që nevoja për këtë lloj suporti është e domosdoshme. Pyetja për pacientët dhe për autoritetet përgjegjëse është kjo: çfarë impakti kanë trajtimet psikologjike në mirëqënien e pacienteve me kancer? Pavarësisht rezultatit të kërkimeve shkencore të bëra deri më tani, evidencat për efiçencën e këtyre përqasjeve nuk janë imponuese..

_55

PSIKOLOGJI

Katër janë rrymat e ndërhyrjeve psikosociale: •

Terapia bihejviorale (relaksimi, biofeedback-u dhe hipnoza)

•

Terapia edukuese (trajnimi për menaxhimin e stresit dhe dhënia e informacionit për të rritur sensin e kontrollit te individi)

•

Psikoterapia ( këshillimi)

•

Grupet e ndihmës (Ndihma që i jepet pacientëve në shprehjen e emocioneve)

Publikimi i studimeve të deritanishme ka treguar benefitet e veta pozitive. Kështu psh, janë zvogëluar përmes biofeedbek-ut dhe relaksimit efektet anësore të kimioterapisë, një zvogëlim sinjifikativ i morbiditetit psikologjik përmes terapisë bihejviorale-konjitive; reduktimi i dhimbjes, më pak shqetësime në ndryshimet e humorit dhe më pak përgjigje të keqpërshtatura pas terapisë së grupit; Në fakt duhen përmendur edhe disa studime me karakter provokues të disa studiuesve të cilët sugjerojnë që ndërhyrjet psikologjike jo vetëm përmirësojnë cilesinë e jetës së njeriut, por edhe zgjasin jetën e këtyre individëve. Duke bërë balancën mes studimeve dhe kërkimeve të ndryshme mund të pohojmë në mënyrë modeste se ndërhyrjet psikosociale kanë efekte positive në trajtimin e pacientëve me sëmundje terminale. Evidencë e fortë rreth pohimit të fundit është dhënë në studimin e bërë nga Meyer and Mark, të cilët shqyrtuan 62 studime të mëparshme në të cilat ata bënin krahasimin mes ndërhyrjeve të ndryshme psikologjike. Ata klasifikuan rezultatet e çdo studimi në 5 grupe të mëdha; 1) Përshtatja emocionale, e cila përfshin gjendjen e humorit, vetëvlerësimi, lokusi i kontrollit, mohimi dhe depresioni.

2) Përshtatja funskionale e cila përfshin socializimin dhe rikthimin në punë.

3) Simpomat e lidhura me sëmundjen ose trajtimin si psh. nausea, te vjellat dhe dhimbja.

4) Pasojat mjekësore (parametrat fiziologjik të organizmit) 5) Pasojat globale në të cilat kombinohen 4 fushat e sipërpërmendura.

Studimi nuk jep përgjigje për atë se cili tip ndërhyrjeje është më efikas dhe kjo do të jetë pjesë e kërkimeve të mëtejshme. Nga ana tjetër ajo që kuptojmë është që meta-analiza është bërë një metodë tejet e rëndësishme në matjen e ndërhyrjeve psikologjike veçanërisht në fushën mjekësore. Në përfundim, ndërhyrjet psikosociale nuk duhen parë thjesht si një mundësi shtesë në trajtimin e kancerit, por si një pjesë e integruar e menaxhimit shëndetësor të çdo pacienti.

_56

PSIKOLOGJI

“5 fazat e zisë” Modeli i Kübler-Ross, i njohur si ‘5 fazat e zisë’ u prezantua fillimisht nga Elisabeth Kübler-Ross në vitin 1969 në librin e tyre. Ky model përshkruan, në pesë faza të veçanta, një proçes përmes të cilit njerëzit luftojnë me pikëllimin dhe tragjedinë, sidomos kur diagnostikohen me një sëmundje terminale apo përballen me një humbje katastrofale.

1. Mohimi.

Shprehjet karakterizuese do të ishin: “Ndjehem mirë.”; “Kjo nuk mund të më ndodhë mua.”

Mohimi është zakonisht vetëm një mbrojtje e përkohshme për individin.

Kjo ndjenjë vetëm sa zëvendëson ndërgjegjësimin për mungesën e situatave dhe individëve që do të lihen mbrapa pas vdekjes.

2. Zemërimi Zemërimi. - “Pse mua? Nuk është e drejtë!”; “Si mund të më ndodhë kjo mua?”; “Kush duhet fajësuar?”

Pasi arrin këtë fazë individi ndërgjegjësohet se mohimi nuk mund të vazhdojë. Si pasojë e zemërimit është e vështirë të kujdesesh për individin, pikërisht për shkak të ndjenjës së zemërimit dhe zilisë që i karakterizon. Çdo individ tjetër që simbolizon jetën apo energjinë u nxit atyre ndjesi pakënaqësie dhe xhelozie.

3. Ne gocim Neg ocimi. – “Vetëm më lejoni të jetoj për të parë fëmijët e mi të diplomuar.”; “Unë do të bëja çdo lloj gjëje, mjaft që të kisha disa vite më shumë.”; “Unë do i jap kursimet e jetës sime nëse...”

Kjo fazë përfshin shpresën se individi mund ta shtyjë disi apo vonojë vdekjen. Zakonisht, negociatat për një jetë më të gjatë bëhen me një fuqi supreme duke premtuar ndryshimin për mirë të mënyrës së jetesës. Psikologjikisht, individi është duke thënë: “Unë e kuptoj që do të vdes, por nëse mund të kem edhe pak më shumë kohë atëherë...”

4. Depr esioni. – “Unë jam aq i trishtuar sa asgjë nuk më shqetëson më.”; “Unë do të vdes...çfarë Depresioni. rëndësie kanë gjërat e tjera?!”

Gjatë kësaj faze personi që po vdes fillon ta shikojë si më të prekshme vdekjen. Për shkak të kësaj individi mund të bëhet i heshtur, të refuzojë vizitorët dhe të shpenzojnë shumë kohë duke u pikëlluar.

Ky proces i mundëson individit që vdes, të krijojë njëfarë shkëputje nga gjërat e tij të dashura. Nuk rekomandohen përpjekjet për të sjellë në qejf një individ i cili është në këtë fazë. Kjo është një kohë e rëndësishme për pikëllimin, e cila duhet të ezaurohet.

5. Pranimi Pranimi. – “Çdo gjë do të shkojë në rregull.”; “Unë nuk mund ta luftoj, madje duhet të përgatitem për të.”