Re g i n a U m e r s k a ▪ A l e k s a n d r a Z d r o j e w s k a ▪ K i n g a K E E N YS G e ł d o n
Kociewskie
ZIOŁA i PRZYPRAWY ze zblewskich łąk i pól
Regina Umerska Aleksandra Zdrojewska Kinga KEENYS Gełdon
Kociewskie zioła i przyprawy ze zblewskich łąk i pól Tom I z serii:
Zioła, przyprawy i potrawy z kociewskiej miedzy i zagrody Redakcja:
Lech J. Zdrojewski Aleksandra Zdrojewska Kinga KEENYS Gełdon Beata Graban Korekta:
Beata Graban Fotografie:
Kinga KEENYS Gełdon Pejzaże i portrety:
Lech J. Zdrojewski Projekt okładki i layoutu, DTP:
Kinga KEENYS Gełdon
ISBN 978-83-65365-67-5 WYDAWCA: Fundacja OKO-LICE KULTURY Zblewo, ul. Modrzewiowa 5 www.oko-lice-kultury.pl
Przy finansowym wsparciu Gminy Zblewo
▪
p rzy a sk
ek
sa
nd
EN Y
S
Ge ł
do
zblewsk i c h y ze łą raw r a Z d r o j e w s k a ▪ K i n g a K E k i Al
p ó l
n
er
p ina
Um
ai Re g
ioł
ie z Kociewsk
Dziękuję moim wspaniałym rodzicom, Agnieszce i Klemensowi Kukawkom, za to że wpoili mi miłość do natury. Dziękuję im za to, że pokazali mi potęgę ziół. Za każdym razem gdy przygotowuję jakąkolwiek maść, nalewkę czy napar - myślę o nich. O miłości, którą mi okazali i którą przekazuję dalej, przygotowując ziołowe specyfiki. Wszystkie specyfiki, które przygotowuję, tworzę z miłością i dla dobra człowieka. Od wielu lat swoje doświadczenie oraz wiedzę na temat ziół i roślin z Kociewia wykorzystuję w tworzeniu zarówno tradycyjnych, jak i nowych potraw, które można niejednokrotnie wykonać z tego, co znajdziemy pod ręką na łące i w ogrodzie. Działam w kole gospodyń wiejskich w Zblewie. Dzielę się z innymi swoim doświadczeniem i prezentuję swoje potrawy i ziołowe specyfiki w szerokim gronie. Dzięki swoim umiejętnościom i zdobytej przez lata wiedzy oraz innowacyjnemu podejściu do tematu, otrzymałam wiele nagród i wyróżnień podczas festiwalów i spotkań regionalnych na Kociewiu i w całej Polsce. Regina Umerska z domu Kukawka
Od pokoleń jestem związana ze Zblewem. Już od najmłodszych lat stykałam się z ziołami i ich leczniczym działaniem dzięki babci Stasi i moim rodzicom, którzy byli tu lekarzami. W późniejszych latach zdobywałam wiedzę i doświadczenie z zakresu botaniki i technologii żywienia. Poza właściwościami leczniczymi i kulinarnymi roślin i ziół, zawsze zauważałam ich naturalne piękno i dobrodziejstwo. Przez lata myślałam nad formą przekazania tej wiedzy innym, zarówno podczas pracy w szkole na lekcjach pracy i techniki oraz plastyki, jak i w publikacjach. W formie książki udało mi się to dopiero teraz, na emeryturze. Z jakim skutkiem - sami oceńcie. Aleksandra Wrycza - Zdrojewska
Motywy roślinne od zawsze zachwycały mnie swoją formą. Ich naturalne piękno - każdy listek, łodyżka, kolor, nawet miejsce, gdzie rosną otulone czy słońcem, czy półcieniem. Ryciny roślin ze starych ksiąg fascynują mnie do dzisiaj. To właśnie z nich czerpię inspiracje, szukając detalu w świecie rzeczywistym. Dzięki fotografii mogę zatrzymać je w czasie i mogę też uwrażliwiać innych na ich piękno. I tak nieprzerwanie od 2011 roku zajmując się profesjonalnie fotografią, czerpię z tego niesamowicie dużo przyjemności. Podczas pracy nad tą publikacją wystąpił jeszcze jeden ważny element, który częściowo odzwierciedla moje wnętrze. Jako projektantka graficzna miałam przyjemność zaprojektować książkę, którą trzymacie właśnie w ręku. Możliwość stworzenia spójnego dzieła cieszy moje serce. Bardzo dziękuję Reginie Umerskiej, Pani Oli i Panu Lechowi Zdrojewskim za sposobność opracowania kawałka natury w tak smaczny, kolorowy i przejrzysty sposób. Kinga KEENYS Gełdon
Szanowni Państwo, Oddajemy w Państwa ręce książkę niezwykłą, bo przenoszącą nas w świat przyrody, wprost na kociewską łąkę… Przypomina nam ona czas dzieciństwa, kiedy z rodzeństwem czy kolegami biegaliśmy beztrosko po okolicznych lasach, polach i łąkach, czując w powietrzu zapach świeżo koszonych traw i unoszący się aromat ziół. Ta książka zachowała dla nas te właśnie wspomnienia, emocje i zapachy. I przypomina nam, że mimo pędzącej do przodu cywilizacji i codziennego zabiegania, wciąż jest – i to tuż obok nas - jeszcze inny świat. Doskonale nam znany, jednak często już zapomniany. Świat przyrody. Czystej, nieskażonej, pełnej mądrości i dobroci dla ludzi. To ziemia przekazuje swą moc roślinom, a my – ludzie, mamy ten wielki przywilej, że możemy z nich korzystać. Zioła od wieków były i są w naszym życiu. Mądrością jest czerpać z Natury, bo to właśnie ona jest naszą największą siłą i dobrem. Jest prawdziwym Darem. I właśnie tę pamięć i świadomość przywraca nam książka, którą trzymacie Państwo w dłoniach. Głęboko wierzę w to, że po jej lekturze wybierzecie się do lasu, na łąkę czy nad rzekę, by móc poczuć tę wielką siłę przyrody i odetchnąć nią pełną piersią. Zapraszam Państwa na ziemię zblewską, gdzie zachował się jeszcze ten świat, w który zabierają Państwa Autorki tej książki. Właśnie tu łąki usłane są chabrami, mniszkiem czy dobroczynnym dziurawcem, a wczesnym rankiem wciąż unosi się zapach rumianków i leśnych fiołków… Poznajmy ten świat i nauczmy się z niego czerpać! Artur Herold Wójt Gminy Zblewo
Słowem wstępu...
Miedze i łąki to nasza najwspanialsza apteka, w której - już przy odrobinie wiedzy zielarskiej -można znaleźć sporo cennych leków. Wyjątkowymi roślinami są tu m.in.: pokrzywa, mniszek lekarski, bluszczyk kurdybanek, stokrotka, tasznik, krwawnik, babka lancetowata, skrzyp polny, podbiał, szczaw, oman łąkowy, pięciornik gęsi, świetlik łąkowy, żywokost lekarski oraz wiele, wiele innych.
W książce tej postaramy się dostarczyć czytelnikowi podstawowej wiedzy o niektórych roślinach rosnących na naszych kociewskich miedzach i łąkach: jak je rozpoznać, jak zbierać i przetwarzać na domowe specyfiki, jak wykorzystać w profilaktyce i leczeniu rozmaitych schorzeń, w jaki sposób zastosować je w kuchni czy kosmetyce. Książka zawiera zarówno zbiór sprawdzonych receptur na skuteczne domowe mikstury, pomocne w przeróżnych dolegliwościach, jak i opisuje związki lecznicze zawarte w tych ziołach. Znajdziemy tu przepisy na oryginalne lecznicze potrawy oraz na domowe kosmetyki i sporo kolorowych, ciekawych zdjęć prezentujących poszczególne zioła.
Naturalność i prostota są dla zdrowia i szczęścia najważniejsze. To im należy podporządkować sposób życia, wybór odpowiednich napojów i pokarmów.
Ogólne zasady przy sporządzaniu domowych specyfików z ziół: ▪▪ Do zbiorów roślin nie używamy worków foliowych, lecz pojemników wykonanych z materiałów naturalnych, jak niektóre tkaniny, kosze wyplatane z korzeni, gałązek, słomy, traw i papier (torby papierowe lub koszyki wyplatane z ekologicznych papierów – nigdy nie z drukowanych gazet). ▪▪ Suszymy je, rozkładając na materiałach naturalnych lub w tych samych pojemnikach, do których zostały zebrane. ▪▪ Przed suszeniem segregujemy zebrane zioła, dzielimy na rodzaje (kwiaty, liście, korzenie itd.) ▪▪ Do obróbki termicznej świeżych ziół nie używamy naczyń aluminiowych. Zresztą w kuchni nie jest wskazane używanie do gotowania takich naczyń i powinno się je całkowicie wykluczyć. Możemy użyć naczyń emaliowanych lub ze stali szlachetnej. Noże powinny być również emaliowane, a inne przybory, jak łyżki, sita, cedzaki itd. - wykonane z materiałów naturalnych. ▪▪ Jeśli dodatkiem do specyfiku ma być miód, pamiętajmy, że można go podgrzewać tylko do 40⁰C. Inaczej traci swoje cenne właściwości. ▪▪ Przechowywanie gotowych mikstur powinno się odbywać w suchych, chłodnych miejscach (ale nie w temperaturze minusowej), a naczynia do tego użyte muszą być szczelne po zamknięciu, wykonane ze szkła i to najczęściej ciemnego.
11
16
ROŚLINA
Arcydzięgiel
STR. POZYSKUJEMY
II
III
łodyżki i ogonki liściowe ziele korzenie
Babka lancetowata
liście ogonki liściowe
Barszcz zwyczajny
liście
Bluszczyk kurdybanek Brzoza brodawkowata
■
■ ■ ■ ■
■
■
kwiaty
VI
■ ■
■
■ ■ ■
■ ■ ■
VII VIII
■
■
■
■
całe ziele sok pąki
Bylica pospolita (Estragon)
liście i wierzchołki młodych pędów
Chaber bławatek
płatki kwiatowe brzeżne
Chmiel zwyczajny
szyszki
■ ■
X
■
■
XI
■
■
■
■
■
■ ■ ■
■
■
■
przed zakwitnięciem IV, potem następny zbiór VIII
■
liście korzeń
IX
■
owoce
liście
Chrzan pospolity
V
bezpośrednio przed kwitnieniem
kwiatostan korzeń
Bez czarny
IV
■
■
■
■
■ ■
■ ■ ■
■ ■
■
■
22
Chaber bławatek Centaurea cyanus
To roślina jednoroczna lub dwuletnia wyrastająca do wysokości ok. 70 cm. Na wierzchołkach ciemnozielonych pędów posiada koszyczki kwiatowe, wewnątrz których wyrastają płatki. Bławatek kwitnie od czerwca do jesieni i właśnie w tym czasie go zbieramy. Występuje w całym kraju i traktowany jest w uprawach jako chwast, najczęściej rośnie w zbożach, gdzie jest niszczony opryskami chemicznymi. Dla rolników to chwast zagrażający ich uprawom, a dla zielarzy ziele warte zainteresowania. Materiał zielarski stanowią płatki kwiatowe bławatka, a konkretnie kwiaty brzeżne języczkowate w intensywnym ciemnoszafirowym kolorze. Kwiaty rurkowate stanowią niepożądaną domieszkę. Zbieramy je rano, po obeschnięciu rosy i suszymy w cieniu w bardzo przewiewnych miejscach – suszenie musi przebiegać szybko, by kwiaty nie straciły swego koloru, bo gdy stracą go, stają się bezwartościowe. Domowym sposobem suszymy płatki w piecykach i na płytkach kuchennych lekko ogrzewanych. Płatki muszą być rozłożone cienką warstwą. Wysuszone płatki kwiatów należy przechowywać w papierowych torebkach, w miejscach zacienionych i suchych. Tak przygotowane mogą posłużyć do sporządzania ziołowych specyfików, których pozytywne właściwości są znane przez zielarzy od lat.
Zebrać chabry łatwo i warto je mieć w domowej zielarskiej apteczce. 25 dag suchych płatków bławatka otrzymamy z ok. 2 kg świeżych kwiatów. Płatki chabrów bławatków zawierają antocyjanidyny, flawonoidy i składniki mineralne (magnez, potas i mangan), pozytywnie wpływające na stan skóry i błon śluzowych.
38
Bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea L.
Bluszczyk kurdybanek, bluszczyk ziemny, obłożnik czy też kurdybanek, to wiele nazw tej samej rośliny, traktowanej do niedawna w Polsce jako obficie występujący i uporczywy chwast łąk oraz pastwisk, występujący też na miedzach, skrajach pól i w zaroślach. Obecnie coraz częściej kurdybanek wykorzystywany jest w celach leczniczych i od jakiegoś czasu jest traktowany jako wartościowa roślina uprawna. Kwitnie od kwietnia do czerwca, w tym czasie wytwarza piękne, niebieskie kwiatki, osadzone w kątach liści po kilka sztuk, oblepiając prawie całą łodygę. Do tego posiada szarozielone, ciemne, zimotrwałe liście. Kurdybanek jest mrozoodporny i bardzo dobrze znosi niekorzystne warunki atmosferyczne. Kurdybanek od dawna jest stosowany w medycynie ludowej i ziołolecznictwie. Surowiec stanowią liście i kwiaty, które zbiera się począwszy od kwietnia. Zawiera liczne sole mineralne, żywice i garbniki oraz olejki eteryczne, które mają dobroczynny wpływ na cały organizm. W kuchni: ▪▪
sprawdza się jako dodatek do zup, sosów i mięs, a przepisy z jego zastosowaniem są typowe dla kuchni litewskiej.
▪▪
kurdybanek wzbogaci smak także innych potraw, gdyż jest bardzo aromatyczny oraz posiada wyrazisty smak i zapach.
39
55
Rumianek Matricaria
Rumianek to roślina z rodziny astrowatych, występująca w Europie oraz na terenach Uralu, Kaukazu, Azji Mniejszej, Iranu, Afganistanu i Indii. Został zawleczony też do Ameryki Północnej i Australii. W Polsce bardzo pospolity i uprawiany jako roślina lecznicza. Rumianek to jednoroczna roślina długiego dnia o minimalnych wymaganiach glebowych. Dziko porasta pola, przydroża i siedliska ruderalne. Dorasta do 50 cm wysokości. Cała roślina wydziela silny, aromatyczny zapach. Surowcem zielarskim rumianku pospolitego są jego kwiaty (całe koszyczki kwiatowe). Pozyskuje się je późną wiosną i latem – w początkowym okresie kwitnienia. Zbiór najlepiej przeprowadzać w suche, słoneczne dni, w godzinach popołudniowych - wtedy rośliny zawierają najwięcej substancji czynnych. Suszenie rumianku przeprowadza się w warunkach naturalnych, w zacienionym i przewiewnym miejscu, w temperaturze nieprzekraczającej 35⁰ C. Wysuszone kwiaty rumianku zawierają minimum 1,5% olejku eterycznego (znajdują się w nim m.in. związki działające przeciwalergicznie jak chamazulen oraz bisabol - alkohol zawarty w olejku eterycznym, substancja aktywna, wykazująca szerokie działanie kosmetyczne). Ziele zawiera też flawonoidy, związki kumarynowe, śluz, cholinę, garbniki, gorycze, fitosterole, i sole mineralne. Właśnie tej różnorodności składników rumianek zawdzięcza opinię jednej z najcenniejszych roślin leczniczych.
66
Mniszek lekarski zawiera składniki, takie jak: ▪▪
asparaginę (aminokwas pobudzający procesy myślowe).
▪▪
flawonoidy (posiadające właściwości antyoksydacyjne - opóźniają proces starzenia i zmniejszają ryzyko zachorowania na nowotwory czy choroby układu krążenia);
▪▪
garbniki (działające bakteriobójczo, przeciwzapalnie, przeciwświądowo i znieczulająco na skórę oraz zwalczają infekcje zapalne błon śluzowych (np. gardła);
▪▪
inulinę (błonnik nietrawiony przez ludzkie enzymy, obniżający poziom cukru we krwi, chroniący jelita przed infekcjami, wzmacniający układ odpornościowy);
▪▪
kwas krzemowy (poprawiający wygląd skóry, łagodzący wszelkie podrażnienia, wypryski i rany);
▪▪
kwasy polifenolowe: (chlorogenowy - hamuje wchłanianie cukrów, kawowy - ma działanie przeciwmiażdżycowe, cykoriowy - poprawia przemianę materii. Ponadto kwasy polifenolowe mają właściwości immunostymulujące, przeciwgorączkowe i przeciwreumatyczne);
▪▪
minerały: potas, magnez, krzem, żelazo (wspomagające pracę układu nerwowego, pokarmowego i odpornościowego);
▪▪
triterpeny (obniżające poziom cholesterolu we krwi, zmniejszające skurcze naczyń krwionośnych, stanowiące też środek przeciwbólowy, przeciwwirusowy i przeciwgrzybiczny oraz detoksykacyjny);
▪▪
witaminy A, C i D - niezbędne m.in. do właściwego funkcjonowania układu odpornościowego i kostnego;
▪▪
witaminy z grupy B (np. B4, czyli cholina) - korzystnie wpływające na układ nerwowy i wspomagające pracę wątroby przy usuwaniu toksyn z organizmu;
67
104
Skrzyp polny Equisetum arvense Skrzyp polny to pospolita wieloletnia roślina występująca głównie w Europie. Najchętniej porasta i z łatwością rozwija się na glebach piaszczysto-gliniastych, wilgotnych oraz podmokłych o kwaśnym pH. Rośnie praktycznie wszędzie: na ugorach, w rowach, na brzegach wód, łąk, czy za płotem. Większość ludzi wie jak wygląda skrzyp, który znany jest przede wszystkim jako ziele lecznicze. Skrzyp jest rośliną znienawidzoną przez ogrodników i cenioną przez zielarzy. W uprawach ogrodniczych stanowi trudny do usunięcia chwast, ponieważ jego kłącza rozrastają się do kilku metrów w każdą stronę, a ponadto sięgają na głębokość dwóch metrów. To właśnie ten silny system korzeniowy jest największym problemem ogrodników, u których zasiała się ta roślina. Właściwości lecznicze skrzypu polnego są bardzo dobrze znane zielarzom, ale i zwykłym ludziom korzystającym z nich w domu. Preparatów ze skrzypu i sposobów jego zastosowania jest wiele: herbata, napar, kąpiel czy okłady ze skrzypu polnego to tylko niektóre z możliwości. Ziele skrzypu zawiera: flawonoidy, alkaloidy, kwasy organiczne (szczawiowy, askorbowy, akonitowy, które doskonale zakwaszają organizm), liczne sole mineralne (potas, żelazo, fosfor, magnez i mangan oraz liczne saponiny, gorczyce i karotenoidy), dużą ilość krzemionki i antywitaminę B1.
122
123
Jasnota Lamium
Dla większości ludzi to chwast mylony z powodu podobieństwa z popularną pokrzywą. Odzwierciedla to choćby potoczna nazwa jasnoty białej - głucha, martwa lub biała pokrzywa. To bylina o wielu pożytecznych zdrowotnych właściwościach, od dawna wykorzystywana w medycynie ludowej, porastająca całą Europę i znaczne obszary Azji. Towarzyszy człowiekowi. Można ją spotkać rosnącą w dużych grupach w pobliżu osiedli mieszkalnych, domów, na skrajach dróg, w zaroślach, na brzegach rowów, na ugorach czy na łąkach. Kształt jej liści jest bardzo zbliżony do pokrzywy, lecz roślina nie parzy i posiada bardzo charakterystyczne białe kwiaty rosnące okółkowo na większości pięter liści ziela. Zielarze dobrze ją znają, cenią i zbierają od maja aż po jesień, bo łatwiej ją znaleźć niż hodować. Choć z racji chociażby swej miododajności, przydatności w kosmetyce i farmakologii hodowana jest obecnie na skalę przemysłową. Materiał zielarski stanowią kwiaty (najbardziej wartościowa część rośliny) oraz wszystkie części zielone rośliny. Susz kwiatowy to tylko białe korony w pełni rozwiniętych kwiatów, które zbiera się podczas suchej i słonecznej pogody. Zawiera flawonoidy, śluz, garbniki, olejek eteryczny, związki zasadowe i sole mineralne. Ziele jasnoty natomiast pozyskuje się z liści, łodyg i pędów.
Suszenie: Kwiaty i ziele jasnoty, należy suszyć w zacienionym, przewiewnym miejscu. Specyfiki z kwiatów jasnoty różnorakie działania lecznicze:
białej
wykazują
▪▪
przeciwzapalne,
▪▪
regenerujące nabłonek,
▪▪
uszczelniające ściany naczyń krwionośnych,
▪▪
przeciwkrwotoczne,
▪▪
powlekające,
▪▪
łagodnie przeciwzapalne, dlatego sprawdzą się w różnych schorzeniach.
Wykorzystuje się je: ▪▪
w stanach zapalnych układu oddechowego (od nieżytu gardła do zapalenia oskrzeli),
▪▪
w stanach zapalnych układu pokarmowego, do łagodzenia biegunek i do przeciwdziałania wzdęciom;
▪▪
w stanach zapalnych żylaków nóg i hemoroidów;
▪▪
w infekcjach układu oddechowego, chorobach gardła i oskrzeli;
▪▪
w stanach zapalnych dróg rodnych (zapaleniu pochwy i szyjki macicy), przy nadmiernym miesiączkowaniu (jasnotę miesza się z krwawnikiem lub koniczyną) oraz w upławach;
▪▪
w leczeniu trądziku młodzieńczego i wysypek skórnych w walce z infekcjami skórnymi;
▪▪
przy uszkodzonej skórze i trudno gojących się ranach;
▪▪
do gojenia się ran, łagodzenia poparzeń, zasklepiania uszkodzonej skóry
Lawenda Lavandulae Lawenda lekarska najprawdopodobniej pochodzi z Persji lub z Karaibów. Obecnie hodowana jest w wielu krajach, również w Polsce. Surowiec zielarski stanowi kwiat lawendy, którego zbiory trwają latem (lipiec – sierpień), na początku okresu kwitnienia. Kwiaty suszymy w zacienieniu, w lekkim przewiewie, w temperaturze do 35˚C. Otrzymany surowiec przechowujemy w suchym, szczelnym pojemniku, by lawenda lekarska nie straciła swego silnego, aromatycznego zapachu. Lawenda w swym składzie zawiera najbardziej pożądane składniki: ▪▪
jest w niej wyjątkowo duża garbników (12%),
▪▪
triterpeny,
▪▪
kumaryny,
▪▪
fitosterole,
▪▪
antocyjany,
▪▪
kwasy organiczne
▪▪
sole mineralne.
Najcenniejszy w lawendzie jest olejek eteryczny o wyjątkowo złożonej budowie. W jego skład wchodzą substancje dość rzadkie w świecie roślinnym, ale o szerokim spektrum działania – linalol, geraniol, furfurol, pinen, cyneol, borneol, a ponadto garbniki, cukry i związki mineralne.
Nr. Str:
Alfabetyczny spis roślin:
80 Arcydzięgiel 28 Babka lancetowata II tom Barszcz zwyczajny 34 Bez czarny 38 Bluszczyk kurdybanek 116 Brzoza brodawkowata 44 Bylica pospolita (Estragon) 22 Chaber bławatek 132 Chmiel zwyczajny II tom Chrzan pospolity 48 Cykoria podróżnik II tom Cząber ogrodowy (Dzięcielina) 126 Dziewanna 72 Dziurawiec 76 Jarzębina 122 Jasnota 108 Klon zwyczajny II tom Kminek zwyczajny II tom Komosa (Lebioda) 84 Koniczyna 50 Konopie 88 Krwawnik 172 Lawenda 86 Lipa
148 144 128 64 164 94 160 186 154 58 168 98 54 104 188 180 II tom
152 II tom II tom
158 110 138
Lnicznik siewny Łopian Macierzanka Mniszek lekarski Nagietek Nostrzyk lekarski Ostrożeń polny Perz Pięciornik gęsi Podagrycznik Podbiał Pokrzywa Rumianek Skrzyp polny Sosna Stokrotka Szczaw Świetlik łąkowy Tatarak zwyczajny Tobołki polne Tymianek Żmijowiec Żywokost
▪
To m p i e r w s z y z s e r i i : „Zioła, przyprawy i potrawy z ko c i e w s k i e j m i e d z y i z a g r o d y ”
Mieć pasję i pracować z pasją - to gwarancja tego, że nigdy się nie napracujemy i nie będziemy odczuwać zmęczenia, a czas przestanie istnieć. Poszukiwanie NATURY - to pasja, która połączyła trzy autorki tej publikacji. Każda z nich inaczej (chociaż podobnie) ukazuje to, co jest tak bardzo wartościowe w otaczającej nas NATURZE, z której możemy brać pełnymi garściami i bez ograniczeń. Aleksandra i Regina wykorzystały swoją wiedzę na temat przyrody, zielarstwa oraz kuchni - przekazywaną przez dziadków i rodziców oraz zdobywaną w szkołach, a także w praktyce. Aleksandra z cierpliwością i konsekwencją zajęła się teorią, a więc zadbała, by apetyczne treści zostały przedstawione czytelnikom w sposób przystępny i poukładany. Regina, jak mówi - z miłością" zbiera, " suszy, uciera, zaprawia, miesza i nalewa to, co z wielkim znawstwem zbierze na okolicznych łąkach i w starych sadach. Prezentuje swoje produkty na różnych pokazach, a biorąc udział w konkursach, zdobywa liczne nagrody. Działa w KGW. Kinga natomiast z fotograficzną pasją podeszła do roślin i specyfików, ukazując ich piękno, tajemnicę i jednocześnie fascynującą naturalność. Dziękuję im za to wielkie zaangażowanie, z jakim podeszły do tematu, który wymaga ogromnej cierpliwości. Na niektóre chwile trzeba było czekać rok, a następna okazja za kolejny rok.Publikacja ta prezentuje kolejną porcję dziedzictwa kulturowego tej ziemi - związanego z kuchnią i spiżarnią. W dwóch następnych tomach zaplanowaliśmy pokazanie kuchni kociewskiej w dwóch różnych odsłonach. Już z niecierpliwością czekam na ich dokończenie i wydrukowanie. Lech J. Zdrojewski