naturfag for ungdomstrinnet ★ Erik Steineger ★ Andreas Wahl
naturfag for ungdomstrinnet På kvart trinn består Nova av: ★ Nova elevbok ★ Nova Digital: nova.cdu.no
• For elevane: oppgåver og tilleggsressursar • For læraren: digital lærarrettleiing, tavlebok (digital versjon av elevboka) og andre lærarressursar
Elevbøkene er alt-i-eitt-bøker som inneheld både fagstoff, oppgåver og forsøk.
nynorsk
ISBN 978-82-02-41354-5
naturfag for ungdomstrinnet ★ Erik Steineger ★ Andreas Wahl
nynorsk www.cdu.no
naturfag for ungdomstrinnet Erik Steineger ★ Andreas Wahl
NYNORSK
© CAPPELEN DAMM AS, 2013 Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskilt avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarfram stilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel. Nova dekkjer alle måla i Kunnskapsløftet etter revidert plan 2013 i faget naturfag og er laga til bruk på ungdomstrinnet i grunnskolen. Forfattarane Erik Steineger og Andreas Wahl har fått støtte frå Det faglitterære fond. Terje Kristensen har levert bidrag til oppgåvene. Omslagsfoto: Tom Schandy Omslagsdesign: 07 Media – 07.no/Kristine Steen Grafisk formgiving: 07 Media – 07.no/Kristine Steen Forlagsredaktør: Bjørn Eidissen Biletredaktør: Ingrid Ellingsen/NTB scanpix
Illustrasjonar: Sjå eiga liste bakarst i boka på side 255. Trykking/innbinding: Livonia Print SIA, Latvia 2013 Omsett til nynorsk av Arve Lauvnes Utgåve 1 Opplag 1 ISBN 978-82-02-41354-5 cdu.no nova.cdu.no
Innhald 1 Økologi – læra om samspelet i naturen . . . . . . . . . . 5
4 Universet – starten på alt vi kjenner til . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Mange typar ekorn, men alle heiter Sciurus . . 6 Økologi handlar om samspelet i naturen . . . . . 8 Eit overveldande mangfald . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Det store smellet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Éi stjerne og åtte planetar . . . . . . . . . . . . . . . . Korleis veit vi så mykje om universet? . . . . . Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 Utviklinga av liv på jorda . . . . . . . . . 45
5 Sjukdommar og kampen mot usynlege inntrengjarar . . . . . . . . . . 175
Kan liv oppstå av seg sjølv? . . . . . . . . . . . . . . . .46 Livet tek til . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Livet utviklar seg vidare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Naturvitskaplege forklaringar på utviklinga av livet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Gradvis endring av landskapet . . . . . . . . . . . . . 70 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
3 Alt er kjemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Kan det aller minste bli enda mindre? . . . . . . . 90 Atommodellar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Stokking av atom til nye stoff . . . . . . . . . . . . . . 94 Ein genial tabell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Eigenskapane til grunnstoffa . . . . . . . . . . . . . 105 Arbeid i kjemilaboratoriet . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Jakta på smittestoffa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parasittinfeksjonar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Virus – dei aller minste inntrengjarane . . . . . Forsvarssystema i kroppen . . . . . . . . . . . . . . . Førebygging og kamp mot i nfeksjonssjukdommar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tradisjonell medisin og skolemedisin . . . . . . Alternativ medisin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
138 144 152 162 164 166 171
176 181 182 184 187 192 202 204 205 208 215
6 Lev sunt – men korleis? . . . . . . . . . . 223 Kva påverkar helsa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Eit variert og balansert kosthald . . . . . . . . . . Fysisk og psykisk helse . . . . . . . . . . . . . . . . . . Røyking og rusgifter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
224 225 231 235 240 241 243 248
Stikkordregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Illustrasjonsliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
136 Nova 8 ★
Kapittel 4
Universet – starten på alt vi kjenner til Kva var starten på alt? Korleis blei jorda, sola og alle stjernene til? Kvar starta den verda og det universet du kjenner i dag? Dersom du har stilt deg desse spørsmåla, er du ikkje aleine. Dette er ting folk har lurt på i tusenvis av år. Religionane har kvar sine svar på korleis alt blei til, kvar si skapingshistorie. Det har vitskapen òg. Teorien dei fleste forskarane meiner er rett, heiter Big Bang-teorien. Teorien skil seg frå skapingshistoriene til religionane ved at han er bygd på kunnskap, vitskap og forsking. Mange meiner at denne er like vakker som dei religiøse forteljingane.
Dette skal du lære om ★ Teoriar om korleis universet oppstod og utvida seg ★ Korleis forskarar utforskar verdsrommet, og kva utstyr de bruker ★ Nokre hovudtrekk i romfartshistoria og korleis vi leiter etter spor av liv på andre planetar ★ Korleis planetane beveger seg over himmelen, og korleis formørkingar og årstider oppstår
Universet – starten på alt vi kjenner til
137
Slik tolkar ein kunstnar Det store smellet, Big Bang.
Det store smellet For rundt 14 milliardar år sidan var alt det du veit om, alt du kan ta på – ja, alt du kan namnet på – pakka saman til ein prikk. Absolutt alt var samla i eit punkt mindre enn eit sandkorn, mindre enn eit atom. Så begynner prikken plutseleg å vekse. Ingen veit riktig kvifor, men alt eser ut – ikkje slik som planter, dyr og du sjølv veks, men med ein enorm fart og ein ekstrem varme. I brøkdelen av eit sekund går universet frå å vere mindre enn eit atom til å bli større enn ein galakse. I denne augneblinken blir det skapt tid, rom og masse. Universet blir fødd. Universet held fram å vekse, og etter berre nokre sekund har dei aller minste byggjesteinane i naturen blitt danna, som kvarkar, gluon og elektron. Nokre minutt seinare smeltar desse saman og dannar kjernane i hydrogen og helium. Først etter nokre hundre tusen år er universet blitt så stort at det er gjennomsiktig. Da er det blitt nok tomrom til at lyset slepp fram. Etter kvart samlar støv og gass seg til klumpar. Nokre klumpar er små, nokre er store. Dei største klumpane blir varme i midten og smeltar om hydrogen og helium til stoff som du har i deg og rundt deg i dag, for eksempel dei stoffa huda di, håret ditt, tennene dine, kleda dine og alt du ser rundt deg, for eksempel denne boka, er sette saman av. Det er rart å tenkje på at byggjesteinane til alt dette blei danna i desse aller første stjernene.
138 Nova 8 ★
Nokre av stjernene eksploderer og slyngjer stoffa ut i atmosfæren. Stoffa dannar etter kvart nye stjerner, som igjen blir varme og eksploderer. Slik held stjerner fram med å bli danna, eksplodere og døy ut. Men etter nokre milliardar år finst det eit par små klumpar i universet som har eit klima nøyaktig slik at vatn kan vere både is, vatn og vassdamp. På éin av dei små klumpane der klimaet er akkurat slik at vatn kan ha desse tre ulike formene, sit det ein elev og les i naturfagboka akkurat no. Den klumpen er jorda. Den eleven er deg.
Big Bang – ein teori
Edwin Powel Hubble (1889–1953), amerikansk astronom, kosmolog, idrettsmann og boksar. I 1929 annonserte han Hubbles lov, at galaksane beveger seg raskare frå kvarandre jo lenger unna kvarandre dei er.
Forskarar har rekna ut at alderen på universet er 13,7 milliardar år.
Universet består i dag av 75 prosent hydrogen og 24 prosent helium. Det stemmer med Big Bang-teorien.
Da universet oppstod, var det ingen menneske til stades. Vi er derfor nøydde til å gjette og spekulere i kva som skjedde. Det har både religionar og vit skapen prøvd seg på. I dag er det stor semje om at Big Bang-teorien er den beste. Det er fordi det er så mange observasjonar som stemmer med han. Ein galakse er ei samling av veldig mange stjerner. Sola er for eksempel éi av fleire milliardar stjerner i galaksen Mjølkevegen. Den amerikanske astronomen Edwin Hubble var den første til å observere at andre stjerner og galaksar i universet er på veg bort frå oss, og at jo lenger borte frå oss dei er, jo raskare beveger dei seg frå oss. Altså må universet utvide seg. Det gav opphav til to ulike teoriar om universet. Dei fekk namna Steady State og Big Bang. I Steady State-teorien eser universet også ut, men universet har ingen start og ingen slutt. Tilhengjarane av denne teorien meinte at når stjerner og planetar beveger seg frå kvarandre, blir nytt stoff danna for å fylle tomrommet som oppstår. Viss du tenkjer deg at nokon har filma universet heilt sidan starten, og at du spolar denne filmen tilbake, vil alle stjerner og galaksar til slutt samle seg i eitt punkt. Starten på denne filmen blir kalla The Big Bang, og filmen er om lag 13,7 milliardar år lang. Å spole «filmen om universet» bakover heilt til alt var samla i eitt punkt, betyr også at det må ha vore mykje varmare før. Det var ekstremt varmt, tettpakka og jamt fordelt. Ingen klumpar (planetar, stjerner og galaksar) var blitt danna enno. Med den kunnskapen vi har i dag, kan forskarar med stor visse seie at universet blei gjennomsiktig da det var blitt stort nok og kaldt nok til at elektron kunne binde seg til frie atomkjernar og danne heile atom. Det skjedde først da temperaturen hadde gått ned til 3000 grader. Big Bang-teorien seier også at restar av strålinga frå denne temperaturen bør vere mogleg å måle i dag, og at ho skal vere lik i alle retningar. Da denne bakgrunnsstrålinga blei oppdaga i 1965 og var akkurat slik Big Bang-teorien hadde føresett, blei Steady State-teorien raskt forkasta. Ifølgje Big Bang-teorien blei det danna 80 prosent hydrogen og 20 prosent helium under det store smellet. Sidan har store stjerner smelta om hydrogen og helium til tyngre stoff. Når vi i dag måler samansetjinga av universet, finn vi at det består av 75 prosent hydrogen, 24 prosent helium og 1 prosent andre stoff. Det stemmer på ein prikk med Big Bang-teorien.
Universet – starten på alt vi kjenner til
139
★ Ikkje ein eksplosjon Det er ei vanleg misforståing å tenkje at Big Bang, eller Det store smellet, var ein eksplosjon. Det stemmer ikkje. Prøv å sjå for deg ein eksplosjon. Når noko eksploderer, blir ting
slyngde utover i rommet. Det gjeld anten det er snakk om eit lite naturfagforsøk, ei atombombe eller ein supernova. Universet, derimot, veks ikkje i eit tomt rom. Det er sjølve rommet
som veks med universet. Det kan vere veldig vanskeleg å forstå. Derfor er det vanleg å samanlikne det med ein bolledeig. Sjølv om bolledeigen veks, blir det ikkje meir bolledeig.
BIG BANG I dei første sekunda og minutta utvida universet seg med ein enorm fart. Mørketid. Først etter cirka 400 000 år blir universet gjennom siktig, slik at lys slepp fram.
Utviklinga av universet over 13,7 milliardar år.
Dei første stjernene blir danna etter 400 millionar år. Galaksar blir danna.
Solsystemet vårt blir til.
Notid! Astronomar finn ut alt ovanfor.
Tidslinje for utviklinga av universet frå Big Bang (øvst) til i dag (nedst).
140 Nova 8 ★
★ Tre sentrale observasjonar som støttar Big Bang-teorien • Lyset frå galaksar fortel at dei beveger seg bort frå oss. Farten er størst for galaksane som er lengst borte. • Massen i universet består av 75 prosent hydrogen, 24 prosent helium og 1 prosent andre stoff. • Heile universet er fylt med kosmisk bakgrunnsstråling, som er restar av strålinga frå da universet blei gjennomsiktig.
Big Bang-teorien er den best underbygde og mest anerkjende teorien vi har om fødselen til universet.
Ingen andre teoriar om universet har nokon gong klart å føreseie noko så nøyaktig som Big Bang-teorien har gjort. Det at han treffer så godt, gjer han til ein veldig sterk teori. Big Bang er altså berre ein teori. Ein kan ikkje bevise han for det var ingen til stades da universet blei danna. Men det er den sterkaste og beste teorien vi har, støtta av mange observasjonar.
Tyngdekraft lagar stjerner
Tyngdekrafta verkar mellom alt, og ho verkar over store avstandar.
Tyngdekrafta samla gassane hydrogen og helium til dei første stjernene. Det tok fleire hundre millionar år.
Nokre hundre tusen år etter det store smellet hadde temperaturen gått ned så mykje at det ikkje lenger var noko lys. Universet blei mørkt. Lyset kom ikkje tilbake før dei første stjernene blei til. Viss du lyfter denne boka og slepper ho, vil ho falle ned. Det kjem av tyngdekrafta. Det er tyngdekrafta som gjer at du ikkje lettar frå jorda og svever ut i verdsrommet. Tyngdekrafta gjer også at jorda går i bane rundt sola, og at månen går i bane rundt jorda. Utan tyngdekraft ville atmos færen vår forsvunne. Tyngdekrafta verkar mellom alt, både stort og smått. Alle gjenstandar tiltrekkjer kvarandre. Det verkar ei tyngdekraft mellom deg og denne boka. Men både du og boka har så liten masse at tyngdekrafta ikkje kan merkast. Jo større masse, jo sterkare blir tyngdekrafta. Det er ei mykje sterkare kraft som verkar mellom deg og jordkloden enn mellom deg og boka. Tyngdekrafta verkar over veldig store avstandar. Du har kanskje høyrt om tidvatn? Det er ei følgje av at tyngdekrafta verkar mellom vatnet i havet og månen. Nokre hundre tusen år etter Big Bang bestod det mørke universet av enorme skyer med dei to gassane hydrogen og helium. Tyngdekrafta gjorde at desse skyene trekte seg saman og samtidig trekte til seg enda meir hydrogen og helium frå omgivnadene. Skyene blei meir kompakte. Men universet er stort og temmeleg tomt, så avstandane er store. Derfor tek det lang tid å byggje opp ei gassky. Det tok fleire hundre millionar år for gasskyene å bli så tettpakka at dei blei til dei aller første stjernene.
Universet – starten på alt vi kjenner til
141
★ Astronomiske tal Ordet astronomisk blir ofte brukt om enorme tal. Når vi studerer universet, er ofte avstandane og storleikane så store at dei er vanskelege å fatte. Derfor har vi eit system for å skrive store tal – vi bruker tiarpotensar. Slik fungerer det: Eitt tusen er det same som 10 · 10 · 10. Vi skriv det 103 for å spare plass. Ein million er det same som 10 · 10 · 10 · 10 · 10 · 10, som vi skriv 106. Ein milliard = 1 000 000 000 = 10 · 10 · 10 · 10 · 10 · 10 · 10 · 10 · 10 = 109. Forskarar meiner at temperaturen i universet var 10 000 000 000 (10 milliardar) grader eitt minutt etter Det store smellet. Det er lettare å skrive talet 1010. Avstanden til sola er 1011 meter. Beinet ditt er om lag 100 meter langt.
TIARPOTENSAR Ein
1
100
Ti
10
101
Hundre
100
102
Tusen
1000
103
Diameteren til Mjølkevegen
1021 m
Pluto
Neptun Uranus
Ti tusen
10 000
104
Hundre tusen
100 000
105
Ein million
1 000 000
106
Ein milliard
1 000 000 000
109
Ein billion
1 000 000 000 000
1012
Ein billiard
1 000 000 000 000 000
1015
Ein trillion
1 000 000 000 000 000 000
1018
Asteroida r
1013 m
1011 m
Venus Jupiter
Sola
Merkur Jorda
Diameteren til solsystemet
Saturn
Mars
Sola
Jorda
Avstanden mellom jorda og sola
107 m
Diameteren til jorda
100 m = 1 m
Lengda til eit lite barn
Eksempel på nokre storleikar og avstandar i universet.
Figur 005
142 Nova 8 ★
Bilete av Krabbetåka, restane etter ein supernovaeksplosjon i år 1054. Ho består i hovudsak av hydrogen gass. Krabbetåka er 600 lysår unna oss og ligg i stjernebiletet Tyren.
Ei supernova er ein stor stjerneeksplosjon. Restane etter eksplosjonen blir kalla stjernestøv, og her finn vi tyngre grunnstoff enn hydrogen og helium.
Universet resirkulerer. Nye stjerner og planetar blir laga av stoffa til stjerner og planetar som er gått til grunne.
Supernova – grunnstoffabrikkane i universet Dei aller første stjernene var mykje større enn sola vår. Slike store stjerner blir gjerne kalla superstjerner. Når stjerner som er meir enn åtte gonger så store som vår sol, eksploderer, kallar vi det ei supernova. Før ei stjerne eksploderer, trekkjer ho seg saman. Inne i stjerna blir det veldig varmt, og trykket blir enormt høgt. Da blir hydrogen og helium smelta om til større og tyngre grunnstoff. Oksygenet du pustar, karbonet i blyanten din og metalla i dingsar rundt deg har alle blitt laga i supernovaer. Restane frå supernovaeksplosjonar kallar vi gjerne stjernestøv. Det går med til å lage nye stjerner og planetar. Og deg. Du er laga av stjernestøv! Det kan vere fint å hugse på ein grå dag.
Universet – starten på alt vi kjenner til
143
Éi stjerne og åtte planetar Sola er den næraste stjerna vår. Utan henne hadde det ikkje vore liv på jorda. Sola er rundt fem milliardar år gammal og vil leve i fem milliardar år til.
Sola inneheld meir enn 99 prosent av all massen i solsystemet vårt. Inni sola er temperaturen 15 millionar varmegrader, og på overflata er han om lag 5500 grader.
Solnedgang ved Merkesvika i Sogn og Fjordane.
144 Nova 8 ★
Solsystemet vårt består av ein stor ball med brennande gass og ein drøss større og mindre klumpar som fer rundt han. Åtte av klumpane er store nok til at vi kallar dei planetar. Ein av dei bur vi på. Solsystemet vårt er om lag 4,6 milliardar år gammalt, og sola er den næraste stjerna vår. Utan henne hadde det ikkje vore liv på jorda. Sola består i hovudsak av hydrogen og helium og er så stor at ho inneheld meir enn 99 prosent av all massen i solsystemet. Inne i sola er det varmt. Mens den overflata vi ser, «berre» har 5500 varmegrader, er det 15 millionar grader på innsida. Det er så varmt, og trykket der er så stort, at hydrogen heile tida blir omdanna til helium. Den prosessen kallar vi fusjon, og det er denne som gjer at det stråler lys og varme frå sola ut i verdsrommet. Prosessen vil halde fram til alt hydrogenet er blitt til helium. Forskarar har komme til at det vil skje om rundt fem milliardar år. Sola er altså midt i livet. Viss du hugsar kor gammal sola er, hugsar du også kor lenge ho har att å leve. Når sola nærmar seg slutten av levetida si, vil ho ese ut og bli til ei gassky så stor at ho kjem til å sluke dei tre inste planetane, oss også. Ofte tenkjer vi at verdsrommet er langt unna, men det er det ikkje. For nokre er avstanden til verdsrommet kortare enn til næraste storby. Viss du kunne køyre bil rett til vêrs, ville eit par timars biltur bringe deg ut av atmosfæren og inn i rommet.
Bilete av sola. Bogane som står ut, blir kalla «plasmabogar».
Universet – starten på alt vi kjenner til
145
Datateikning av solsyste met, med sola og dei åtte planetane (pluss dverg planeten Pluto). Avstandar og storleiksforhold er ikkje realistiske.
Rundt vår stjerne, sola, går det åtte planetar i bane. Frå inst til ytst heiter dei Merkur, Venus, Tellus (jorda), Mars, Jupiter, Saturn, Uranus og Neptun.
146 Nova 8 ★
Planetar og dvergar Før hadde vi ni planetar. Men i 2006 bestemte astronomar verda over at den eine ikkje var stor nok til å blir kalla ein planet. No er Pluto ein dvergplanet. Grunnen til at Pluto blei kasta ut av det gode selskap, er både stor leiken og banen rundt sola. Etter at Pluto blei oppdaga i 1930, er det oppdaga andre klumpar i bane rundt sola som er like store eller større enn Pluto. For eksempel er vår eigen måne større. Viss Pluto skulle halde fram med å vere ein planet, måtte også mange andre klumpar i bane rundt sola fått nemninga planet. Det gjer at vi i dag står att med åtte planetar. På dei neste sidene er det litt info om kvar av dei.
Merkur er planeten som ligg nærast sola og er den minste planeten i solsystemet vårt. Temperaturen på overflata varierer frå litt over 400 °C på det varmaste, til cirka –180 °C på den kalde skuggesida. Ettersom Merkur ligg nærare sola enn oss, kan du sjå han som ei morgonstjerne rett før soloppgang eller ei kveldsstjerne rett etter solnedgang. Merkur, næraste planet til sola. Biletet er teke av romfartøyet Mariner 10.
Venus er planet nummer to frå sola og bruker 224 jorddøgn på banen sin rundt sola. På netter med klarvêr kan du normalt sjå Venus veldig klart og tydeleg som ein av dei lysaste prikkane på himmelen. Lyset frå Venus kan vere sterkt nok til å kaste skuggar her på jorda. Bilete av Venus teke med eit ultrafiolett kamera om bord på romsonden Pioneer Venus 2. Biletet viser mønster i atmosfæren som roterer rundt planeten.
Tellus er det vitskaplege namnet på jorda. Overflata består av fleire flak som over millionar av år langsamt flytter seg. Planeten er også spesiell fordi han har rett klima til å kunne halde på vatn. Det er ein føresetnad for at det finst eit rikt liv av levande organismar på planeten. Bilete av jordkloden, Tellus, sett saman av mange mindre bilete tekne av ein finsk satellitt 12 740 kilometer unna i januar 2012.
Mars blir ofte kalla den raude planeten fordi overflata består av store mengder rusten jernoksid. Mars er raud som rust. Sommaren 2012 klarte vi å sende ein robot på storleik med ein familiebil til Mars og lande han på overflata. Der køyrer han rundt og tek bilete, gjer målingar og — kanskje tøffast av alt — knuser steinar med laser for å leite etter spor av vatn. Bilete teke av Mars med romteleskopet Hubble i 2007, da Mars var på sitt næraste til jorda, 88 millionar kilometer unna.
Universet – starten på alt vi kjenner til
147
Jupiter er den femte planeten og blir kalla ei gasskjempe. Det er ikkje så rart sidan Jupiter er laga av gass og er kjempesvær – størst i solsystemet. Eitt tusen jordklodar får plass inni Jupiter. Det er lett å ta han for å vere ei stjerne for han er det tredje mest lyssterke objektet på himmelen. Jupiter har over 60 månar! Planeten Jupiter. Biletet blei teke av romsonden Voyager 1, da han passerte i 1979.
Saturn er også ei gasskjempe, men er nok mest kjend for ringane sine. Alle dei fire ytste planetane har ringar, men ingen av dei andre kan måle seg med Saturn sine. Vi ser sju av dei frå jorda, men romsondar som har passert og fotografert, har vist at det eigentleg er tusenvis av ringar. Saturn bruker nesten 30 år på ein runde rundt sola. Datateikning av Saturn med ringar som består av tusenvis av steinar og isklumpar.
Uranus er den nest ytste planeten, og også den kaldaste. Derfor blir han ofte kalla ei iskjempe. Mens dei andre planetane spinn som snurrebassar sett frå jorda, ligg Uranus på sida og ser meir ut som ein rullande stein. På engelsk kan namnet på planeten lett høyrast ut som «your anus». Derfor vil forskarar helst leggje trykket på den første stavinga. Datateikning av Uranus, den sjuande planeten frå sola. Uranus er ei gasskjempe, stor nok til at 64 jordklodar kunne fått plass inni han.
Neptun er den ytste planeten i solsystemet vårt. Han reflekterer så lite lys frå sola at det ikkje er mogleg å sjå han med berre auga. Med teleskop kan vi sjå han som ein svak, blå prikk. Nesten alt vi veit om Neptun, kjem derfor frå Voyager 2, ein amerikansk romsonde som passerte nær Neptun i august 1989. Voyager 2 oppdaga seks av Neptuns månar, og nordmannen Tommy Grav har vore med på å oppdage nokre av dei andre 13. Gasskjempa Neptun, sett saman av to bilete tekne av Voyager 2 da han passerte i august 1989. Den mørke flekken midt på er truleg eit hòl i metanskyene som omkransar planeten. Nokre kvite skyer kan sjåast rett ved.
148 Nova 8 ★
Mellom Mars og Jupiter finst asteroidebeltet. Det består av milliardar av steinar som går i bane rundt sola. Steinane har mange ulike former og storleikar. Asteroidebeltet mellom planetane Mars og Jupiter. Kunstnarisk datateikning.
Planetane går rundt sola i banar som er elliptiske. I tillegg spinn dei rundt seg sjølve.
Solformørking. Månen er kommen mellom jorda og sola og skyggjer for sollyset.
Årstidene kjem av at jorda spinn litt skeivt rundt seg sjølv. Når vår del av kloden peiker mot sola, har vi sommar. Når han peiker bort, har vi vinter.
Årstider og formørkingar Planetane går i banar som ikkje er heilt runde som sirklar, men forma som ellipsar. Dei inste planetane går mykje raskare enn dei lenger ut i solsystemet. I tillegg spinn alle planetane rundt seg sjølv i ulik fart. Det gjer planeten vår òg – det er derfor vi har dag og natt. Mange trur at vi er nærare sola om sommaren og lenger unna om vinteren. Det kan høyrast logisk ut. Men straks du kjem på at årstidene er motsette i Australia, slår teorien sprekkar. Det er rett at den elliptiske banen jorda går i, nokre gonger fører oss nærare sola, men det er ikkje det som gir oss årstidene. Vi er faktisk nærast sola om vinteren. Årstidene kjem av at jorda spinn litt skeivt rundt seg sjølv. Det gjer at toppen av kloden, her vi bur, nokre gonger peiker litt i retning sola og andre gonger bort frå sola. Den perioden av året vi peiker mot sola, får vi meir varme frå sola. Den kallar vi sommar. Den sørlege delen av kloden, der Australia ligg, peiker samtidig litt bort frå sola og får mindre varmestråling. Da er det vinter hos dei. Ein sjeldan gong skjer det noko spektakulært med strålane frå sola. Dei forsvinn, midt på dagen. Det skjer når månen kjem mellom oss og sola. I dag veit vi nøyaktig når og kvar ein kan sjå slike solformørkingar, og mange reiser dit for å oppleve det. Men i tidlegare tider må det ha komme veldig overraskande og gjort sterkt inntrykk på menneska. Det mest naturlege for dei var gjerne å tolke det som eit teikn frå gudane. Det hender òg at dei inste planetane passerer mellom oss og sola, og da kan vi med vernebriller sjå dei som ein prikk over solskiva. Du kan skade auga om du ser på sola utan spesielle briller. Vi opplever også måneformørkingar ein gong eller to kvart år. Men kva kan vere i vegen for månen? Det er oss. Det er jorda. Når jorda kjem mellom månen og sola, får vi ei delvis eller heil måneformørking. Da ser vi skuggen av jorda på månen, og vi ser òg tydeleg at jorda er rund.
Måneformørking, der jorda kjem mellom sola og månen. Vi ser skuggen av jorda på månen.
Universet – starten på alt vi kjenner til
149
Halleys komet, foto grafert frå California i mars 1986. Halleys komet bruker nesten 76 år på ein runde rundt sola. Det betyr at du kan glede deg til å sjå han, kanskje som pensjonist, i 2061.
Mindre himmellekamar
Asteroidar er laga av stein og metall, mens kometar består mest av is. Både asteroidar og kometar går i bane rundt sola.
Meteoroidar som kjem inn i jordatmosfæren, blir kalla meteorar. Viss dei ikkje brenn opp i atmosfæren, men landar på bakken, skifter dei namn til meteorittar.
150 Nova 8 ★
Det er ikkje berre planetar som svever rundt i verdsrommet. Vi har også ei lang rekkje mindre himmellekamar, og du skal halde tunga rett i munnen for å hugse forskjellen på dei! Himmellekamar i bane rundt sola som er mindre enn planetane, men større enn 10 meter i diameter, blir kalla asteroidar og kometar. Dei fleste av dei finst i asteroidebeltet, som består av milliardar av steinar i bane rundt sola mellom Mars og Jupiter. Det er ikkje alltid like lett å vite om ein stein skal kallast ein asteroide eller ein komet. Generelt kan vi seie at asteroidar oftast består av stein og metall, mens kometar inneheld mykje is, som gir dei ein «hale» når vi ser dei på himmelen. Objekt i solsystemet som er mindre enn 10 meter i diameter, blir kalla meteoroidar. Det kan vere alt frå eit sandkorn til ein større stein. Men straks ein meteoroide treffer jordatmosfæren, skifter han namn. Da blir han kalla ein meteor. Du kan sjå han som eit stjerneskot på himmelen. Når meteoroidar kjem inn i jordatmosfæren, skifter dei nemleg ikkje berre namn til meteorar, dei blir også varma opp og begynner å brenne. Det kjem av den store farten og luftmotstanden. Dei aller fleste meteorar brenn heilt opp i atmosfæren, men nokre overlever heilt til dei treffer bakken. Da skifter dei namn på nytt. Ein meteor som har falle til bakken, blir kalla ein meteoritt.
Kunstig satellitt rundt jorda
Det fell ned rundt 25 000 meteorittar som er større enn 100 gram, på jorda kvart år, men berre ei lita handfull av dei blir sedde av menneske. Totalt fell det ned mange hundre tonn med meteorittar kvar einaste dag. Det er vanskeleg å seie eksakt fordi det aller meste som fell ned, ikkje blir funne. Når denne boka blir skriven, er det funne tolv meteorittar i Noreg. Den største blei funnen i Alta i 1902 og veg 72 kilogram, om lag like mykje som eit vakse menneske. Det finst naturlege og kunstige satellittar. Månen er eit eksempel på ein naturleg satellitt. Den internasjonale romstasjonen er eksempel på ein menneskebygd, kunstig satellitt.
Satellittar er himmellekamar som går i bane rundt planetar. Dei kan vere naturlege eller kunstige. Månen er den største satellitten vår, og han er naturleg. Satellittane vi menneske har laga, blir kalla kunstige satellittar. Dei fleste har vi sendt opp for å overføre tv-signal, kommunisere, overvake eller navigere med GPS. Rundt jorda finst det faktisk eit «skal» av slike satellittar. Saman med dei finn du også ein heil del skrot: gamle satellittar som ikkje verkar lenger, verktøy og utstyr som astronautar har mist, og restar etter satellittar som har kollidert. No veit du namnet på både stort og smått som flyr gjennom universet. Og du veit kva som eigentleg skjer neste gong du ser eit stjerneskot.
Universet – starten på alt vi kjenner til
151
Teleskopet Gemini Nord på fjelltoppen Mauna Kea, Hawaii, USA. Tvillingteleskopet Gemini Sør er i Cerro Pachon, Chile. Saman dekkjer dei to teleskopa nesten heile nattehimmelen.
Korleis veit vi så mykje om universet?
Lenge trudde vi at jorda var sentrum for universet, før astronomen Nikolaus Kopernikus sette sola i sentrum på 1500-talet. I dag veit vi at verken jorda eller sola er sentrum.
152 Nova 8 ★
Så lenge det har vore menneske på jorda, har vi lurt på kven vi er og kvar vi kjem frå. Mange har søkt svar på himmelen og i universet. I dag veit vi ganske mykje om universet, men korleis får vi denne kunnskapen? Dei første teoriane om korleis verda fungerer, var baserte på observasjonar, segner og overtru. Derfor drog dei slutningar som at sola var ein gud som rei over himmelen i ei flygande vogn, og at jorda var sentrum for universet. Det er først dei siste fem hundre åra vi har visst at det er jorda som går rundt sola, og ikkje omvendt. Det kjem av at astronomen Nikolaus Kopernikus studerte bevegelsane til månen, sola og planetane og kom til denne konklusjonen tidleg på 1500-talet. Men det tok fleire tiår før det nye verdsbiletet blei akseptert av folket. Og Kopernikus sette sola i sentrum for universet. I dag veit vi at heller ikkje det stemmer.
Nikolaus Kopernikus blir rekna som grunnleggjaren av det helios entriske verdsbiletet, som set sola i sentrum. På dette måleriet kan det sjå litt ut som han set seg sjølv i sentrum av verda.
Teleskopet blei funne opp av Galileo Galilei i 1609.
Forsking og vitskap byggjer på observasjonar. Derfor var teleskopet eit viktig framsteg.
Kopernikus observerte himmelen utan hjelpemiddel. Teleskopet blei nemleg først oppfunne av Galileo Galilei over 50 år seinare, i 1609. Kopernikus måtte klare seg med enkle reiskapar som blyant, passar, linjal, kvadrant, kuler og, kanskje aller viktigast, matematikk. All vitskap er basert på observasjon. Forskarar observerer fenomen, noterer dei ned og lagar teoriar baserte på observasjonane. Jo betre observasjonar, jo betre teoriar. Derfor blei teleskopa til Galilei eit stort framsteg, og derfor jaktar vitskapen heile tida på betre verktøy.
Eit strålande univers
Stjerner og galaksar sender òg ut stråling som auga dine ikkje kan sjå, men som instrument kan fange opp.
Alt sender ut stråling. Sola, jorda, kroppen din, denne boka – alt stråler. Lys er den delen av strålinga vi kan sjå med auga våre, men stråling er så mykje meir. Du har kanskje høyrt om UV, røntgen og varmestråling? Dersom du ser ut i verdsrommet med eit teleskop eller berre med auga dine, kan du sjå mykje vakkert. Men det du ser, er berre ein liten del av den strålinga som kjem frå verdsrommet. Stjerner og galaksar sender også ut stråling som auget ikkje kan sjå, men som instrument kan fange opp. Informasjon om kor mykje og kva slags type stråling eit stoff sender ut, kan fortelje oss mykje om kva for eit stoff det er. Så sjølv om vi aldri kan besøkje stjerner og dei fleste planetar, kan vi lære ein heil del om dei gjennom strålinga dei sender ut.
Universet – starten på alt vi kjenner til
153
I 1965 jobba to unge fysikarar med ei antenne som skulle kommunisere med satellittar i bane rundt jorda. Men uansett kva for veg dei retta antenna, fekk dei inn ein uforklarleg støy. Dei trudde først at det var ein feil ein stad, og dei sjekka mellom anna om duer hadde bygd reir i antenna. Men det var ingen feil. Det viste seg at dei to fysikarane hadde oppdaga den kosmiske bakgrunnsstrålinga, som stråler jamt frå alle retningar i universet. Den kosmiske bakgrunnsstrålinga passar perfekt inn i Big Bang-teorien. Oppdaginga av denne strålinga er ein av dei viktigaste grunnane til at vi i dag meiner at Big Bang er den mest sannsynlege starten på universet. Ho har også gjort det mogleg for forskarar å rekne ut alderen på universet til 13,7 milliardar år.
Lys
Vintertur i nysnø med stjernebiletet Orion. Den mest lyssterke stjerna på nattehimmelen, Sirius, som eigentleg er ein dob beltstjerne, ser du òg.
I universet måler vi avstandar i lysår. Eitt lysår er den avstanden lyset går på eitt år.
Sidan lys er så viktig både i kvardagen din og for å forstå universet, kan det vere greitt å vite litt om lys. For det første går lyset 299 792 458 meter på eitt sekund. Det er veldig raskt. Vi kan setje det i perspektiv slik: Lyset bruker 1,25 sekund frå deg til månen. Lyden kjem derimot berre 340 meter på eitt sekund. Den avstanden lyset går på eitt år, blir kalla eit lysår. Eit lysår er altså ikkje eit mål på tid, men ein avstand. Avstandane i universet er så enorme at det blir upraktisk å telje i kilometer eller mil. Derfor bruker vi lysår. Viss sola plutseleg skulle slokne, ville det ta åtte minutt før vi hadde merka det her på jorda. Lyset bruker nemleg åtte minutt på å nå fram til oss. Vi seier da at jorda er åtte lysminutt unna sola. Dei næraste stjernene våre ligg fire lysår unna. Lyset bruker fire år på å nå fram til oss. Vi ser dei altså slik dei var for fire år sidan. Polarstjerna ligg rundt tre hundre lysår unna. For alt vi veit, kan ho ha slokna lenge før du blei fødd. Når vi studerer vår eigen galakse, Mjølkevegen, ser vi tjue tusen år tilbake i tid. Det er tjue tusen lysår til sentrum av Mjølkevegen.
Stjerneteikn og astrologi
Ein astronom blir fornærma om du kallar henne ein astrolog. Astronomi er vitskap, mens astrologi er overtru.
154 Nova 8 ★
Vi menneske har alltid sett ting i samanheng. Vi både lærer og hugsar betre når ting heng saman. Det gjeld også for stjernehimmelen. Det trengst trening for å kjenne att stjerner, og ein måte å gjere det lettare på er å gruppere stjernene i stjernebilete. Eit stjernebilete er ei gruppe stjerner som dannar ein figur viss du trekkjer ei linje mellom dei. Viss du ser nærare på namna til stjernebileta, ser du at mange av dei ikkje blei funne opp i år. For nokre tusen år sidan syntest nemleg astrologar at bileta likna på løver, gauper og gudar. Den gongen var astrologi og astronomi eitt og same fagfelt. Det er viktig å vite forskjellen for i dag blir ein astronom frykteleg fornærma viss du kallar henne astrolog. Astronomi er nemleg ekte vitskap. Astrologi er derimot læra om den påståtte samanhengen mellom livet på jorda og rørslene til himmellekamane.
Stjernebiletet Store hund, med stjerna Sirius som snuten til hunden.
Vi har 88 stjernebilete, oppkalla etter figurane dei liknar om du trekkjer ein strek mellom stjernene.
Posisjonen til stjerner og planetar skal ha noko å seie for personlegdomen din, økonomien din og kjærleikslivet ditt – og det er spesielt viktig korleis himmelen såg ut akkurat den dagen du blei fødd. I dag veit vi at dette ikkje heng på greip. Det finst ingen bevis eller forklaringsmodellar som gjer astrologi mogleg. Stjernebileta har derimot vore til stor hjelp for sjømenn som skulle navigere, og for bønder til å slå fast kva tid på året det var. Nokre stjernebilete er nemleg synlege heile året, mens andre ikkje er det. Også astronomar bruker namna på dei 88 stjernebileta når dei skal fortelje om plasseringa til stjerner på himmelen.
Romfartøy Frå 1957 har vi kunna observere universet frå verdsrommet, ikkje berre frå bakken.
Den moderne romforskinga starta i 1957 da russarane skaut opp den første kunstige satellitten, Sputnik. Før dette måtte vi studere universet frå jordoverflata, gjennom den forstyrrande atmosfæren. I dag krinsar tusenvis av satellittar rundt jorda. Nokre av dei overfører tv-signal, hjelper deg med å finne fram med GPS eller gir meteorologane informasjon til vêrmeldinga. Andre satellittar peiker motsett veg, altså bort frå jorda. Dei hjelper oss med å lære meir om universet.
Universet – starten på alt vi kjenner til
155
Vakker planetarisk tåke fanga av romteleskopet Hubble. Planetarisk tåke oppstår i den siste fasen av livet til stjerner på storleik med sola vår. Eit skal av lysande gass og plasma blir støytt ut frå det ytre laget av stjerna i ein eller fleire omgangar. Det ubemanna rom fartøyet Luna II. Den 13. september 1959 blei Luna II det første rom fartøyet på månen, da det krasja ned på over flata med forskings instrumenta sine som planlagt.
Hubble er det mest kjende romteleskopet. Det tek bilete på utsida av atmosfæren, og bileta blir derfor mykje skarpare.
156 Nova 8 ★
Det meste kjende romteleskopet, Hubble, er stort som ein buss og har teke nokre av dei flottaste bileta som finst av universet, mellom anna det du ser over. Bileta er ikkje berre vakre, dei hjelper også forskarar verda over til å forstå meir om universet vi lever i. Samtidig har bilete av ukjende fenomen gitt forskinga nye utfordringar. Romsondar er ubemanna fartøy med utstyr for å utforske omgiv nadene sine. Dei første romsondane var Luna I og Luna II, som russarane sende mot månen. Luna I bomma og enda opp i bane rundt månen i staden, men Luna II trefte månen som planlagt med eit smell i 1959. Sidan den gong har vi menneske sendt ut ei lang rekkje romsondar, både til månen og til alle planetane i solsystemet vårt. Nokre flyr forbi planetane, mens andre blir sende slik at dei endar opp i bane rundt planeten. Takka vere desse satellittane veit vi i dag mykje meir om planetane i solsystemet enn da foreldra dine gjekk på skolen.
★ Med gull i bagasjen Dei to kanskje mest berømte romsondane heiter Voyager 1 og 2. Dei blei sende opp i 1970-åra, har passert fleire av planetane og er no på veg ut av solsystemet vårt. Aldri har noko menneskeskapt vore så langt borte. Det utrulege er at dei framleis sender signal tilbake til jorda om kvar dei er, og korleis det står til. Med seg har begge romsondane ei heilt spesiell gullplate. Ho ser ut som ei gammal grammofonplate og inneheld bilete, lydar og musikk frå alle delar av verda. Vi sender henne ut i universet med ein tanke om at det kanskje finst andre skapningar der ute, og at dei kanskje oppdagar romsonden, eller at menneske ein gong i framtida skal finne dei att. Sannsynet for begge delar er nesten null. Det kjem nok ikkje til å skje, men det er ein fin tanke.
I tilfelle det finst intelligente skapningar der ute, har plata også ei brukarrettleiing for korleis ho skal spelast av, og eit kart som prøver å vise kvar i universet vi bur. Det er ikkje så lett, for vi veit ikkje korleis dei teiknar, skriv eller reknar. Klarer du å forstå teikningane på plata? Dersom nokon ein gong i framtida finn gullplata og forstår korleis dei skal spele henne, vil dei få høyre mykje rart: helsingar på 55 språk, bilete av planetar, hus, menneske, mat og DNA, 90 minutt med musikk frå heile verda og lydar av kvalsong, tore, regn, kyss og mykje anna. Langt der ute, heilt ytst i solsystemet vårt, svever ein liten bit av jorda.
Gullplatene om bord på Voyager 1 og 2 inneheld lydar og musikk frå jorda, ein instruksjon for korleis dei skal spelast av, og eit forsøk på å beskrive kvar i universet vi er å finne.
Universet – starten på alt vi kjenner til
157
Sjølvportrett av Curiosity Rover, sett saman av ei lang rekkje bilete Curiosity har teke av seg sjølve. På biletet står Curiosity i «steinreiret» der han tok det første spadetaket sitt på Mars. Framme ser ein fire spadetak i sanden.
Curiosity landa på Mars i 2012.
Sommaren 2012 klarte NASA å sende ein robot på storleik med ein personbil til Mars og lande han på overflata. Der køyrer han rundt og tek bilete, gjer målingar og – kanskje tøffast av alt – knuser steinar med laser for å leite etter spor av vatn. Køyretøyet er eit rullande laboratorium og ber namnet Curiosity – nysgjerrigheit. Det er nysgjerrigheit som driv Curiosity-prosjektet, på same måten som med alle andre romferder. Nysgjerrigheita vår etter å forstå andre planetar dreier seg i dette tilfellet om å leite etter spor av liv på Mars. Når denne boka blir skriven, har Curiosity alt funne små, runde steinar – eit teikn på at det har vore mykje og raskt rennande vatn på naboplaneten vår ein gong i tida.
Romferder Russarane sende det første mennesket ut i verdsrommet. USA sette det første mennesket på månen.
Kampen mellom Russland og USA om å vere først til å utforske rommet, blir kalla romkappløpet.
158 Nova 8 ★
Vi menneske har også sjølv reist ut i verdsrommet. Russarane var først ute med eit menneske i bane rundt jorda og med første menneske utanfor romfartøyet – såkalla romvandring. Men USA og NASA (National Aeronautics and Space Administration) kom sterkt tilbake da dei landa det første mennesket på månen. Denne konkurransen om å vere først blir gjerne kalla romkappløpet. I dag er det breitt samarbeid mellom USA, Russland, ESA (den europeiske romorganisasjonen, der Noreg er med) og andre nasjonar. Saman driv dei ISS, den internasjonale romstasjonen, som går i bane rundt jorda og bruker halvannan time per runde. Der jobbar det astronautar frå ulike land med å drifte forskingsprosjekt.
★ Romskrot Det er ikkje berre på jorda vi slit med forsøpling. Verdsrommet er fullt av romskrot. Akkurat som telefonen, dataen og tv-en din takkar satellittar òg for seg til slutt. Dei sloknar, nektar å starte eller verkar berre halvvegs. Rundt jorda flyr det ein heil drøss med gamle, døde satellittar og bitar av satellittar. Det hender nemleg at døde satellittar krasjar med andre og går i bitar. I februar 2009 kolliderte to satellittar og gjekk i 1500 bitar. Rundt kloden vår flyr det rundt 19 000 bitar med romskrot som er større enn eit eple, i tillegg til 300 000 bitar mindre enn ein sukkerbit. NASA sporar og følgjer med på alle dei 19 000 større bitane med radar fordi dei utgjer ein fare for viktige
satellittar og ikkje minst for den internasjonale romstasjonen (ISS). Du tenkjer kanskje at det ikkje er så farleg å bli treft av ein metallbit på storleik med eit eple, men det er før du tenkjer på at han går i bane rundt jorda. Stort og smått romskrot kan komme flygande med ein fart på fleire tusen kilometer i timen! Da er det ikkje moro å vere astronaut. Det har hendt at heile den internasjonale romstasjonen har måtta endre bane fordi romskrot har vore på kollisjonskurs. Mesteparten av romskrotet finst i den geostasjonære banen. Det betyr at skrotet er i same høgd som dei geostasjonære satellittane som dreier rundt heilt likt med jorda. Dermed vil kvar av desse
satellittane stå fast over éin bestemt stad på jorda. Det er veldig praktisk fordi vi slepp å dreie på parabolantenner og andre antenner heile tida. Blant det meir spesielle rom skrotet finn vi ting som astronautar har mist eller rett og slett berre kasta. Ed White miste ein hanske, og Michael Collins miste eit kamera mens dei var på romvandring utanfor fartøyet. Skiftenøkkel, tong, tannbørste og ei heil verktøykasse er andre ting som er mist i bane rundt jorda. Da russarane først utforska rommet, var ikkje romskrot noko stort problem, så dei kasta søppelposane rett ut i verdsrommet. I dag veit vi betre.
Ei grafisk framstilling av romskrot i låg bane rundt jorda. Talet på objekt stemmer med berekningar, men storleiken på dei er ikkje korrekt.
Universet – starten på alt vi kjenner til
159
Romferja Endeavour med seks astronautar om bord lettar ein av dei aller siste gongene, etter 20 år i drift for NASA.
160 Nova 8 ★
Her følgjer ei lita oversikt over utviklinga i romfarten: år
NASAs logo på ei av romferjene
Land
1942
Tyskland
Første farkost i rommet (> 100 km høgd)
1947
USA
Første dyr i rommet (bananfluger)
1957
Sovjet
Første kunstige satellitt i bane (Sputnik)
1957
Sovjet
Første signal tilbake frå rommet
1957
Sovjet
Første dyr i rommet (hunden Laika)
1959
Sovjet
Første treff på ein annan himmellekam (månen)
1961
Sovjet
Første menneske i rommet (Jurij Gagarin)
1963
Sovjet
Første kvinne i rommet (Valentina Teresjkova)
1965
Sovjet
Første romvandring
1966
Sovjet
Første landing på ein annan planet (Venus)
1969
USA
Første menneske på ein annan himmellekam (Neil Armstrong, månen)
1971
Sovjet
Første romstasjon
1977
USA
Voyager 1 og 2 blir sende på ubemanna reise utover i solsystemet, forbi Jupiter, Saturn, Uranus og Neptun.
1981
USA
Romferja Columbia blir send opp og flyr rundt jorda 37 gonger før ho landa trygt på jorda att.
1986
USA
Romferja Challenger eksploderer eit drygt minutt etter oppskyting, og heile mannskapet mister livet.
1990
USA
Hubble-teleskopet blir sett i bane rundt jorda.
2001
USA
NEAR landar på asteroiden Eros.
2003
USA
Romferja Columbia brenn opp under innflyging, og heile mannskapet mister livet.
2012
USA
Roveren/laboratoriet Curiosity landar på Mars og køyrer rundt på overflata for å utforske.
I dag går ikkje framdrifta og utviklinga for bemanna romferd på langt nær like raskt. Både ESA og NASA har planar om bemanna ferd til Mars, men kan ikkje seie eksakt når det vil skje. Den største og kanskje mest spennande utviklinga skjer innan kommersiell romfart, der romturistar kan kjøpe seg ein tur til verdsrommet. Viss du held fram med naturfag, gjer gode investeringar eller finn opp noko nyttig, har du kanskje råd til å kjøpe deg ein tur sjølv.
Logoen til ESA
Universet – starten på alt vi kjenner til
161
Oppsummering ★★ Forskarar har rekna ut at alderen på universet er 13,7 milliardar år. ★★ Universet består i dag av 75 prosent hydrogen og 24 prosent helium.
Det stemmer med Big Bang-teorien. ★★ Big Bang-teorien er den best underbygde og mest anerkjende teorien
vi har om fødselen til universet. ★★ Tyngdekrafta verkar mellom alt, og ho verkar over store avstandar. ★★ Tyngdekrafta samla gassane hydrogen og helium til dei første
stjernene. Det tok fleire hundre millionar år. ★★ Ei supernova er ein stor stjerneeksplosjon. Restane etter eksplosjonen
blir kalla stjernestøv, og her finn vi tyngre grunnstoff enn hydrogen og helium. ★★ Universet resirkulerer. Nye stjerner og planetar blir laga av stoffa til
stjerner og planetar som er gått til grunne. ★★ Sola er den næraste stjerna vår. Utan sola hadde det ikkje vore liv på
jorda. Sola er rundt fem milliardar år gammal og vil leve i fem milliardar år til. ★★ Sola inneheld meir enn 99 prosent av all massen i solsystemet vårt.
Inni sola er temperaturen 15 millionar varmegrader, og på overflata er han om lag 5500 grader. ★★ Rundt vår stjerne, sola, går det åtte planetar i bane. Frå inst til ytst
heiter dei Merkur, Venus, Tellus (jorda), Mars, Jupiter, Saturn, Uranus og Neptun. ★★ Planetane går rundt sola i banar som er elliptiske. I tillegg spinn dei
rundt seg sjølve. ★★ Årstidene kjem av at jorda spinn litt skeivt rundt seg sjølv. Når vår del
av kloden peiker mot sola, har vi sommar. Når han peiker bort, har vi vinter. ★★ Asteroidar er laga av stein og metall, mens kometar består mest av is.
Både asteroidar og kometar går i bane rundt sola. ★★ Meteoroidar som kjem inn i jordatmosfæren, blir kalla meteorar.
Dersom dei ikkje brenn opp i atmosfæren, men landar på bakken, skifter dei namn til meteorittar. ★★ Det finst naturlege og kunstige satellittar. Månen er eit eksempel på
ein naturleg satellitt. Den internasjonale romstasjonen er eksempel på ein menneskebygd, kunstig satellitt.
162 Nova 8 ★
★★ Lenge trudde vi at jorda var sentrum for universet, før astronomen
Nikolaus Kopernikus sette sola i sentrum på 1500-talet. I dag veit vi at verken jorda eller sola er sentrum. ★★ Teleskopet blei funne opp av Galileo Galilei i 1609. ★★ Forsking og vitskap byggjer på observasjonar. Derfor var teleskopet
eit viktig framsteg. ★★ Stjerner og galaksar sender òg ut stråling som auga dine ikkje kan sjå,
men som instrument kan fange opp. ★★ I universet måler vi avstandar i lysår. Eitt lysår er den avstanden lyset
går på eitt år. ★★ Ein astronom blir fornærma om du kallar henne ein astrolog. Astronomi
er vitskap, mens astrologi er overtru. ★★ Vi har 88 stjernebilete, oppkalla etter figurane dei liknar om du
trekkjer ein strek mellom stjernene. ★★ Frå 1957 har vi kunna observere universet frå verdsrommet, ikkje
berre frå bakken. ★★ Hubble er det mest kjende romteleskopet. Det tek bilete på utsida av
atmosfæren, og bileta blir derfor mykje skarpare. ★★ Curiosity landa på Mars i 2012. ★★ Russarane sende det første mennesket ut i verdsrommet. USA sette
det første mennesket på månen. ★★ Kampen mellom Russland og USA om å vere først til å utforske
rommet, blir kalla romkappløpet.
Universet – starten på alt vi kjenner til
163
Ordforklaringar asteroide: består av stein og metall, er mindre enn planetane, men større enn 10 meter i diameter og går i bane rundt sola. Dei fleste finst i asteroidebeltet mellom Mars og Jupiter. astrologi: læra om den påståtte samanhengen mellom livet på jorda og rørslene til himmellekamane. Astrologi må ikkje blandast med astronomi. Det første er tru, det andre er vitskap. astronaut: romfarar astronom: vitskapskvinne eller vitskapsmann som har astronomi som fag. astronomi: vitskapen om himmellekamane og verdsrommet. astronomisk: stor, enorm atom: byggjesteinen som alle stoff er bygde opp av. Atomet består av ein kjerne med eitt eller fleire elektron utanfor. elektron: partikkel og ein av delane i atomet. Elektronet er utanfor atomkjernen. fusjon: samansmelting av to lette atomkjernar til ein tyngre under frigjering av store mengder energi, for eksempel hydrogen som blir smelta om til helium i sola. galakse: samling av stjerner, støv og gassar. gass: stoff utan bestemt form eller volum. gluon: partiklar som formidlar kreftene mellom kvarkar i ein atomkjerne. grunnstoff: eit stoff som ikkje kan delast opp i andre, enklare stoff ved hjelp av kjemiske metodar. Eksempel på grunnstoff: hydrogen og helium. Grunnstoffa er samla i periodesystemet. komet: består i hovudsak av is, er mindre enn planetane, men større enn 10 meter i diameter og går ofte i elliptiske banar rundt sola. Inneheld ofte også støv og stein og blir derfor ofte kalla «skitne snøballar». kosmisk: noko som gjeld kosmos, verdsrommet. kunstig: laga av menneske eller maskinar. kvarkar: partiklar som byggjer opp proton og nøytron i atomkjernen. masse: eit mål for kor mykje stoff ein gjenstand inneheld. Masse blir målt i kilogram (kg). meteor: meteoride som er kommen inn i jordatmosfæren. Dei fleste meteorar brenn opp i atmosfæren før dei treffer bakken. meteoride: sandkorn eller større stein (mindre enn 10 meter i diameter) som går i bane rundt sola.
164 Nova 8 ★
meteoritt: meteor som har falle ned på bakken på jorda. romsonde: ubemanna fartøy med utstyr for å utforske verdsrommet. satellitt (kunstig): himmellekam som vi menneske har skote opp, for eksempel satellitt som kan overføre tv-signal eller GPS-signal. satellitt (naturleg): himmellekam som går i bane rundt ein planet, for eksempel er månen ein satellitt som går rundt jorda. stråling: overføring av energi. Det finst mange typar stråling. Lys er stråling vi kan sjå med auga våre, UV-stråling og røntgenstråling er eksempel på stråling vi ikkje kan sjå med auga våre. supernova: ein stor stjerneeksplosjon. teleskop: astronomisk kikkert; apparat som tek imot stråling frå himmellekamar. tyngdekraft: gjensidig tiltrekkingskraft mellom alle lekamar. Jo større masse, jo større er tiltrekkingskrafta. Det er tyngdekrafta som gjer at denne boka blir liggjande på bordet.
Universet – starten på alt vi kjenner til
165
Oppgåver Det store smellet
?
LES OG SVAR 4.1 Kor gammalt er universet? 4.2 Kva kallar vi den mest anerkjende teorien om fødselen til universet? 4.3 Forklar med eigne ord kva teorien om fødselen til universet går ut på. 4.4 Kva for observasjonar styrkjer teorien om fødselen til universet? 4.5 Kva for andre teoriar om utviklinga til universet kjenner du? 4.6 Kva er ein galakse? 4.7 Kva heiter galaksen vår? 4.8 Kva består massen i universet av? 4.9 Skriv ein million og 100 milliardar som tiarpotensar. 4.10 Korleis blei dei første stjernene danna? 4.11 Kva er byggjematerialet for stjerner? 4.12 Nemn to eksempel frå kvardagen på at tyngdekrafta verkar. 4.13 Fortel med eigne ord kva ei supernova er. 4.14 Kvar kjem alle grunnstoffa i universet frå? 4.15 Kva er stjernestøv?
GJeR OG LÆR 4.16 Du kan fange noko av solenergien og bruke han til å lage rista brød. Eksperimentet er enkelt. Du treng eit stort, bogeforma lokk, aluminiumsfolie, ein grillgaffel og ei brødskive. Dekk innsida av lokket med aluminiums folie. Pass på at folien held seg så glatt som mogleg. Rett lokket mot sola. Fest brødskiva på gaffelen og hald henne over midten av lokket. Du kan byte ut brødskiva med for eksempel ein marshmallow.
166 Nova 8 ★
DISKUTER 4.17 Jobb i grupper og samanlikn ulike religiøse skapingshistorier (norrøn religion, samisk tru, kristendom, islam, buddhisme og hinduisme). Er det element i nokre av desse som passar med Big Bang-teorien? Diskuter i klassen. 4.18 Sola og månen ser om lag like store ut frå jorda. Kva kjem dette av? Diskuter i klassen.
GÅ VIDaRE 4.19 Bruk eit oppslagsverk eller nettet og finn ut kven Edwin Hubble var. Kvifor er eit romteleskop oppkalla etter han? 4.20 Menneska har til alle tider sett opp på stjernehimmelen. Prøv å finne nokre eksempel på kva menneske har brukt stjernehimmelen til tidlegare. Bruk andre kjelder enn læreboka. Lag eit kort samandrag med bilete og tekst, og opplys om kva for kjelder du har brukt. 4.21 Det er gjort mange store oppdagingar i astronomien. Nokre av oppdagingane og teoriane har skapt sterke reak sjonar. Finn nokre eksempel på dette, og forklar kvifor reaksjonane var så kraftige. 4.22 Ikkje alle menneske trur at alt starta med eit stort smell. Det er sett fram mange ulike forklaringar om opphavet og utviklinga til universet. Bruk andre kjelder enn læreboka, og finn eksempel på religiøse og vitskaplege forklaringar på korleis universet har oppstått og korleis det utviklar seg. Du kan sjå på gamle eller nye for klaringar. Lag eit samandrag av to ulike forklaringar om opphavet og utviklinga til universet, og opplys om kva for kjelder du har brukt.
4.23 Forklar kva vi meiner med tyngdekrafta. Korleis verkar tyngdekrafta?
Éi stjerne og åtte planetar
?
LES OG SVAR 4.24 Kor gammal er sola? Kor lenge har ho att å leve? 4.25 Kva vil skje når sola nærmar seg slutten av livet? 4.26 Kva for temperatur er det inne i sola og på overflata til sola? 4.27 Kva meiner vi med fusjon? 4.28 Kor mange planetar er det i sosystemet vårt? 4.29 Kvifor er ikkje Pluto lenger ein planet, og kva kallar vi Pluto i dag? 4.30 Kva heiter planetane i solsystemet vårt? 4.31 Kva for ein planet blir også kalla Tellus? 4.32 Kva for ein planet blir kalla den raude planeten? 4.33 Kva for planetar er gassplanetar? 4.34 Kva for ein planet blir kalla ei iskjempe? 4.35 Nemn tre viktige forskjellar mellom jorda og dei andre planetane. 4.36 Kva er forskjellen på solformørking og måneformørking? Teikn to figurar som viser dette (sjå også oppgåve 4.51). 4.37 Forklar kva asteroidar, kometar, meteorar, meteoridar og meteorittar er. 4.38 Kva ser vi når vi ser eit «stjerneskot» på himmelen? 4.39 Kor mange meteorittar er det funne i Noreg? 4.40 Kvar er den største meteoritten i Noreg funnen, og kor mykje veg han? 4.41 Kva er forskjellen på ein planet og ein satellitt? 4.42 Kva er ein kunstig satellitt? 4.43 Kva blir ein GPS brukt til?
GJeR OG LÆR 4.44 Bruk ulike runde objekt og bygg ein modell av solsystemet. 4.45 Avstanden frå jorda til månen varierer fordi månen går i ein ellipseforma bane rundt jorda. Når månen er nærast jorda, er avstanden litt over 356 000 km, og når han er lengst unna, er avstanden nesten 407 000 km. Bruk samanhengen strekning tid = fart for å rekne ut kor lang tid eit romskip vil bruke frå jorda til månen viss romskipet går med 40 000 km/t. Rekn ut kor lang tid romskipet vil bruke når månen er nærast jorda, og når han er lengst unna. 4.46 Viss du kunne bu på Uranus’ nordpol, ville du sjå sola stå opp over hori sonten, gå i sirklar på himmelen i 42 jordår, for så å gå ned slik at det blei mørkt i 42 år. Bruk eit eple, ein ball eller noko anna rundt, og prøv å forstå korleis det er mogleg. Bruk nettet og finn meir informasjon som kan hjelpe deg til å forstå dette. Forklar til ein medelev kva du har funne ut.
DISKUTER 4.47 Jobb i grupper og finn ut kva for nytte vi har av kunstige satellittar. Bruk oppslagsverk eller nettet for å finne eksempel. Lag ei oversikt over det de kjem fram til, og presenter henne for resten av klassen. Kor avhengige er vi av kunstige satellittar? Korleis ville livet vore dersom alle satellittane slutta å verke i morgon?
Universet – starten på alt vi kjenner til
167
GÅ VIDaRE 4.48 Lag ei oversikt over planetane i solsystemet vårt. Vel ein planet, finn ut meir om planeten du har valt, og lag ein presentasjon om han. 4.49 Bruk oppslagsverk og nettet og lag ei historisk oversikt over når og korleis planetane i solsystemet vårt blei oppdaga. 4.50 Bruk eit oppslagsverk eller nettet og finn ut kva ein isotop er. Kor mange isotopar av hydrogen finst det? Kor mange finst det av helium? 4.51 Dei to teikningane under illustrerer ei solformørking og ei måneformørking. Kva for ei av teikningane a) og b) viser kva? Fortel kva du meiner til ein medelev. a) Sola Månen Jorda
b) Figur 2.15C
Sola
Månen Jorda
Figur 2.16
4.52 Bruk nettet til å finne informasjon om nokre kometar. Vel deg ein favoritt komet. Skriv ein artikkel på rundt 200 ord om han og kvifor han er din favoritt. 4.53 Merkur bruker 88 jorddagar på éin runde rundt sola. Eitt døgn på Merkur varer like lenge som 176 døgn på jorda. Finn ut og forklar korleis det er mogleg at eitt døgn på Merkur varer lenger enn eitt år på jorda. 4.54 Kva meiner vi med geostasjonære satellittar, og kor langt ute i verdsrommet er dei?
168 Nova 8 ★
4.55 Kva meiner vi med navigasjon? 4.56 Det mest vanlege systemet for satellittnavigasjon kallar vi GPS, men det finst fleire. Bruk oppslagsverk og nettet og finn ut meir om satellittar som blir brukte til navigasjon. Lag ei oversikt over dei ulike systema. 4.57 Kva brukte ein å navigere med før ein tok i bruk GPS? Lag ei oversikt over ulike hjelpemiddel og måtar å navigere på før GPS.
Korleis veit vi så mykje om universet?
?
LES OG SVAR 4.58 Korleis har forskarar fått mesteparten av den kunnskapen vi har om universet i dag? 4.59 Kven var Kopernikus og Galilei? Kva er dei kjende for? 4.60 Kva fann dei to forskarane som trudde dei hadde fått eit duereir i antenna dei laga for å ta imot satellittsignal? 4.61 Forklar kva lys er. 4.62 Kor lang tid bruker lyset frå sola til oss og frå månen til oss? 4.63 Kor langt er eit lysår? 4.64 Kor mange lysår er det til sentrum av galaksen vår, Mjølkevegen? 4.65 Kva er eit stjernebilete? 4.66 I kva for himmelretning finn vi Polarstjerna? 4.67 Kva stjernebilete er Polarstjerna ein del av? 4.68 Kva er forskjellen på astronomi og astrologi? 4.69 Kva blir rekna som starten på den moderne romforskinga? 4.70 Kva heitte det første romfartøyet som blei sendt opp? Når skjedde det? 4.71 Kva er ein romsonde?
4.72 Kva er poenget med gullplatene som dei to Voyager-sondane har med seg? 4.73 Kva for teikn har forskarane funne som tyder på at det kan ha vore vatn på Mars? 4.74 Kva er ISS, og kor lang tid bruker han rundt jorda?
GJeR OG LÆR 4.75 Kor mange meter går lyset på eitt år? Skriv også svaret som tiarpotens. 4.76 a) Kor mange kilometer svarer 300 millionar meter til? b) Skriv svaret som tiarpotens. c) Rekn ut kor lang tid lyset bruker frå sola til jorda når du veit at lyset går 300 millionar meter per sekund, og at avstanden mellom jorda og sola er 150 millionar kilometer. (Du kan bruke samanhengen strekning = fart • tid.) d) Kor mange kilometer går lyset på eitt år? 4.77 Den stjerneklyngja som er nærast sola, Alfa Centauri A og B og Proxima Centauri, er 4,3 lysår unna. Kor mange kilometer svarer det til? (Denne stjerneklyngja er på sørhimmelen og kan ikkje sjåast frå Noreg.) 4.78 Gå til nettstaden nova.cdu.no og sjå under Nova 8, kapittel 4, Appar. Her får du opplysningar om gratis appar som gjer at du kan orientere deg på stjernehimmelen ein mørk kveld ved hjelp av smarttelefon. Det er også laga oppgåver til appane.
DISKUTER 4.79 Gå saman i grupper. Kvar gruppe skal designe ein romstasjon der det skal bu og arbeide menneske i fleire år. Kva er nødvendig å ha der for at menneska skal overleve? Lag ei skisse og beskriv innhaldet. Samanlikn romstasjonen med andre grupper når alle er ferdige, og diskuter dei ulike vala. 4.80 Finn ut kva forkortinga UFO betyr. Nokon meiner UFO-ar har naturlege årsaker, andre meiner det er eit romskip eller ein farkost frå ein annan planet. Prøv å finne argument for begge syn, og diskuter i klassen. 4.81 Jobb i grupper og finn argument for og imot astrologi som vitskap. Ha ein klassedebatt om temaet. 4.82 Bruk nettet, aviser og vekeblad og finn horoskop for den veka de er i. Samanlikn dei ulike horoskopa de finn. Diskuter kvifor så mange les horoskop og trur på det som står der.
GÅ VIDaRE 4.83 Bruk oppslagsverk og nettet og finn ut meir om Kopernikus og Galilei. Lag ei forteljing med bilete om dei. 4.84 Teikn tre stjernebilete og set namn på dei. 4.85 Bruk oppslagsverk og nettet og finn ut meir om dei første kunstige satellittane som blei sende opp. Lag eit kort samandrag med bilete. Opplys om kva for kjelder du har brukt. 4.86 Lag ei oversikt over ulike kunstige satellittar som blir brukte i dag. Kva for oppgåver har dei, og kva slags bane går dei i?
Universet – starten på alt vi kjenner til
169
4.87 Lag ei oversikt med bilete av viktige historiske hendingar i moderne romforsking. 4.88 Finn ut kor mykje du ville vege på månen, og forklar kvifor det blir slik. 4.89 Vel deg ut ein romsonde, og bruk rundt 200 ord til å fortelje om ferda og oppdagingane til denne. Nettsidene til NASA kan vere ein fin stad å starte. 4.90 Finn ut kva romsonden Curiosity har funne på Mars etter at denne boka blei trykt i mars 2013. Skriv nokre setningar om kva du har funne. 4.91 Kvar i Noreg blir det drive rom forsking? Kva gjer forskarane der? Lag eit kort samandrag med bilete. Opplys om kva for kjelder du har brukt.
170 Nova 8 ★
4.92 Finn ut kvifor vi ikkje kan sjå dei næraste nabostjernene til sola. 4.93 Bruk oppslagsverk og nettet og finn ut meir om andre galaksar. 4.94 Bruk nettsidene til Nysgjerrigper og les meir om romforsking og verds rommet. Vel ut ein artikkel du synest verkar spennande, og lag ein PowerPoint-presentasjon for dei andre i klassen. 4.95 Historier om romvesen og liv på andre planetar er ikkje noko nytt fenomen. Alt i antikken dikta grekarane opp science fiction-forteljingar. Finn ut kva science fiction er, og skriv ei eiga science fiction-forteljing på om lag 200 ord.
Forsøk og aktivitetar 4–A Ein modell av solsystemet I naturfag er det nyttig med modellar. Dei er ofte ikkje heilt eksakte, men dei hjelper oss med å forstå. I dette forsøket skal de jobbe i grupper med å lage ein modell av solsystemet vårt. ★ Du treng
Dette gjer du
ein tabell som viser storleikar og avstandar i solsystemet vårt (finst på nova.cdu.no under Nova 8, Kapittel 4), ein tennisball, kalkulatorar, nokre gjenstandar frå klasserommet
1 Tenk dykk at jorda er ein tennisball. Kor langt unna vil da månen vere, og kor stor vil han vere? Kor langt unna ligg dei andre planetane i modellen dykkar? Og kor stor er sola? 2 Det første de må gjere, er å finne ut kor mykje mindre tennisballen er enn jordkloden. Vi kallar dette talet målestokken. Dersom tennisballen er ein tusendel av jorda, skriv vi målestokken som 1 : 1000. 3 Finn så storleikane til dei andre planetane og sola, og bruk målestokken for å finne ut kor store dei blir i modellen. Finn gjenstandar i og rundt klasserommet som har om lag same storleik som planetane i modellen. 4 Kvar elev i gruppa får ansvaret for éin planet eller tre, avhengig av kor mange de er i gruppa. Kvar elev finn avstanden frå sine planetar til sola. 5 Ta med ein kalkulator og gjenstandane de har funne i klasserommet, til ein stor, open plass utandørs. Finn ein bygning eller noko anna som passar om lag med storleiken til sola. Rekn ut om lag kor langt unna sola kvar planet i modellen er. 6 Tråkk opp avstandane frå sola og sjå kor langt unna kvar planet ligg. Mens de står slik, sjå på tennisballen. Tenk på at han er jordkloden, kor liten Noreg og du er på han, og kor stort solsystemet er. Hugs at vårt solsystem berre er ein liten flik av universet. 7 Bonus! Kor stor er månen i modellen, og kor langt unna tennisballen ligg han?
Universet – starten på alt vi kjenner til
171
4–B Kveldstur under stjernene Stjerner bør sjåast når det er mørkt ute, på ein kveld med klar himmel i eit område med lite lys frå hus og gatelykter. Jo lenger vekk du er frå utbygde område, jo betre ser du. Viss du bur i ein by, vil du bli overraska over kor mange stjerner du går glipp av i kvardagen. Det er også ein fordel om månen ikkje lyser for sterkt. ★ Du treng
Dette gjer du
Ta med deg eit stjernekart, anten på papir eller digitalt (finst på nova.cdu.no under Nova 8, Kapittel 4). Kikkert kan også vere lurt, viss du har ein tilgjengeleg. Kle deg godt og ta gjerne med litt mat eller varm drikke.
1 Peik ut minst tre stjernebilete på himmelen. 2 Bruk stjernebiletet Karlsvogna til å finne Polarstjerna. Det kan vere greitt å kunne om du går deg vill ein gong, for Polarstjerna er alltid mot nord. 3 Lag minst tre eigne stjernebilete. Finn kombinasjonar av stjerner du synest liknar på noko, og gi dei namn. 4 Tel kor mange stjerner det er på himmelen! Nei, ikkje prøv å telje alle saman. Prøv heller dette: Lag ein ring med fingrane på hendene dine og hald han opp mot himmelen. Diameteren på opninga bør vere rundt 12 cm, og du bør halde hendene rundt 30 cm frå ansiktet. Tel så alle stjernene du ser inne i ringen. Det er om lag hundre gonger så mange stjerner på himmelen som du ser gjennom ringen. 5 Gjenta punkt 4 i andre retningar på stjernehimmelen, og finn gjennomsnittet av målingane dine. Samanlikn resultata dine med dei andre i klassen for å finne det mest mogleg rette talet på stjerner på himmelen.
172 Nova 8 ★
Generasjonar av stjerner i same bilete. Dei eldste stjernene kan sjåast som lysande blå punkt i midten av dei to opningane. Yngre stjerner er synlege langs kantane, nokre også som rosa prikkar ytst på «taggane». Dei kvite områda er der dei yngste stjernene er i ferd med å bli danna. Raudt viser oppvarma støv. Dette infraraude biletet er teke av NASA Spitzer Space Telescope i ebruar 2013.
Universet – starten på alt vi kjenner til
173