Nova10 nynorsk blabok

NATURFAG FOR UNGDOMSTRINNET ★ ERIK STEINEGER ★ ANDREAS WAHL

NATURFAG FOR UNGDOMSTRINNET På kvart trinn består Nova av: ★ Nova elevbok ★ Nova Digital: nova.cdu.no

• For elevane: oppgåver og tilleggsressursar • For læraren: digital lærarrettleiing, tavlebok (digital versjon av elevboka) og andre lærarressursar

Elevbøkene er alt-i-eitt-bøker som inneheld både fagstoff, oppgåver og forsøk.

9 788202 475918

NYNORSK

ISBN 978-82-02-47591-8

NATURFAG FOR UNGDOMSTRINNET ★ ERIK STEINEGER ★ ANDREAS WAHL

NYNORSK

www.cdu.no

o-Nova-10-omslag.indd 1

04.06.15 08:03

10

NATURFAG FOR UNGDOMSTRINNET

ERIK STEINEGER ★ ANDREAS WAHL

NYNORSK

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 1

04.06.15 07:55

© CAPPELEN DAMM AS, 2015 Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskilt avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk.

Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.

Nova dekkjer alle måla i Kunnskapsløftet etter revidert plan 2013, i faget naturfag, og er laga til bruk på ungdomstrinnet i grunnskulen.

Forfattarane Erik Steineger og Andreas Wahl har motteke støtte frå Det faglitterære fond.

Omslagsfoto: Tom Schandy Omslagsdesign: 07 Media — 07.no / Kristine Steen Grafisk formgiving: 07 Media — 07.no / Kristine Steen Forlagsredaktør: Bjørn Eidissen Biletredaktør: Guro K. Barstad Illustrasjonar: Sjå eiga liste bakarst i boka på side 235.

Trykking/innbinding: Livonia Print SIA, Latvia 2015 Utgåve 1 Opplag 1 ISBN 978-82-02-47591-8 cdu.no nova.cdu.no

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 2

04.06.15 07:55

Innhald 1 Vitskap — korleis kan vi vite? . . . . . 5 Kva er vitskap? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Hjernen din lèt seg lure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2 Miljø — mennesket og naturen . . 27 Plyndrar vi vårt eige skattkammer? . . . . . . . . . 28 Dei største truslane mot naturmangfaldet . . 39 Kampen for miljøet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

3 Organisk kjemi — livets kjemi . . . . 69 Kva er organisk kjemi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 Hydrokarbon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Alkoholar — mykje meir enn vin og sprit . . . . . 80 Organiske syrer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Karbohydrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Kvar kjem oljen og ­gassen frå? . . . . . . . . . . . . . 87 Miljøproblem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

4 Elektrisitet ­— og spenning i kvardagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Statisk elektrisitet — når elektrisiteten er i ro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Elektrisk straum — når elektron beveger på seg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 3

Spenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

133 145 147 150 155

5 Teknologi og design — å skape eit produkt . . . . . . . . . . . . . . 161 Kva er teknologi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Skisser og modellar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Materialar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Elektronikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mekanikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kommunikasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

162 166 167 173 177 179 182 183 185 189

6 Arvestoffet — oppskrifta på liv . 197 Arvestoffet i cellene — DNA og kromosom­ .

Celledeling — frå éi til to til mange celler . . .

Nedarving av eigenskapar — fødd slik eller blitt slik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mutasjonar — endring i gena . . . . . . . . . . . . . .

Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

198 207 211 215 219 220 222 227

Stikkordregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Illustrasjonsliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

04.06.15 07:55

26 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 26

04.06.15 07:56

Kapittel 2

Miljø — mennesket og naturen Mennesket er berre éin av mange millionar artar på jord­ kloden. Alle desse vesena som kryp, kravlar, spring, sym, flyr, veks og gror — alle er dei små brikker i naturen sitt store puslespel. Dei treng kvarandre, og vi treng dei.

Vi menneske ville ikkje klart oss utan eit stort mang­ fald av planter og dyr. Dei forsyner oss med mat og andre ressursar. Vi er avhengige av bakteriar, sopp og insekt som reinsar vatn og luft, pollinerer blomar og leverer tallause små og store tenester som vi har stor nytte av. Eitt av dei viktigaste spørsmåla i vår tid er derfor: Kva skjer når menneska er årsaka til at fleire ti tusen artar blir utrydda?

I dette kapittelet prøver vi å gi nokre svar på fleire vanskelege spørsmål: Korleis behandlar vi naturen? Korleis påverkar vi balansen i økosystema? Kva interesser står mot kvarandre når det blir konfliktar om bruk av naturen?

Kva kan vi gjere for å verne naturen for kommande generasjonar?

DETTE SKAL DU LÆRE OM ★ Mennesket sin plass i naturen og korleis vi er avhengige av naturen sine tenester. ★ Korleis samar og andre urfolk utnyttar ressursane i naturen. ★ Korleis dei moderne samfunna våre påverkar ulike artar, økosystem og klimaet på jorda. ★ Kva vi kan gjere for å verne naturen mot øydeleggjande inngrep.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 27

27

04.06.15 07:56

Plyndrar vi vårt eige skattkammer?

Mennesket er ein del av naturen. Vi treng han, og vi påverkar han. Påverknaden er blitt så sterk at vi har fått store miljøproblem, blant anna blir mange artar utrydda kvar dag.

Menneska treng naturen for å overleve. Berre tenk på alt det vi får: mat, bygningsmaterialar, brensel, medisinar, reint vatn, rein luft og eit stabilt klima. Naturen er dessutan ei viktig kjelde til glede og opplevingar. Vi er ein del av naturen, vi er avhengige av han, og vi påverkar han.

For to millionar år sidan laga forfedrane til det moderne mennesket reiskapar av stein så dei kunne grave opp røter og knuse bein frå døde dyr.

Dei lærte seg å jakte, fiske og tenne bål. Først for om lag ti tusen år sidan begynte menneska å dyrke jorda og halde husdyr. Vi er blitt stadig flinkare til å utnytte ressursane i naturen. Dette har lagt grunnlaget for moderne samfunn.

Mange menneske har i vår tid eit betre og lengre liv enn det tippoldeforeldra våre hadde. Men utviklinga har òg ført til mange store miljø­problem.

Påverknaden vår av miljøet på jorda er no så stor at artar forsvinn i svært høgt tempo. Klimaet på jorda er i ferd med å endre seg dramatisk. Kva kan vi gjere for å stanse dette?

Vi startar dette kapittelet med å sjå på andre måtar å leve på enn slik vi gjer i den industrialiserte verda. Har vi noko å lære av folkegrupper som brukar naturen på ein annan måte?

Urfolka sitt levevis Urfolk er folkegrupper som bur i eit område som er blitt erobra og kolonisert av andre folk.

I dei fleste land lever det folkegrupper som stammar frå dei opphavlege innbyggjarane i området. Desse folkegruppene blir kalla urfolk eller urfolks­ grupper (ur betyr opphavleg). Felles for dei er at dei bur i eit område som er blitt erobra og kolonisert av andre folkegrupper.

I dag er det 250–300 millionar menneske som høyrer til ei urfolksgruppe. Dei finst i dei fleste landa, på alle fem kontinent. Nokre kjende eksempel er: • Samar, som bur i dei nordlege delane av Noreg, Sverige, Finland og ­Russland • Inuittar (tidlegare kalla eskimoar), som bur på Grønland og heilt nord i Nord-Amerika • Indianarar, som bur i Nord- og Sør-Amerika • Aboriginar, som er den opphavlege befolkninga i Australia • Maoriar, som er den opphavlege befolkninga på New Zealand • Pygmear, som er fellesnemning på fleire folkegrupper (blant anna efe, mbuti og bamgombi) i Afrika. Sjølve reknar dei ordet pygmé som nedsetjande. Dei føretrekkjer å bruke namnet på den folkegruppa dei ­høyrer til.

28 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 28

04.06.15 07:56

Maori-mann frå New Zealand med ansikts­ måling og tatoveringar

Dei fleste urfolk har eit levevis som gir dei sterk tilknyting til naturen. Dei driv jakt og fiske, og mange er småbønder. Nokre har dyreflokkar med storfe eller reinsdyr, og flokkane blir flytta mellom ulike beiteområde.

Denne levemåten påverkar naturmiljøet, men fører vanlegvis ikkje til store endringar eller øydeleggingar.

Den tradisjonelle måten å leve på har òg gjort at urfolk kan ha store kunnskapar om naturen og korleis han kan utnyttast på ein forsvarleg måte. Kva viltveksande planter kan etast, kva for nokre er giftige, og kva for nokre kan brukast som medisin? Korleis kan huder og skinn frå ulike dyr brukast til ulike formål? Korleis bør ein lage til og lagre kjøtt og fisk for at det skal halde lenge? Slike spørsmål kan urfolk rundt om i verda gi gode svar på.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 29

29

04.06.15 07:56

★ Planta som viste seg å kurere blodkreft Tradisjonell folkemedisin byggjer ofte på prøving og feiling, og kan derfor vere ei kjelde for utvikling av moderne medisinar.

Tradisjonell folkemedisin byggjer på mykje prøving og feiling. Gjennom lang tid har folk opparbeidd seg kunnskap om kva planter som verkar mot ulike sjukdommar.

Slik kunnskap kan vere ei god kjelde for utvikling av moderne medisinar. Derfor er legemiddelindustrien interessert i korleis urfolk brukar planter som medisin.

Eit kjent eksempel er rosa gravmyrt, som befolkninga på Madagaskar har bruka til å behandle diabetes og andre sjukdommar. Nokre forskarar undersøkte planta og fann ut at ho inneheld to kjemiske stoff som verkar mot ein dødeleg blodkreftsjukdom (Hodgkins sjukdom). På grunnlag av oppdaginga begynte eit legemiddelselskap å framstille ein effektiv medisin mot denne kreftforma, som oftast rammar barn. På grunn av denne oppdaginga blir i dag 99 prosent av barna som får sjukdommen, lækte.

Innsamling av rosa gravmyrt på Madagaskar.

Blada og blomane skal brukast til å lage medisin mot kreft.

Samane sin bruk av naturen

Samane er Noregs største urfolksgruppe. Samiske område blir på samisk kalla Sápmi eller Saepmie.

Den største urfolksgruppa i Noreg er samane. Totalt reknar vi med at det lever 60 000–80 000 samar i Noreg, Sverige, Finland og Russland i dag, i hovudsak i dei nordlege delane. Over halvparten (cirka 40 000) bur i Noreg. Men totalt er det berre cirka 20 000 som snakkar samisk. Samane sitt eige namn på tradisjonelt samiske område er Sápmi (nordsamisk) eller Saepmie (sørsamisk) .

Samane var opphavleg jegerar og fangstfolk. Seinare begynte dei med reindrift, i kombinasjon med småbruk og fiske. I dag bur det samar over heile Noreg, og dei har alle slags yrke. Det er berre ein liten del av den samiske befolkninga som framleis driv med reindrift.

Mot slutten av istida for om lag 10 000 år sidan trekte innlandsisen seg gradvis tilbake frå Noreg. Det varte ikkje lenge før flokkar av villrein kom inn i landet og begynte å beite der dei fann mat. Mennesket følgde etter, og villrein var livsgrunnlaget for fangstfolk i fleire tusen år. Det er funne restar etter busetjing langs finnmarkskysten heilt tilbake frå den tida då isen framleis låg lenger inne i landet, cirka 8000—7000 f.Kr. Men det er uvisst om desse steinaldermenneska var forfedrane til samane som lever i dag.

30 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 30

04.06.15 07:56

Kárášjohka / Ohcejohka / Utsjoki Karasjok Murmansk Guovdageaidnu / Lujávri / Kautokeino Eanodat / Lovozero Giron / Enontekiö Kiruna Jåhkåmåhkke / Jokkmokk

SVERIGE

FINLAND

NOREG Helsinki

Oslo Stockholm

RUSSLAND

Moskva

Kartet viser Sápmi (Sameland) og nokre ­viktige sentra innanfor området.

Reinen lever for ein stor del av lav som veks på bakken. Lav består av sopp i samliv (symbiose) med algar og er svært sårbar for mykje trakk.

Men sidan reinflokkane stadig flytta seg til nye beiteområde, kunne lavet vekse igjen etter å ha blitt beita på. Villreinen følgde spesielle vandringsmønster frå lavheiene på vidda om vinteren til kystbeite om sommaren.

Fangstfolka flytta etter villreinen, slik at dei heile tida hadde høve til å slakte dyr.

Fangstmetodane deira blei stadig meir effektive. Då bestanden av villrein gjekk sterkt ned på 1500-talet fordi det blei fanga for mange dyr, lærte samane seg å temme reinen. Kvar samefamilie eigde etter kvart sin eigen flokk av tamrein.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 31

31

04.06.15 07:56

Drifta er berekraftig når jordbruket eller husdyrhaldet blir drive på ein slik måte at ressursgrunnlaget ikkje blir øydelagt for framtida.

Vårflytting av rein i Alta kommune, Finnmark.

Samane brukar snøskuter og hund i drifta av ­flokken.

I dag har vi villrein berre i dei sørlege fjellområda frå Sør-Trøndelag og sørover. Dei lever i hovudsak på snaufjellet, men nokre stader finst dei òg nedanfor tregrensa. I tillegg har vi ei eiga villreinstamme på Svalbard. I dag blir det drive tamreindrift i store deler av Nord-Noreg og sørover til Oppland og Hedmark.

Til liks med villreinen vandrar tamreinen mellom sommarbeite og vinterbeite. Tidlegare følgde reineigarane med reinen på beitevandringane.

Hodyra (simlene) blei mjølka regelmessig, og det var heiltidsarbeid å gjete flokken. Frå dyr som blei slakta, fekk samane kjøtt, blod, horn, bein og skinn. Dei var derfor sjølvberga med mat, klede og mange ulike reiskapar.

I slutten av 1980-åra var det om lag 200 000 tamrein i reinbeiteområda i Finnmark. Dette var altfor mange. Somme stader forsvann lavet heilt på grunn av for mykje beiting og dyretrakk. Kvart år døyde fleire ti tusen rein på Finnmarksvidda. Den viktigaste årsaka var at dei svalt i hel.

Det er usemje om kor mange dyr det er forsvarleg å ha gåande på Finnmarksvidda. Framleis (2015) meiner styresmakter og ekspertar at talet på rein er for høgt. Styresmaktene legg press på reineigarane for at dei skal slakte fleire dyr. På den måten vil dei sørgje for at reindrifta blir berekraftig. Berekraftig drift vil seie at ressursgrunnlaget ikkje blir øydelagt for framtida.

Reindrift skjer i dag på andre måtar enn tidlegare. Det er slutt med å gjete reinen. I staden kontrollerer reineigarane flokkane ved hjelp av snøskuter og gjetarhundar. Dyra blir ikkje lenger mjølka, og det er berre kjøttet og skinnet som blir nytta.

32 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 32

04.06.15 07:56

★ Viltveksande planter — viktige ressursar Det viktigaste næringsgrunnlaget for reindriftssamane har alltid vore rein. Men dei har òg utnytta mange andre naturressursar. Ulike planter har gitt dei mat, medi­sinar, reiskapar og materiale til ­klede og fottøy.

Som eksempel kan vi sjå på sør­ samane sin bruk av ville planter.

Sørsamar er ei folkegruppe som lever sør for polarsirkelen og nedover til Hedmark fylke. I Sverige bur dei fleste sørsamane i Jämtland og ­Härjedalen. Totalt er det om lag 1000 sørsamar i dei to landa. ­Språket (sørsamisk) er svært ulikt frå samisk i dei nordlege områda.

Sørsamane driv jakt, fangst og ­fiske, og dei har store kunnskapar om dyr og planter.

Engsyre og fjellsyre har alltid vore viktige ressursar i kosthaldet til samane. Dei blir koka saman med reinmjølka. Plantene er rike på vitamin C, som blant anna hindrar skjør­ buk, ein mangelsjukdom som gir

blødingar og slappheit.

Kvann er ei anna C-vitaminrik plante. På sørsamisk blir denne vanlege skjermplanta kalla faatnoe før ho blømer, deretter batske. ­Stilken blir skrelt og kan etast rå før bløming, mens rota kan brukast som tobakk og som medisin. Ein tradisjonell bruk var å koke planta saman med reinmjølk og lage ei form for yoghurt. Denne smakar godt og hjelper mot mageproblem.

Turt blir mange stader rekna som ei av dei viktigaste viltveksande matplantene. Ho blir opptil 1,5 meter høg, har blåfiolette blomar og veks på frodige stader over heile landet.

Turt blir bruka koka eller rå, og både stilken og blada kan brukast.

Storklokke er meterhøge planter med kvite eller blåkvite blomar.

Samane brukar både stilk og blad.

Planta har ein mild smak og gir ei velsmakande og næringsrik kraft.

Engsyre er rik på vitamin C og blir bruka for å hindre sjuk­ dommen skjørbuk.

Naturmangfaldet minkar

Artsmangfaldet på jorda blir stadig mindre. For kvar einaste art som blir utrydda, kan følgjene bli dramatiske.

Mange ekspertar trur at det kan vere meir enn ti millionar ulike artar på jorda. Til no er berre to millionar oppdaga, registrerte og skildra. Samtidig veit vi at mange artar blir utrydda kvar dag. At artsmangfaldet stadig blir mindre, er både trist og skremmande. Dei ulike artane har sine «oppgåver» der dei lever. Alle bidreg med noko i økosystemet. For kvar einaste art som blir utrydda, kan følgjene bli dramatiske, også for oss menneske.

Drifta er berekraftig når jordbruket eller husdyrhaldet blir drive på ein slik måte at ressursgrunnlaget ikkje blir øydelagt for framtida.

Jorda er 4,6 milliardar år, og i 4 milliardar år har det eksistert liv her.

Mennesket oppstod heilt på slutten av dette lange tidsrommet, for «berre» 200 000 år sidan. Heile tida har nye artar utvikla seg, mens andre artar har forsvunne. Somme gonger har det skjedd masseutrydding av artar på kort tid. Forskarane reknar med fem slike masseutryddingar før vår tid.

Årsakene kan ha vore vulkanutbrot, store klimaendringar eller andre naturfenomen. For 65 millionar år sidan forsvann over halvparten av dyreog planteartane på jorda i løpet av nokre få år! Årsaka var ein stor meteoritt som trefte jorda med enorm fart og kraft. Energien som blei frigjord,

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 33

33

04.06.15 07:56

var like stor som energien frå fleire hundre millionar atombomber! Resultatet var brannar, gigantiske flodbølgjer (tsunamiar) og veldige mengder med jord og støv som blei slyngde opp i lufta. Flodbølgjene skylde langt inn over land med veldig kraft. Støvet skygde for sollyset og førte til store endringar i klimaet. Mange planter og dyr, iblant desse dei fleste dinosaurane, døydde ut som følgje av dette.

Ein kunstnar har teikna meteoritten som trefte jorda for 65 millionar år sidan.

Fossilfunn og forsking tyder på at artsmangfaldet var på sitt høgaste i den perioden då vi reknar med at det moderne mennesket (Homo sapiens) oppstod som art. Menneska påverka naturen som jegerar, sankarar, fiskarar og jordbrukarar, men dei forårsaka ikkje store naturøydeleggingar og arts­ utryddingar.

Etter den industrielle revolusjonen på 1800-talet endra dette seg.

Metodane for jakt, fangst og fiske har blitt meir effektive, slik at det er mykje større tilgang på mat. Enorme mengder fisk og andre sjødyr blir i dag henta opp frå havet ved hjelp av effektive trålarar. Store naturområde blir kraftig påverka og endra. Særleg etter 1950 har det skjedd ei sterk utvikling i utnyttinga av naturressursane.

34 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 34

04.06.15 07:56

★ Vil dei overleve?

Tigeren (Panthera tigris) er størst av alle kattar. Tigeren er ein av dei dyreartane på jorda som er lettast å kjenne att, mest frykta og mest beundra. Han er òg ein av dei mest trua.

For 100 år sidan var det 100 000 ville tigrar i verda, fordelte på ni ulike underartar. No har vi berre 3200 ville tigrar att, og tre av underartane er heilt utrydda. Det er mennesket som er den største fienden til tigeren. Krypskyttarar drep to tigrar kvar veke.

Dei er ein del av kriminelle nettverk som tener store pengar på illegal handel med tigerdelar.

I 2012 sette WWF (Verdas naturfond) i gang ein stor internasjonal kampanje mot ulovleg handel med trua artar, blant desse tigeren. 13 nasjonar der det enno finst tiger, har forplikta seg til å prioritere arbeidet med å ta vare på han. Dersom tigeren får store nok leveområde, god nok tilgang på byttedyr og vern frå menneske, vil det vere stor moglegheit for at bestanden blir større att.

Sibirtigeren er det største kattedyret i verda, og lever i vill tilstand i Russland, Nord-Korea og Kina. Det finst i dag færre enn 400 individ som ikkje lever i fangenskap, og sibirtigeren er sterkt utryddingstrua.

Utnyttinga av enkelte artar har vore så intens at vi kan kalle det rovdrift.

Det betyr at det kvart år blir hausta meir av bestanden enn det som kjem til, slik at bestanden stadig minkar. I Nova 8 (sidene 58–59) finn du nokre eksempel på rovdrift som har ført til utrydding av enkeltartar.

Raudlister for trua artar Ei raudliste er ei oversikt over utdøydde artar, trua artar og artar som i nær framtid kan bli trua.

Med nokre års mellomrom offentleggjer styresmaktene i kvart enkelt FN-land ei liste over artar som er utdøydde eller på ein eller annan måte er trua av utrydding. En slik liste blir kalla ei nasjonal raudliste. I Noreg blir lista utarbeidd av over hundre fagekspertar, og ho blir fornya om lag kvart femte år.

Norsk Raudliste for artar 2010 inneheld 2398 trua artar og 1284 nær trua artar. For 276 av artane er situasjonen kritisk. Dei fleste trua artane er insekt, men det er òg planter, pattedyr, fuglar, amfibium og andre dyregrupper på lista. I dag er blant anna kvitryggspett, stor salamander, fjellrev og ulv oppførte i Norsk Raudliste som trua artar.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 35

35

04.06.15 07:56

I Noreg står mange artar i fare for å døy ut. Flesteparten er insekt, men det gjeld òg ulike planter, fuglar, amfibium, pattedyr og andre dyregrupper.

Kvitryggspett er ein trua art i Noreg.

I Noreg har vi åtte ulike artar av hakkespett. Den vanlegaste er flaggspett.

Tidlegare var òg kvitryggspett vanleg å sjå i norske skogar. Han lever først og fremst av biller og andre smådyr som er vanlege i daude tre. Men i moderne skogbruk blir gamle og daude tre fjerna, og med dei forsvinn mykje av maten til kvitryggspetten. Bestanden har derfor gått kraftig tilbake, særleg på Austlandet. No finn vi kvitryggspett først og fremst i gamle skogar på Vestlandet. Det viktigaste tiltaket for å hindre utrydding av kvitryggspett i Noreg er å verne gamle skogar og la daude tre bli ståande.

Stor salamander er ein av Noregs fem amfibiumsartar. Han er sterkt utryddingstrua både her i landet og i resten av verda. Grunnen til det er at han berre kan leve i tjern og dammar utan fisk, og desse blir det færre og færre av. I løpet av dei siste 60 åra har svært mange dammar grodd att eller blitt fylde opp med jord og sand. For å hindre fullstendig utrydding må vi sørgje for at ikkje endå fleire av levestadene til salamandrane blir ­øydelagde.

Stor salamander er ein sterkt trua art i heile verda.

Fjellrev og ulv er Noregs mest trua pattedyr. Begge desse artane er rovdyr som er høgt oppe i næringskjeda. Inntil slutten av 1800-talet var dei relativt vanlege over heile landet. Men både ulv og fjellrev er svært sårbare for jakt og andre påverknader. På begynninga av 1900-talet blei bestandane av ulv og fjellrev svært små som følgje av jakt, fangst, skotpremiar og bruk av gift.

Fjellreven blei freda i Noreg i 1930, men då var bestanden svært liten og klarte ikkje å ta seg opp att. Bortsett frå i nokre område i Nord-Noreg var fjellreven totalt utrydda tidleg på 2000-talet. Då sette styresmaktene i gang ei rekkje tiltak. Dei avla fjellrev i fangenskap, sette ut fjellrevvalpar i eigna fjellområde og sytte for at dei blei fôra. Nokre av valpane overlevde, voks opp og etablerte seg med hi og eigne valpekull.

36 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 36

04.06.15 07:56

Bestanden av fjellrev er no i ferd med å bli større i norske fjellområde.

Nøye overvaking av fjellrevbestanden viser at han er i ferd med å ta seg opp der det er sett ut fjellrevvalpar. Arten er òg i ferd med å spreie seg til nye fjellområde. I 2014 blei det fødd nesten 300 fjellrevvalpar, fordelte på 45 kull i femten fjellområde over heile Noreg. Det er håp om at fjell­reven igjen skal bli eit vanleg dyr i norske fjell.

I 1950- og 60-åra blei den opphavlege ulvestammen utrydda i Skandinavia som følgje av hard jakt. I Noreg blei ulven freda i 1972, men det tok mange år før vi igjen fekk ein liten ulvestamme. Det skjedde etter at tre ulvar vandra hit frå Finland og Russland i 1980- og 90-åra. Frå midten av 90-åra voks det igjen opp ulveungar i Noreg. I dag finst det om lag 30 heilnorske ulvar i landet, i hovudsak i Hedmark, Akershus og Østfold. Dei høyrer til ein felles skandinavisk stamme på om lag 400 indi­vid. Ulven er ført opp i Norsk Raudliste som kritisk trua.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 37

37

04.06.15 07:56

Ulv og bjørn som møtest på ei myr. Det finst om lag 30 ulvar og 150 bjørnar i Noreg i dag (2015).

Sidan alle ulvane i Sør-Skandinavia stammar frå nokre få individ, er dei i nær slekt med kvarandre. Det betyr at det er liten genetisk variasjon, og dette kan føre til meir sjukdom og dårlegare overlevingsevne. Dersom det vandrar inn fleire ulvar frå den finsk-russiske bestanden, vil det kunne bidra til ei friskare ulvestamme.

Vi har få ulvar i Noreg, men likevel er det sterke konfliktar om denne arten. Eit fleirtal av den norske befolkninga ønskjer at vi skal ha ulv i landet, men det er òg mange som er sterke ulvemotstandarar. Ulven drep jakthundar, konkurrerer med jegerar om elg og rådyr, og han gjer skade på tamrein og sau. Blant folk som bur i område med ulv, er det òg somme som er plaga av frykt for å møte på ulv.

Styresmaktene har sett i verk fleire tiltak for at det skal bli færre konfliktar. Vi har blant anna gode erstatningsordningar for husdyr som blir tekne av ulv og andre rovdyr. Stortinget har vedteke «soner» der ulven skal kunne gå i fred, mens det ofte blir gitt fellingsløyve utanfor desse sonene. Likevel blir det drive ulovleg jakt på ulv i Noreg. Forskarar reknar med at 20 prosent av den skandinaviske ulvebestanden blir skotne ulovleg kvart år. Dette er den største trusselen mot ulv i vår tid.

38 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 38

04.06.15 07:56

Dei største truslane mot naturmangfaldet Heilt sidan 1964 har Verdas naturvernunion (IUCN) utarbeidd raudlister som gjeld for heile kloden. Her blir risikoen for fullstendig utrydding av ulike artar vurdert. Dessverre har talet på sterkt trua artar auka dramatisk dei siste åra. I 2014 stod meir enn 22 000 artar på lista over artar som snart kan bli utrydda globalt. Det verkelege talet er heilt sikkert mykje høgare. Vi veit svært lite om kor mange artar som finst, og kva som truar dei.

Mange ekspertar reknar med at minst hundre artar forsvinn frå planeten kvar einaste dag! Vi er i gang med den sjette masseutryddingsperioden på jorda. Denne gongen er det ikkje naturkatastrofar som er årsaka, men menneskelege inngrep og påverknad på naturen.

Kvifor skjer dette? Det har sjølvsagt samanheng med at talet på menneske på jorda har auka enormt dei siste hundre åra. I 1930 var det to milliardar menneske på kloden. I 2011 passerte vi 7 milliardar. FNs ekspertar reknar med at det vil vere om lag 11 milliardar menneske på jorda ved neste hundreårsskifte (2100).

Mange av oss har ein langt høgare levestandard og brukar mykje meir av jorda sine ressursar enn det menneska gjorde tidlegare. Kombinert med ei rivande teknologisk utvikling fører alt dette til at naturen er utsett for mykje øydeleggjande verksemd.

Naturøydeleggingar

Arealendringar er i dag den viktigaste årsaka til at artar blir utrydda. Det skjer når økosystem blir øydelagde eller splitta opp.

Den viktigaste direkte årsaka til at så mange artar forsvinn i vår tid, er menneskeskapte endringar av økosystema. Med moderne maskinar kan vi på kort tid hogge ned store skogsområde, lage kunstige innsjøar, tørrleggje myrer og våtmarker og byggje motorvegar gjennom junglar. Slike areal­ endringar kan føre til utrydding av mange artar.

Mange artar døyr òg ut fordi leveområda deira blir for små dersom tidlegare samanhengande område blir splitta opp i mindre delar (fragmen­ tering). Dei dyra som treng store område for å overleve, er spesielt sårbare.

Tidlegare i kapittelet har vi omtala beitevandringane til villreinen. Vill­ reinen er sky og unngår både menneske og spor etter menneske så mykje dei kan. Ein veg eller ei jernbanelinje gjennom eit villreinområde kan vere nok til at dyra får innskrenka beiteområdet sitt.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 39

39

04.06.15 07:56

Villmarksprega område i Noreg Villmarkspregede områder i Norge

1900

1940

1988

2013

Villmarksprega: natur som ligg 5 km eller meir i luftlinje frå tyngre tekniske inngrep KJELDE: Kartbilete frå 1900 og 1940: Bruun, Magne, NOU-1986:13 Kartbilete frå 1988 og 2013: Miljødirektoratet 2014

Karta viser korleis areala med villmarksprega område i Noreg gradvis er blitt reduserte frå 1900 til 2013. I januar 2013 var rundt 12 % av arealet i Noreg vill­ marksprega.

Korallrev er bygde opp av kalkskjelett frå koralldyr, som lever i tett samliv med algar.

Villmarksprega natur er natur som ligg fem kilometer eller meir i luftlinje frå tyngre tekniske inngrep som vegar, jernbanelinjer, kraftlinjer, oppdemde innsjøar, regulerte elver og kraftstasjonar.

I Nova 8 (side 26) har vi skildra dei tropiske regnskogane, som er dei mest artsrike økosystema på landjorda. Der kan du òg lese om øydeleggingane og artsutryddingane dette fører til.

Også havet har nokre spesielt artsrike økosystem, nemleg korall­reva.

Dei består av kalkskjelett frå koralldyr. Koralldyra lever i tett samliv med algar. Gjennom fotosyntese produserer algane store mengder organiske stoff. Korallreva gir både mat og vernande husly for fisk og andre sjødyr.

Dei er svært produktive og er viktige oppvekstområde for mange ulike artar i havet.

40 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 40

04.06.15 07:56

Tropisk korallrev i Raude­ havet, Egypt. Produktivt, artsrikt og fargerikt!

Mange tenkjer på tropiske farvatn når dei høyrer om korallrev, men dei finst òg i kaldare havområde. Kaldtvasskorallrev er sannsynlegvis den naturtypen som har flest artar i norske havområde. Dei fleste er 6000– 9000 år gamle. Etter at havforskarane begynte å leite systematisk, har dei no funne rundt 1100 korallrev i norske farvatn. Men dei reknar med at talet kan vere over 6000.

Dette er eit kaldtvass­ korallrev i norske far­ vatn. Vi har truleg over 6000 slike korallrev langs norskekysten.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 41

41

04.06.15 07:56

Korallreva er viktige oppvekstområde for fisk og andre sjødyr. Dei er svært sårbare for miljøendringar, og mange stader er korallreva i ferd med å døy ut.

Framande (introduserte) artar er i dag den nest viktigaste årsaka til at artar blir utrydda.

Dette biletet frå 1985 viser kaninplaga i ­Australia. Gjerdet blei sett opp for å halde kani­ nane ute frå eit område.

Ved hjelp av eit dødeleg virus har styresmaktene redusert populasjonen frå 600 millionar (1950) til om lag 200 millionar i dag.

Mange korallrev er utsette for store øydeleggingar som følgje av uforsvarlege fiskemetodar. I tropiske område har folk sprengt dynamitt under vatn for å drepe fisk. Den døde fisken blei samla inn når han flaut opp. Men slike sprengingar har øydelagt mange korallrev, og metoden er no forboden. Ein effektiv måte å fange botnfisk på er å trekkje ein trål (eit stort fiskegarn) langs havbotnen. Slik botntråling kan øydeleggje eit korallrev på nokre timar. I 1999 blei det forbode å tråle på kjente korallrev.

I tillegg er korallreva svært sårbare for endringar i miljøet, blant anna klimaendringar og forureiningar. Dersom gjennomsnittstemperaturen i havet stig med éin eller to grader, er det stor fare for omfattande koralldød.

Framande artar Den nest viktigaste årsaka til utrydding av artar er at dyr og planter blir overførte til nye område med hjelp frå menneska. Dette kan skje med vilje eller ved eit uhell. Artar som blir overførte til nye område, blir kalla fra­ mande eller introduserte artar. Resultatet kan bli at den overførte arten konkurrerer ut eller truar artar som naturleg høyrer heime i området. Dette er eit aukande problem mange stader i verda.

Eit kjent eksempel er det som skjedde på 1800-talet, då europearane innførte dei første kaninane til Australia. Der hadde kaninane ingen fiendar, og det var ingen sjukdommar som ramma dei. Derfor formeira dei seg eksplosivt, og kaninpopulasjonen voks raskt til fleire hundre millionar.

I 1950 blei det rekna ut at Australia hadde 600 millionar kaninar. Sidan kaninar et mykje planter kvar dag, gjorde dei etter kvart stor skade på vegetasjonen. Noko måtte gjerast for å få ned bestanden. Europearane fann ut at dei skulle importere rev til landet, sidan rev er den naturlege fienden til kaninen. Men reven lét kaninane vere i fred. Grunnen var at det var mange andre dyr som var eit mykje lettare bytte for reven sidan dei ikkje hadde lært seg å flykte når reven dukka opp.

42 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 42

04.06.15 07:56

Gråekorn

Raudekorn

I Storbritannia levde det berre raudekorn inntil slutten av 1800-talet. Då var det nokon som tok med nokre gråekorn frå Nord-Amerika og slapp dei ut i ein engelsk park. I dag er det over 3 millionar gråekorn og berre 160 000 raudekorn i Storbritannia. Det er fleire grunner til at gråekornet konkur­rerer ut raudekornet. Ei av årsakene er at gråekornet tok med seg ein virussjukdom som det toler sjølv, men som drep raudekornet.

I Noreg har vi mange eksempel på at framande artar truar norsk natur.

Amerikansk mink er eit pelsdyr som er importert frå Nord-Amerika og avla fram i store minkfarmar i Noreg. Men mink rømmer stadig frå bura. Ute i naturen finn dei mykje å ete, blant anna egg og fugleungar. Dette har gått sterkt utover bestanden av sjøfugl langs kysten. Norske styresmakter har laga ein handlingsplan for nedkjemping av mink, og brukar mykje pengar på å prøve å finne og drepe mink.

Minken er ein framand art som truar norsk natur.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 43

43

04.06.15 07:56

Brunskogsnigelen kom til Noreg i 1988. Han et dei døde artsfrendane sine, slik du ser på biletet. Han er ein framand art som vi ikkje ønskjer å ha i norsk natur.

Brunskogsnigelen (òg kalla iberiaskogsnigel og mordarsnigel) fanst ikkje i Noreg før 1988, då han truleg følgde med nokre importerte hageplanter.

Denne arten av sniglar har ingen naturlege fiendar i Noreg, og han formeirar seg veldig raskt. Bestanden har vokse enormt, og snigelen finst no over store delar av landet og gjer mykje skade på hageplanter.

Framande artar av fisk og kreps har fleire gonger sloppe ut i norske vassdrag. Det kan ha skjedd ved uhell, for eksempel ved at fisk har sloppe ut frå hagedammar eller akvarium. Det kan òg ha skjedd med vilje, for eksempel ved at sportsfiskarar ønskjer ein ny fiskeart i eit vatn. Framande artar kan bere med seg sjukdommar som spreier seg til annan fisk og kreps.

Innførte fiskeslag har òg konkurrert ut opphavlege artar og ført til store endringar i vatn og vassdrag. Flytting av fiskeslag er forbode etter norsk lov, og medvite spreiing av fisk er rekna som svært alvorleg miljøkriminalitet.

Den vesle fiskearten ørekyte hadde tidlegare avgrensa utbreiing i Noreg. Men frå begynninga av 1900-talet har han spreidd seg til mange nye område. Grunnen er at sportsfiskarar har teke han med seg som agn og som fôrfisk for aure. Problemet er at han et den same maten som auren, og dessutan et han egga og yngelen til auren. Resultatet er at aurebestanden er blitt kraftig redusert i mange innsjøar.

44 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 44

04.06.15 07:56

Ørekyte et den same maten som aure, og ­bidreg til å redusere aurebestanden.

Klimaendringar

Drivhuseffekten sørgjer for at jordkloden held på noko av varmestrålinga, slik at varmen ikkje forsvinn ut i verdsrommet. Drivhuseffekten skuldast CO2 og andre drivhusgassar.

Grunnstoffet karbon går i ein evig runddans på jorda. Når døde planter og dyr blir brotne ned av bakteriar, blir det sleppt ut store mengder karbon­ dioksid­gass (CO2) i lufta. Når plantene driv fotosyntese, går det motsett veg. Dei tek opp CO2 frå lufta og brukar karbon­atoma i ulike organiske sambindingar. I tillegg kan havet både ta opp og sleppe ut CO2, avhengig av temperatur og andre forhold. I neste kapittel står det meir om krinslaupet til karbonet.

Fram til den industrielle revolusjonen var innhaldet av karbondioksid i atmosfæren rundt jorda om lag konstant på 0,0280 prosent eller 280 ppm (parts per million). Det er altså veldig lite av denne gassen i lufta, men utan han ville det ikkje ha vore mykje liv på jorda. Plantene brukar CO2 i fotosyntesen, og det gir mat til menneske og dyr.

I 1896 gjorde den svenske kjemikaren Svante Arrhenius nokre viktige oppdagingar. Han viste at konsentrasjonen av CO2 i lufta har ein sterk innverknad på gjennomsnittstemperaturen på kloden. Utan CO2 ville det ha vore mykje kaldare her, for gassen verkar på same måten som glaset i eit drivhus. Sola skin, og lyset slepper igjennom. Glaset held på noko av varmen frå sola, så det blir varmare i drivhuset enn utanfor.

Akkurat som glaset, held CO2 på noko av varmestrålinga slik at han ikkje forsvinn ut i verdsrommet. Vi kallar dette for drivhuseffekten. Utan den naturlege drivhuseffekten ville jorda ha vore om lag 33 grader k­ aldare.

I dag veit vi at fleire gassar verkar på denne måten. Både vassdamp (H2O), metangass (CH4), lystgass (N2O) og ozongass (O3) verkar på same måten som karbondioksid. Dei reflekterer ein del av varmestrålinga tilbake mot jorda. Vi kallar dei drivhusgassar eller klimagassar.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 45

45

04.06.15 07:56

Figuren viser at cirka halvparten av energien i lyset frå sola går over til infraraud stråling (varme­stråling) på jord­ overflata. Drivhus­ gassane i atmosfæren og skyene sørgjer for å halde ein del av varme­ strålinga tilbake, slik at ho ikkje blir send ut i verdsrommet. Dermed blir kloden vår varma opp.

Drivhuseffekten Noko av den infraraude strålinga passerer gjennom atmosfæren.

Men det meste blir absorbert og send tilbake att i alle retningar av drivhusgassar i atmosfæren og av skyene. Som ei følgje av dette blir jorda si overflate og den lågare delen av atmosfæren varma opp.

Strålinga frå jorda gir energi til klimasystema.

Noko av strålinga frå sola blir reflektert frå jorda og atmosfæren.

ATMOSFÆREN

JORDA Infraraud stråling (varmestråling) blir send ut frå jorda si overflate.

Temperaturauke i atmosfæren på grunn av menneskeskapte utslepp av drivhusgassar blir kalla den auka drivhus­ effekten.

Omtrent halvparten av strålinga frå sola blir absorbert på jorda si overflate og varmar ho opp.

Etter den industrielle revolusjonen begynte konsentrasjonen av CO2 i lufta å stige. Dette skuldast først og fremst auka utslepp av CO2 på grunn av forbrenning av fossile brennstoff (olje, kol og gass). Då Arrhenius gjorde berekningane sine, hadde konsentrasjonen stige til 300 ppm. Han rekna ut at temperaturen på jorda ville auke med minst 4,5 grader dersom konsentrasjonen steig til det dobbelte. Ein slik temperaturauke på grunn av menneskeskapte utslepp av drivhusgassar blir kalla den auka drivhuseffekten.

Gjennom heile 1900-talet heldt innhaldet av CO2 og andre drivhusgassar i lufta fram med å stige. I 1988 var CO2-konsentrasjonen komme opp i ca. 350 ppm, ein auke på 25 %! Mange begynte å bli urolege for kva dette kunne føre til. Verdas meteorologiorganisasjon (WMO) og FNs miljøprogram (UNEP) samla derfor ei stor internasjonal gruppe ekspertar på ulike naturvitskapelege fagfelt. Gruppa blei kalla FNs klimapanel (IPPC) og leverte den første rapporten i 1990. Han heitte Globale klimaendringer.

Konklusjonane forferda ei heil verd. Dersom utsleppa held fram som før, vil gjennomsnittstemperaturen på jorda stige med fleire grader fram mot 2025. Då vil havnivået stige, slik at øyer og kystområde som ligg nær havoverflata, blir overflødde. Klimaet endrar seg raskt, det blir meir ekstremvêr (orkanar, store nedbørsmengder, flaum, tørke osv.). Matproduksjonen blir påverka, og mange dyreartar og planteartar står i fare for å bli utrydda.

46 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 46

04.06.15 07:56

Flaum i Pakistan etter kraftige regnskurer. Ifølgje FNs klimapanel vil det bli langt fleire flaumar dersom klimaendringane held fram.

Nokre forskarar og andre tvilte på konklusjonane. Det er vanskeleg å gjere nøyaktige berekningar med eit så komplisert system som klimaet. I ramma på neste side ser du nokre eksempel på kvifor det er vanskeleg.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 47

47

04.06.15 07:56

På Svalbard er det perma­ frost – temperaturen i bak­ ken er under frysepunktet heile året.

Når drivhuseffekten blir forsterka fordi jorda blir varmare, kallar vi det ei positiv tilbakekopling.

Når drivhuseffekten blir dempa fordi jorda blir varmare, kallar vi det ei negativ tilbakekopling.

★ Tilbakekoplingar Du har sikkert lagt merke til at mange omnar har ein termostat som skrur seg av når rommet har fått ein viss temperatur. Dette kallar vi negativ tilbakekopling.

Resultatet av oppvarminga til omnen er at omnen blir kaldare.

Tenk deg no det motsette: ein elektrisk omn som skrur opp temperaturen meir og meir jo varmare det er i rommet. Resultatet av oppvarminga til omnen er at det blir endå varmare. Dette kallar vi positiv tilbakekopling.

Klimaet på jorda blir regulert av både negative og positive tilbakekoplingar.

For eksempel blir det meir vassdamp i atmosfæren når temperaturen aukar.

Vassdamp verkar i seg sjølv som ein drivhusgass. Jo meir vassdamp, desto meir stig temperaturen. Dette er positiv tilbakekopling, som forsterkar drivhuseffekten. Men meir vassdamp kan òg føre til fleire skyer. Skyer reflekterer mykje av sol­lyset, slik at oppvarminga på bakken blir mindre. Dette er negativ tilbakekopling, som dempar drivhuseffekten. Spørsmålet er om desse to tilbakekoplingane er like store.

Plantene tek opp CO2 frå lufta når dei driv fotosyntese. Sidan fotosyn­tesen går raskare når temperaturen stig, er dette òg eit eksempel på negativ tilbakekopling. Men rotning og celleanding går også raskare når det blir varmare, og då blir det sleppt CO2 ut i lufta. Dette er positiv tilbakekopling.

I dag består over 20 prosent av landoverflata på jorda av permafrost, det vil seie at bakken held seg under frysepunktet heile året. Med ein liten temperaturauke vil mykje av denne permafrosten tine opp. Då blir det sleppt ut metan og karbondioksid som har lege lagra i den frosne jorda, og desse drivhusgassane fører til at det blir endå varmare. Forskarane er ekstra urolege for denne positive til­bakekoplinga, for ho kan føre til ei kraftig forsterking av drivhuseffekten på kort tid.

48 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 48

04.06.15 07:56

Konklusjonane frå FNs klimapanel 2014 I dag har vi kraftige datamaskinar og tusenvis av ekspertar som kan gjere langt fleire og meir nøyaktige berekningar enn tidlegare. FNs klimapanel består no av ekspertar frå 195 land. I 2014 kom den femte hovudrapporten frå panelet. Han baserer seg på over 30 000 vitskapelege publikasjonar og viser at det er ekstremt sannsynleg (om lag 100 prosent sikkert) at dei menneskeskapte utsleppa av drivhusgassar fører til ei global oppvarming.

Nokre av hovudkonklusjonane i rapporten er: • Gjennomsnittstempera­turen på jorda stig.

Kvart av dei siste tre tiåra har vore varmare enn det førre. Frå 1983 til 2012 hadde vi den varmaste 30-årsperioden på den nordlege halvkula på over 1000 år.

• Havet blir surare. Havet tek opp og lagrar om lag 20 prosent av CO2-utsleppa. Sjølv om dette bremsar den auka drivhuseffekten, fører det òg til at pH-verdien i havet går ned. Havet er blitt 26 prosent surare sidan 1750.

• Isen smeltar. Dei siste 20 åra har det blitt mindre is på Grønland og i Antarktis. Isbrear over heile verda har smelta. Både sjøisen i Arktis og

snødekket på den nordlege halvkula har halde fram med å minke. Temperaturen i permafrosten har auka over heile verda sidan 1980-åra.

• Havet stig. Sidan 1901 har havnivået stige med 20 cm. Smelting av isbrear og høgare temperatur i havet er hovudårsaka.

• Auka utslepp. Konsentrasjonen av klimagassar i atmosfæren er no høgare enn han har vore på minst 800 000 år. CO2-konsentrasjonen har stige med 40 prosent sidan førindustriell tid.

Dette skuldast i hovudsak forbrenning av fossile brennstoff og endring av arealbruk, for eksempel ved avskoging.

Kjelde: FN-sambandet / globalis.no

Isbrear over heile verda trekkjer seg stadig tilbake, blant anna her i Alaska.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 49

49

04.06.15 07:57

Ved å gjere oppgåve 2.42 kan du få innblikk i kva moglege klimaendringar som vil skje i framtida, og kva dette kan føre til, avhengig av kva mottiltak som blir sette i verk.

Forureiningar Utslepp av skadelege stoff i naturen kan òg føre til sjukdom og død hos levende organismar. Slike forureiningar er ofte vanskelege å oppdage tidleg, men dei kan vere minst like skadelege som meir synlege inngrep i naturen.

Forureining skuldast menneska sine utslepp og spreiing av skadelege stoff til jord, luft eller vatn. Vi kan dele forureiningar inn i fem store grupper: • Giftstoff, som i små konsentrasjonar kan føre til sjukdom eller død • Gassar, for eksempel svoveldioksid, som fører til sur nedbør • Næringssalt, for eksempel fosfat, som fører til overgjødsling (særleg i vatn) • Plast og anna materiale, som ikkje blir brote ned i naturen på svært lang tid • Miljøgifter, som blir tekne opp og lagra i organismar som blir etne av andre organismar I havet er det no enorme mengder med bitte små bitar av plast. Plast­bitane kjem frå større plastgjenstandar som etter kvart har delt seg opp i mindre og mindre delar. Desse utgjer ein stor fare for sjøfugl og dyr som lever i havet. Det hender ofte at dyra får i seg plastbitar saman med maten.

Sidan plasten ikkje blir broten ned, kan han øydeleggje fordøyingssystemet slik at dyra døyr. Dei aller minste plastbitane blir kalla mikroplast, og dei kan innehalde giftstoff som er skadelege for dyr.

Denne albatrossen på Hawaii fekk i seg så ­mykje plastbitar ­saman med maten at han ­døydde.

50 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 50

04.06.15 07:57

Manet

Plast

Plast

Havskjelpadder et ­maneter. Men ofte ­forvekslar dei plastposar med maneter, og det kan føre til at skjelpaddene døyr.

Avfall som inneheld miljøgifter, SKAL leverast på kommunale mottak eller i butikkar.

Tungmetall (særleg kvikksølv og bly) er eksempel på miljøgifter. Dersom dei blir slopne ut i havet, skjer det du ser på figuren nedst på sida: Bitte små algar (planteplankton) tek til seg miljøgiftene frå havvatnet. Algane blir etne av smådyr (dyreplankton), som igjen blir etne av småfisk, som igjen blir etne av større fisk, som blir etne av sjøfugl eller sel, som til slutt blir etne av isbjørn. For kvart ledd i denne næringskjeda blir det stadig høgare konsentrasjon av miljøgifta. Når konsentrasjonen aukar, blir miljøgifta meir og meir skadeleg. Derfor er dei dyra (og vi menneske) som er sist i næringskjeda, mest utsette for forgiftingar, kreft og andre helseskadar.

For å hindre at miljøgifter blir sleppte ut i naturen, er det viktig at vi ikkje kastar farleg avfall saman med anna søppel. Målings- og kjemikalierestar, vaskemiddel, isolerglas og plantevernmiddel er eksempel på produkt som skal leverast på kommunale mottak. Medisinar, lyspærer, lysstoff­ røyr, sparepærer, røykvarslarar og batteri skal leverast på miljøstasjon eller i butikkar som sel same slags utstyr. Då kan vi vere sikre på at dei blir forsvarleg behandla.

Isbjørn

Konsentrasjonen av giftstoff (raude prikkar) aukar hos individa opp­ over i ei næringskjede.

Ringsel

Torsk Reke Planteplankton og dyreplankton

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 51

51

04.06.15 07:57

Kampen for miljøet Mange ønskjer å hindre at artar blir utrydda, at klimaet blir endra, og at miljøet blir dårlegare. Samtidig er det eit sterkt press for å utnytte naturen på ein slik måte at industri og næringsliv får meir tilgang på energi og andre ressursar. Dette er eksempel på interessekonfliktar, og for å løyse dei treng vi avtaler og lover som skal sørgje for at miljøet vårt ikkje blir øydelagt.

Internasjonalt samarbeid

Berekraftig utvikling betyr ei utvikling som sikrar behova til dei som lever i dag, utan at det går ut over framtidige generasjonar.

Føre var-prinsippet er eit viktig prinsipp i lover og avtaler som skal verne miljøet mot øydeleggingar.

Forureiningar av elver, luft og hav er eksempel på miljøproblem som strekkjer seg langt utover landegrensene. Vi kallar dei globale miljøproblem. For å løyse dei trengst internasjonalt samarbeid. Det første store FN-møtet om miljøvern blei halde i Stockholm i 1972. Her diskuterte FN-landa kva ein kunne gjere for å løyse miljøproblema. Mottoet for konferansen var «Berre éi jord».

Sjølv om det blei vedteke mange fine planar, heldt problema fram med å vekse. Derfor oppretta FN i 1983 ein uavhengig kommisjon av forskarar og politikarar frå 21 land. Han fekk namnet Verdskommisjonen for miljø og utvikling og hadde Noregs statsminister Gro Harlem Brundtland som leiar. Etter tre år med mykje arbeid og mange møte gav kommisjonen ut rapporten Vår felles framtid.

Rapporten slo fast at det er ein klar samanheng mellom fattigdom og miljøproblem. Vi må løyse fattigdomsproblema for å løyse miljø­problema, og omvendt! Dessutan må vi sørgje for å få til ei berekraftig utvikling. Det betyr ei utvikling som sikrar behova til dei som lever i dag, utan at det skal gå ut over framtidige generasjonar. Vi må overlate jordkloden til dei som blir fødde etter oss, i minst like god stand som då vi overtok han.

Omtrent tretti år etter at rapporten kom, har det internasjonale samarbeidet for å løyse dei globale miljøproblema blitt sterkare. Dette har ført til fleire avtaler som har som mål å redde havet, skogane, klimaet og så vidare. Nokre avtaler har vore vellykka, blant anna den som redda ozon­ laget frå å bli øydelagt på grunn av forureining. Andre har ikkje ført til så gode resultat. Det er langt att før vi klarer å hindre at artar blir utrydda, regnskogane blir øydelagde og klimaendringane blir stansa.

Du har kanskje høyrt uttrykket «betre føre var enn etter snar». Det betyr at det er betre å vere forsiktig før skade har skjedd, enn å prøve å reparere skadane etter at vi har vore uforsiktige. Mange nasjonale lover og internasjonale avtaler inneheld det som blir kalla «føre var-prinsippet». Så langt vi kan, må vi hindre at miljøet blir øydelagt av inngrep eller stoff som vi ikkje kjenner verknaden av.

52 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 52

04.06.15 07:57

Miljøkonfliktar i Noreg

Når det er usemje om korleis naturen skal utnyttast, kallar vi det ofte for ein miljøkonflikt.

I dag finst det om lag 50 000 beverar i Noreg.

Beveren var nesten ­utrydda i Noreg då han blei freda i 1899.

Kva skjer når vi byggjer ein veg gjennom eit område med sjeldne artar?

Kva typar skogar bør vernast mot hogst? Det er ikkje uvanleg at det oppstår usemje om bruk av naturen. Fleire av dei største politiske konfliktane i Noreg har vore slike miljøkonfliktar.

For å sikre oss mot at artar blir utrydda eller uerstattelege naturtypar blir øydelagde, har vi lover og føresegner om freding og vern. Ein av dei første dyreartane som blei freda i Noreg, var beveren, som var verdifull både på grunn av pelsen, kjøttet og eit stoff som kan brukast i medisinar.

På slutten av 1800-talet var beveren utrydda i England, Sverige og Finland på grunn av mykje jakt. I Noreg blei han freda i 1899. Då var bestanden på rundt 100 dyr. I dag har han vokse til om lag 50 000 dyr.

På 1900-talet blei fleire dyr, planter og naturtypar freda. I 1962 fekk vi Noregs første nasjonalpark i Rondane. Etter kvart blei mange fleire område verna mot øydeleggjande verksemd. Men det var ofte store konfliktar før dette skjedde.

Spesielt var det sterk usemje om utbygging av elver og fossar (vass­ drag). I 1970 var det mange som engasjerte seg i kampen for miljøet for første gong. Dei protesterte kraftig mot at Mardøla-vassdraget med den høgaste fossen i Nord-Europa skulle leggjast i røyr for å skaffe elektrisk energi. Dette opprørte både naturvernarar og mange andre. Ei gruppe aksjonistar greidde å stanse anleggsarbeidet i éin månad, men dei tapa kampen til slutt.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 53

53

04.06.15 07:57

Striden om Alta-Kautokeino­ vassdraget er ein av dei største miljøkonfliktane i norsk historie.

Samisk sveltestreik ved Stortinget – mot Altautbygginga­og for ­samiske rettar

Både Grunnlova og fleire andre norske lover har paragrafar som skal sørgje for at mang­ faldet i naturen blir bevart.

I 1978 vedtok Stortinget å byggje ut Alta-Kautokeinovassdraget. Dette blei starten på ein av dei største miljøkonfliktane i norsk historie. Ekspertar på planter og fuglar meinte at utbygginga ville gjere stor skade på verneverdig natur. Andre var opptekne av at utbygginga ville øydeleggje for mange samar i området. Blant anna ville reindrifta bli forstyrra. Mange meinte òg at den norske staten ikkje hadde rett til å gjere så store inngrep i samiske område.

Motstandskampen varte lenge. Blant verkemidla var store demonstrasjonar, teltleir med over 6000 aksjonistar som skulle hindre anleggs­ arbeidet, og sveltestreik i eit sametelt framfor Stortinget. Også denne gongen tapa miljøvernarane, men protestaksjonane førte til endringar i lover og reglar. Samane fekk større medråderett, og det blei teke meir omsyn til naturvern før nye vassdrag blei demde ned og lagde i røyr.

I dag (2015) har vi 44 nasjonalparkar og ei rekkje landskapsvernområde og naturreservat i Noreg. Dessutan har vi lover som skal sørgje for at sjeldne naturtypar og artar ikkje blir trua eller utrydda, blant anna naturmangfald­ lova, som blei vedteken av Stortinget i 2009. I 2014 fekk vi òg ein ny grunnlovsparagraf (§ 112) som begynner slik: «Alle har rett til eit helsesamt miljø og ein natur der produksjonsevna og mangfaldet blir haldne ved lag. Naturressursane skal forvaltast ut frå ein langsiktig og allsidig synsmåte for å tryggje denne retten òg for kommande slekter.»

54 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 54

04.06.15 07:57

Et 2,8 km2 stort natur­ område blei sett under vatn i Alta-Kautokeino­ vassdraget for å få meir elektrisk energi i straum­ nettet.

Likevel er det framleis mange små og store politiske konfliktar som dreier seg om bruk og vern av naturen. Her er nokre eksempel: • Leiting etter olje og gass i sårbare og verneverdige havområde, blant anna utanfor Lofoten, Vesterålen og Senja • Utbygging av vindmølleparkar, som kan gi fornybar elektrisk energi, men som òg kan skape miljøproblem • Bygging av gassenergiverk og andre energikjelder som slepper ut ­klimagassar • Vern av skog mot hogst, og korleis skogsdrifta skal gå føre seg • Sauedrift i område med mykje rovdyr, og kor store rovdyrbestandar vi skal ha i Noreg • Korleis oppdrett av fisk skal gå føre seg • Jakt og fangst på kval og andre sjøpattedyr • Grøfting og uttak av torv frå myrer, tørrlegging av våtmarker som er viktige leveområde for mange trua artar I alle desse konfliktane er det ulike interessegrupper som prøver å nå fram med synspunkta sine. Dette kan dei gjere på mange måtar. Her er nokre eksempel på korleis du kan få innverknad før avgjerder blir tekne: • Stemme på parti som meiner det same som deg • Bruke sosiale medium, aviser eller andre massemedium til å argumentere for det du meiner, for eksempel ved å skrive blogg, lesarbrev eller bli intervjua • Ta kontakt med politikarar eller byråkratar som har innverknad i den aktuelle saka • Gjennomføre aksjonar saman med andre slik at de får merksemd om synspunkta dykkar

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 55

55

04.06.15 07:57

Skal vi gi lov til olje­utvinning i hav­områda utanfor Lofoten, Vesterålen og Senja?

★ Oljeutvinning i havområda utanfor Lofoten, Vesterålen og Senja Heilt sidan midten av 1970-åra har det vore sterk usemje om styresmaktene skal gi løyve til oljeboring i havområda utanfor Lofoten, Vester­ålen og Senja (LoVeSe). Olje­ industrien reknar med at det ligg mykje olje og gass under havbotnen der. Dei meiner at det er viktig for norske arbeidsplassar og for framtidig velferd at vi set i gang leiting i nye område, slik at det er klart for utvinning der når andre oljefelt går tomme.

Miljøorganisasjonane og andre er urolege for kva som kan skje med livet i havet dersom det skjer uhell. Diskusjonen handlar også

om ein kan forsvare at Noreg tek opp så mykje olje som mogleg, når vi veit kva som forårsakar klimaproblema.

Miljøorganisasjonane Natur og Ungdom, Naturvernforbundet, WWF-Noreg og Bellona har i mange år jobba mot at områda ­skulle opnast for olje- og gassverksemd.

Etter stortingsvalet i 2009 blei diskusjonen tilspissa då dei tre partia i den raud-grøne regjeringa ikkje var einige seg imellom. Det året blei også den nasjonale, uavhengige Folkeaksjonen oljefritt Lofoten, Vesterålen og Senja danna. Han blei leidd av folk som bud-

de i området, og fekk raskt stor oppslutnad.

To år seinare var partia i den raud-grøne regjeringa blitt einige om å seie førebels nei til oljeverksemd i dette området. I valkampen i 2013 blussa diskusjonen kraftig opp att, for fleire parti ønskte å komme i gang med slik verksemd.

Men samarbeidsavtala mellom dei to regjeringspartia (Høgre og Framstegspartiet) og dei to støttepartia (Venstre og Kristeleg Folkeparti) gjorde det klart at området framleis skulle vere oljefritt i stortingsperioden 2013–2017.

56 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 56

04.06.15 07:57

Kva kan du gjere?

Ingen kan gjere alt, men alle kan gjere noko!

Mange av dei miljøproblema vi har skrive om i dette kapittelet, kan berre løysast gjennom politiske vedtak. Mange trur derfor at det ikkje har noko å seie kva vi sjølve meiner og gjer. Det er heilt feil. Ingen kan gjere alt, men alle kan gjere noko! Vi kan støtte organisasjonar som arbeider for vårt syn – for eksempel ved å melde oss inn, gi pengar eller engasjere oss aktivt. Vi kan stemme på det partiet vi meiner tek dei mest rette standpunkta. Vi kan påverke avgjerdene direkte.

Det er òg mykje du og familien din kan gjere i kvardagen for å verne miljøet. Dersom alle bidreg, kan det bli langt mindre utslepp av klimagassar og forureinande stoff. Energiforbruket kan gå kraftig ned, og avfall kan bli bruka om att i staden for å øydeleggje naturen. Du kan finne mange tips på nettet til korleis du og familien din kan bidra til å verne miljøet mot forureiningar og øydeleggingar. Her følgjer ei oversikt over nokre av dei viktigaste tipsa. Dersom alle følgjer desse punkta, har vi komme eit stykke på veg: Heime • Kjeldesorter – papir, plast, metall/glas, matavfall, restavfall.

• Lever spesialavfall der det skal leverast. Batteri, lyspærer etc. skal leverast i butikk, farleg avfall skal leverast på miljøstasjon.

• Slå av lysa når du går ut av rommet / heimanfrå.

• Ta ladaren ut av kontakten når han ikkje er i bruk.

• Sjekk om du kan seinke innetemperaturen litt.

• Ikkje la tv-en stå på standby (dette gjeld òg pc, stereoanlegg og liknande).

I butikken • Kjøp varer som er merkte med godkjend miljømerking.

• Pant tomflasker og boksar.

• Gi tenester og opplevingar (for eksempel kinobesøk) i gåve i staden for varer.

• Kjøp bruka når det er like bra som nytt.

• Kjøp produkt med mindre emballasje, eller legg att emballasjen i butikken som ei markering.

Elles • Arranger «bytekveldar» med venner (ta med alle kleda du ikkje vil ha / ikkje brukar).

• Lever brukbare klede og ting du ikkje treng til bruktbutikkar.

• Køyr kollektivt eller bruk sykkel.

• Reparer i staden for å kjøpe nytt.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 57

57

04.06.15 07:57

Oppsummering ★★ Mennesket er ein del av naturen. Vi treng han,

★★ Drivhuseffekten sørgjer for at jordkloden held

og vi påverkar han. Påverknaden er blitt så sterk at vi har fått store miljøproblem i vår tid, blant anna blir mange artar utrydda kvar dag.

på noko av varmestrålinga, slik at varmen ikkje forsvinn ut i verdsrommet. Drivhus­ effekten skuldast CO2 og andre drivhusgassar.

★★ Urfolk er folkegrupper som bur i eit område

som er blitt erobra og kolonisert av andre folk. ★★ Tradisjonell folkemedisin byggjer ofte på

­ røving og feiling og kan derfor vere ei kjelde p for utvikling av moderne medisinar. ★★ Samane er den største urfolksgruppa i Noreg.

Samiske område blir på samisk kalla Sápmi eller Saepmie . ★★ Drifta er berekraftig når jordbruket eller hus-

dyrhaldet blir drive på ein slik måte at ressursgrunnlaget ikkje blir øydelagt for fram­tida. ★★ Artsmangfaldet på jorda blir stadig mindre. For

kvar einaste art som blir utrydda, kan følgjene bli dramatiske. ★★ Ei raudliste er ei oversikt over utdøydde artar,

trua artar og artar som i nær framtid kan bli trua. ★★ I Noreg står mange artar i fare for å døy ut.

Flesteparten er insekt, men det gjeld òg ulike planter, fuglar, amfibium, pattedyr og andre dyregrupper. ★★ Arealendringar er i dag den viktigaste årsaka

til at artar blir utrydda. Det skjer når økosystem blir øydelagde eller splitta opp. ★★ Korallrev er bygde opp av kalkskjelett frå

­koralldyr, som lever i tett samliv med algar.

★★ Temperaturauke i atmosfæren på grunn av

menneskeskapte utslepp av drivhusgassar ­blir kalla den auka drivhuseffekten. ★★ Når drivhuseffekten blir forsterka fordi jorda

blir varmare, kallar vi det ei positiv tilbake­ kopling. ★★ Når drivhuseffekten blir dempa fordi jorda blir

varmare, kallar vi det ei negativ tilbake­kopling. ★★ Avfall som inneheld miljøgifter, SKAL ­leverast

på kommunale mottak eller i butikkar. ★★ Berekraftig utvikling betyr ei utvikling som

sikrar behova til dei som lever i dag, utan at det går ut over framtidige generasjonar. ★★ Føre var-prinsippet er eit viktig prinsipp i lover

og avtaler som skal verne miljøet mot øydeleggingar. ★★ Når det er usemje om korleis naturen skal

utnyttast, kallar vi det ofte for ein miljø­ konflikt. ★★ Striden om Alta-Kautokeinovassdraget er

ein av dei største miljøkonfliktene i norsk ­historie. ★★ Både Grunnlova og fleire andre norske lover

har paragrafar som skal sørgje for at mang­ faldet i naturen blir teke vare på. ★★ Ingen kan gjere alt, men alle kan gjere noko!

★★ Korallreva er viktige oppvekstområde for fisk

og andre sjødyr. Dei er svært sårbare for miljøendringar, og mange stader er korall­reva i ferd med å døy ut. ★★ Framande (introduserte) artar er i dag den

nest viktigaste årsaka til at artar blir utrydda.

58 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 58

04.06.15 07:57

Ordforklaringar agn: det ein set på ein fiskekrok for å få ein fisk til å bite på. amfibium: ei gruppe virveldyr som delvis lever på land, delvis i vatn. Froskar, padder og salamandrar er amfibium som lever i Noreg. art: består av alle individ som liknar kvarandre, og som kan formeire seg og få fruktbart avkom. artsmangfald: når det er mange ulike artar i eit område. beitevandring: når dyr regelmessig flyttar seg over store område for å finne mat. bestand: talet på individ av ein art som lever i eit økosystem. Eit anna ord for bestand er populasjon. berekraftig drift: når ein driv jordbruk eller husdyrhald som ikkje øydelegg ressursgrunnlaget for framtida. berekraftig utvikling: utvikling som tek omsyn til behova i dag utan å ­øydeleggje moglegheitene for kommande generasjonar til å dekkje sine behov. diabetes: sjukdommar som skuldast mangelfull regulering av blodsukkeret.

Blir òg kalla sukkersjuke. drivhuseffekt: oppvarming av jordoverflata og atmosfæren rundt jorda fordi gassar i atmos­færen held tilbake varmestråling. drivhusgassar: gassar i atmosfæren som reflekterer ein del av varmestrålinga tilbake mot jorda, og dermed bidreg til drivhuseffekten. Karbondioksid (CO2), vassdamp (H2O), metangass (CH4), lystgass (N2O) og ozon (O3) er drivhusgassar. fôrfisk: fisk som blir bruka til å mate annan fisk (oppdrettsfisk). forureining: skadelege stoff eller støy som blir spreidd av menneske til luft, vatn eller jord. fosfat: spesielle stoff (salt) som inneheld ei samansetjing av fosfor og o ­ ksygen.

3– ­Fosfat er næring for planter og har kjemisk formel PO4 . fotosyntese: det som skjer når planter brukar lysenergi for å lage sukker og oksygen frå karbondioksid og vatn. fragmentering: oppdeling. freding: vern mot øydelegging av natur (planter, dyr, naturområde) eller ­kultur ­(bygningar, kunstverk). gjete: passe på dyr som beitar i naturen. importere: bringe noko inn i landet. kalkskjelett: noko som støttar opp kroppen i eit dyr, anten innvendig eller utvendig, og som består av kalk (kalsiumkarbonat). klima: vêrforholda på ein stad i løpet av mange år (for eksempel 30 år eller meir).

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 59

59

04.06.15 07:57

klimagassar: gassar i atmosfæren som påverkar klimaet ved at dei forsterkar drivhuseffekten, blant anna metan og karbondioksid. Klimagassar blir òg kalla drivhusgassar. kommisjon: ei gruppe personar som har fått eit oppdrag av staten eller eit internasjonalt organ (for eksempel ein FN-kommisjon). korallrev: store koloniar av dyr med kalkskjelett. Korallreva er svært ­produktive økosystem i havet, med eit stort mangfald av dyr og planter. miljø: dei omgivnadene som eit menneske, eit dyr eller ei plante lever i. miljøgift: grunnstoff eller kjemisk sambinding som har skadeleg verknad på organismane, og som nesten ikkje blir brote ned i naturen. Eksempel på m ­ iljøgifter er bly, kvikksølv, dioksin og PCB. miljøkonflikt: usemje om kva vi kan gjere med miljøet, for eksempel om vi kan hogge ned trea i ein skog, eller om vi skal la dei stå. miljøkriminalitet: brot på lover som skal verne natur og miljø mot ­øydeleggingar, for eksempel å skyte ulv utan løyve. miljøstasjon: ein stad der vi leverer avfall som ikkje skal kastast saman med vanleg søppel. Farleg avfall (målingsrestar, reingjeringsmiddel, miljøgifter, osv.) skal leverast på miljøstasjon. naturreservat: naturområde som er verna (etter lov) mot øydeleggjande ­verksemd. naturressursar: alt som finst i naturen og som menneska kan utnytte, for eksempel nytteplanter, fisk, vilt, olje, kol og vatn. næringssalt: dei næringsstoffa som er salt (ion), og som finst i vatn og jord, for eksempel nitrat og fosfat. Næringssalta er spesielt viktige for produsentane (grøne planter). permafrost: område der bakken er frosen heile året (tele) i minst to år på rad. pollinering: overføring av pollen («blomestøv» som inneheld sædceller) frå éin blom til ein annan. ppm: milliondel (parts per million på engelsk). Eining som blir bruka når vi måler små konsentrasjonar. raudliste: ei liste over artar som står i fare for å bli utrydda. ressursar: alt som kan utnyttast av levende organismar. rovdrift: når vi haustar så mykje av ein bestand at det stadig blir færre individ i bestanden. same: ein person som tilhøyrer folkegruppa sápmi, som opphavleg budde i områda frå Hedmark i sør til Kola-halvøya i aust. I dag bur det samar i store delar av Noreg og nabolanda våre. symbiose: samliv mellom to artar. trål: stor garnpose som blir slept etter ein trålar for å fange fisk. tsunami: bølgje som oppstår etter jordskjelv, vulkanutbrot eller liknande.

Tsunamiar som treffer land, kan gjere enorm skade.

60 Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 60

04.06.15 07:57

Oppgåver Plyndrar vi vårt eige ­skattkammer?

?

2.12 Les om villrein på nettstaden villrein. no, og skriv ned nokre fakta du synest er interessante. Hald ein fem minutt lang presentasjon for klassen.

2.13 Les om fjellrev på nettstaden fjellrev. no, og finn ut korleis situasjonen er for bestanden akkurat no. Hald ein kort presentasjon for klassen om storleiken på bestanden, leveviset til fjellreven og kva som blir gjort for at det skal bli meir fjellrev i Noreg.

2.14 Gå inn på nettstaden ung.no/samer og finn minst fem fakta om samar som du synest er interessante. Presenter dei for klassen.

2.15 Grafen nedanfor viser talet på ulv i Noreg sidan 1998. Studer grafen og svar på spørsmåla:

a) Kor mange ulvar var det totalt i Noreg vinteren 2008–2009?

b) Kor mange av desse levde i større flokkar?

c) Kor mange ulvar var det totalt i Noreg vinteren 2013–2014?

d) I dette kapittelet skriv vi at det lever om lag 30 heilnorske ulvar i Noreg. Korleis stemmer dette talet med svaret på oppgåve c), og korleis kan du forklare skil­ naden?

LES OG SVAR 2.1 Kva er felles for alle urfolk?

2.2 Gi tre eksempel på urfolk, og fortel kvar dei lever.

2.3 Kva er grunnen til at legemiddel­ industrien er interessert i tradisjonell folkemedisin?

2.4 Kva er den viktigaste maten for rein?

2.5 Kva produkt frå rein har samane utnytta, og kva blei dei bruka til?

2.6 Kva vil det seie at husdyrhald blir drive på ein berekraftig måte?

2.7 Kva betyr naturressursar?

2.8 Kva meiner vi med rovdrift?

2.9 Kva er ei raudliste? Nemn tre artar som står på den nasjonale raudlista for Noreg.

2.10 Om lag kor mange artar blir rekna som trua i Noreg?

GJER OG LÆR 2.11 Les om naturen sine tenester på nett­ staden sabima.no/hvagirumeg, og skriv ned tre eksempel. Hald ein kort presentasjon for klassa.

Bestandutvikling for ulv

Talet på individ 70 60

Revirmarkerande par Ulveflokkar

50

23-24 26 27-30

40

27-28

21-24 11-15

30

17-25 15

20 10

4

6

6

7

98/99

99/00

4

5-6

12

11

00/01

01/02

14-15

43

14-15

11 9 8

02/03

11

03/04

14

15

17

04/05

05/06

06/07

28

28

31

08/09

09/10

10/11

33

38

20-21

07/08

11/12

12/13

13/14

Kjelde: Rovdata 2014 / Miljøstatus.no MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 61

61

04.06.15 07:57

DISKUTER 2.16 a) Talet på artar som blir utrydda på kloden kvar dag, er anslagsvis hundre gonger så høgt i dag som i 1960. Set dykk saman i små grupper og diskuter kva dette kan få å seie for menneskeslekta. Skriv ned dei ulike argumenta i stikkordform på eit papir. Når gruppene er ferdige med å diskutere, kan de skrive argumenta på tavla.

b) Det er vanleg å sortere grunngiv­ ingane for å ta vare på naturmangfaldet i fire grupper (kategoriar): økologiske, økonomiske, estetiske og etiske (moralske). Diskuter kva desse orda betyr, og sjå om de kan plassere dei ulike argumenta frå oppgåve a) i desse gruppene.

2.17 Del inn klassen i to grupper. Den eine gruppa søkjer på nettet etter avis­ artiklar der det blir argumentert mot å ha ulv i Noreg. Den andre gruppa søkjer etter avisartiklar der det blir argumentert for å ha ulv i Noreg. Kvar gruppe blir einig seg imellom om kva artikkel de synest argumenterer best for standpunktet. Vel ein ord­styrar og tre representantar frå kvar gruppe til å delta i ein paneldebatt for og imot ulv. Resten av klassen er publikum og kan komme med innspel.

GÅ VIDARE 2.18 Vel ei urfolksgruppe, og bruk internett eller oppslagsverk til å finne informasjon om korleis denne gruppa levde tradisjonelt, og korleis dei lever i dag.

2.19 Bruk internett eller oppslagsverk til å finne ut kvifor dei tidlege forfedrane våre hadde bruk for å knuse bein frå døde dyr.

2.20 I Noreg har vi fire store muslingartar som lever i ferskvatn. Alle artane filt­ rerer store mengder partiklar (sand og anna grums) ut av vatnet, og dei utgjer derfor eit viktig «reinseanlegg» der dei lever. Dessutan er dei mat for mange fiskeartar. Bruk internett eller oppslagsverk til å finne ut kva desse muslingane heiter, og kva dei har å seie for økosystemet. Kva for nokre av dei er oppførte på Norsk Raudliste, og kva er det som truar dei? Hald ein presentasjon for klassen om det du har funne ut.

Flat dammusling

2.21 Gå inn på nettstaden forskning.no og finn artikkelen «Artenes forsvinnelse». Les artikkelen, og sjå om du finn fakta, eksempel eller påstandar du ikkje kjende til frå før. Legg dei fram for klassen i ein presentasjon.

2.22 Gå inn på nettstaden viten.no og gjer programmet om bjørn og/eller ulv.

62

Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 62

04.06.15 07:57

Dei største truslane mot naturmangfaldet

?

LES OG SVAR 2.23 Kva meiner vi med masseutrydding av artar, og kor mange masseutryddingsperiodar reknar forskarane med at det har vore på jordkloden før mennesket oppstod som art?

2.24 Kor mange menneske levde på jorda i 1930, og kor mange er vi i dag?

(For å finne eit nokså nøyaktig tal: Søk på «world population clock» på internett.)

2.25 Kva er dei viktigaste indirekte og direkte årsakene til at så mange artar blir utrydda i vår tid?

2.26 Kva økosystem på landjorda har det største artsmangfaldet?

2.27 Kva økosystem i havet er spesielt artsrikt?

2.28 Kva er eit korallrev bygd opp av?

2.29 Nemn nokre årsaker til at korallrev er trua av øydelegging og død.

2.30 Kva meinast med framande artar?

Nemn nokre eksempel.

2.31 Kva meinast med drivhuseffekten og den auka drivhuseffekten?

2.32 Kva gassar blir kalla drivhusgassar?

2.33 Kor høg er konsentrasjonen av CO2 i atmosfæren i dag, målt i prosent og i ppm?

2.34 Kva meiner vi med negativ og positiv tilbakekopling? Nemn eitt eksempel på kvar.

2.35 Kva er permafrost, og kva vil skje når mykje av permafrosten tinar opp?

2.36 Kva er typisk for alle miljøgifter?

2.37 Nemn minst fire eksempel på farleg avfall.

GJER OG LÆR 2.38 Søk på internett etter filmar eller ­animasjonar som viser kva som skjedde då ein meteoritt trefte jord­ kloden for 65 millionar år sidan.

(Tips: Krateret som blei danna, heiter Chicxulub Crater). Vis det du finn for klassen.

2.39 Klikk deg inn på nettstaden til den internasjonale raudlista frå Verdas naturvernunion (iucnredlist.org/) og finn fram til bilete av nokre av dei mest trua artane i verda. Prøv å finne ut årsakene til at dei er trua.

Presenter bileta og opplysningane for klassen.

2.40 Gå inn på nettstaden til SABIMA og finn hovudsida om framande artar i Noreg (sabima.no/framande-arter-i-norge). Les dei to siste avsnitta («Hvilke arter blir et problem?» og «Når blir en art et problem?»), og hald eit kort foredrag for klassen om dette.

2.41 Gå inn på nettstaden til Artsdatabanken og finn fram til temasidene om framande artar (artsdatabanken.no/fremmedearter). Vel ut éin av artane som blir skildra, og skriv ned dei faktaa du synest er interessante. Prøv å få med opplysningar om korleis arten kom til landet, kva trussel han utgjer for andre artar, og kva som blir gjort for å nedkjempe han.

Hald ein presentasjon for klassen.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 63

63

04.06.15 07:57

2.42 I samarbeid med Senter for klimaforsk­ning (CICERO) har Verdas naturfond (WWF-Noreg) laga mange små filmar som tek opp klimaproblema, og kva vi kan gjere for å løyse dei. Filmserien heiter Klimaskolen og ligg på nettstaden klimaskolen.no.

Dersom ikkje klassen har tid til å sjå alle filmane samla, kan de fordele dei slik at éi gruppe ser første del (Klimaendringer), éi gruppe ser andre del (Klima og natur), éi gruppe ser tredje del (Arktis), og éi gruppe ser fjerde del (Olje og transport). Deretter legg gruppene fram dei viktigaste momenta for resten av klassen.

2.43 Set opp ei liste over ulike typar miljø­ skadeleg avfall, og finn ut kvar du kan levere det så det blir behandla forsvarleg. Ei oversikt over leverings­ stader for slikt avfall finn du på ­sortere.no.

2.44 Det meteorologiske instituttet i Japan publiserte ved årsskiftet 2014–2015 den grafiske framstillinga av den globale gjennomsnittstemperaturen som du ser nedst på sida. Dei blå punkta viser skilnaden frå gjennomsnittstemperaturen for 1981–2010, for kvart år frå 1890 til 2014. Den raude linja viser den langsiktige trenden.

a) Kor mykje kaldare var det på jorda i år 1900, samanlikna med ­gjennomsnittstemperaturen for 1981­—2010?

b) Kor mykje varmare var det på jorda i 2014 samanlikna med gjennomsnittstemperaturen for 1981—2010?

c) Kan vi, ut frå denne grafen, påstå at jorda i 2014 hadde den høgaste gjennomsnittstemperaturen sidan målingane tok til?

1,0

Temperaturavvik i °C

0,5

0,0

–0,5

–1,0

–1,5 1890

64

1900

1910

1920

1930

1940

1950

År

1960

1970

1980

1990

2000

2010

2020

Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 64

04.06.15 07:57

DISKUTER 2.45 Kongekrabbe (Paralithodes camtscha­ ticus) er ein framand krabbeart som har etablert seg langs kysten i NordNoreg. Han gir store inntekter til dei som tek han opp og sel han, men han er òg eit problem. Finn artiklar på internett som tek opp både fordelar og ulemper med kongekrabben.

Formuler ei problemstilling som de deretter diskuterer i klassen.

Kongekrabbe

2.46 Rynkerose (Rosa rugosa) er ein stor rosebusk med vakre, velduftande blomar og raude nyper. Han finst i hagar over store delar av landet. Mange stader, særleg langs kysten, har han spreidd seg utover i naturen. Søk på internett etter artiklar som viser kva problem rynkerosa kan forårsake, og kva miljøstyresmaktene gjer for at rynkerose ikkje skal spreie seg endå meir.

Fleire stader har det oppstått konfliktar mellom lokalbefolkninga og miljøstyresmaktene om det er nødvendig å fjerne desse rosebuskane frå friluftsområde og turstiar. Finn argument for begge synspunkt, og diskuter dei i klassen.

2.47 På internett (blant anna på forsk­ning. no) er det lett å finne artiklar som er kritiske til konklusjonane frå FNs klima­panel. Det finst òg ein eigen organisasjon for såkalla «klimarealistar», menneske som meiner at variasjonane i klimaet for det meste blir styrte av sola (klimarealistene.no).

Gå saman i grupper på 4 og diskuter argumenta som blir bruka.

2.48 Diskuter følgjande påstand: «Det blir gjort altfor lite for å sortere hushaldsavfall der eg bur.»

GÅ VIDARE 2.49 Les artikkelen om miljøfarlege lys­ pærer på avvegar (loop.no/miljofarlige-lyspaerer-pa-avveie), og finn ut kvar det blir av øydelagde lyspærer på skulen din og i heimen din.

2.50 Les artikkelen om miljøgifter som hamnar i Arktis (arcticsystem.no/no/ out­sideworld/toxins/index.html).

Legg fram hovudpunkta i artikkelen for klassen.

Rynkerose

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 65

65

04.06.15 07:57

Kampen for miljøet

?

66

LES OG SVAR 2.51 Nemn tre eksempel på globale miljøproblem.

2.52 Kvifor blei Verdskommisjonen for miljø og utvikling også kalla Brundtlandkommisjonen?

2.53 Kva betyr uttrykket «berekraftig utvikling»?

2.54 Kva meiner vi med «føre var-prinsippet»?

2.55 Kva meiner vi med freding av planter og dyr?

2.56 Kva meiner vi med vern av eit natur­ område?

2.57 Kva dyreart var den første som blei freda i Noreg?

2.58 Kvar ligg Noregs første nasjonalpark?

2.59 Nemn minst tre eksempel på miljøkonfliktar i Noreg.

2.60 Korleis kan du få innverknad før kommunen din gjer eit vedtak som får noko å seie for miljøet? Nemn minst tre måtar.

2.61 Kva kan du og familien din gjere for å bidra til vern av miljøet?

Nemn minst fem eksempel.

b) Finn ut kva argument som blir bruka av begge partar.

c) Kva interessegrupper har engasjert seg i konflikten, og kva ­verkemiddel har dei teke i bruk?

d) Kvifor er det mange som skriv om klimaendringar i desse artiklane?

Legg fram resultatet av under­ søkingane dine for klassen.

2.63 Undersøk ved hjelp av internett kva som er skilnadene mellom natur­ reservat, landskapsvernområde og nasjonalpark. Finn deretter ut om kommunen din har eitt eller fleire verna område, og kvar dei i så fall ligg.

Presenter resultatet for klassen, for eksempel ved hjelp av eit kart eller gjennom ein artikkel i ei veggavis.

2.64 Finn ut kven som har ansvar for miljø i kommunen din (det kan vere ein enkeltperson eller ei avdeling).

Kontakt vedkommande og spør om det har vore miljøkonfliktar i kommunen, og i så fall kva konfliktane gjekk ut på.

Legg fram resultatet for klassen.

2.65 To omgrep som blir bruka mykje i lover og avtaler om miljø, er «berekraftig utvikling» og «føre var-prinsippet».

Finn ut korleis dei kan brukast når det oppstår ein miljøkonflikt.

GJER OG LÆR 2.62 I Akershus fylke ligg det ei stor torvmyr som blir kalla Jødahlsmåsan.

Ho dekkjer eit areal på 1140 dekar (om lag som 230 fotballbanar).

Sidan torv kan brukast som brensel, har lokale gardbrukarar gjennom mange år teke ut små mengder torv med spade. No har ein stor produsent av torvstrø fått løyve til å bruke store industrimaskinar til å ta ut torv. Dette har ført til ein stor miljøkonflikt.

a) Søk på nettet og finn artiklar som fortel om denne miljøkonflikten.

DISKUTER 2.66 Mange av dei største miljøkonfliktane i Noreg har vore knytte til utbygging av fossar og elver. Les på internett om to slike konfliktar (for eksempel «Mardølakampen» og «Altakampen»), og skriv ned nokre av argumenta som blei bruka for og imot utbygging. Skriv òg ned argument du trur ville ha blitt bruka i dag. Diskuter dei i klassen.

Nova 10 ★

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 66

04.06.15 07:57

2.67 I Noreg har det vore fleire konfliktar i samband med utbygging av «vindmølleparkar». I desse konfliktane har miljøvernargument vore bruka både for og imot utbygging. Bruk internett til å sette dykk inn i argumenta, og arranger ein diskusjon i klassen, der nokon argumenterer mot vindmøller og andre argumenterer for.

2.68 Oljeselskapa og leverandørindustrien har ein interesseorganisasjon som heiter Norsk olje og gass. På nettsidene deira (norskoljeoggass.no) finn du mange argument for å opne LoVeSe for oljeleiting. Folkeaksjonen oljefritt Lofoten, Vesterålen og Senja (folkeaksjonen.no) er ein nasjonal, ­uavhengig organisasjon som jobbar mot slik oljeverksemd. Bruk begge desse nettstadene for å førebu ein paneldebatt der nokre elevar argumenterer for og nokre elevar argumenterer mot. Deretter opnar de for innlegg frå resten av klassen.

2.69 Noreg har tent seg søkkrikt på å selje olje og gass. Vi har òg mange arbeidsplassar knytte til petroleums­ industrien. Samtidig veit vi at forbrenning av olje og gass slepper ut store mengder CO2 til atmosfæren, og at dette fører til auka drivhuseffekt.

Derfor meiner mange at vi ikkje kan halde fram som før med petroleums­ produksjon. Andre argumenterer for at olje og gass kan erstatte kolforbrenning (som gir endå større utslepp), og at vi har eit ansvar for å forsyne verda med energi. Bruk internett til å finne argument for begge sider, og arranger ein diskusjon i klassen der desse argumenta kjem fram.

2.70 Gå saman i grupper på fire, og diskuter kva kvar enkelt av dykk gjer for å sortere avfall heime. Kvar hamnar for eksempel batteri, metall, plast, papp, papir, lysstoffrøyr, små elektriske apparat, matrestar og glas når det blir kasta?

GÅ VIDERE 2.71 Finn minst fire artiklar med ulikt standpunkt til planane for leiting etter olje og gass utanfor Lofoten, Vesterålen og Senja. Skriv ned argumenta, og legg dei fram for klassen.

Vurder kvar artikkel ut frå kven som har skrive han. Kan vi stole på at argumenta i artiklane er objektive (byggjer på fakta som ikkje kan motseiast)?

2.72 Søk på nettet etter ein oversiktleg artikkel om naturmangfaldlova. Skriv ned noko av det du synest er mest interessant, og legg det fram for klassen.

2.73 Finn nettstaden sabima.no. Finn ut kva SABIMA står for, og kva organisasjonar som er knytte til. Søk der­etter på «skogvern» på denne nett­staden, og set deg inn i kva argument som blir bruka for at Noreg bør verne meir skog enn det vi gjer i dag.

2.74 På FN-sambandet sin nettstad Globalis finn du ei oversikt over viktige internasjonale avtaler (globalis. no/Avtaler). Fordel miljøavtalene i klassen slik at nokon les om Konvensjon om biologisk mangfald, nokon om Kyoto-protokollen, og nokon om Montreal-protokollen. Legg resul­tata fram i klassen ved hjelp av eit presentasjonsverktøy.

2.75 Søk etter nettstader som gir idear og tips til korleis enkeltmenneske kan leve mest mogleg miljøvennleg. Legg fram tipsa for klassen.

MILJØ — MENNESKET OG NATUREN

Bok_Nova10_grbok_NN.indb 67

67

04.06.15 07:57