Mat og helse 8 10 elevhefte nyn by Cappelen Damm

Elevhefte 8–10 Nynorsk

Lene E. Kongsvik Hærnes Päivi Torgersen

Mat og helse_omslag_8.10_NYN.indd 3

27.08.12 19.48

Elevhefte 8–10 Nynorsk Lene E. Kongsvik Hernæs og Päivi Torgersen

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 1

27.08.12 19.22

Hei, og velkommen! Mat og helse er eit spennande fag. Her får du høve til å bli kjend med mattradisjonar frå mange ulike kulturar. Du skal lære å lese oppskrifter og prøve ut forskjellige matlagingsmetodar. Du skal bli kjend med ulike råvarer og lære korleis vi kan bruke dei i matlaginga. Ein viktig ting du skal lære, er å behandle og oppbevare råvarer på rett måte. I mat og helsetimane skal du lære å lage mat til ulike sosiale samanhengar, for eksempel festmat, høgtidsmat, kvardagsmiddag eller turmat. Du skal lære å dekkje

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 2

fine bord og å servere og presentere maten på ein innbydande måte. Dei aller fleste ingrediensane som er nemnde i dette heftet, er enkle å få tak i. Vi har lagt vekt på å presentere oppskrifter på matretter som dei fleste vil like. Bakarst i heftet finn du bilete av dei reiskapane som er nemnde i oppskriftene. Her er det òg ei liste med ordforklaringar. Vi ønskjer deg mange gode og lærerike stunder framover.

27.08.12 19.22

Innhald På kjøkkenet.............................. 4 Haust.............................................. 11 Bær......................................................... 12 Frukt....................................................... 17 Grønsaker................................................ 21 Sopp....................................................... 30

Vinter.............................................. 35 Poteter.................................................... 36 Korn........................................................ 40 Nøtter, frø og krydder................................ 47 Matfeitt................................................... 55

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 3

Vår..................................................... 61 Mjølk....................................................... 62 Kjøtt........................................................ 68 Fisk og skaldyr......................................... 76 Egg ......................................................... 84

Sommar........................................ 91 Sukker..................................................... 92 Vatn........................................................ 96 Urter og blomar...................................... 100

Nyttig å vite............................ 108 Ordforklaringar....................................... 108 Reiskapar og utstyr................................. 110 Notat .................................................... 111

27.08.12 19.22

På kjøkkenet Innhald Arbeidsfordeling......................................... 5 Å vaske opp............................................... 6

Rutinar på kjøkkenet................................... 7 Å dekkje eit bord........................................ 8

Læringsmål Når du har arbeidd med oppgåvene, skal du kunne: • fordele arbeidsoppgåvene på kjøkkenet • forklare nokre rutinar som er viktige før ein lagar mat • nokre reglar for oppvask • dekkje eit bord

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 4

27.08.12 19.22

På kjøkkenet

Arbeidsfordeling På eit kjøkken er det mange oppgåver som skal løysast. Derfor er det viktig at alle hjelper til. Her er eit forslag til korleis vi kan dele på arbeidsoppgåvene. Det er fire elevar på kvart bord. Kvar elev får eitt nummer frå 1 til 4. Til nummeret høyrer det faste arbeidsoppgåver. For å variere på arbeidsoppgåvene frå gong til gong kan nummera rullere. Einar har ansvar for borddekking og servering • Dekkje bordet • Rydde av bordet etter måltidet • Tørke oppvasken og setje på plass • Tømme oppvaskmaskinen og setje på plass

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 5

Toar har ansvar for oppvask og oppvaskbenk • Setje inn i oppvaskmaskinen • Skylje av matrestar og vaske opp • Reingjere kummane og oppvaskbenken • Skylje børstar og klutar Trear har ansvar for reingjering • Vaske bord og omnar • Feie golvet • Tømme søppel • Hjelpe til ekstra der det trengst Firar har ansvar for ekstraarbeid • Handle inn matvarer • Rydde bort matvarer etter bruk • Hjelpe til der det trengst

27.08.12 19.22

På kjøkkenet

Å vaske opp På mange kjøkken finst det ein oppvaskmaskin. Det er likevel ikkje alt vi bør vaske i oppvaskmaskinen. Eksempel på ting du bør vaske opp for hand, er: handmåla glas, bestikk med handtak av tre eller plast som ikkje toler høg temperatur. Gryter og kjelar bør ein også vaske opp for hand. Når du skal vaske opp for hand, er det lurt å følgje nokre reglar. Ein viktig ting er å vaske opp i rett rekkjefølgje: 1. Glas og koppar 2. Bestikk 3. Tallerkenar og serveringsfat 4. Kjøkkenreiskapar, steikjepanner og kjelar

Oppvaskreglar 1. Start med å skylje bort matrestar. Bruk rennande kaldt vatn. 2. Set oppvasken på benken i den rekkjefølgja han skal vaskast. 3. Vask opp i så varmt vatn du orkar å arbeide i. Ikkje bruk for mykje oppvaskmiddel – følg rettleiinga på flaska. 4. Bytt vatn undervegs viss det ser skittent ut eller blir kaldt. 5. Set oppvasken på eit rennebrett eller på benken slik at vatnet kan renne av. 6. Tørk oppvasken med eit reint kjøkkenhandkle. 7. Reingjer oppvaskkummane og avløpssilane med oppvaskbørste, varmt vatn og litt oppvaskmiddel. Tørk godt av oppvaskbenken med ein rein klut. 8. Skyl oppvaskbørsten og kluten i varmt vatn. Avslutt med kaldt vatn. Da stoppar utviklinga av bakteriar.

Ein god hugseregel: Det vi skal ha opp mot munnen, må vaskast først!

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 6

9. Heng opp kluten og børsten til tørk.

27.08.12 19.22

På kjøkkenet

Rutinar på kjøkkenet Når vi er på kjøkkenet, er det viktig å følgje nokre faste rutinar. Noko skal gjerast før vi startar å lage maten. Noko skal vi gjere etter at vi har laga maten, og noko skal vi gjere etter at vi er ferdige med å ete. Før vi lagar mat 1. Ta på deg eit forkle. 2. Vask og tørk hendene godt. 3. Finn fram reiskapane og dei ingrediensane du treng. 4. Dekk på bordet. Før vi et 1. Skyl av alle reiskapane som er brukte. 2. Set på plass matvarer som er til overs. 3. Vask og tørk hendene godt. Etter at vi har ete Einar, toar, trear og firar gjer arbeidsoppgåvene sine.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 7

27.08.12 19.22

På kjøkkenet

Å dekkje eit bord Det er hyggeleg å setje seg ved eit pent dekt bord. Det er mange måtar å dekkje eit bord på. Det kjem an på kva ein skal servere, og i kva samanheng maten skal serverast.

Skal ein servere fleire retter, kan ein godt dekkje på med fleire set med bestikk. Da er regelen at ein plasserer bestikket utanfrå og innover i den rekkjefølgja det skal brukast.

Når vi dekkjer bordet, kallar vi ein plass for ein kuvert. Ein kuvert inneheld som oftast kniv, gaffel, tallerken og glas.

Dessertgaffel

Dessertskei

• K nivar skal liggje på venstre side av tallerkenen. Knivbladet skal peike inn mot tallerkenen. • G aflar og matskeier skal liggje på høgre side. • D essertbestikk skal liggje over tallerkenen. Gaffel Kniv

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 8

Matskei

27.08.12 19.22

På kjøkkenet

Å lese ei oppskrift Ei oppskrift består av ei ingrediensliste og ei rettleiing. I ingredienslista får du vite kva for matvarer du skal bruke og kor mykje du treng av dei ulike matvarene. Ingrediensane i lista står i ein bestemt rekkjefølgje. Dei råvarene du skal bruke først, står øvst i lista. Dei du skal bruke sist, står nedst. Rettleiinga blir ofte kalla «Slik gjer du» eller «Framgangsmåte». Ho forklarer korleis du skal gjere det når du skal lage ein matrett. I dette heftet inneheld alle oppskriftene også ei liste over dei reiskapane du treng for å lage matretten.

Slik følgjer du ei oppskrift 1. Finn fram alle matvarene som står i ingredienslista. 2. Begynn med punkt 1 i rettleiinga, gå så til punkt 2 osv. Du må ikkje hoppe over nokre av punkta eller bytte på rekkjefølgja. Da kan matretten bli øydelagd! 3. Når ei matvare er nemnd i rettleiinga, les du i ingredienslista og finn ut kor mykje du treng av matvara. Ver nøyaktig med måla. 4. Hald fram punkt for punkt til matretten er ferdig laga.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 9

Forkorting

Tyding

Mengd

krm

kryddermål

1 mL

teskei

5 mL

matskei

15 mL

desiliter

100 mL

liter

1000 mL

gram

0,001 kg

kilogram

1000 g

min

minutt

60 sek

time

60 min

stk.

stykke

27.08.12 19.22

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 10

27.08.12 19.22

Haust

Oppskrifter Bær.................................................... 12

Grønsaker.................................. 21

Rørte jordbær........................................... 12 Blåbærsyltetøy.......................................... 13 Pannekaker.............................................. 14 Bringebærdraum....................................... 15 Solsmoothie............................................. 16

Kvitlauksdipp........................................... 22 Hummus.................................................. 23 Grønsakwok med nudlar............................ 24 Grønsakkarbonadar................................... 26 Grønsaksandwich...................................... 27 Pizzasnurrar med grønsakfyll...................... 28

Frukt............................................... 17 Gulgrønn fruktsalat................................... 17 Fløytepudding.......................................... 18 Eplekake.................................................. 19 Frukt med raita........................................ 20

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 11

Sopp................................................. 30 Soppsuppe............................................... 31 Pannekaker med sjampinjongstuing............ 32

27.08.12 19.22

Bær Læringsmål Når du har arbeidd med oppgåvene, skal du kunne: • bruke oppskrifter til å lage matretter med bær som hovudingrediens • forklare forskjellen på frysetøy og syltetøy

Frysetøy og syltetøy Vi kan lage frysetøy og syltetøy av dei aller fleste bærsortane. Det som er forskjellen på frysetøy og syltetøy, er at når du lagar syltetøy, skal du koke bæra. Bæra til frysetøy skal ikkje kokast. Dei skal knusast og rørast saman. Frysetøy blir også kalla for rørte bær.

Syltetøy kan halde seg friskt lenge. Frysetøy held seg ikkje friskt lenger enn eit par dagar. Derfor bør du ete det rett etter at du har laga det, eller du kan fryse det ned. Frysetøy har fatt namnet sitt fordi det eignar seg godt til å fryse ned.

Rørte jordbær Reiskapar du treng arbeidsbolle gaffel frysebeger Ingrediensar 1 kg jordbær 1 dL sukker 150 g frysepulver Slik gjer du 1. Knus bæra med ein gaffel. 2. Rør saman bær og sukker. 3. Vil du ha litt tjukkare frysetøy, set til frysepulveret. 4. Skal du fryse det, fyller du frysetøyet i eit frysebeger. Legg det i frysaren.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 12

27.08.12 19.22

Bær

Blåbærsyltetøy Reiskapar du treng middels stor kjele sleiv syltetøyglas Ingrediensar 1 kg reinsa blåbær 300 g sukker

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 13

Slik gjer du 1. Ha bæra i kjelen. 2. Kok bæra på svak varme under lokk i 8–10 minutt. Rør av og til. 3. Når bæra er ferdig kokte, tek du i sukkeret. 4. Gi det heile eit nytt oppkok. Sukkeret skal bli heilt oppløyst. 5. Fyll syltetøyet over på reine og tette glas.

27.08.12 19.22

Bær

Pannekaker Dei fleste er glade i pannekaker. Vi kan ete pannekaker til middag, eller vi kan fylle dei med is og bær til dessert. Det er viktig ikkje å steikje pannekakene i for varm panne – dei blir lett brende! Dersom du vil lage litt sunnare pannekaker, kan du bytte ut halvparten av kveitemjølet med sammale mjøl. Pannekakene blir like gode!

Pannekaker Reiskapar du treng arbeidsbolle desilitermål visp ause steikjepanne Ingrediensar 2 dL kveitemjøl 1 krm salt 3 dL lettmjølk 2 egg 1 ss margarin (til steiking) blåbærsyltetøy Slik gjer du 1. Mål opp mjøl og salt. Ha det i ein arbeidsbolle. 2. Ha i mjølka litt og litt mens du rører i blandinga. Visp til røra er glatt og utan klumpar. 3. Visp inn egga eitt og eitt av gongen. 4. La røra stå og svelle i cirka 15 minutt. 5. Skru på steikjeplata på middels varme.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 14

6. Smelt margarin i steikjepanna til han begynner å skumme. 7. Ha i ei ause med røre i steikjepanna. La røra stivne for du snur pannekaka. 8. Ha dei ferdige pannekakene på eit serveringsfat. Legg eit lokk over dei slik at dei held seg varme.

Serveringstips! Server pannekakene med blåbærsyltetøy.

27.08.12 19.22

Bær

Smoothie Ein smoothie passar godt å drikke til frukost eller som eit lite mellommåltid. Ein smoothie kan vi lage med eller utan yoghurt, og vi kan bruke mange ulike ingrediensar i han. Frukt, bær, nøtter og korn passar godt i ein smoothie. Vel du desse ingrediensane, blir smoothien din proppfull av vitamin og antioksidantar.

Bringebærdraum 2 porsjonar Reiskapar du treng hurtigmiksar eller stavmiksar skjerefjøl kniv desilitermål Ingrediensar 2 bananar 1 L Biola, syrna mjølk med bringebær 2 dL frosne bringebær (du kan også bruke andre frosne bær) 4 ss yoghurt med vaniljesmak 2 dL appelsinjus med fruktkjøtt Slik gjer du 1. Skrell bananane. Skjer dei i bitar, og ha dei i ein hurtigmiksar eller bolle til stavmiksar. 2. Hell i bær, jus og yoghurt. La maskinen gå til alt er blanda til ein jamn masse. 3. Hell smoothien over i høge glas.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 15

27.08.12 19.22

Bær

Solsmoothie 2 porsjonar Reiskapar du treng hurtigmiksar eller stavmiksar skjerebrett kniv desilitermål Ingrediensar 2 bananar 1 appelsin 4 skiver ananas 2 dL frosne bær 2 dL appelsinjus Slik gjer du 1. Skrell bananane, appelsinen og ananasen. 2. Skjer frukta i små bitar. 3. Ha fruktbitane i ein hurtigmiksar eller i ein arbeidsbolle til stavmiksar. 4. Hell i bær og jus. La maskinen gå til alt er blanda til ein jamn masse. 5. Hell smoothien over i høge glas.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 16

Serveringstips! Ein smoothie bør serverast rett etter at han er laga. Da smakar han aller best. Om du vil at smoothien skal sjå ekstra god ut, kan du pynte han med litt friske bær eller frukt.

27.08.12 19.22

Frukt Læringsmål Når du har arbeidd med oppgåvene, skal du kunne: • bruke oppskrifter til å lage mat og drikke med frukt som hovudingrediens • fortelje kva slags frukt som eignar seg godt i bakverk og dessertar

Fruktsalat Fruktsalat er ein frisk og god dessert. I ein fruktsalat kan du bruke den frukta du liker aller best. Skal du lage dessert til mange personar, er det fint å lage fruktsalat. Dess meir frukt du kuttar opp, dess større blir porsjonen! Det aller sunnaste er å ete fruktsalaten utan sukker – frukta er søt og god i seg sjølv.

Gulgrøn fruktsalat Reiskapar du treng skjerefjøl skarp kniv (mangokuttar) Ingrediensar 1 eple 1 appelsin 1 mango 10–12 druer 1 banan Slik gjer du 1. Skrell appelsin, banan og mango. 2. Skyl druene og eplet. 3. Ta ut steinen av mangoen. Skjer vekk skalet.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 17

Serveringstips! Vaniljekesam er kjempegodt til fruktsalat.

4. Fjern kjernehuset i eplet. Ta ut steinane i druene. 5. Skjer all frukta i bitar. Bitane skal vere cirka 2 x 2 cm. 6. Legg alle bitane i skåla du skal servere i.

27.08.12 19.22

Frukt

Fløtepudding Reiskapar du treng kjele visp sil rivjern desilitermål ei stor eldfast form eller porsjonsformer fjøl kniv

7. Set ei langpanne i steikjeomnen, og hell i kokande vatn. Vatnet skal stå 1–2 cm opp i panna. 8. Set forma i langpanna. Steik puddingen på nedste rille i cirka 50 minutt. Puddingen skal bli stiv. 9. Avkjøl. 10. Reins og del opp frukta. 11. Legg frukta pent på puddingen like før servering.

Ingrediensar 4 dL mjølk 1 dL kremfløyte 4 ss sukker 4 egg saft og skal av 1 appelsin Pynt 1 banan i skiver 1 appelsin i båtar jordbær, druer, eller kiwi

100 °C overog undervarme

Slik gjer du 1. Kok opp mjølk, kremfløyte og sukker. Avkjøl. 2. Visp egga lett saman. Bland inn den varme mjølkeblandinga, litt og litt om gongen. 3. Sil egg- og mjølkeblandinga over i eit litermål. 4. Vask appelsinen i varmt vatn. Riv av det ytste av skalet (det oransje). Bruk den finaste delen på rivjernet. 5. Bland det rivne appelsinskalet og safta inn i egg- og mjølkeblandinga. 6. Hell blandinga i ei eldfast form.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 18

Serveringstips! Server puddingen saman med frisk frukt og bær.

27.08.12 19.22

Frukt

Eplekake Eplekake er fint å bake om hausten når vi kan plukke epla rett frå trea. Denne eplekaka er saftig og god, og ho er rask å lage! Server henne nybaka med is eller piska krem til. Reiskapar du treng kakeform (cirka 24 cm i diameter) arbeidsbolle miksmaster desilitermål potetskrellar fjøl kniv Ingrediensar 150 g kveitemjøl 150 g sukker 1 ts bakepulver 150 g smør, kjøleskapskaldt 2 egg 4 eple, gjerne syrlege 180 °C over2 ts sukker og undervarme 1 ts kanel

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 19

Slik gjer du 1. Fest bakepapir i botnen av kakeforma. 2. Smør bakepapiret. 3. Bland mjøl, sukker og bakepulver i ein arbeidsbolle. 4. Skjer smøret i terningar. 5. Smuldre smøret i det tørre. 6. Pisk egga inn i røra. 7. Fordel røra jamt i kakeforma. 8. Skrell, reins og skjer epla i båtar. Stikk dei ned i røra. 9. Bland sukker og kanel. Dryss blandinga over kaka. 10. Steik kaka i nedre del av omnen i cirka 45 minutt. Sjekk kaka etter 40 minutt. 11. Avkjøl. Legg eplekaka over på eit fat.

27.08.12 19.22

Frukt

Raita Raita er ein indisk yoghurtsaus. Han inneheld yoghurt og forskjellige krydder som mynte, koriander og basilikum. Sausen kan vi bruke bĂĽde som saus og som dipp. Sausen passar ogsĂĽ godt saman med frukt.

Frukt med raita 4 porsjonar Reiskapar du treng skjerefjĂ¸l kniv arbeidsbolle Ingrediensar 2 dL matyoghurt 2 dL vaniljeyoghurt 4 bananar 2 appelsinar 10â&#x20AC;&#x201C;12 blad frisk basilikum Slik gjer du 1. Bland saman matyoghurt og vaniljeyoghurt. 2. Skjer appelsin og banan i skiver. 3. Bland fruktbitane saman med yoghurten (spar eit par appelsinbitar til pynt). 4. Hell raitaen i porsjonsglas. Pynt med appelsin og frisk basilikum.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 20

27.08.12 19.22

Grønsaker Læringsmål Når du har arbeidd med oppgåvene, skal du kunne: • bruke oppskrifter til å lage mat med grønsaker som hovudingrediens • forklare korleis ein kan lage ulike typar dipp til grønsaker • beskrive fire viktige hugsereglar for matlaging med wok

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 21

27.08.12 19.22

Grønsaker

Sunt og godt Grønsaker med dipp er sunt og godt. Du kan bruke ulike sortar grønsaker, og det er mange ulike typar dipp du kan lage. Her får du oppskrifta på to kjempegode dippar som er enkle å lage.

Kvitlauksdipp Reiskapar du treng arbeidsbolle kvitlaukspresse rørespade serveringsskål Ingrediensar ½ beger kesam naturell 1 fedd kvitlauk ¼ ts salt ¼ ts pepar

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 22

Slik gjer du 1. Ha kesam i ein liten arbeidsbolle. 2. Skrell kvitlauken. Press han med kvitlaukspressa i arbeidsbollen. 3. Ha i salt og pepar. 4. Bland alt godt saman. 5. Tøm blandinga i ei lita serveringsskål.

27.08.12 19.22

Grønsaker

Hummus Reiskapar du treng arbeidsbolle kvitlaukspresse stavmiksar rørespade serveringsskål Ingrediensar ½ boks kikerter 1 fedd kvitlauk 1 ss sitronsaft ¼ ts salt 1 krm pepar ½ ts spisskummen eller karve 1 ss majones Slik gjer du 1. Skyl kikertene i kaldt vatn. La dei renne godt av. 2. Ha kikertene i arbeidsbollen. 3. Skrell og press kvitlauk. 4. Ha sitronsaft og kvitlauk i arbeidsbollen. 5. Mos innhaldet i arbeidsbollen til ein jamn masse. Bruk ein stavmiksar. 6. Ha i salt, pepar, spisskummen/karve og majones. 7. Bland godt saman. 8. Tøm blandinga i ei lita serveringsskål.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 23

27.08.12 19.22

Grønsaker

Wok Wok er ein rask og enkel måte å lage sunne og spennande retter på. Vi kan bruke dei aller fleste grønsaker i ein wok. Det er også godt å wokke frukt. Du treng ikkje mykje spesialutstyr for å wokke. Dersom du ikkje har ein wok, kan du bruke ei steikjepanne med høge kantar.

Viktig å hugse på når vi skal wokke: • Gjer alt klart i førehand. Når du først er i gang, skal det gå fort! • Bruk sterk varme. • Bruk oljar som toler høg varme. Raps-, solsikke-, soya- eller druekjerneolje toler høg varme. Olivenolje og smør toler ikkje sterk varme. • Wokk aldri for mykje av gongen.

Grønsakwok med nudlar Reiskapar du treng wok, gryte eller steikjepanne med høg kant rotskrellar grønsakbørste skjerefjøl kokkekniv kvitlaukspresse desilitermål rørespade teskei matskei risteboks Ingrediensar 1 gulrot ½ paprika ½ lauk ½ squash 8–10 blomkål- eller brokkolibukettar 1 ss olje

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 24

Slik gjer du 1. Fyll oppvaskkummen med lunka vatn. Ha i grønsakene. 2. Børst grønsakene godt. Bruk ein grønsakbørste. 3. Skyl grønsakene godt under rennande vatn. 4. Skrell gulrota. Skjer ho i stavar. 5. Skjer paprika i strimlar. 6. Skjer squash i ringar. 7. Kutt blomkål i bukettar. 8. Varm opp 1 ss olje i woken. Legg i grønsakene. 9. Wokk grønsakene. Ikkje wokk for mykje av gongen! 10. Legg dei ferdig wokka grønsakene i ein arbeidsbolle. Set dei til sides.

27.08.12 19.22

Grønsaker

Saus og nudlar Reiskapar du treng 1 fedd kvitlauk 1 cm fersk ingefær 1 ss soyasaus ½ ss olje ½ ss maisennamjøl ¼ ts pepar 1 pakke nudlar 2 dL vatn

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 25

Slik gjer du 1. Varm opp ½ ss olje i woken. 2. Ha i kvitlauk og ingefær. 3. Trekk woken til sides, og ha i soyasaus og 1 ½ dL vatn. 4. Ha maisennamjøl og ½ dL kaldt vatn i ein risteboks. Ha på eit lokk, og rist saman til blandinga er utan klumpar. 5. Hell blandinga i woken. Kok opp. 6. Ha i pepar og dei ferdige wokka grønsakene. Kok opp. 7. Kok nudlane slik det står på pakken. 8. Bland dei ferdig kokte nudlane i woken heilt til slutt.

27.08.12 19.22

Grønsaker

Grønsakkarbonadar 2 porsjonar Reiskapar du treng arbeidsbolle rørespade steikjepanne steikjespade rivjern Ingrediensar 1 liten lauk 2 gulrøter 2 poteter ½ sellerirot 1 egg 3 ss sammalen kveite, grov 1 krm. pepar ½ ts salt 1 ss flytande margarin

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 26

Serveringstips! Server grønsakkarbonadane til middag med kokte poteter, ris eller ein salat.

Slik gjer du 1. Skyl og reins grønsakene. 2. Riv grønsakene grovt på eit rivjern. 3. Bland grønsakene med egg, mjøl og pepar. La røra svelle i cirka 5 minutt. 4. Set til salt. Bland godt. 5. Form fire til seks runde, flate karbonadar. Dei skal vere cirka 1 cm tjukke. 6. Ha margarin i steikjepanna. La margarinen bli lysebrun i steikjepanna for du begynner å steikje. 7. Steik karbonadane på svak varme, cirka 8 minutt på kvar side.

27.08.12 19.23

Grønsaker

Grønsaksandwich Reiskapar du treng skjerefjøl kniv smørekniv brødristar Ingrediensar 4 skiver rista grovt brød 2 ss pesto 1 avokado 8 skiver gul eller grøn squash 2 skiver raudlauk 2 tomatar Slik gjer du 1. Smør pesto på brødskivene. 2. Skjer avokadokjøttet i skiver. 3. Reins og skjer raudlauk i ringar. 4. Vask og skjer tomaten i skiver. 5. Legg alle grønsakene på den eine brødskiva. 6. Legg den andre brødskiva oppå. Klem brødskivene forsiktig saman. Skjer dei i to på skrå.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 27

27.08.12 19.23

Grønsaker

Pizzasnurrar med grønsakfyll Reiskapar du treng desilitermål bakebolle sleiv skjerefjøl kniv steikjepanne steikjespade bakeplate

½ raud paprika 1 fedd kvitlauk 2 ss finhakka frisk timian ½ ts sitronsaft ½ boks hermetiske tomatar ½ ts sukker olje til steiking pepar

Grov pizzabotn Ingrediensar 2 ½ dL kveitemjøl 2 ½ dL sammalen rug, fin ½ dL sammalen kveite ½ dL havregryn ½ ts salt 3 ss soyaolje 5 dL vatn 1 pk. tørrgjær

180 °C overog undervarme

Slik gjer du 1. Skjer squash, sjampinjong, aubergine og paprika i terningar. 2. Reins og finhakk lauk og kvitlauk. 3. Fres dei oppdelte grønsakene i olje i varm panne. 4. Set til hermetiske tomatar, timian, sitronsaft og sukker, og la alt surre i cirka 10 minutt. 5. Smak til med pepar.

Snurrar Slik gjer du 1. Varm opp vatnet til det er cirka 37 grader. 2. Løys opp gjæren i vatnet. 3. Bland saman vatn, gjær og olje. 4. Set til resten av det tørre. 5. Kna deigen til han er passe fast. 6. Strø over litt mjøl, og set deigen til heving i minst 30 minutt.

Slik gjer du 1. Kjevle deigen til eit rektangel på 20 x 30 cm. 2. Smør grønsakfyllet over heile deigen. 3. Rull deigen saman, og skjer han i skiver. 4. Legg pizzasnurrane på eit bakepapir på ei steikjeplate. 5. Hev pizzasnurrane i cirka 30 minutt. 6. Steik pizzasnurrane midt i omnen i cirka 12 minutt.

Grønsakfyll Ingrediensar 1 grøn squash ½ lauk 50 g fersk sjampinjong ½ aubergine

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 28

27.08.12 19.23

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 29

27.08.12 19.23

Sopp Læringsmål Når du har arbeidd med oppgåvene, skal du kunne: • bruke oppskrifter til å lage matretter med sopp som hovudingrediens • forklare kva for sopptypar som eignar seg best i matretter

Å plukke sopp Om hausten kan vi plukke sopp i skogen. Det er gøy å kunne servere sopp ein har plukka sjølv. Men det krev god kunnskap om sopp. Du bør alltid ha med deg ei oppdatert soppbok. Du må aldri plukke sopp du er i tvil om kan etast!

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 30

Det aller tryggaste er å ta med soppen du har plukka, til ein soppkontroll. Rundt om i landet blir det arrangert soppkontrollar kvar haust. Sjekk korleis dette er i din kommune. Du kan også kjøpe sopp i butikken. Desse kan vi vere heilt trygge på at vi kan ete.

27.08.12 19.23

Sopp

Soppsuppe Reiskapar du treng ein middels stor kjele sleiv skjerefjøl kniv Ingrediensar ½ brokkoli 1 raud paprika 1 gul paprika 6 ferske sjampinjongar 4 kokte poteter 1 pose skogsoppsuppe 2 ss hakka frisk bladpersille Slik gjer du 1. Kutt brokkolien i bukettar. 2. Skjer paprikaene i strimlar. 3. Skjer sjampinjongane i skiver. 4. Skjer potetene i terningar. 5. Lag suppa etter framgangsmåten på posen. 6. Når det er 5 minutt att av koketida, legg du i alle grønsakene. 7. Pynt med bladpersille.

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 31

Serveringstips! Kjelen med soppsuppe kan godt setjast rett på matbordet. Hugs gryteunderlag! Server gjerne flatbrød og smør til suppa.

27.08.12 19.23

Sopp

Pannekaker med sjampinjongstuing Cirka 15 stk. Reiskapar du treng bakebolle visp desilitermål skjerefjøl kniv steikjepanne steikjespade (risteboks)

Pannekaker

Slik gjer du 1. Bland mjøl og salt. 2. Set til om lag halvparten av mjølka. Rør godt til det blir ei tjukk og klumpfri røre. 3. Set til resten av mjølka. 4. Visp inn egga. 5. La røra svelle i cirka 15 minutt. 6. Ha litt margarin i steikjepanna, og steik tynne pannekaker. Bruk middels varme på steikjeplata. Snu pannekakene når dei har stivna på oversida og fått fin og gyllen farge på undersida. 7. Hald pannekakene varme under eit lokk.

Ingrediensar 3 dL kveitemjøl ½ ts salt 5 dL mjølk 4 egg

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 32

27.08.12 19.23

Sopp

Sjampinjongstuing Ingrediensar 300 g frisk sjampinjong 1 ½ dL seterrømme eller fløyte 1 ss soyasaus 1 ts sennep salt og pepar (1 ss kveitemjøl til jamning)

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 33

Slik gjer du 1. Skjer sjampinjongen i skiver. 2. Steik sjampinjongen i ei steikjepanne. 3. Set til rømme eller fløyte. 4. Smak til med soyasaus, sennep, salt og pepar. Dersom du vil ha ei litt tjukkare stuing, kan du jamne sausen med kveitemjøl som er rista ut i 1 dL vatn. Da lèt stuinga koke 3–4 minutt før servering. Slik unngår du at sausen får mjølsmak. 5. Fyll pannekakene med soppstuinga. Server straks!

27.08.12 19.23

Mat og helse 8-10_materie_NYN.indd 34

27.08.12 19.23