GRAD
PEJZAŽ SLOBODNOG TRŽIŠTA Tekst: Ljiljana Blagojević
Kada je 1948. godine počela izgradnja Novog Beograda, pred očima Beograđana prirodni pejzaž Bežanijskog polja naglo se pretvarao u kulturni pejzaž modernog vremena. Ubrzano je nestajala vekovna močvara i pojavljivao se pejzaž nasutog peska, koji je i sam ponovo nestajao pod gradskim pejzažom ulica i blokova. Novi Beograd i jeste inicijalno bio zamišljen kao gradski pejzaž, koji se, kako je pisao Nikola Dobrović, „odvija pred očima promatrača kao filmska traka” sa dinamičnošću koja „odgovara živčanom sistemu savremenog čoveka” [1], I danas, posle šezdeset godina, Novi Beograd se s mesta istorijskog grada percepira ne kao grad, već kao moderni urbani pejzaž. Da li, stoga, o Novom Beogradu može da se govori pre svega kao o pejzažu, i da li njegova specifičnost i jeste upravo u tome što priroda njegove urbanizacije reflektuje ideje o urbanom pejzažu? U dokumentu Evropska konvencija o pejzažu, pojam „pejzaž” označava prostor, zonu ili teritoriju, čiji karakter je rezultat akcije i interakcije prirodnih i ljudskih faktora, naime prostor čije vizuelne crte i karakter ljudi vide kao rezultat prirodnih i/ili kulturnih sila i procesa. Pejzaž, dalje, podrazumeva celinu koja se menja kroz vreme i u kojoj su prirodne i kulturne komponente nerazdvojive [2]. Nauka o prostoru, kako je postavlja Anri Lefevr (Henri Lefevre), pejzaž takođe ne vidi kao homogeni apstraktni proctor već kao deo „društvene proizvodnje prostora”. Početkom sedamdesetih godina XX veka Lefevr je postavio tezu da se savremena realnost više ne može razumeti preko pojmova grad i selo, već da je procesima industrijalizacije i opšte, ili, kako on kaže, „kompletne urbanizacije”, stvoreno urbano društvo [3]. Iako se tada kad je nastala, Lefevrova teza odnosila prevashodno na zemlje razvijenog Zapada, ona je danas naročito relevantna za razumevanje globalnog urbanog prostora i globalnog urbanog društva. Dodatno, ako tezu o kompletnoj urbanizaciji vidimo u kontekstu Evropske konvencije o pejzažu, globalni urbani prostor bi se mogao razumeti i kao globalni pejzaž. U tom smislu, tekuća promena urbanog karaktera ili, bolje rečeno, savremena re-urbanizacija Novog Beograda u uslovima post-socijalističke tranzicije može se videti kao deo proizvodnje prostora globalnog urbanog društva. Ali, o kakvoj je re-urbanizaciji reč, koja je posebnost prirode te re-urbanizacije, i koji metod istraživanja može biti primenjen u analizi specifične reurbanizacije Novog Beograda? Lefevrova teza o urbanom društvu je, uz njegovu unitarnu teoriju prostora, uzeta za metodološko i teorijsko polazište novijeg priloga savremenoj teoriji urbanog, koji artikuliše sociolog i geograf Kristijan Šmid (Christian Schmid) u saradnji sa kolegama iz ETH Studio Basel, Contemporary City Institute, Rože Dinerom,
58
Žakom Hercogom, Marselom Melijem i Pjerom De Meronom.[4] Odbacujući pretpostavke o demijurškom karakteru globalizacije koje su bile dominatne u tekstovima iz ranih devedesetih, oni iz Lefevrove teorije izvode svoje teze o specifičnoj prirodi urbanizacije kompletno urbanizovane Švajcarske. Kompletna urbanizacija nikako ne podrazumeva homogenizaciju i sinhronizaciju, naprotiv, njen potencijal je u dinamici urbanih specifičnosti, naime u dinamici urbanih razlika kompleksne i heterogene strukture urbanizacije različitih profila i intenziteta, kontinuiteta i diskontinuiteta. U tom smislu, kako insistiraju autori urbanog portreta Švajcarske kao kompletno urbanizovane zemlje, i pejzaž mora biti analiziran s obzirom na pojam urbanizacije. Pejzaž je, takođe, i onaj urbani prostor u orbiti oko gradova, koji čine bezbrojna mesta koja nikako nisu u centru već tačno na granici grada, ali koja zapravo jesu u središtu stvari. Ova mesta čine jedan neočekivani grad, koji Edvard Sodža (Edward Soja) naziva „exopolis … grad-bez-gradskosti” [5]. U egzopolisu se, precizira Kristijan Šmid, kompleksnim efektima procesa centralizacije i periferijalizacije, centralnost metropole rekonfiguriše upravo na urbanoj periferiji. Novi izraženi atribut urbanizacije je, stoga, nastavlja Šmid, sveopšta centralnost, koja je sveprisutna, a ipak efemerna [6]. Centar su, drugim rečima, i sva ona mesta exopolisa koja se teško pišu ćirilicom, kao što su супер/хипер/мегамаркет, сине(ма)/мултиплекс, боулинг, експо-центар, сити, шопинг мо(а)л, и кеш-енд-кери. A, sam centar često je ispražnjen,
kako kaže Sodža, prazan je kao rupa u sredini američke krofne (doughnut). Upravo je Novi Beograd, sa svojim planiranim i nikada izgrađenim centrom, decenijama bio percepiran kao praznina, naime gradski prostor prazan kao rupa u krofni. Činilo se da u je njemu duvala stalna promaja, da je njegova praznina otuđujuća i da se izgradnjom desetina hiljada stanova nije izgradio grad već velika spavaonica. Uprkos tome što je Novi Beograd uveliko postajao, da ponovo upotrebim Sodžinu teorijsku postavku, lived space – življeni prostor – simultano stvarni-i-zamišljeni prostor, stvarni-ivirtuelni življeni prostor i locus individualnog i kolektivnog iskustva i delovanja [7], ekstremne kritike modernog socijalističkog grada, počev od sredine osamdesetih, nezavršeni moderni grad vide kao društvenu i fizičku prazninu ili kao prazno polje disjunkcije. Gledan kao praznina, novobeogradski urbani prostor postao je nevidljiv. Prvi simptom ovog ne-viđenja pokazao se u realnom životu kao nedostatak veštine kretanja i snalaženja u novom gradu. U dugom periodu, novobeogradski profili i dužine ulica koji su pogodovali više vožnji nego hodu, otvorenost blokova prostora i sunca koji su čekali da poraste zelenilo i veličina stambenih zgrada sa oko pet stotina stanova i nebrojenim ulazima, Beograđanima su zadavali teške muke u snalaženju, pamćenju imena ulica i nalaženju