glashelder in beeld
Doodenburcht Tannenberg
Door Maurice Laarman
Hitler in 1931 in het Ehrenmal. Uit: Deutschland erwacht.
Monumenten zijn een uitdrukking van de tijdsgeest, gebouwd om gebeurtenissen te herdenken, als symbool van het verleden en de nationale identiteit. Een goed voorbeeld van een veranderende tijdsgeest is het Van Heutsz monument in Amsterdam. Opgericht in 1935 ter ere van de generaal die in ‘ons Indië’ orde op zaken stelde, werd het na 1949, toen Indonesië zelfstandig werd, een symbool van het Nederlandse kolonialisme. Demonstraties en vernielingen waren het gevolg, tot het monument in 2004 werd aangepast en een nieuwe naam kreeg. Een ander voorbeeld van veranderende perceptie van monumenten is het Duitse Tannenberg Ehrenmal.
Opportuun
Cover van een tijdschrift, uitgegeven bij de inwijding. 44
NR 22
wereld in oorlog MAART 2011
In het huidige Duitsland is het niet opportuun stil te staan bij allerlei militaire acties, personen en gedenktekens. Liever is men pacifistisch en gedenkt men de slachtoffers van vervolging en geweld in het algemeen. In de vooroorlogse jaren was dat heel anders. Sterven voor het vaderland was weliswaar tragisch, maar ook eervol. Logisch dus ook dat er veel monumenten werden geplaatst ter ere van gewonnen veldslagen, zegevierende militaire leiders en gesneuvelde soldaten. Eėn van die monumenten was het Tannenberg monument. In het boek Bouwen in het derde rijk, geschreven door G.Troost en in 1943 uitgegeven door de NSB-uitgeverij Westland, lezen we het volgende over het Tannenberg monument. Het geeft de tijdsgeest uitstekend weer: Een volk, dat zich als eenheid voelt, eert het aandenken van hen, die voor deze gemeenschap vielen. In de na-oorlogse jaren werden, in den geest van het frontsoldatendom, door den ‘Volksbund voor de verzorging van Duitsche oorlogsgraven uit den wereldoorlog’, als een uitbreiding van de zorg voor de soldatengraven uit den wereldoorlog, eeregedenktekenen opgericht, die den eerbeid der geheele volksgemeenschap moesten uitdrukken voor het offer van hen die vielen. Het gedenkteeken van Tannenberg, dat de Führer tot Rijkseergedenkteeken heeft verklaard, bewijst, hoe in
een bijzonder volks getypeerd landschap als Oost-Pruisen zulk een gemeenschapsbouw werkelijkheid kan worden. Maar het bewijst tevens, dat eerst door de nationaal-socialistische levensbeschouwing de voorwaarden voor een waarlijk grootsche, monumentale uitvoering van zulke gedenkteekenen geschapen konden worden. Bij het gedenkteeken van Tannenberg was het vroeger onvermijdelijk dat de rumoerigheid van het daagsche leven en de allesbehalve wijdingsvolle uitwassen van het vreemdelingenverkeer zich zelfs tot onder zijn muren en torens opdrongen. In het nieuwe Duitschland kreeg de groote Doodenburcht een waardig aanzien. Ver in het rond werd het landschap opengelegd en het gedenkteeken zelf kwam hooger te liggen. Aan den voet van de heuvel strekt zich een meer uit en daarom heen liggen weiden en bosschen met het in Oost-Pruisen zo karakteristieke onderhout. Naar het slagveld van den wereldoorlog toe ligt het bosch vrij en tegen den achtergrond teekenen zich de hoogteketens af, waarom toen zoo heet gestreden werd. Nu kan geen rumoer de rust der dooden meer storen. In gewijde stilte en eenzaamheid staat daar nu de Doodenburcht in het wijde oostelijke landschap, waar de groote veldmaarschalk ligt te midden van zijn soldaten.
gewond of sneuvelden. Voor een beter begrip van de Duitse trots over deze overwinning moeten we weten wat eertijds Oost-Pruisen was. Wie dat gebied nu op de landkaart zoekt zal het niet vinden. Belangrijk om te weten,
is dat de Europese grenzen nogal eens wijzigden in de 20ste eeuw. Het Duitsland van 1871 tot 1918, ook wel het Kaiserreich genoemd, was een monarchie die zich westelijk uitstrekte langs ongeveer dezelfde grenzen die we nu kennen, maar oostelijk, richting Rusland, veel groter was. Het toenmalige Duitse grondgebied Schlesien, Posen, Oost,- en West-Pruisen bevinden zich echter tegenwoordig op Pools en Russisch grondgebied. Na de verloren WO1 werd een groot gedeelte van deze gebieden aan Polen toegekend: in totaal verloor Duitsland meer dan 70.000 km²., oftewel een 1/8 van haar totale oppervlakte.
Oost-Pruisen Het Tannenberg monument werd opgericht naar aanleiding van een beslissende veldslag (1914) in OostPruisen. Hierin stonden Russische en Duitse legers tegenover elkaar in een slag die na vijf dagen eindigde met een éclatante Duitse overwinning. Er werden 92.000 Russische soldaten gevangen genomen, en 50.000 raakten
Op een regenachtige dag bezoeken een aantal matrozen van Kreuzer Köningsberg het monument. wereld in oorlog MAART 2011
45 NR 22
Hitler, Von Hindenburg en Göring, 27 augustus 1933 in Tannenberg.
De kisten van het echtpaar Von Hindenburg.
Discussie Het gebied waar de Tannenbergveldslag plaatsvond en waar het monument zich bevond, ligt dus nu in het tegenwoordige Polen. Polen was na 1945 noordelijk groter geworden door Duits gebied te annexeren, maar
46
NR 22
wereld in oorlog MAART 2011
moest oostelijk een groter gedeelte afstaan aan Rusland. Netto was Polen 20% kleiner geworden, en min of meer weer bezet door het communistische Rusland. Toch opvallend, gezien het feit dat WO2 in 1939 officieel begon omdat Polen werd bezet door Duitsland en Rusland. Oost-Pruisen bleef bestaan als kleine Duitse enclave aan de Oostzee, gescheiden door Pools grondgebied. Dat zou in de jaren ’30 nog veel discussie opleveren omdat Duitsland dit verlies niet wenste te accepteren, mede door de nog aanwezige Duitse bevolking. Deze discussie leidde tot de Duitse ‘terugverovering’ in 1939 en de daaropvolgende wereldoorlog. Na 1945 gaat ook Oost-Pruisen definitief bij Polen horen. De bevolking is nu merendeels Pools, alleen aan de architectuur kan men soms nog de Duitse oorsprong herkennen. Men zou verwachten dat de discussie nu eindelijk gesloten zou zijn, maar toch laait deze tussen Polen en Duitsland af
en toe weer op. In 2004 bijvoorbeeld, toen een aantal Duitsers schadevergoeding verlangden voor hun onteigende eigendommen in de voormalige Duitse provincies. Of, een discussie die nog steeds loopt, over de 12 tot 18 miljoen verdreven burgers.
Mausoleum Het Ehrenmal Tannenberg bestond uit een achthoek met op de hoeken 20 meter hoge torens. Vanaf de torens had men zicht op het slagveld. Deze waren verbonden met muren welke een binnenplaats omzoomden. In het midden daarvan stond een groot kruis met twintig graven van onbekende soldaten. Gedenkplaten waren gewijd aan de eenheden die tot het succes van de overwinning hadden bijgedragen. Na drie jaar bouwen werd op 18 september 1927 het monument door de rijkspresident van de Weimar Republiek, Paul von Hindenburg, ingewijd. Het Tannenberg-complex groeide al snel uit tot een toeristische attractie,
één nieuwe Führer met onbeperkte macht. Hoewel Hindenburg werd geëerd op munten en postzegels, strekten de tentakels van het Derde rijk zich steeds verder uit in de samenleving. Een brief met Hindenburgs postzegel kon nu onderworpen worden aan een kritische keuring die de schrijver kon doen belanden in de gevangenis of concentratiekamp, terwijl de Reichsmark met Hindenburgs beeltenis werd gebruikt voor het aanschaffen van wapentuig om een nieuwe oorlog voor te bereiden.
Sloop
het daartoe verbouwde complex bijgezet. Een passende locatie; Hindenburg Grote ceremonie op 2 oktober 1935, was geboren in Pruisen en had met de Bijzetting. overwinning bij Tannenberg de status van bevrijder van Pruissen gekregen. getuige de vele kiekjes in de fotoalMaar zijn bijzetting in het monument bums van Duitse soldaten. was echter niet volgens Hindenburgs Bij zijn overlijden in 1934 werd het eigen testament: hij wilde een dienst ook Von Hindenburgs mausoleum. in de Garnisonskirche te Postdam en Op bevel van Hitler werd hij samen een graf op het landgoed Neudeck met zijn in 1921 overleden vrouw in waar hij geboren was. Nadat Hindenburg was gestorven kon Tannenberg heeft ook in de Poolse geschiedenis Hitler zijn gang gaan. een bekende klank. In 1410 vond hier een veldslag Nog dezelfde dag plaats tussen de Duitse ridderorde en Poolse kolegde de Wehrmacht ning, gesteund door hertog van Litouwen. De laatst de eed af op Hitler, genoemden wonnen de strijd, waarna een periode de nieuwe rijkspresivan bloei aanbrak voor het Pools-Litouwse rijk. dent en rijkskanselier Nog ieder jaar wordt de slag herdacht, of misschien ineen. Wat voorheen is gevierd een betere benaming, met ridderspelen en twee personen en festiviteiten. functies waren, werd De ingang van Hindenburg’s crypte.
Twee stenen soldaten staan op wacht.
In april 1945 bereikte het Russische leger Oost-Pruisen, een stroom vluchtelingen voor zich uit drijvend. In allerijl werden de kisten van Hindenburg en zijn vrouw overgebracht naar Duitsland. Later werden ze in de Elisabethkirche in Marburg bijgezet. Daar rusten beiden nog steeds. De overige voorwerpen uit het monument, zoals vaandels, werden ook door de terugtrekkende troepen meegenomen. Ze zijn nog steeds zoek. Toen het complex leeg was werden de torens van het monument opgeblazen door de Wehrmacht. Er was echter niet genoeg springstof om het hele complex op te blazen, zoals Hitler bevolen had. Toen het strijdgewoel was verstomd, de Duitsers verdreven en de grenzen waren bepaald, vonden de Polen een gehavend monument op hun grondgebied. Zij zaten niet te wachten op een symbool van de gehate Duitsers, zodat in 1948 de restanten werden afgebroken. Het bouwmateriaal kwam uitstekend van pas in deze tijd van schaarste en werd gebruikt voor enkele gebouwen in Warschau. Tot in de jaren ’60 waren de ruïnes zichtbaar. Tegenwoordig is het terrein een natuurgebied, met hier en daar wat stenen fundaties. Het stadje vlakbij heet Olsztynek, het vroegere Hohenstein. Het is opmerkelijk om te zien hoe vaak de grenzen veranderden in dit gedeelte van Europa. Hetzelfde stukje land kan om heel verschillende redenen van belang zijn voor verschillende landen. Met een verenigd Europa zijn de kansen op dergelijke conflicten een stuk kleiner. n
wereld in oorlog MAART 2011
47 NR 22