Jaarboek vereniging Oud Monnickendam 2006

Juist toen in 1648 de Vrede van Munster gesloten werd was Joan Blaeu hard bezig met de afronding van de uitgave van zijn stedenboek in twee delen: Novum ac magnum theatrum urbium Belgicae Liberae ac Foederatae en Novum ac magnum theatrum urbium Belgicae Regiae. Het project had hem toen ongetwijfeld al enige jaren beziggehouden. De eerste, en tot dan toe laatste, grote stedenreeks die in atlasvorm gepubliceerd werd, Georg Braun en Frans Hogenbergs wereldomvattende Civitates Orbis Terrarum, was al in de beginjaren van de in 1648 beëindigde Tachtigjarige Oorlog verschenen, in (en vanaf) 1572. Echter, veel stadsplattegronden, zeker de Nederlandse, waren inmiddels hopeloos verouderd geraakt. De oorlog had grote veranderingen teweeggebracht, in politieke zin, maar ook in tastbare zin. De jarenlange oorlogsdreiging en daadwerkelijke strijd hadden de meeste steden letterlijk in vestingen veranderd. Verder waren – desondanks – veel steden, vooral in de Noordelijke Nederlanden, aanmerkelijk opgebloeid, hetgeen zich vertaalde in een spectaculaire ruimtelijke groei. Dit gold met name voor Amsterdam en de andere VOC-steden. Maar ook de overige Noord-Nederlandse nederzettingen groeiden, de een sneller dan de ande2 Titelpagina van Theatrum Hollandiae (Nederlandse re, uit hun 16e-eeuwse jasje. editie) van Marcus Zuerius Boxhornius Sommige steden ontwikkelden zich nog enige tijd verder na het verschijnen van Blaeus stedenboek, maar het is opmerkelijk dat voor veel plaatsen in het midden van de zeventiende eeuw een voorlopig eindpunt bereikt werd, waarna pas in de tweede helft van de 19e eeuw een hervatting van de groei zou plaatsvinden.

Er was natuurlijk geen stedenboek voor nodig om al die veranderingen bij te houden. Stuk voor stuk zien we in de tussenliggende tijd zelfstandige plattegronden verschijnen, zeker van de grotere steden. In de beginjaren werden die nog in aangepaste vorm ‘meegenomen’ in het werk van Braun en Hogenberg, maar toen daarvan in 1617 het laatste deel verscheen was het afgelopen. Wel was in 1567 in Antwerpen een boek verschenen dat een beschrijving bood van de toenmalige Nederlanden, Lodovico Guicciardini’s Descrittione di tutti i Paesi Bassi. Behalve een uitgebreide tekst over de geschiedenis en toenmalige toestand van de Nederlanden, bevatte het werk buitengewoon veel stadsplattegronden, vooral sinds Christoffel Plantijn in 1581 de uitgave van dit werk van Willem Sylvius overgenomen had. Guicciardini’s kaarten verschenen tot 1648, maar ook die hadden sinds het 42