pod uticajem tadašnjih teza o postojanju brojnih ljudskih rasa i tobožnjim lošim posljedicama njihovog miješanja.235 S civilizacijskog aspekta negativno je ocjenjivao prije svega zabačenije krajeve crnogorske unutrašnjosti, teško dostupnog i planinskog istoka: “Snižavanje standarda i srozavanje potrošačkih navika nastalo u ratnim vremenima tu i dalje traje. Ljudi nemaju primjer boljeg privređivanja, ne znaju za prefinjenija zadovoljstva. Oni još uvijek žive u lažnoj predstavi da je zadatak Crne Gore da i dalje ratuje protiv Turaka, i zato je kod njih teško naći potrebu za oplemenjivanjem života. Nedostatak intenzivnijih komunikacija onemogućava da naprednije oblasti Crne Gore imaju značajniji uticaj na planinski istok; stranci tamo skoro nikad ne idu a ako do tamo slučajno i stignu, nailaze na otvoreni otpor prema svemu što je strano, koji toliko podsjeća na poznatu kinesku odbojnost prema svemu što je tuđe. Tako da istok, iako ima bogatiju prirodu od zapadnih kraških predjela, još uvijek tapka u zadovoljavanju egzistencijalnih potreba.”236 Značajna je i sljedeća primjedba Dvorskog, koja potpuno odudara od tadašnjih čeških shvatanja. Naime, ostali autori bez obzira na to kako ocjenjuju kulturnu zrelost stanovnika sjeveroistočnih oblasti koje su sami Crnogorci nazivali Brda, ne sumnjaju u “crnogorstvo” tamošnjeg stanovništva već ga naprotiv često smatraju i za izvornije od “crnogorstva” iz okoline Cetinja. Dvorski, naprotiv, upozorava na niži stepen lojalnosti prema crnogorskoj državi koji su ispoljavali tokom istorije i konstatuje da “plemena tu naseljena nijesu nikad primala s velikim oduševljenjem ideju crnogorske državnosti. Naprotiv, oni su bili poznati po svojoj nepouzdanosti, tako da se o njihovim barjaktarima pričalo, da svaki ima po dva barjaka, jedan muhamedanski i jedan crnogorski, pa da su ih prema potrebi mijenjali.”237 Dvorski takođe piše, da neka plemena iz istočne Crne Gore, a najviše Kuči i Vasojevići “do 235
U prilog ove tvrdnje ide činjenica da je Dvorski opisujući crnogorsko-tursku granicu između ostalog tvrdio da “na zemlji ne postoji jedan te isti ljudski tip, nego samo pripadnici rasa, tjelesno i duševno međusobno različiti”, Dvorský: Černohorskoturecká hranice, 3. 236 237
Dvorský: Ekonomickogeografické studie, 14. Dvorský: Černohorskoturecká hranice, 24.
130