Symposium Bodem Breed 2013 by VAN LINT IN VORM

Programma

dinsdag 26 en woensdag 27 november 2013

Het symposium is mede mogelijk gemaakt door:

25e Nationaal Symposium Bodem Breed

www.symposiumbodembreed.nl

Inhoud

Voorwoord - En zo is het gekomen

Voorwoord - 'Het kan, het mag, het moet!'

In de praktijk gebeurt het!

Toelichting op het programma

Programmaoverzicht Foto-impressie Bodem Breed 2012

6-7 8

Dinsdag 26 november 2013 • Thema 1: Bodemkwaliteitszorg van de toekomst

• Thema 2: Bodemenergie in breder perspectief

• Thema 4: Onderzoeken en saneren/beheren van verontreinigingen

• Thema 5: Duurzaam benutten van de ondergrond

• Thema 6: Kringlopen en Ecosysteemdiensten

Foto-impressie Bodem Breed 2012

Woensdag 27 november 2013 • Thema 1: Bodemkwaliteitszorg van de toekomst

• Thema 3: Zoetwatervoorziening nu en in de toekomst

• Thema 4: Onderzoeken en saneren/beheren van verontreinigingen

• Thema 5: Duurzaam benutten van de ondergrond

• Thema 6: Kringlopen en Ecosysteemdiensten

Algemene informatie Samenstellers van het programma

bodem breed 2013

20 - 21 22

Voorwoord

En zo is het gekomen 'Eigenlijk moeten we ieder jaar zo’n bijeenkomst houden', zeiden we tegen elkaar na het startsymposium van het Speerpuntprogramma Bodemonderzoek (SPBO) in najaar 1988. 'En daar moeten niet alleen de onderzoekers komen, maar iedereen die betrokken is bij de bodemproblematiek'. 'Ja, Bodem breed!', zei Helenius Rogaar, toenmalig secretaris van de programmacommissie. En zo is het gekomen.

Niet dat het steeds eenzelfde symposium is geweest. In de loop van de jaren zijn programma en karakter duidelijk geëvolueerd. Waren het aanvankelijk vooral de onderzoekers van het SPBO die de voortgang presenteerden, gaandeweg kwamen eerst de beleidsmensen erbij, daarna de consultants en de beheerders. Logisch, want ook de bodemproblematiek ontwikkelde zich van een beleidsvormende en onderzoek onderbouwende naar een uitvoerende fase. Ook inhoudelijk was er een verschuiving waarneembaar. Van tamelijk fundamenteel bodemonderzoek - maar dan wel in de volle breedte - met een beetje technologie en bestuurskundige bijdragen, werd het steeds meer technologie en steeds meer bestuurskunde. Daarnaast kwam de waterbodemproblematiek erbij en later de inpassing naar ruimtelijke ordening en het geheel nieuwe hoofdstuk van ondergronds bouwen. Voeg daarbij dat ook het beleid duidelijk andere accenten ging zetten, en het is duidelijk dat er niet alleen sprake was van schuivende panelen, maar eigenlijk van een ronddraaiende theater á la de Soldaat van Oranje.

Wat dat aangaat is Bodem Breed uniek, zeker ook in internationaal perspectief. Want al is er ook de inmiddels langjarige traditie van de Contaminated Soil conferences, een echt bodem-breed congres in andere landen is mij niet bekend. Wat dat aangaat zijn wij - nog steeds - een voorloper in Europa. Daar ligt ook de extra dimensie van dit congres. Het is niet alleen een nationale samenspraak, maar ook een fantastische exportpositie om onze kennis in andere landen toepasbaar te maken. Mag ik daarom ook een beetje dromen bij dit vijfentwintigjarig jubileum: hopelijk zien we kans om de 26e editie in internationaal perspectief te plaatsen, met bijdragen uit andere Europese landen, maar vooral ook andere continenten zoals Afrika, Azië, Australië en Z-Amerika. Dan zijn we pas écht bodem-breed bezig. Herman Eijsackers, Programmadirecteur Speerpuntprogramma Bodemonderzoek, 1987 - 1994

En zo draait al 25 jaar de bodemwereld om ons heen in De Blije Werelt. Want al verloor het dat blije, ‘De Werelt’ in Lunteren is altijd het warm kloppend hart van Bodem Breed gebleven. Dat komt het duidelijkst tot uiting als aan het einde van de eerste dag de grote zaal leegstroomt richting bar. Dan en daar gaat het eigenlijk allemaal gebeuren. Daar worden de verschillende presentaties van vriendelijk of vlijmscherp commentaar voorzien, daar worden contacten hernieuwd of gelegd, daar worden nieuwe plannen gesmeed.

bodem breed 2013

Voorwoord

'Het kan, het mag, het moet!' Wat een momentum! 25 jaar Bodem Breed, dat verdient respect. En dan ook als thema ‘bodemambities en -opgaven voor de komende 25 jaar'. Tel daarbij op dat we op dit moment nadenken over ‘hoe verder met het Bodemconvenant’, en iedereen in bodemwereld beseft dat we voor een kanteling staan. Kanteling in beleid, want bodembeleid is allang veel meer dan alleen de bodem. Kanteling in aanpak, want we gaan steeds meer over tot gebiedsgerichte i.p.v. gevalsgerichte aanpak. En kanteling in milieubeleid, want de tijd dat we bij het ontdekken van een bodemverontreiniging gelijk de spa 10 meter de grond in brachten, ligt al lang achter ons.

De afgelopen 25 jaar is óntzettend veel bereikt. Gezamenlijk hebben rijk, provincies en gemeenten de schouders eronder gezet. Het bedrijfsleven heeft ook haar verantwoordelijkheid genomen. En ik ben iedereen dankbaar, die zich hiervoor zo hard heeft ingezet. Zonder deze daadkracht zouden wij er nooit in slagen straks de Mid Term Review bodemsanering naar de Kamer te sturen. Met als boodschap: in 2015 alle humane spoedgevallen gesaneerd of beheerst, en gestart met de aanpak van bodemsaneringsgevallen met ecologische- of verspreidingsrisico’s. Er is ongelooflijk veel werk verzet, en de grote verontreinigingen zijn aangepakt. Sterker nog, de meeste terreinen hebben weer een maatschappelijke functie gekregen, zoals het Griftpark in Utrecht waar ik laatst nog doorheen wandelde. Dit alles is niet alleen het resultaat van het geld dat beschikbaar kwam voor bodemsanering, maar vooral van intensieve samenwerking, door alle lagen heen. En daarom staan we vandaag hier: op het Symposium Bodem Breed, vooruit kijkend naar de toekomst. Wat houdt die toekomst in? De meest noodzakelijke saneringen zijn straks klaar. Maar er blijft nog veel

te doen. Kleinere saneringen, nieuw ontdekte vervuilingen, bescherming van het grondwater ten behoeve van ons drinkwater. Saneringen worden steeds vaker benut om een gebied opnieuw te ontwikkelen, nieuwe kansen te geven. We kijken niet meer alleen naar de vervuilde grond, maar naar de gehele ondergrond. De bodem levert ons drinkwater, grondwater, bodemenergie, grondstoffen en ruimte. Daar moeten we zuinig op zijn. Bodembeleid kan dus niet meer alleen maar saneringsbeleid zijn, het gaat om veel meer. Die verbreding zie ik als de toekomst van de bodem: de saneringen voorbij, duurzame benutting staat voorop. Van saneren via beheren naar ontwikkelen: het kan, het mag, het moet! Marjan van Giezen, Plv. directeur Water en Bodem Ministerie van Infrastructuur en Milieu

In de praktijk gebeurt het! Woensdag 27 november (14.30 - 16.30 uur)

bodem breed 2013

Daar geloven wij in! Wij, Uitvoeringsprogramma Bodemconvenant, Stichting Kennisontwikkeling, Kennisoverdracht Bodem, Platform 31, Ministerie van IenM, Centrum Ondergronds Bouwen, en RWS Leefomgeving Bodem+ zijn actief bezig met pilots en praktijkvoorbeelden. Prachtige voorbeelden die aangeven hoe vanuit de praktijk de kansen die de bodem en ondergrond bieden worden benut.

met de kansen en beperkingen van de ondergrond is omgegaan. Vervolgens gaan we met elkaar in gesprek, over de vraag wat is er voor nodig is om deze leerervaringen uit de voorbeelden op te schalen om onze ambities en uitdagingen zoals ruimtelijke ordening, duurzame energie voorziening, wateroverlast, droogte, groen in de stad, te gaan realiseren.

In deze sessie gaan we met bestuurders en zoveel mogelijk andere actoren aan de slag. Wat gaan we doen? Allereerst laten we in deze sessie de personen met relevante praktijkervaring aan het woord. Aan de hand van pitches zullen de leerervaringen van een aantal smaakmakende voorbeelden worden gepresenteerd. Voorbeelden waarbij op een verrassende manier

Gespreksleider Tijdens deze sessie is Henk van Zoelen, een bodemman vanuit de praktijk, onze gespreksleider. Hij zal u, aanwezigen, en de gastsprekers enthousiasmeren om vanuit de praktijk aan elkaar te vertellen dat duurzaamheiddoelstellingen zíjn te realiseren, juist in deze tijd met minder financiële middelen.

Toelichting op het programma Dit jaar houden we het 25e Nationaal Symposium Bodem Breed. Het symposium Bodem Breed is de afsluiting van een reeks bijeenkomsten (SKB-jaarcongres en SIKB-jaarcongres) die door de partners van het expertisenetwerk worden georganiseerd. Het Expertisenetwerk Bodem en Ondergrond (ENBO) zorgt voor meer samenhang en samenwerking in het overbrengen van kennis over bodem en ondergrond. ENBO is een samenwerkingsverband van de organisaties RWS Leefomgeving Bodem+, SIKB en SKB. Samen met de selectiecommissie denken we dit jaar weer opnieuw een aantrekkelijk en op de toekomst gericht programma voor u te hebben samengesteld. Bij de viering van een lustrum is vaak de 1e gedachte om terug te blikken en herinneringen op te halen. Daar hebben we bewust niet voor gekozen. We willen juist graag vooruitkijken en dat is dan ook de rode draad tijdens het symposium Bodem Breed. Ook dit jaar zijn beide symposiumdagen opgezet volgens de vertrouwde formule. Aan bod komen de volgende thema’s: • Bodemkwaliteitszorg van de toekomst; • Bodemenergie in breder perspectief; • Zoetwatervoorziening nu en in de toekomst; • Saneren / beheren van verontreinigingen; • Duurzaam benutten van de ondergrond; • Kringlopen en ecosysteemdiensten.

Daarnaast hebben we een aantal extra onderdelen op het programma staan: • een expositie van DCMR • de toekomstbeelden van jonge professionals (initiatief van Jong SKB) • filmbeelden van uitgevoerde saneringen (tijdens de borrel op de 1e dag) Jong SKB: een blik op de toekomst 25 jaar Bodem Breed. Een mooi moment om terug te blikken, maar juist ook om vooruit te kijken. Wat gaat de toekomst het werkveld bodem brengen? Waar houden wij bodemprofessionals ons over 25 jaar mee bezig? Welke maatschappelijke vraagstukken zijn dan opgelost, of welke zijn nog hot item? Juist voor de Young Professionals van nu, oftewel de toekomstige bodemprofessionals, zeer relevante vragen. Daarom zal Jong SKB tijdens de 25e editie van Bodem Breed een tijdcapsule vullen, met toekomstvoorspellingen voor en vragen aan de toekomstige generatie bodemprofessionals. Deze toekomstbeelden worden eveneens geïllustreerd in de vorm van posters.

Han de Wit Voorzitter Bodem Breed

Peter van Mullekom Secretaris en samensteller van het programma Bodem Breed

Betrokken bestuurders De volgende bestuurders hebben hun actieve bijdrage toegezegd: Alexandra van Huffelen (gemeente Rotterdam), Roelof Bleker (Waterschap Rivierenland), Margreet van Gastel (gemeente Arnhem) en Johan van den Hout (provincie Noord-Brabant). Betrokken organisaties De volgende organisaties hebben een actieve bijdrage in de sessie: SKB, Platform 31, COB, UP, RWS Leefomgeving Bodem+, en een aantal gemeenten en provincies.

Vital Soil lezing door dhr. R. (Ruud) Cino (Ministerie van IenM) Plenaire voordracht dinsdag 26 november (09.45 - 10.30 uur)

De Vital Soil lezing door Ruud Cino staat in het kader van duurzaam benutten bodem en ondergrond in internationaal perspectief. Als hoofd Bodem en Ondergrond is Ruud Cino nauw betrokken geweest bij het verkennen van export mogelijkheden van bodemsaneringskennis, onder andere naar China. Sanering van de bodem is echter maar een aspect van het duurzaam benutten en beheren van de ondergrond. De ondergrond wordt voor steeds meer verschillende functies gebruikt. De Structuurvisie van de Ondergrond (STRONG), waarvan Ruud Cino projectleider is, moet een kader worden voor ordening van verschillende ondergrondse activiteiten. Het is hierbij relevant kennis te nemen van de internationale wetenschappelijke en praktijkontwikkelingen over gebruik van de ondergrond. Duurzaam benutten van de ondergrond in een verstedelijkte delta is een essentieel onderdeel van een vitale, klimaatbestendige stad. Ook in deze vorm van Deltatechnologie kunnen we koploper zijn, en zijn er goede exportmogelijkheden.

Zelfs de politiek ontdekt de participatiemaatschappij door dhr. W. (Wim) de Ridder (FSM Consultancy)

Plenaire voordracht woensdag 27 november (13.30 - 14.00 uur) Wim de Ridder (hoogleraar Toekomstonderzoek aan de Universiteit van Twente en directeur van FSM Consultancy) zal ons zijn visie geven over de toekomst van Nederland. Hij heeft veel publicaties op zijn naam staan. Zijn meest recente boek is De strategische revolutie (2012). In september 2012 koos het weekblad Vrij Nederland hem als ‘de beste in zijn vak’. Zijn presentatie zal bestaan uit het schetsen van toekomstbeelden hoe onze samenleving er uit komt te zien.

bodem breed 2013

Programmaoverzicht Dinsdag 26 november 2013 Thema's: 08.45 - 09.30

Bodemkwaliteitszorg van de toekomst

Bodemenergie in breder perspectief

Ontvangst en registratie

09.30 - 10.30 Plenair - Opening door dhr. J.C.M. (Han) de Wit Vital Soil lezing door dhr. R. (Ruud) Cino (Ministerie van IenM) 10.30 - 11.00

Koffie en theepauze

11.00 - 12.30

Sessie 1.1 Haal meer kennis internationaal!

Sessie 2.1 Sturing op de ondergrond, een dictatuur of democratie?

Sessie 1.2 - Het gebruik van digitale kaarten anno 2013 (een ontdekkingsreis naar nieuwe en bestaande geodata)

Sessie 2.2 Optimaal functioneren van bodemenergiesystemen

Sessie 1.3 - Workshop: hoe om te gaan met de twee dominante ontwikkelrichtingen in de bodemsector?

Sessie 2.3 Business cases voor bodemenergiesystemen

12.30 - 13.30 Lunchpauze 13.30 - 15.00

15.00 - 15.30

Koffie en theepauze

15.30 - 17.30

17.30 - 19.00

Borrel

19.00 - 21.00

Diner

Woensdag 27 november 2013 Thema's: 08.30 - 09.00

Zoetwatervoorziening nu en in de toekomst

Sessie 1.4 Grondwaterbeheer in de grote stad: tijdens de verbouwing stroomt het grondwater door

Sessie 3.4 Hoe â&#x20AC;&#x2DC;verzekerenâ&#x20AC;&#x2122; we grondwater als drinkwaterbron in de toekomst?

Sessie 1.5 Nazorg na 2015: goed geregeld of zorgenkindje?

Sessie 3.5 Nieuwe verontreinigingen in het bodem- watersysteem

Ontvangst

09.00 - 10.30

10.30 - 11.00

Bodemkwaliteitszorg van de toekomst

Koffie en theepauze

11.00 - 12.30

12.30 - 13.30 Lunchpauze 13.30 - 14.00

Plenair - Zelfs de politiek ontdekt de participatiemaatschappij door dhr. W. (Wim) de Ridder (FSM Consultancy)

14.00 - 14.30

Koffie en theepauze

14.30 - 16.30

16.30 - 17.30

Sessie 1.6 - (naar) Eenduidigheid bij of in kwaliteitsborging in bodemland, recente ontwikkelingen en kansen! Borrel

bodem breed 2013

Sessie 3.6 Zoetwatervoorziening Oost-Nederland

Onderzoeken en saneren/ beheren van verontreinigingen

Duurzaam benutten van de ondergrond

Kringlopen en Ecosysteemdiensten

Sessie 4.1 Recyclen en opwaarderen van een laagwaardige (water)bodem en afval

Sessie 5.1 Vergeet de ondergrond niet!

Sessie 6.1 Risico's van de Biobased Economy voor de bodem

Sessie 4.2 Het succes bij het delen van expertise bij een bodemsanering

Sessie 5.2 Schaliegas en de mening van de bodemprofessional

Sessie 6.2 - Vijftien jaar kringlooplandbouw in Noord Nederland: van marge naar mainstream en van bedrijfsniveau naar gebiedsniveau

Sessie 4.3 Saneren blijft noodzakelijk

Sessie 5.3 Ondergrond voor duurzame ontwikkeling: Afwegen in de praktijk

Sessie 6.3 Zonder bodem geen circulaire economie!

Onderzoeken en saneren/ beheren van verontreinigingen

Duurzaam benutten van de ondergrond

Kringlopen en Ecosysteemdiensten

Sessie 4.4 Ecologische risicoâ&#x20AC;&#x2122;s: bekijk het eens met een andere bril

Sessie 5.4 Onverwachte gebeurtenissen in de bodem

Sessie 6.4 Een klimaatbestendig Nederland en de rol van het bodem-en watersysteem

Sessie 4.5 Gebiedsgericht grondwaterbeheer: beleid is rond en nu uitvoeren

Sessie 5.5 Structuurvisie Ondergrond

Sessie 6.5 Duurzaam bodembeheer: in kaart brengen, benutten en cashen!

In de praktijk gebeurt het!

bodem breed 2013

Dinsdag 26 november 2013

Dinsdag 11.00 - 12.30

Tijd Sessie

Bodemkwaliteitszorg van de toekomst

Thema

1 .1

Voorzitter: dhr. D. (David) van den Burg (Ambient)

Haal meer kennis internationaal! Nederland is zijn internationale concurrentiepositie aan het verliezen. Oorzaak hiervan is onder andere een slecht functionerende arbeidsmarkt en het uitstellen van investeringen in innovatie. Daarnaast is de daling te wijten aan afnemende bedrijfsuitgaven aan onderzoek, het nijpende gebrek aan technici en ingenieurs, de gebrekkige samenwerking van bedrijven en universiteiten en het gebrek aan regie door de Nederlandse overheid. Europa heeft een strategie ontwikkeld van 2014 tot 2020, Horizon 2020, om te komen tot een gezonde, veilige en concurrerende EU. Onderdeel hiervan is een financieringsprogramma o.a. gericht op kennisontwikkeling en innovatie. Dit programma is een kans om de Nederlandse positie weer te versterken. Een goede Nederlandse inzet vraagt om onderlinge samenwerking en een strategie. Wat is er nodig om dit te bereiken? Deze sessie gaat in op het belang, de wijze van samenwerking en de coördinatie van internationale samenwerking op het gebied van bodem en ondergrond. De rol en de ambities die bedrijven, de overheid en kennisinstellingen hierbij hebben en knelpunten die worden ervaren, komen aan de orde in een drietal pitches door vertegenwoordigers van deze partijen: • dhr. H. (Henk) van den Berg (gemeente Utrecht) • dhr. W. (Willem) van der Zon (VOPAK) • dhr. J. (Jos) Brils (Deltares) In een interactieve discussie zoeken we naar ingrediënten om te komen tot coördinatie en betere samenwerking. De kansen die het EU-ontwikkelingsprogramma Horizon 2020 hierbij biedt, komen aan de orde. De sessie is een initiatief van mevr. M.P.T.M. (Margot) de Cleen (Ministerie van IenM), dhr. P.F. (Piet) Otte (RIVM) dhr. M. (Michiel) Gadella, dhr. J.F. (Jan Frank) Mars en dhr. N.J. (Co) Molenaar (allen RWS Leefomgeving Bodem+).

13.30 - 15.00

Tijd Sessie

1 .2

Voorzitter: mevr. S. (Simone) Ploumen (gemeente Nijmegen)

Het gebruik van digitale kaarten anno 2013 (een ontdekkingsreis naar nieuwe en bestaande geodata) Kaarten van de wereld waarop we wonen, van die mooie oude. Wie is er nu niet mee opgegroeid. Van de eerste ontdekkingsreizigers, met nog onbekende tropische dieren erbij. En hoewel de kleuren vervaagd zijn, voel je de droom over alles wat nog te ontdekken valt. De meridianen, zeestromingen en coördinaten. Er kwam steeds meer bij. Een kaart van de sterren, een kaart van de geologische ondergrond. Zou al het onontdekte nu ontdekt zijn? In ieder geval zijn er nu, in 2013, heel veel gegevens en kaarten in digitale tabellen en beelden beschikbaar. Zoveel dat je soms door de bomen het bos niet meer ziet. Gelukkig wordt eraan gewerkt: er zijn slimme manieren om kaarten en gegevens te ontsluiten, applicaties om nieuwe gegevens toe te voegen en te gebruiken bij nieuwe ontwikkelingen! • Kennis en technologie in harmonie, een serious game om ondergrondthema’s naar boven te krijgen Dhr. I.P.A.M. (Ignace) van Campenhout, mevr. P.R.M. (Petra) van der Lugt en dhr. J. (Jeroen) Vuijk (allen gemeente Rotterdam) • Ondergrond verdichting in het landelijk gebied, de gevoeligheid van de Nederlandse bodem Dhr. A. (Alfred) Huinder (provincie Groningen), dhr. J (Jan) van den Akker (Wageningen UR / Alterra) en dhr. W. (Walter) Jonkers (provincie Zeeland) • Praktische mogelijkheden voor geo-ict in de bodemketen, praktijkvoorbeelden bij gebiedsontwikkeling Dhr. A. (Aiko) Hensums (TTE)

15.30 - 17.30

Tijd Sessie

1 .3

Voorzitters: dhr. J. (Jurgen) van der Heijden (AT Osborne) en mevr. H. (Hanneke) Puts (TNO)

Workshop: hoe om te gaan met de twee dominante ontwikkelrichtingen in de bodemsector? In deze interactieve workshop laten we de spanning zien tussen twee ontwikkelrichtingen die we ook in de bodemsector zien plaatsvinden: een ontwikkeling gebaseerd op de principes van de industriële revolutie en een alternatieve, meer duurzamere ontwikkeling sinds ongeveer vijftig jaar. Sinds het industriële tijdperk is een groot beroep gedaan op onze bodem, door deze grootschalig te verbouwen, gebruiken als bouwgrond, af te graven en vervuilen. De laatste jaren komen we tot het inzicht dat het gebruiken en beschermen van de bodem hand in hand kan gaan. Denk aan een boer die het bodemleven verrijkt of aan waterwinning gekoppeld aan de ontwikkeling van biodiversiteit. Toch staan velen hier aarzelend tegenover. In deze workshop willen wij de deelnemers de spanning tussen beide ontwikkelingen laten voelen en gaan we op zoek naar wegen om minder te hoeven kiezen voor de gangbare, industriële stroom en meer te kunnen kiezen voor de alternatieve, duurzame stroom. We plaatsen de deelnemers afwisselend in de rol van iemand die de alternatieve richting op wil en iemand die dat moet afremmen. Deze workshop wordt u aangeboden door partijen die voor SKB de ‘governance dwarslijn’ onderzoeken: dhr. F. (Frank) Boons (Erasmus Universiteit Rotterdam), dhr. B. (Barend) van Engelenburg (DCMR), dhr. J. (Jurgen) van der Heijden (AT Osborne), mevr. H. (Hanneke) Puts (TNO) en dhr. M. (Mike) Duijn (TNO).

bodem breed 2013

Dinsdag 11.00 - 12.30

Tijd Sessie

Bodemenergie in breder perspectief

Thema

2 .1

Voorzitter: mevr. F.L (Fransje) Hooimeijer (TU Delft)

13.30 - 15.00

Tijd Sessie

2 .2

Voorzitter: mevr. M. (Marette) Zwamborn (KWA)

15.30 - 17.30

Tijd Sessie

2 .3

Voorzitter: dhr. A. (Arno) Peekel (Royal HaskoningDHV)

Sturing op de ondergrond, een dictatuur of democratie?

Optimaal functioneren van bodemenergiesystemen

Business cases voor bodemenergiesystemen

In deze sessie staat het begrip “sturing” centraal. Maar wat is sturing eigenlijk? En wat verstaan we er onder? In de ruimtelijke ordening van de bovengrond is er sprake van een terugtredende overheid die minder wil sturen, het is alleen nog niet duidelijk waarop wel en waarop niet.

In de afgelopen jaren is het aantal bodemenergiesystemen exponentieel gegroeid. De focus komt nu te liggen op goed onderhoud en beheer. Uit onderzoek blijkt dat de daadwerkelijke energiebesparing achterblijft ten opzichte van de verwachte besparing uit het ontwerp. Er zijn echter ook vele voorbeelden van goed presterende systemen. In deze sessie gaan we in op het functioneren van bodemenergiesystemen. Daarbij komen de volgende vragen aan de orde: • Hoe wordt het rendement van een bodemenergiesysteem bepaald? • Wat is de relatie tussen ondergronds ruimtegebruik, energiebalans en rendement? • Wat is de rol van de toezichthouder? • Succesfactoren en valkuilen voor goed functionerende systemen

Onder druk van de economische crisis stagneert de ontwikkeling van grootschalige systemen voor bodemenergie. Er zijn zelfs al een aantal projecten in Nederland mislukt omdat de destijds verwachte aanleg van grootschalige bouwlocaties in het slop is geraakt. Niettemin zijn er nog voldoende kansen voor energiebesparing door toepassing van bodemenergie. Maar dan moet je het natuurlijk wel goed aanpakken. In deze sessie gaan we uitgebreid in op de ervaringen met het opzetten van een goede business case. Diverse praktijksituaties zullen worden gepresenteerd. Daarnaast zal een overzicht worden gepresenteerd welke criteria van belang zijn voor het maken van een business case die tot kans van slagen leidt.

De ondergrond dient steeds meer functies. De bodem wordt ingezet als buffer voor bodemenergie, maar ook voor waterberging, infrastructuur en drager van het natuurlijke systeem. Daarom is het voor bodemenergie wel nodig om iets te regelen. Maar wat is dat ‘iets’ precies? Het moet flexibel zijn en speelruimte bieden, maar het moet ook behoeden voor problemen. En als belangrijkste moet het toch wel een algemeen belang dienen om het beste uit die ondergrond te halen. Aan de hand van drie praktijkvoorbeelden bediscussiëren we dit dilemma en schotelen we de bezoekers pittige stellingen voor. • Zelf (be)sturing voor optimaal en duurzaam bodemgebruik Dhr. M. (Martin) Bloemendal (TU Delft en KWR Water) • Bodemenergie in de gemeente Zuidplas: wat regelen we wel en wat niet? Dhr. B. (Bernd) van den Berg (Omgevingsdienst Midden-Holland) • Bodemenergieplannen: van star naar flexibel? Mevr. D. (Diane) van Beek (IF Technology)

• Wat is rendement en wanneer is het goed? Dhr. H. (Henk) Witte (Groenholland) • Wat is de rol van de toezichthouder? Dhr. J. (Jacob) Sonneveld (MWH) • Praktijkvoorbeeld Universiteit Utrecht: dynamische systemen in statische bodem Dhr. M. (Miguel) Alvares en dhr. H. (Herman) Velvis (beiden IF Technology)

• Rotterdam duurzaam en geothermie Dhr. R. (Robert) Schuiff (gemeente Rotterdam) • Criteria voor een goede business case Dhr. G. (Guus) Willemsen (IF Technology) Tot onze spijt is het volledige programma nog niet helemaal bekend.

OVERZICHT BODEMENERGIESYSTEMEN

DIEPTE OPEN EN GESLOTEN SYSTEMEN <30 °C

200 m

MIDDELHOGE

500 m

TEMPERATUUROP SLAG 30 TOT 90 °C 1.500 m

2.000 m

GEOTHERMIE > 50°C

bodem breed 2013

3.000 m

Dinsdag 11.00 - 12.30

Tijd Sessie

4 .1

Onderzoeken en saneren/ beheren van verontreinigingen

Thema

Voorzitter: mevr. T. (Tessa) Verschoor (Tauw)

13.30 - 15.00

Tijd Sessie

4 .2

Voorzitters: dhr. K. (Klaas) de Jong (HMVT) en dhr. R. (Raymond) Mey (Van Gansewinkel)

Recyclen en opwaarderen van een laagwaardige (water) bodem en afval

Het succes bij het delen van expertise bij een bodemsanering

Recycling van grondstoffen en hergebruik van producten vindt al sinds mensenheugenis plaats. Afval en producten worden steeds meer verhandeld, ingezameld, behandeld/bewerkt of opgewaardeerd om zo een andere of nieuwe bestemming te krijgen. Door de toenemende schaarste aan grondstoffen die de economie bedreigen is er ook een noodzaak om anders met afval en potentiële grondstoffen om te gaan (Circulaire Economie, EU beleid (roadmap to a Resource Efficient Europe). Maar wat doen en kunnen we met (potentiële) grondstoffen en producten die als onderdeel van de (water) bodem aanwezig zijn?

Er is enorm veel kennis aanwezig bij de partijen die bij een bodemsanering betrokken zijn. Deze kennis zit zowel bij opdrachtgever, adviseur en de aannemer. Door inbreng van de kennis van betrokken partijen kan een afweging worden gemaakt hoe een project het best ter uitvoering wordt gebracht. Het is echter altijd de vraag hoe we deze kennis voldoende benutten om de kwaliteit van de uitvoering te verbeteren. Vaak blijkt dit namelijk in de praktijk erg moeilijk te zijn om die kennis bij elkaar te brengen. Men zit met bepaalde aanbestedingsprocedures of een saneerder wil op voorhand nog niet het achterste van zijn tong laten zien. Maar misschien is dit allemaal wel koudwatervrees. Toch zijn er initiatieven om de expertise van de partijen bij elkaar te brengen.

Tijdens deze sessie wordt aan de hand van drie presentaties geschetst hoe we onze omgeving kunnen bewerken en herschikken. Aan de hand van pilotprojecten wordt toegelicht hoe de bodemgesteldheid verbeterd kan worden en hoe niet-verspreidbare baggerspecie onder water kan worden toegepast als grondstof voor de vorming van waterbodems. Bij beide projecten is sprake van gunstige effecten op klimaatdoelstellingen/ CO2 uitstoot. Afgesloten wordt met een presentatie waarin toegelicht wordt dat we anders om kunnen gaan met ons afval in afwachting van het rendabel worden van hergebruik/ bewerking in de toekomst. • Slappe grond opwaarderen Mevr. J. (Jamila) Aissati (gemeente Rotterdam) • Innovatieve pilot voor de berging van gebaggerd slib in Wormer- en Jisperwater Dhr. G. (Gustav) Egbring (Tauw) • To safely store what no one has stored before Dhr. H. (Hans) Groot (Deltares)

Zo heeft de SBNS in 2013 een aantal aannemers uitgedaagd om met een slimme saneringsoplossing te komen om een complexe verontreiniging op een (kosten)effectieve manier te saneren voor een vastgesteld geldbedrag. Een aantal aannemers hebben hiervoor een slimme oplossing aangedragen. Maar ook zijn er aannemers die met redenen besloten hebben hier niet op in te schrijven. Daarnaast zal het SKB-UB enkele voorbeelden aandragen waarbij de expertise van de aannemer in een vroegtijdig stadium is ingevlogen en heeft geleid tot succes. We bieden de aanwezigen een boeiende dialoog tussen opdrachtgevers, adviesbureau en aannemers hoe we de expertise vanuit de markt kunnen combineren. Aan de sessie wordt medewerking verleend door mevr. P. (Petra) Romer (provincie NoordBrabant) en dhr. A. (Arthur) van der Velde (TTE). • The Avenue Coking Works, from Brownfield to Greenfield Dhr. P.I.M. (Pim) Vis (Sita Remediation) • Teamvorming en vertrouwen winnen in een saneringsproject Dhr. Y. (Yvo) Veenis (Groundwater Technology) • Innovatief aanbesteden; het loont! Dhr. M. (Mart) Jansen (SBNS, in samenwerking met aanemers)

15.30 - 17.30

Tijd Sessie

4 .3

Voorzitter: dhr. Th.J.S. (Thomas) Keijzer (Philips Environment and Safety)

Saneren blijft noodzakelijk De manier waarop we in Nederland saneren is sinds 1988, het geboortejaar van Bodem Breed, aan veel veranderingen en modetrends onderhevig geweest. Vorig jaar is er aandacht geweest voor zowel de ervaring die in Nederland de afgelopen 25 jaar is opgedaan, als ook de nieuwe ontwikkelingen op het gebied van saneren. Daarnaast valt op dat al een aantal jaren een gebiedsgerichte aanpak van verontreinigingen in Nederland in de mode is. Zowel buitenstaanders als bodemprofessionals zouden kunnen gaan denken dat de noodzaak om te saneren verdwijnt. Maar de nieuwste mode kan niet altijd gevolgd worden en de redenen daarvoor kunnen zeer uitlopend zijn. Deze kunnen liggen in de financiele verplichtingen van bedrijven, het minimaliseren van liabilities, gemaakte afspraken bij eigendomsoverdracht van locaties of het duurzaamheidsbeleid van het bedrijf. Daarnaast opereren veel bedrijven in landen waar ander beleid de mode dicteert. Voor bedrijven en bodemprofessionals is en blijft kennis over saneren dan ook noodzakelijk. In deze sessie daarom aandacht voor het bonte palet aan aspecten dat komt kijken bij het saneren van verontreinigingen • Experimentele pilot voor oil recovery en het mobiliseren van residuaire NAPL Dhr. J. (Johan) van Leeuwen (SBNS) en dhr. S. (Stefanos) Gkekas (Universiteit Utrecht) • De mogelijkheden en onmogelijkheden van de drie verschillende in situ thermische sanerings-technieken Dhr. E. (Emile) Marnette (Tauw) • Creosoot saneren in een moeilijke bodem Dhr. Y. (Yvo) Veenis (Groundwater Technology) • Let op: in-situ bodemsanering is een contactsport! Dhr. M. (Marco) van den Brand (HMVT) • Succesvolle demonstratie van fytoremediatie als een duurzame aanpak voor een industriële verontreiniging met aromatische koolwaterstoffen Dhr. F. (Frank) Volkering (Tauw) • Ontwikkelingen in de aanpak van de emerging contaminant PFOS Mevr. T. (Tessa) Pancras, dhr. W. (Wim) Plaisier en dhr. A. (Arjan) Barbier (ARCADIS)

bodem breed 2013

Dinsdag 11.00 - 12.30

Tijd Sessie

5 .1

Voorzitter: dhr. F. (Frank) Agterberg (SKB)

Vergeet de ondergrond niet! Bij het benutten van de ondergrond gaat het vaak om bovengrondse issues en ambities. Denk bijvoorbeeld aan: • het terugdringen van CO2 uitstoot door inzetten van duurzame energie (zoals WKO en Geothermie); • een betere leefomgeving door meer groen in de stad; • de gevolgen van klimaatverandering, zoals piekregens in de stad kunnen opvangen. In al deze ambities komen de woorden BODEM of ONDERGROND niet voor. Toch kan door benutting van de ondergrond een wezenlijke bijdrage worden geleverd aan het aanpakken van dergelijke issues c.q. het realiseren van de ambities. In het SKB programma Duurzame Ontwikkeling Ondergrond hebben tal van projecten resultaten opgeleverd die goede voorbeelden van die bijdrage zijn. Deze resultaten hebben wij gebundeld in de SKB Bodemtool. Met deze tool wordt snel inzichtelijk welke effecten de maatregelen hebben, die kunnen worden genomen om een issue aan te pakken of een ambitie waar te maken. In deze sessie gaan we een gebied bij de kop pakken waar we een ambitie uitwerken. Aan de hand van een aantal projectvoorbeelden zullen wij laten zien wat de bijdrage van de ondergrond kan zijn bij het behalen van de ambitie. Met de bodemtool worden de effecten berekend voor People / Profit / Planet / Public / Project en worden ook de fysieke en beleidsmatige mogelijkheden en beperkingen in kaart gebracht. Na deze sessie bent u op de hoogte van een aantal producten die voortkomen uit het SKB DOO programma en heeft u kennisgemaakt met de SKB Bodemtool waar alle producten een plek in zullen vinden. Deze sessie vindt plaats met medewerking van verschillende penvoerders van SKB projecten en dhr. D. (David) van den Burg (Ambient) en dhr. A. (Anne) Dullemond (Strategis), ontwikkelaars van de SKB Bodemtool.

bodem breed 2013

Duurzaam benutten van de ondergrond

Thema

13.30 - 15.00

Tijd Sessie

5 .2

Voorzitters: dhr. M. (Martijn) van Houten (Witteveen+Bos) dhr. J. (Jasper) Lackin (Witteveen+Bos)

Schaliegas en de mening van de bodemprofessional De discussie over de winning van schaliegas in Nederland wordt in veel gremia gevoerd. Bodem Breed is bij uitstek een plaats waar de mening van de bodem- en ondergrondprofessional over dit onderwerp gedeeld en bediscussieerd mag worden. Politiek en maatschappelijk zijn de meningen zeer verdeeld en bovendien is er op lokaal niveau veel weerstand tegen winning Wij zijn benieuwd naar de mening van het werkveld in deze kwestie. In deze sessie laten we de deskundigen aan het woord over de technische aspecten van het winnen van schaliegas en zoomen we in op de wijze van risicobeheersing. Recent onderzoek heeft een overall beeld gegeven van de technische aspecten van de winning van schaliegas. We leggen uit hoe de winning van schaliegas plaats vindt. Vervolgens komt aan bod welke risico’s worden onderkend wat de onzekerheden zijn. Vanuit dit beeld zullen we nader ingaan op de mogelijkheden voor het beheersen van de risico’s. • Technisch aspecten bij winning van schaliegas Dhr. S. (Siefko) Slob (Witteveen+Bos) en dhr. G. (Gijs) Remmelts (TNO) • Risicobeheersing Mevr. J. (Joke) van Wensum (TCB) • De mening van de professional is … Discussie onder leiding van dhr. J. (Jasper) Lackin (Witteveen+Bos)

15.30 - 17.30

Tijd Sessie

5 .3

Voorzitter: mevr. M. P. T. M. (Margot) de Cleen (Ministerie van IenM)

Ondergrond voor duurzame ontwikkeling: Afwegen in de praktijk We weten dat het voor het maken van afwegingen voor ondergrondse ordening belangrijk is om vroegtijdig in een ontwikkelingsproces met andere werkvelden samen te werken en kennis te delen. Zo kunnen oplossingen ontstaan door integraal te kijken, door verbindingen te leggen en de eigen vraag in breder perspectief te bekijken. Maar hoe breng je als gemeente of provincie deze theorie nu in de praktijk? Hoe maak je afwegingen? In deze sessie gaan we aan de slag met het maken van afwegingen en de rollen die daarbij van belang zijn. In een interactief spel ervaren we welke bouwstenen een gemeente of provincie in de praktijk nodig heeft voor het meenemen van de ondergrond in duurzame ontwikkelingen. Het spel wordt afgewisseld met aansprekende voorbeelden uit de gemeenten Waalwijk en Capelle a/d IJssel over de inhoud en opzet van een gemeentelijke visie op de ondergrond. Ook nemen we een kijkje in de keuken bij totaal andere werkvelden. Overal moeten afwegingen binnen een complexe omgeving worden gemaakt! Hoe weegt bijvoorbeeld een chirurg af? Wat kunnen we hiervan leren voor het maken van afwegingen in de ondergrond? Via korte pitches en discussie worden invalshoeken vanuit andere werkvelden belicht. • Ontwerpen met de ondergrond; een praktijkgerichte systeemanalyse bodem en ruimte Mevr. F.L. (Fransje) Hooimeijer (TU Delft) • Gemeentelijke visie op de ondergrond: Wie komt van rechts? Dhr. G. (Gijsbert) Schuur (Oranjewoud), mevr. E. (Esther) Raats-Leenders (gemeente Waalwijk) en dhr. R. (Rien) Engelaar (gemeente Capelle a/d IJssel) • Afwegen, hoe doe je dat. Conclusies van essays over afwegen in geheel andere werkvelden Dhr. J.M.P. (Joost) Martens, dhr. J.L. (John) de Ruiter (beide gemeente Rotterdam), dhr. W. (Walter) Jonkers (provincie Zeeland) en mevr. L.A.M. (Lidwien) Besselink (BodemBest, namens provincie Overijssel)

Dinsdag 11.00 - 12.30

Tijd Sessie

6 .1

Kringlopen en Ecosysteemdiensten

Thema

Voorzitters: dhr. M. (Maurice) Henssen (Bioclear) en dhr. A. (Aad) Termorshuizen (BLGG Research)

Risico's van de Biobased Economy voor de bodem Een maatschappelijk relevante trend is de transitie naar de Biobased Economy: een economie die gebruik maakt van hernieuwbare grondstoffen zoals biomassa om daaruit energie, vezels en chemicaliën te produceren. Technologische ontwikkelingen maken dit mogelijk. Reststromen - de nevenproducten van de agro-productie - zijn daarin als interessante grondstof onderkend. Duurzame productie van biomassa en goede bodemkwaliteit is daarbij essentieel. De bodem speelt hierin een cruciale rol. Gewasresten worden nu gerecycled naar de bodem en zorgen voor het in stand houden van het organische-stofgehalte, nutriënten, bodemstructuur en ziektewering van de bodem. Bij de Biobased Economy keren de gewasresten mogelijk niet terug naar de bodem terwijl tegelijk wat er van het land wordt gehaald wordt gemaximaliseerd. Welke impact heeft dit op de bodemkwaliteit en -vruchtbaarheid en daarmee op de productiviteit van de bodem? Kunnen we deze organische stof missen? Of is een andere biobased reststroom een goede vervanger? • Noodzaak van gebruik van reststoffen van Biobased Economy in de landbouw Dhr. A. (Aad) Termorshuizen (BLGG Research) • Biobased Economy: mogelijkheden voor de verwaardiging van biomassa Dhr. M. (Maurice) Henssen (Bioclear) • Biobased Economy en risico’s voor bodemkwaliteit Dhr. H. (Harry) Croezen (CE Delft) • Decision support tool voor toepassing van biobased reststoffen in de bodem Mevr. S. (Shakti) Lieten (Bioclear) • Is elke biobased reststof bruikbaar? Wat zijn mogelijke nadelen? Dhr. P. L.E. (Paul) Bodelier (Netherlands Institute of Ecology) • Evaluatie van de effecten van bio-based reststoffen op ecosysteemfuncties van de bodem Dhr. T. (Thierry) Janssens (BioDetection Systems)

13.30 - 15.00

Tijd Sessie

6 .2

Voorzitter: dhr. E. (Everhard) van Essen (Aequator Groen & Ruimte bv)

Vijftien jaar kringlooplandbouw in Noord Nederland: van marge naar mainstream en van bedrijfsniveau naar gebiedsniveau In verschillende delen van Noord Nederland wordt in de melkveehouderij al ruim 15 jaar een vorm van kringlooplandbouw bedreven waarbij de nadruk ligt op het sluiten van kringlopen van stikstof en fosfaat en het op peil houden van de organische stof voorraad in de bodem. Doelstelling hiervan is de verbetering van de kwaliteit van natuurlijke ecosystemen met behoud van voldoende inkomen voor de boer over langere termijn. De laatste jaren is er toenemende interesse in de opschaling van kringlooplandbouw van bedrijfsniveau naar gebiedsniveau, met vele bijbehorende vragen. In deze sessie worden de principes en integrale ecologische, economische en sociale effecten (ofwel people, profit, planet) van kringlooplandbouw op zowel bedrijfsniveau als gebiedsniveau verhelderd vanuit praktijk, onderzoek en beleid. • Kringlooplandbouw in de praktijk: een strategische keuze? Dhr. J. (Jan) van Vulpen (melkveehouder) • Wat zijn ecologische en economische effecten van kringlooplandbouw? Dhr. W. (Wim) de Vries (Wageningen UR / Alterra) • Waarom is kringlooplandbouw een thema voor het beleid? Dhr. A. (Arnout) Venekamp (provincie Drenthe) • Interactieve kennisquiz onder leiding van dhr. H. (Henri) Holster (Wageningen UR : ‘LAAT DE KRINGLOOP WERKEN’ met kringlooplandbouw naar winst voor boer en milieu). Over betekenis, kansen, toepassing en integratie van kringlooplandbouw.

15.30 - 17.30

Tijd Sessie

6 .3

Voorzitter: mevr. L. (Linda) Maring (Deltares)

Zonder bodem geen circulaire economie! De transitie van lineaire economie naar circulaire economie is momenteel een belangrijk thema. Binnen circulaire economie vormen kringlopen (behoud en hergebruik van grondstoffen), herontwerp en waardecreatie de kern. Bodem heeft daarin een belangrijke rol. In de bijeenkomst belichten we het punt waar de bodem, als drager van natuurlijk kapitaal, raakt aan de opvattingen van circulaire economie. Vervolgens gaan we in op een aantal voorbeelden: de oogst van het Platform Bodembeheer over kringlopen, het belang van koolstofstromen en hergebruik van teelaarde. In de sessie is ruimte voor discussie, om voorbeelden en aanbevelingen uit te wisselen en mee te geven aan elkaar en de sprekers. • Hoe benut circulaire economie het natuurlijk kapitaal en welke randvoorwaarden leggen natuurlijke kringlopen op aan circulaire economie? Dhr. F.M.C. (Mari) van Dreumel (Ministerie van IenM) en mevr J. (Joke) van Wensem (TCB) • De oogst van Platform Bodembeheer over kringlopen. De tips & tricks om aan de slag te gaan met kringlopen Dhr. M.J. (Marco) Vergeer (Royal HaskoningDHV) • Nederlandse-Teelaarde voor de Wereld Dhr. R.A.J.M. (Ruud) van Uffelen (Royal HaskoningDHV) • De circulaire economie en het belang van koolstofstromen Mevr. A.E. (Sandra) Boekhold (TCB)

bodem breed 2013

Woensdag 27 november 2013

Woensdag 9.00 - 10.30

Tijd Sessie

1 .4

Bodemkwaliteitszorg van de toekomst

Thema

Voorzitters: mevr. G.J. (Gineke) van Bergen (provincie Utrecht) en mevr. G. (Gemma) van Eijsden (RWS Leefomgeving)

Grondwaterbeheer in de grote stad: tijdens de verbouwing stroomt het grondwater door Grondwaterperikelen vanuit een drietal bijzondere plekken in Nederland. Het gaat om drie spraakmakende projecten zoals de ondertunneling A2 in Maastricht, het Rijksmuseum in Amsterdam en de bouwprojecten rondom het Rotterdams stationsgebied. Er valt nog een wereld te winnen langs de weg van interactie met, binnen en tussen professionals van de vele betrokken organisaties en gebruikers van een gebied. Natuurlijk worden we al doende wijzer en leren we integraal te werken. Als het water ons aan de lippen staat betrekken we het grondwatersysteem bij ruimtelijk ontwerp, inrichting en beheer. In deze sessie gaan we samen met de vakmannen en -vrouwen aan de slag om bodem- en watervakmanschap echt onderdeel van de duurzame stad te laten zijn. • Gebiedsgericht grondwaterbeheer Maastricht Dhr. A. (Arno) Schreurs (Grontmij) en dhr. F. (Frits) Ribbers (gemeente Maastricht) • Grondwatertechniek Rijksmuseum Dhr. A.W. (Anne Wietse) Boer (Wareco) • Gebiedsgericht grondwaterbeheer bij grote bouwprojecten Mevr. E. (Ella) van der Hout en dhr. B. (Bert) de Doelder (beiden gemeente Rotterdam) • Ontwikkeling vakmanschap bodem en water: over narratief werken Dhr. R. (Ron) Nap (gemeente Apeldoorn) en dhr. G. (Govert) Geldof (Geldof cs)

11.00 - 12.30

Tijd Sessie

1 .5

Voorzitter: dhr. C.J. (Coen) Bernoster (Omgevingsdienst ZHZ)

Nazorg na 2015: goed geregeld of zorgenkindje? De bodemsaneringsoperatie is in 2015 afgerond. Allerlei verontreinigingen van onze voormalige gasfabrieken, stortplaatsen en andere bedrijvigheid zijn in de afgelopen decennia vakkundig onderzocht en waar nodig opgeruimd. Er zijn echter tal van saneringen uitgevoerd waarbij maatregelen zijn getroffen en voorzieningen zijn aangelegd om de situatie te beheersen. Daar zijn we nu en ook na 2015 nog niet vanaf. Veel van dergelijke nazorglocaties vragen namelijk nog steeds om aandacht, soms zelfs ‘eeuwig’durend. Hoe gaan we na 2015 met dit beheer om? Is, bezien door de bril van nu, al die nazorg eigenlijk nog wel nodig? We zijn immers 30 jaar wijzer. Denk alleen al aan de ontwikkelingen op het gebied van in-situ technieken. En wie gaat het beheer straks op zich nemen met het verdwijnen van gespecialiseerde organisaties als SBNS en Bosatex enerzijds, en de ontwikkelingen rondom Regionale Uitvoeringsdiensten (RUD’s) anderzijds? Ook niet onbelangrijk is de vraag hoe de nazorg na 2015 betaald gaat worden met het wegvallen van de bodembudgetten? In de sessie ‘Nazorg na 2015’ willen we deze vragen met u proberen te beantwoorden, ervaringen met elkaar te delen over mogelijke oplossingen en nieuwe ideeën opdoen. • Stoppen met nazorg? Dhr. A.W. (Anne Wietse) Boer (Wareco) • Aanpak nazorg in Rotterdam Dhr. M. (Martin) Edelman (gem. Rotterdam) • Toekomstige organisatie van nazorg Dhr. H. (Harm) Ritsema (Bodemzorg)

14.30 - 16.30

Tijd Sessie

1 .6

(naar) Eenduidigheid bij of in kwaliteitsborging in bodemland, recente ontwikkelingen en kansen! In het grond-/baggerverzet is kwaliteitsborging van groot belang. Anders dan bij veel consumentenproducten is bij grond en baggerspecie de kwaliteit (in termen van bodemchemie) slechts af te lezen aan de papieren die bij het product worden geleverd. De waarde van het product is daardoor in hoge mate afhankelijk van de betrouwbaarheid van het papier. In de afgelopen 15 jaar is er ongelofelijk veel effort gestoken in het borgen van die betrouwbaarheid. Achtergrond daarvan was telkens een vrij eenvoudig motto 'de juiste grond en bagger op de juiste plaats'. De effort in kwaliteitsborging is gestart met de protocollisering van werkzaamheden als monstername, labprocedures en handling bij opslag. Later is via in eerste instantie vrijwillige certificering en later de verplichtende erkenningsregeling 'Kwalibo' verder geïnvesteerd in het leveren en borgen van kwaliteit. De laatste 15 jaar is een enorme kwaliteitsslag geleverd. Je zou daar een feestje om kunnen vieren. Het feestje wordt echter niet gevierd. Er is een vaak niet uitgesproken maar wel voelbaar wantrouwen naar gecertificeerde spelers in de gehele (water)bodemketen en steeds vaker lijkt het motto 'de juiste grond op de juiste plaats' noodgedwongen te worden ingeruild door het motto 'de juiste kruisjes op de juiste plaats'. De indieners van deze sessie maken zich zorgen om deze "The computer says no" beweging. In de interactieve sessie willen we met de deelnemers nadenken hoe we (vanuit alle denkbare rollen) weer kunnen scharen achter het motto 'de juiste grond op de juiste plaats'. In de sessie willen we geen podium bieden aan klagers het gaat om oplossingen. De organisatoren geven een pitch over de kwaliteitsverbetering en kwaliteitsborging van de toekomst en willen met de deelnemers aan de sessie komen tot een richtinggevend manifest van 10 punten. Deze sessie is een initiatief van dhr. M. (Michiel) Gadella (RWS Leefomgeving Bodem+), dhr. F. (Fred) Jansen (BOG), dhr. P. (Peter) Leenders (BOG), dhr. M. (Manfred) Beckman Lapré (RWS Leefomgeving Bodem+), dhr. E. (Eric) Ruwiel (Ministerie van IenM), dhr. W. (Walter) de Koning (SIKB) en de VKB: dhr. E. (Edwin) de Baat (Royal HaskoningDHV) en dhr. R. (Ronny) Huls (Ecoreest).

bodem breed 2013

Woensdag 9.00 - 10.30

Tijd Sessie

3 .4

Voorzitter: mevr. S. (Susanne) Wuijts (RIVM)

Hoe ‘verzekeren’ we grondwater als drinkwaterbron in de toekomst? Grondwater is van oudsher een aantrekkelijke bron voor drinkwater. Tijdens bodempassage vindt al een natuurlijke verwijdering plaats van micro-organismen en chemische verontreinigingen. Daarbij zijn de kwaliteit en temperatuur constant en hoeft grondwater vaak niet van ver te worden aangevoerd. Toch is er ook reden tot zorg over de kwaliteit van het grondwater nu en in de toekomst. Ongeveer de helft van de winningen zijn beïnvloed door menselijk handelen. Bij de helft daarvan, 25% van het totaal dus, komen antropogene stoffen in het grondwater voor in concentraties die de normen voor drinkwater overschrijden. De toenemende druk op het gebruik van de ruimte, boven- en ondergronds, maakt dat het steeds moeilijker wordt om het grondwaterbeschermingsbeleid waar te maken in de praktijk. Welke functies kun je combineren zodat je ook in de toekomst gezond en veilig drinkwater kunt blijven maken? Hoe organiseer je dat in het beleid? In deze sessie wordt dit onderwerp vanuit verschillende invalshoeken belicht. • Welke rol spelen de Nota Drinkwater en de Structuurvisie Ondergrond bij de bescherming van drinkwaterbronnen? Dhr. J. (Jozef) van Brussel en dhr. J. (Juliaan) Prast (beiden Ministerie van IenM) • Het zoeken van de balans tussen functies: Afwegingskader en normen voor grondwater Dhr. J. (Johannes) Lijzen (RIVM) • Hoe kunnen functies binnen intrekgebieden voor drinkwater elkaar versterken? Dhr. J. (Jan) van Essen (Vitens)

bodem breed 2013

Zoetwatervoorziening nu en in de toekomst

Thema

11.00 - 12.30

Tijd Sessie

3 .5

Voorzitter: mevr. J. (Joke) van Wensem (TCB)

14.30 - 16.30

Tijd Sessie

3 .6

Voorzitter: dhr. A.R. (Sander) van Lienden (provincie Overijssel)

Nieuwe verontreinigingen in het bodem- watersysteem

Zoetwatervoorziening Oost-Nederland

De risico’s van nieuwe verontreinigingen (medicijnen, hormonen en stoffen als PFOS) staan wereldwijd in de belangstelling. In de waterwereld gaat men met dit soort stoffen een stuk pro-actiever om dan in bodemland. Kennis over het gedrag in het bodem- en (grond)watersysteem is amper beschikbaar waardoor een degelijke risicobenadering nauwelijks mogelijk is. De ontwikkelingen elders in de wereld gaan grotendeels aan Nederland voorbij. We lijken als gidsland moegestreden en zijn letterlijk klaar met de bodemproblematiek. De onzekerheid omtrent de daadwerkelijke risico’s vormt een voedingsbodem voor zowel doemdenkers als sceptici. Wij vinden dat de discussies rond deze ‘emerging contaminants’ op basis van rationele argumenten moet worden gevoerd, en geven daartoe tijdens deze sessie een eerste aanzet. Na een drietal korte presentaties volgt een discussie over de benadering van de problematiek in Nederland.

Ons klimaat verandert. Naar verwachting wordt het ‘s zomers warmer en droger. In de Regio Oost zullen beken en andere waterlopen droogvallen en grondwaterstanden kunnen gaan dalen. Langere en heviger perioden van droogte kunnen leiden tot economische schade, bijvoorbeeld voor scheepvaart, landbouw en energievoorziening. En ook landschap- en natuurwaarden zullen schade leiden. Het wordt niet alleen droger, ook zullen heftige regenbuien in de zomer vaker gaan voorkomen. Die buien kunnen juist weer wateroverlast geven. Het is nu tijd om het zoetwatervraagstuk aan te pakken. In deze sessie staan we stil bij de gevolgen van de klimaatverandering en welke maatregelen nodig zijn voor de korte (2016-2028) en de lange termijn (2050). Welke kansen en innovaties kunnen we benutten om een beweging naar een robuust watersysteem en een duurzaam watergebruik op gang te krijgen? En hoe kunnen we sturen op de watervoorraad? De bodem speelt hierin een cruciale rol!

• Beleid en kennisoverdracht: wat niet weet... Dhr. A. (Arne) Alphenaar (TTE Consultants) en dhr. M. (Martijn) van Houten (Witteveen+Bos) • Nieuwe verontreinigingen, kennen we de risico’s en waar kunnen we ze verwachten? Mevr. T. (Tessa) Verschoor en dhr. J. (John) van Tol (beiden Tauw) • Screening van hot spots van nieuwe verontreinigingen Dhr. J. (Joost) Lahr (Wageningen UR / Alterra) en dhr. T. (Thomas) ter Laak (KWR)

• Zoetwatervoorziening Oost-Nederland probleemschets en strategie Dhr. J. (Jan) Kreling (provincie Overijssel) • Kansen en innovaties voor een robuust watersysteem Dhr. M. (Marco) Arts (Aequator) en dhr. A. (Andre) Oldenkamp (De Ruimte Advies) • Sturen middels de watervoorraadmodule Mevr. L. (Linda) van der Toorn en dhr. W. (Wilco) Klutman (beiden ARCADIS)

Woensdag 9.00 - 10.30

Tijd Sessie

Onderzoeken en saneren/ beheren van verontreinigingen

Thema

4 .4

Voorzitter: mevr. K. (Karin) van den Brink (Tauw)

Ecologische risico’s: bekijk het eens met een andere bril Bij een geval van bodemverontreiniging wordt gekeken naar risico’s voor de mens, ecologische en verspreidingsrisico’s. Na het uitvoeren van de standaard risicobepaling (Sanscrit) komen er situaties voor, waarin sprake is van onaanvaardbare ecologische risico’s. Maar is dat zo zwart wit? Wat levert het op als we het met een andere bodembril bekijken of zelfs breder gaan dan bodem? Zijn de functies van de bodem of het bodemgebruik wel zo gevoelig voor verontreiniging? Welke opties voor beheer en saneren zijn er mogelijk? Welke andere belangen en ambities zijn in het geding; drinkwater, cultuurhistorie, archeologie, recreatie of natuur? Een integrale aanpak geeft de mogelijkheid voor andere oplossingen. Alleen al door het leggen van een koppeling tussen de Bodem- en Natuurwetgeving kan het ecologische nut en de noodzaak voor het saneren van een locatie worden bepaald. Zo kun je een optimaal resultaat bereiken voor de bodem, maar ook voor het natuurgebied of de cultuurhistorische waarden. De Circulaire bodemsanering biedt sinds 2012 de mogelijkheid om met behulp van een maatschappelijke afweging vast te stellen of verder onderzoek nog nodig is en om vast te stellen of saneren nodig is. In de sessie lichten we het proces van de maatschappelijke afweging toe. We gaan hierbij in op een aantal sprekende praktijkvoorbeelden, ervaringen, dilemma’s en oplossingsrichtingen op korte en lange termijn.

• Maatschappelijke afweging: welke elementen nemen we mee? Mevr. M. (Miranda) Mesman (RIVM) • De Ecologische Kosten Baten Analyse Mevr. A. (Anouk) van Maaren en dhr. M. (Max) Klasberg (beiden ARCADIS) • Beoordelen en oplossen van ecologische risico’s van bodemverontreiniging Dhr. J. (Joost) van Schijndel (Tauw), dhr. R. (Rolf) Gerritsen (provincie Noord-Brabant) en dhr. N. (Nico) van den Brink (Wageningen UR / Alterra)

11.00 - 12.30

Tijd Sessie

4 .5

Voorzitter: mevr. F. (Frederike) Middelbos (gemeente Utrecht)

Gebiedsgericht grondwaterbeheer: beleid is rond en nu uitvoeren Gebiedsgerichte aanpak van grondwater is al lange tijd op verschillende plaatsen in Nederland in voorbereiding. Inhoudelijke, organisatorische en juridische knelpunten zijn grotendeels opgelost. Nu is het tijd het ontwikkelde beleid praktisch vorm te gaan geven in uitvoeringsplannen. Hoe beschermen we concreet de drinkwatervoorziening? Hoe gebruiken we de ondergrond op een veilige manier? Welke stappen moeten er gezet worden? Bij het opzetten van grondwater monitoring op gebiedsschaal zouden we ons moeten afvragen wat we willen bereiken, wat we nodig hebben en waar monitoring zinvol is. Willen we weten hoe concentraties in een gebied fluctueren, en of de omvang toeneemt? Of willen we meer weten wat het risico van verspreiding voor gevoelige objecten en wat de humane risico’s zijn? Kortom hoe sturen we op verontreinigingen in het beheergebied. Een combinatie van stofgericht en risicogericht beheer ligt voor de hand. Maar welke middelen gaan we daar voor gebruiken om een monitoring efficiënt en kosteneffectief te laten verlopen. • Doelgericht monitoringsplan 'Gebiedsgericht beheer Het Gooi' Dhr. H. (Hans) Slenders (ARCADIS) • Optimalisering monitoring door fluxbenadering Dhr. W.J.M. (Willem) Havermans (MWH) • Beheer met risicomodellen Dhr. J. (John) van Tol (Tauw) • Beoordeling van de uitdamping middels Gore Samplers Mevr. M. (Marian) Langevoort (Tauw)

bodem breed 2013

Woensdag 9.00 - 10.30

Tijd Sessie

5 .4

Voorzitter: dhr. J. (Jaap) Tuinstra (TCB)

Onverwachte gebeurtenissen in de bodem Een dijk die tijdens droogte bezwijkt bij Wilnis, paalrot door veranderingen in grondwaterpeil en schade bij bouwprojecten doordat niet goed naar het bodem- en watersysteem is gekeken. Onverwachte gebeurtenissen kunnen van grote invloed zijn op de kosten en baten van het benutten van de bodem, bijvoorbeeld doordat de bodemkwaliteit wordt aangetast. Anticiperen op deze gebeurtenissen is daarom belangrijk. Risicomanagement, kennisborging, monitoring en innovaties dragen hier aan bij. Wat kunnen we voorzien? Hoe leren we van onze fouten? Wie is aansprakelijk als er iets mis gaat? In deze sessie presenteren we heet van de naald de resultaten van een verkennend onderzoek naar onverwachte gebeurtenissen in de bodem en gaan we, aan de hand van korte presentaties van praktijkvoorbeelden, op zoek naar antwoorden op deze vragen. • Onverwachte gebeurtenissen in de bodem (verslag van een verkennend onderzoek) Dhr. J. (Jasper) Lackin (Witteveen+Bos) en dhr. R. (Roelof) Stuurman (Deltares) • Presentaties van praktijkvoorbeelden door o.a.: Dhr. R. (Roelof) Stuurman (Deltares), dhr. A. (Almer) van der Stoel (Crux B.V.) en dhr. T. (Timo) Heimovaara (TCB / TU Delft)

bodem breed 2013

Duurzaam benutten van de ondergrond

Thema

11.00 - 12.30

Tijd Sessie

5 .5

Voorzitter: dhr. R.F.C.A. (Roel) Teeuwen (Ministerie van IenM)

Structuurvisie Ondergrond De ministeries van Infrastructuur en Milieu en van Economische zaken maken gezamenlijk de 'Structuurvisie Ondergrond'. De visie moet enerzijds bestand zijn tegen de waan van de dag, anderzijds moet hij flexibel genoeg zijn om onvoorziene ontwikkelingen in te passen. In deze sessie brengen wij u op de hoogte van laatste stand van zaken. Waar staan we nu met de Structuurvisie Ondergrond? Grofweg valt de sessie uiteen in twee delen. Het eerste deel schetst een beeld van de structuurvisie op hoofdlijnen. U kunt bijvoorbeeld denken aan: Voor welke opgaven zoekt de structuurvisie een oplossing? Hoe is de relatie met andere beleidstrajecten? Welke beleidsproducten kunnen we verwachten? In het tweede deel gaan we meer de ‘diepte’ in. In dit geval met het onderwerp drinkwater, of, beter gezegd: de redeneerlijn drinkwater. Het doel van een redeneerlijn Drinkwater is om feiten over het huidige gebruik en toekomstige ontwikkelingen op een rij te zetten. Het opstellen van de redeneerlijnen gebeurt voor de gebruiksfuncties in de drie onderscheiden lagen: diepe ondergrond, middenlaag, ondiepe ondergrond (toplaag). De redeneerlijnen zijn

hiermee een belangrijke stap bij het formuleren van de probleemstelling voor de Structuurvisie Ondergrond. Hierbij komen we niet alleen maar brengen. Anders gezegd, we zijn zeer benieuwd naar uw reactie. Sluit het geschetste beeld aan bij uw verwachtingen van een Structuurvisie Ondergrond? Ziet u gemiste kansen? ….....Wat wilt u ons meegeven?! • Structuurvisie ondergrond: Waar staan we nu? Dhr. M.F. (Marcel) Wetter (Ministerie van IenM) • Redeneerlijn voor Drinkwater Dhr. J. (Juliaan) Prast (Ministerie van IenM)

Woensdag 9.00 - 10.30

Tijd Sessie

6 .4

Kringlopen en Ecosysteemdiensten

Thema

Voorzitter: mevr. M. (Marlies) ten Hove (TCB)

11.00 - 12.30

Tijd Sessie

6 .5

Voorzitter: dhr. C. (Coert) Fossen (Royal HaskoningDHV)

Een klimaatbestendig Nederland en de rol van het bodem-en watersysteem

Duurzaam bodembeheer: in kaart brengen, benutten en cashen!

Ook afgelopen zomer hadden we weer te maken met extreme weersomstandigheden. Een lange, warme droge periode waarbij lokaal sprake was van heftige buien die gepaard gingen met wateroverlast: ondergelopen kelders, straten die blank stonden enzovoort. Elke keer blijkt dat we nog niet voldoende zijn voorbereid op dit soort situaties. Daarnaast ondervinden we in steden in toenemende mate last van hoge temperaturen. Terwijl de bodem kansen biedt om deze problemen te helpen voorkomen.

Ecosystemen leveren ons waardevolle diensten. Het thema is in voorgaande jaren op Bodem Breed regelmatig aan de orde geweest. Biodiversiteit, klimaatadaptatie, gezonde bodem; het zijn begrippen die in dat verband genoemd worden. Met een duurzaam beheer van bodem en ondergrond kunnen we maatschappelijke baten genereren en schades voorkomen. Met andere woorden: natuurlijk kapitaal cashen! Juist in deze tijd van bezuinigingen!

Deze sessie gaat over hoe het bodem- en watersysteem optimaal kan worden ingezet bij het klimaatbestendiger maken van zowel stedelijk als landelijk gebied. Welke mitigerende maatregelen kun je nemen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen? En op welke manier kan de bodem beter worden benut om de effecten van veranderend klimaat op te vangen. Bijvoorbeeld het op een goede manier beheren van veengebieden (de Veenkoloniën) of het voorkomen van hitte-eilanden in steden. Bodemafdekking beperken kan op veel manieren bijdragen aan een prettiger leefomgeving die beter bestand is voor de toekomst. In opdracht van RWS Leefomgeving is een digitale handreiking opgesteld om informatie over afdekking te ontsluiten en op een enthousiasmerende manier aan te zetten tot het nemen van maatregelen. • Klimaat en het bodem-en watersysteem in gebiedsontwikkeling Mevr. C. (Ceciel) Gribling (TCB) • Klimaatbestendige landbouw in de Veenkoloniën: bodemmaatregelen als sleutel voor ecologie en economie Dhr. J. (Jaap) de Wit (Grontmij) en dhr. H. (Henri) Prins (Wageningen UR / LEI) • Bodemafdekking en klimaatadaptatie: hoe krijgen we het op de bestuurlijke agenda? Dhr. E. (Erik) Schurink (CSO) en dhr. G. (Gilbert) Boerekamp (RWS Leefomgeving Bodem+)

Maar, hebben we enig idee in welke ordegrootte die maatschappelijke baten liggen? Wie of wat heeft er dan baat bij? Hebben we ook een idee hoe we die baten zichtbaar en meetbaar kunnen maken? Is er iets te zeggen over de verdeling in ruimte en tijd van de potenties van ecosysteemdiensten en biodiversiteit op nationale schaal? Tot slot, hoe realiseer je die baten dan? Zijn de (baten van) ecosysteemdiensten als instrument in te zetten bij concrete ruimtelijke ontwikkelingen? Kortom, hoe gaan we dit doen? • Economische waarde van duurzaam beheer van de bodem en ondergrond Dhr. M. (Mark) in ’t Veld (Tauw) • Nederlandse inbreng in de National Ecosystem Assessment: Digitale Atlas Natuurlijk Kapitaal (DANK) Dhr. M. (Michiel) Rutgers (RIVM) • De rol van (nieuwe) bodem bij het klimaatrobuust maken van Rotterdam Dhr. C.A. (Kees) de Vette (gemeente Rotterdam)

bodem breed 2013

Algemene informatie

Deelname en kosten Symposium Bodem Breed

U kunt zich aanmelden voor het symposium via de elektronische aanmelding op www.symposiumbodembreed.nl. De factuur voor deelname zal worden toegezonden. Iedereen die aan Bodem Breed 2013 op enigerlei wijze deelneemt dient zich aan te melden (ook degene die zijn geselecteerd om een voordracht te houden, deelnemen in een panel of anderszins bij de organisatie betrokken zijn). Het maximum aantal deelnemers per dag bedraagt 450. De registratie sluit uiterlijk 18 november 2013 (bij het bereiken van het maximale aantal deelnemers zijn wij genoodzaakt de registratie eerder te sluiten). Inschrijving voor het symposium vindt plaats op volgorde van aanmelding en betaling.

Registratie en secretariaat

Op dinsdag 26 november en woensdag 27 november 2013 kunt u voor registratie en vragen de hele dag terecht bij de registratiebalie. Aan iedere deelnemer wordt bij aankomst actueel programma-overzicht, een keycoard (t.b.v. de naambadge die reeds eerder per post is toegezonden), en indien van toepassing een kamernummer verstrekt.

Huisvesting en maaltijden

Deelnemers die overnachten, worden verzocht woensdagmorgen voor 09.00 uur hun kamer vrij te maken. Gelegenheid om te ontbijten is er tussen 08.00 en 09.00 uur.

Overige bepalingen

• Uw wensen ten aanzien van de hotelkamer, maaltijden en eventueel verdere noodzakelijke informatie kunt u kenbaar maken op het aanmeldingsformulier.

Let op dat u zich voor de symposiumdagen, het diner en de overnachting apart opgeeft. • Om in aanmerking te komen voor het studententarief, dient op het aanmeldingsformulier het studentennummer van een geldige collegekaart te worden ingevuld. • Om in aanmerking te komen voor het ZZPtarief dient op het aanmeldingsformulier uw KvK-nummer te worden ingevuld. • Bij annulering van uw aanmelding voor 18 november 2013 zal het betaalde bedrag worden gerestitueerd minus € 30,- administratiekosten (inclusief 21% BTW). Bij annulering na 18 november 2013 vindt er geen restitutie meer plaats. Wanneer u niet komt, maar u heeft zich wel aangemeld en nog niet betaald, dient alsnog het verschuldigde bedrag vermeerderd met € 30,- administratiekosten (inclusief 21% BTW) te worden voldaan.

Informatie over aanmeldingen of programma Voor vragen over het programma kunt u contact opnemen met Peter van Mullekom, te bereiken via: • Telefoon: 06 - 22749082 • E-mail: peter.vanmullekom@skbodem.nl Voor vragen over aanmelding, registratie en voor overige informatie kunt u contact opnemen met Michelle Meurs, te bereiken via: • Telefoon: 010 - 2065959 • E-mail: michelle.meurs@sbrcurnet.nl Tevens kunt u het programma bekijken en downloaden op www.symposiumbodembreed.nl.

Kosten

De kosten voor deelname aan Bodem Breed 2013 zijn: Deelname op dinsdag 26 november 2013, inclusief lunch Deelname op woensdag 27 november 2013, inclusief lunch Symposiumdiner op dinsdag 26 november 2013 Overnachting van dinsdag op woensdag, inclusief ontbijt Studenten en AIO’s, 2 dagen zonder overnachting of diner Studenten en AIO’s, 1 dag inclusief lunch ZZP’er, 1 dag inclusief lunch Alle genoemde bedragen gelden in principe voor alle deelnemers en zijn exclusief 21% BTW.

Betaalmogelijkheid

Via factuur. Na aanmelding onder vermelding van uw ordernummer zal de factuur voor deelname worden toegezonden.

bodem breed 2013

€ 230,€ 230,€ 45,€ 80,€ 40,€ 20,€ 80,-

Bereikbaarheid Congrescentrum De Werelt Het symposium wordt gehouden in Congrescentrum De Werelt Westhofflaan 2 te Lunteren.

Het is per openbaar vervoer bereikbaar via station Ede-Wageningen en vervolgens per taxi, of via station Lunteren gevolgd door een wandeling van 15-20 minuten (of een taxi). Zie ook routebeschrijving op www.symposiumbodembreed.nl. Tevens zullen er pendelbussen ingezet worden tussen het station Lunteren en CongresHotel De Werelt. CongresHotel De Werelt is bereikbaar onder telefoonnummer 0318 - 484641 en faxnummer 0318 - 482924.

Programmacommissie Naam

Organisatie

Boekhold, Sandra Cleen, Margot de Dijcker, Rob Gehrels, Hans Groof, Arthur de Okx, Joop Keulen, Flip van Mol, Jos Slegers, Astrid Veenis, Yvo Wilde, Paul de Zuurbier, Robert Agterberg, Frank

TCB Ministerie van IenM Jong SKB Deltares SIKB Wageningen UR / Alterra Gemeente Rotterdam VNG IPO SKB-UB RWS Leefomgeving Bodem+ NLingenieurs SKB

Meer informatie over CongresHotel De Werelt is te vinden op www.dewerelt.nl

Congrescentrum De Werelt Westhofflaan 2, Lunteren Tel. 0318 - 484 641 Fax. 0318 - 482 924 www.dewerelt.nl

bodem breed 2013

Samenstellers van het programma 22

Naam

Organisatie

Gehrels, Hans

Deltares

Meulen, Suzanne van der

Deltares

Mol, Jos

Gemeente Enschede / VNG

Ploumen, Simone

Gemeente Nijmegen

Keulen, Flip van

Gemeente Rotterdam

Middelbos-Kamstra, Frederike

Gemeente Utrecht

Veenis, Yvo

GT / SKB-UB

Jong, Klaas de

HMVt

Zwamborn, Marette

KWA

Cleen, Margot de

Ministerie van IenM

Post, Mirjam

Ministerie van IenM

Sonneveld, Jacob

MWH

Bernoster, Coen

OD Zuid-Holland Zuid

Zuurbier, Robert

Oranjewoud / NLingenieurs

Westerhof, Roelof

ORG-ID

Keijzer, Thomas

Philips Environment and Safety

Gijsen, Marja

Provincie Gelderland

Lienden, Sander van

Provincie Overijssel

Bergen, Gineke van

Provincie Utrecht

Wuijts, Susanne

RIVM

Fossen, Coert

Royal HaskoningDHV

Peekel, Arno

Royal HaskoningDHV

Oostra, Auke

RWS Leefomgeving Bodem+

Wilde, Paul de

RWS Leefomgeving Bodem+

Groof, Arthur de

SIKB

Agterberg, Frank

SKB

Brink, Karin van der

Tauw

Verschoor, Tessa

Tauw

Boekhold, Sandra

TCB

Hove, Marlies ten

TCB

Hooimeijer, Fransje

TU Delft

Essen, Jan van

Vitens

Okx, Joop

Wageningen UR / Alterra

Houten, Martijn van

Witteveen+Bos

Dijcker, Rob

Witteveen+Bos / Jong SKB

bodem breed 2013

www.symposiumbodembreed.nl

Vormgeving: Van Lint in vorm

Illustraties: SKB

Druk: Grafia