ދިވެހިރާއްޖޭގެ ފުރަތަމަ އިސްލާމް ރަސްގެފާނު ދަރުމަވަންތަ މަހާރަދުން ތން ގ ރައްޔި ު ޖ ެ ހރާއް ޭ އސްލާމްދީން ޤަބޫލުކޮށް ،ދިވެ ި ގއި ި މގޮތު ަ ލތުން ރަސް ީ ދއު ަ ދިވެހި ަ ނ ތ ް ދގޮ ު އވެ .މީލާ ީ ހގަ ެ ރއްވީ 2ރަބީޢުލްއާޚިރު 548ހ .މިދުވަ ު ނ އަމުރުކު ެ އނބުރުމަށް ރަދު ް އެދީނަށް ެ ވ. ރއެ ެ ގ 1153ވަނަ އަހަ ު މިކަން ހިނ ީ ނންފުޅަކީ، ަ ވ އ ި ޚތިޔާރުކުރެ ް ށ ފަހު އި ް އގަތުމަ ް ވވަޑަ ި މ ެ ނ އިސްލާ ް ދ ް ހރަ ު ނވި މަ ާ ނ ެ ހ ް އޭރު ު ނ ދ ް ދ ޝިހާބުއްދީން ރަ ު ޠން އަޙްމަ ު ނ މުޙައްމަދު އިބްނު ޢަބްދިﷲ އެވެ .އައްސުލް ާ ޠ ް އައްސުލް ާ ގ ނ ެ ފ ު ޖގެ ފުރަތަމަ އިސްލާމް ރަސްގެ ާ ގއި ރާއް ޭ އވި ހުކުރު މިސްކިތުގައި ބެ ެ ހއްޓެވި ފިލާ ަ ބިނާކުރެ ް އ ގ ި އކަމު ަ މނަތަ ް ނވަތަ "ދަރުމިޝްތް" އެވެ .މިލަފްޒުގެ ާ މޝް" ު އވަނީ "ދަރު ީ ލޔެފަ ި ޅ ކަމުގައި ި ފ ު ނަން ު ގ ނ ެ ހ ް ތ ސިފަފުޅުތަކަށްޓަކައި ދިވެ ި ތކެވެ .މިމާ ް ވރި ،މިމާނަ ަ ނ ެ ދ ް ފވެރިީ ، ވނީ ،އިންސާ ު ޤންކުރެ ެ ޔަ ީ ނވެ. ޅން ެ ނންފު ު ސގެފާނު" ގެ ަ ރމަވަންތަ ރަ ް ވނީ "ދަ ު ނސްބަތްކުރެވިފައި ަ ނނަށް ި ރދު ް މެދުގައި މި ަ ގއި ރަސްކަންކު ެ ހރާއްޖޭ ަ ވ ި ނނަކީ ،ދި ެ ދ ް ތ މަހާރަ ު ވން ަ ދަރުމަ ަ އން ތކުގެ ތެރެ ި އލާ ަ ރއްވި ޢާ ި ވ. ނނެ ެ ރދު ް ވނަ ަ ނވި ދެ ަ ގން ެ އ ެ ނ ވަޑަ ި އ ް ފރަތަމަ ޢާއިލާކަމަށްވާ ،ތީމުގޭ ޢާއިލާ ި ފއިވާ ު މިހާތަނަށް އެނގި ަ ތީމުގޭ
އލާއަށް ޢާ ި
ނ މުޢައްރިޚު ް ނ ރަސްގެފާ ު
ލ މާ ޭ
ގ ޢާއިލާ ެ
ވސް މން ެ ނަ ު
އވެ. އވެ ެ ވއިފަ ި ތކުރައް ަ ނިސްބަ ް ރ އަހަ ު
12
ރއްވުމަށް ރަސްކަންކު ެ
ފހު، ަ
13
އ އ ް ބަ ެ
ވންތަ ދރުމަ ަ ަ އ ގ ި ބުޑިސްޓްދީނު ަ
ރ އަހަ ު
ދން ވާން ެ
ޔއި ތކުގައް ާ ވޅި ަ މށް ރާދަ ަ އވިކަ ަ ކންކުރެ ް ނގައި ރަސް ަ ދ ު އިސްލާމް ީ މެދުޒިޔާރަތް
އސްލާމްވީ ި ސ ރާއްޖެ މވެ ް ވ .ނަ ަ ވއެ ެ ލޔެފައި ެ ި ތާރީޚުގައި ނ ތން 1195ވަ ަ ސނަ ު ަ ހން ،މީލާދީ ތާރީޚުގެ 42އަހަރުފަ ު
ށ ވގޮތަ ް ގއި ާ ލމާފާނު ަ ދ ޯ ވ ދަނބި ޫ ފއި ާ ގއި ލިޔެ ަ ފއިވާ އިސްދޫ ލޯމާފާނާއި 1196 ،އަހަރު ަ އަހަރު ލިޔެ ަ މ ނގެ ރަސްކަ ާ އރު ،މިރަދު ް ތން ބަލާ ި ވ .ތާރީޚީ ގޮ ު ރއެ ެ އވީ 35އަހަ ު ކންކުރެ ް ރދުން ރަސް ަ ބަލާއިރު ،މި ަ މ ނވި ދެ ލޯމާފާނު ވާތީ ،އެން ެ އ ލިޔެފައިވާ ރަސްމީ ލިޔުމަށް މި ދެން ެ ގ ި އ ަ ވސްވަރެ ް ކައިރި ދު ަ ށ ގއިވާ މަޢުލޫމާތުގެ މައްޗަ ް އވެ .މި ލޯމާފާނުތަކު ަ އިތުބާރުހުރި ލިޔުމަކީ ލޯމާފާނުކަމުގައި ބެލެވިފައި ެ ވ ެ ތ ބަލައި އދަ ު އ ރަސްކަންކު ެ ކމުގެ މު ް ގ ރަސް ަ ޅން ެ ރއްވި ބޭބޭފު ު ރގަ ި ޤރުނުތެ ޭ ގން 12 ،ވަނަ ަ ބުރަވެ ެ ރ ހ ު އ ަ ނ 1142ވަނަ ަ ގތީ މީލާދީ ް ޑއި ަ ވވަ ަ ވނީ ،މިރަދުން ރަސްކަމަށް އިސް ެ ހ ަ ހިސާބުކުރުމުން ދޭ ަ ގއިކަމެވެ. އހަރުހާ ތާނ ަ އގެ 35އަހަރު ފަހުން 1176 ،މ .ވަނަ ަ ހރަވީ ޭ ވ ާ ކމަށާއި ،އަ ަ ހާތާނގައި ަ ވ ނ ި ޚތު ކަމަށްވާ ،ހެ ެ ނގެ އު ު ހރަދު ް މހާބަރަނަ މަ ާ ނނެވި ަ އ ހު ް ނ ރަސްކަމުގަ ި ރ ް ނނަކީ ،އޭގެ ކު ި މިރަދު ް ވ. ނނެ ެ މާވާކިލެގެ ގެ ދަރިކަލު ް އ ގ ި މފާނުތަކު ަ އހަރުކަމެއް ލޯ ާ ތއް ަ ރއްވީ ކި ަ ދން ރަސްކަންކު ެ ށ ފަހު ،އެރަ ު ޑއިގަތުމަ ް ވވަ ަ އިސްލާމް ެ އދަތު މ ް ގން އެ ު ޢލޫމާތަށް ބަލައި ެ ލޔެފައިވާ މަ ު ގއި ި ވސް އެދެ ލޯމާފާނު ަ ނތެވެ .ނަމަ ެ ެ ލިޔެފައެއް
ށ 11އަހަރުކަމަށާއި، އވީ ގާތްގަނޑަކަ ް ސކަންކުރެ ް ގއި ރަ ް ނ ބުޑިސްޓްދީނު ަ ނމަ ،މިރަދު ް ހިސާބުކޮށްފި ަ ށ ނ ް ޑމެން ަ ޅގަނ ު ނ އަ ު ށ 24އަހަރުކަ ް ތގަނޑަކަ ް ވ ގާ ް ކރެއް ީ ހ ރަސްކަން ު ޑއިގަތުމަށްފަ ު ވވަ ަ އިސްލާމް ެ އވެ. އެނގެ ެ ނ ބ ު ޔޙު ،އި ް އ ާ ޝހޫރު ސަ ް ޑއިގަތް މަ ް ރއްޖެއަށް ވަ ަ ދވެހި ާ އހަރު ި މީލާދީން 1343ވަނަ ަ ދން ޝިހާބުއް ީ
ބަޠޫޠާ،
ރަދުން
ކރު ހު ު
އވާ ޓވައިފަ ި ބަހައް ަ
މިސްކިތުގައި
އފައި، ބައްލަވަ ި
ފިލާ
ގ އ ެ ބކަލެ ް ޭ ބލް ބަރަކާތުލް ބަރުބަރީ" ކިޔުނު ޑއިގަތީ "އަ ު ވވަ ަ ގ ރަދުން އިސްލާމް ެ ޖ ެ ހރާއް ޭ ދިވެ ި ޗށް އ ަ ޕޅުމަ ް އަތް ު
ކަމަށް
ވއެވެ. ވިދާ ު އ ެ ޅވެފަ ި "ޔޫސުފް"
އ އެފިލާގަ ި
ފލާގައި އެ ި
ވ ލިޔެފައި ާ
ނގެ އެކަލޭގެފާ ު
މއެކު، ވއިފައިވު ާ ނއް ަ ހިމަ ު
ކަމުގައި އ ގ ި ފޅު ަ ނަން ު އ ގ ި ފޅު ަ ނަން ު
މިބޭކަލެއްގެ
އވެ. ކރެވެ ެ ޤން ު ނކަން ޔަ ީ ޔޫސުފް ހިމެ ޭ މީލާދީ
މެދުޒިޔާރަތް ތެރޭގައި ހުރި އެނދުދާންކޮޅު
ަ ތން ސނަ ު
ޔގައި ދުނި ޭ
އުފެދުނު
ތނަށް، ތަން ަ
ޚާއްޞަކޮށް
12
މތް ާ
ވނަ ަ
ޤރުނަކީ ަ
ބޭކަލުންތަކެއް
ށއި ވރިއަ ާ އެތެރެ ަ
އސްލާމީ ި
ނޔޭގެ ދު ި ޔ އންޑި ާ ި
އެކި
ގ ޑ ެ ކަނ ު
ރ ނގެ ނޫ ު ލމްދީ ު ސ ާ އވައި ،އި ް ވ ރަށްރަށަށް ދަތުރުކުރަ ް އ ާ ރގަ ި އައްސޭ ީ
ގ ބޭކަލުން އރަބިކަރައި ެ ނނާއި ަ ކލު ް ސކަރައިގެ ބޭ ަ ރގައި ފާރި ް ތ ޭ ވރެކެވެ .މީގެ ެ ދވަސް ަ ފެތުރުއްވި ު އވެ. ރގަ ެ ގ ނައުފަހަ ު ނ ެ ރ ް ވޔަފާރިވެ ި މނުގެ ި އވީ އެޒަ ާ އ އުޅު ް ވ ި ނވެ .މިބޭކަލުން ދަތުރުކުރައް ަ ނ ެ ހިމެ ު ޖ ހރާއް ެ ދިވެ ި
ވ ކރެއް ި އިސްލާމް ު
ތ މާ ް
ޔވެސް ރ ާ ލވެ ި ވަ ީ
ނނީ ހިމެ ެ
ގ ލން ެ މިބޭކަ ު
ކަމަށް
ގއި ރ ަ ތެ ޭ
އވެ. ޤަބޫލުކުރެވެ ެ ށވެ. ގ އަމުރުފުޅަ ެ ނ ެ ވންތަ ރަސްގެފާ ު އވީ ދަރުމަ ަ އ ބިނާކުރެ ް ކރު މިސްކިތް ފުރަމާލޭގަ ި ފުރަތަމަ ހު ު ވނު ހުކުރު މިސްކިތް ރ ު ޅށް ބިނާކު ެ ނގެ ޢަމުރުފު ަ ގނީ ،މިރަސްގެފާ ު ށ އެނ ެ ނނަ ް ޑމެ ް ޅގަނ ު އ ު މިކަން ަ ވގެން، ބައު ެ
ލޠާން އައްސު ް
މދު އަޙު ަ
ނ ޝިހާބުއްދީ ް
ލ ް ހކުރު މިސްކިތެއް އަ ު އ ު ނގަ ި އެތަ ު ހ ށފަ ު އވުމަ ް ނ ބިނާކުރެ ް އ އެމިސްކިތުގަ ި އ ނ ި ރަސްގެފާ ާ
ވ ބެހެއްޓެ ި ގ ނ ެ އެރަދު ް
ފިލާގައި، އަޚު
ތ ނ ަ ދަރުމަވަ ް
"ސިރީކަލޯ"
ގ ެ
ވޒީރު ޝަނި ި އަމުރުފުޅަށް އަލް ަ ޒ ފުރަތަމަ ހުކުރު ވރާ ާ ވ. ވތީއެ ެ ހކަ ލިޔެފައި ާ މިސްކިތް ބިނާކުރެއްވި ވާ ަ ށ މެދުޒިޔާރަތުގެ ދޮރޯ ި
ނނަށް މ ް ޅގަނޑު ެ އަ ު
އވާ އެނގިފަ ި
ގއި، ގޮތު ަ
ނނަށް ސކަލެކެވެ .ނިކަމެތި ް ހޔޮ ރަ ް ލޤު ެ ވރި ،ޚު ް ދން ެ ދﷲ އަކީީ ، ނ މުޙައްމަދު އިބްނު ޢަބް ި ޠ ް އައްސުލް ާ ވ ޅ ކުރެއް ި ދވަން މަސައްކަތްޕު ު ގ ހެޔޮކަން ހޯއް ަ ރ އާޚިރަތު ެ ވ ެ ޔއަށް ު ވއި ،ދުނި ެ ނ ަ ގން ަ އ ަ ވޑަ ި ހވެ ަ އެ ީ ލ ށއި ހި ޭ ނނަ ާ ހ ް މގެ މީ ު ވނީ ،ތި ާ ފއި ަ ވއި ަ އ ކުރައް ަ ތ ް އ ކަންތައް ަ ނގެ ރަސްކަމުގަ ި ރަސްކަލެކެވެ .މިރަދު ް ނނަށް މީހު ް
އ ލ ި އވައި ޢަދު ާ ހަމަހަމަކުރަ ް
ނވެ. ފން ެ އިންސާ ު
ދނުގެ ީ
ޤވާޢިދުތައް ަ
އ ވ ި އކުރައް ަ އ ު ަ
ގ މ ެ ވ .ރަސްކަ ު ވއެ ެ ދން މަސައްކަތްޕުޅު ކުރެއް ި އވުމަށް އެރަ ު ވއިދެ ް ނގެ ޙުކުމްތައް ފިލުއް ަ ނށް ދީ ު މީސްތަކުން ަ އވެ. ޤާ ޫ އވި ެ ވއިލެ ް ނއްތަ ަ ރތައް ަ ބދުތަކާއި ވޭ ު ނގެ ު ރގެ ދީ ު ވއި ،ކު ީ ހއްދަ ަ ނނުތައް ަ
އވެ. އވި ެ ސކިތްވެސް ބިނާކުރެ ް ސގެފާނު މި ް މވަންތަ ރަ ް ރސްކަމުގައި ،މާލޭގެ ދަރު ަ ނގެ ަ މިރަދު ް އސްފަ ި ގން އަ ި ވ ެ ވ ެ އަދި ،ރި ާ ނވައި، ގން ަ އ ަ ނ ވަޑަ ި ށ ޚުދު ރަދު ް ނދޫއަ ް ޅ ނިލަ ް ތ ު ލންދެއަ ޮ ތގައި ،ނި ަ އވާ ގޮ ު ވ. ވއެ ެ ނކުރެއް ި ވސް ހުކުރު މިސްކިތެއް ބި ާ ގއި ެ ވއި ،އެރަށު ަ ލމް ކުރައް ަ އެރަށް އިސް ާ އ ގ ި ކމުގައި 1063 ،ހަ . ވނަ( ގެ ރަސް ަ ރ )އެއް ަ ނ އިބްރާހީމް އިސްކަންދަ ު ޠ ް އައްސުލް ާ އވާ ގޮތުން، އވައިފަ ި އ ލިޔު ް މސްކިތު ފިލާފަތްކޮޅުގަ ި ޔފައިވާ ސ .ގަމު މާ ި ލ ެ ) 1652މ .ގައި( ި މިސްކިތް
މުޤައްދަސް
ފަދަ
ނތަން ތަ ް
ހއްޓުމަށް ބެލެ ެ
ގ ށން ބޯ ަ ވންތަ ރަސްގެފާނު އެކި ބިންބިމާއި ރަށްރަ ު ދަރުމަ ަ ގ ގ ތާރީޚު ެ ޖ ެ ހރާއް ޭ ޤޙުކުރެވުނު ދިވެ ި ތން ީ އވެަ " . ސވި ެ ހަމަޖެއް ެ މިފޮތުން
ތންކޮޅު" ތަން ަ
ށ ނނަ ް އަޅުގަނޑުމެ ް
މަޢުލޫމާތު
އ ޠން މުޙައްމަދު އިބްނު ޢަބްދިﷲ ،ދީނާ ި ގއި ،އައްސުލް ާ ލިބޭގޮތު ަ ލ ބަރަކާތު ދވީ އަބު ް ގން ެ މން ެ ނގަވަ ު ކންތައް ހި ް ޔގެ ަ ދުނި ޭ ނ އ ް ވ .މިފަދަ ި ނނެ ެ ގ ލަފާފުޅުގެ މަތި ް ނ ެ ޔޫސުފު އަލްބަރުބަރީގެފާ ު ނ ވތަނާ އެމާތް ކަލޭގެފާ ު ވސްކޮޅެއް ީ ގވާތާ ދު ަ ހން ަ ރަސްކަން ި ޖއެވެ .މިކަ ޭ ތ ރ ު ލވުނީ މެދުޒިޔާ ަ ލގެފާނު ފަސްދާނު ެ ވއް ެ ވހާރަ ެ އަ ަ އވެ. ތެރޭގަ ެ
މިއީ،
ސބަބަށްޓަކައި އެ ަ
ހން ދިވެ ި
ސ ވ ް އބަދު ެ ަ
ނ މ ް ޙތިރާމާއެކު ބަލަހަށްޓަ ު މާތްކޮށް ހިތައި ،ވަރަށް ލޯތްބާއި އި ް ޅ ޔސުފުލް ބަރުބަރީގެ މަހާނަފު ު އަބުލް ބަރަކާތު ޫ
ކވެ. ނދާ ތަނެ ެ ގެ ް
ގ މ ެ ނގެ ރަސްކަ ު ރސްރަސްކަލު ް ނގެ ަ އޒަމާ ު ގންެ ، މޢުލޫމާތަށް ބަލައި ެ ގއިވާ ަ އިސްދޫ ލޯމާފާނު ަ ށ އައީ، ކން ނިމުމަކަ ް ފނުގެ ރަސް ަ ނތަ ރަސްގެ ާ ގނީ ،ދަރުމަވަ ް މުއްދަތު ބަލައި ހިސާބުކުރުމުން އެނ ެ ށ ވހަކަ ް ސއު ީ ަ ނކުރައްވާތާ ދން ރަސްކަ ް ގއި އެރަ ު ވނޭ ފަދައިން ،އިސްލާމްދީނު ަ އ ާ ނނެވިފަ ި ކުރީންވެސް ދެ ް އ ެ ނވަ ި ނ ަ އގަ ް ޑ ި ހކު ހުކުރުން ފައިބައިވަ ަ ވ ަ ތގައި ހުކުރު ދު ަ ވގޮ ު ވ .ބުނެ ޭ ށ ގން ،ޙައްޖަ ް ހން ކަމެ ެ އަހަރު ވީފަ ު އ ޏ ް ޔ ދޫން ެ ދހި ެ ގތުމުން "އު ު ދ ަ ގން ި އ ަ ރވަޑަ ި ނވަކަށް އަ ާ އތް ަ އއިސް ޮ ށޓަކައި ،ބޭރުން ަ އގަތުމަ ް ވަޑަ ި އ އގަ ި ނވެ ް ޖއެވެ .އާދެ! ބާރަށްދުވާ ަ ނ ޣައިބުވެއް ެ ތ ް ގސް މީސްތަކުންގެ ލޯމަ ީ އ ޮ ނއު ދުވެފަ ި ފަދައިން" ަ ނ ގ ް ވވެ ެ ވހަކަ ރި ާ ރގައި އޮބާލި ާ ނ ެ ނތިބި މީހު ް ތމުން ،ބަލަ ް އގަ ު ފުރާވަޑަ ި އގެ ތެ ޭ ޅ ް ކޑަ އިރުކޮ ެ ގ ލޯމަތިން ު ނމުމަކަށް ި ށ ފަހު ،އެރަސްކަން އގަތުމަ ް ރވަޑަ ި އރަދުން ފު ާ ނވެެ . ނ ެ ނވެސް މިފަދައި ް ވ ީ އ ާ އައިސްފަ ި އވެ. އައީ ެ
ހން އގެފަ ު ޭ
ރސްކަމަށް ަ
ގތީ، ޑއި ަ ވވަ ަ އިސް ެ
ދަރުމަވަންތަ
ގ ނ ެ ރސްގެފާ ު ަ
އުޚުތު،
ނވެ. ލ ް ގގެ ދަރިކަ ު މުލީމާވާކިލެ ެ ދން ެ މހާރަ ު ރނަ ަ ބވަނާބަ ަ ނ މުތެއި ކަލަމިންޖާ ސިރީ ަ ޠ ް ނ އައްސުލް ާ
ދ ޙއްމަ ު ނސީމާ މު ަ ަ ރ މޝީ ު ޞ ު ޚއް ަ ރކަޒުގެ ާ މ މަ ު ޤައު ީ