(Selanik dönmesi Cavit Bey) yanınızda kalsın da dumandan tereyağı çıkaran malî ve iktisadî dehasiyle devletin para derdine merhem olmakta devam etsin... Bu fikrin içinde bir de akıbetleri meçhul ve pek vahîm olan Đttihatçıların, yeni hükümette nazik bir köprübaşı noktasını tutarak kendilerine destek aramaları taktiği var... Padişah bu teklife razı gibi duruyorsa da Tevfik Paşa asla yanaşmıyor ve ittihatçıların topyekûn tasfiyeleri prensipini müdafaa ediyor. Tevfik Paşa, kabinesini kurmak için bir hafta uğraşıyor, geceli gündüzlü saraya gelip gidiyor ve Padişah ile aralarındaki münasebet o kadar mahrem tutuluyor ki, Mabeyinden hiç kimse, hiç bir şey sezemiyor. Başkâtip Ali Fuat Türkgeldi; hemen bütün saray esrarını ayakları altına serilmiş görmeye alışan mâbeyn havasındaki bu bilgisizlikten o kadar hayrettedir ki, vaziyeti Sultan Vahidüddin'in karakteriyle izaha çalışmaktan başka çare bulamaz: «— Sultan Vahidüddin'in garip bir mizacı vardı. Bir takım hususatta ve ezcümle kabine tebeddülatında bazen her şeyi söyler, bazen de her şeyi ket-nıederdi (gizlerdi). Bazı kere dahi bir işin evveliyatı yerine neticesini söyleyip iki ucu bir araya getirilmedikçe işin mahiyeti anlaşılmazdı.»
ĐLK KABĐNE VE MONDROS MÜTAREKESĐ Sır saklamayı bilen bir padişah karşısında böylece apışıveren Mâbeyn zekâsı, birdenbire, «evveliyat dediği sebep safhasını anlamadan, yeni Hünkârın kurduğu ilk hükümet olarak, eski Bahriye Nazırlarından ve «Yâver-Đ Ekrem» îzzet Paşanın, Sadrazamlığa getirildiğini ve yeni kabineyi teşkile memur edildiğini hayretle görüyor. Ya, ne oldu Tevfik Paşaya? Meçhul!.. O sıralarda Padişah, saltanat değişikliği dolayısiyle Millî Meclisi toplantıya davet etmiş ve Başkâtibinin ifadesiyle «Đlk ve son defa olarak» Mecliste görünmüştür. Padişah bildirilerinin, Sadrazamlığından beri Talât Paşa tarafından Meclise okunması âdet olmuştur. Bu defa da Hattı o okumuş, okuma bitince Sultan Vahidüddin locasından inmiş, gayet vekarlı adımlar atarak kürsüye yürümüş, çıkmış; ve şu âna kadar tipi ve hâli üzerinde kaydettiğimiz rivayetlere aykırı şekilde, gözlerini yummaksızın ve ses tonunu düşük tutmaksızın, «gür ve metin bir sesle» meb'uslara demiştir ki: «— Şer-i Şerif (şeriat) ve Kanun-u Esası (Anayasa) ahkâmına riayet ve vatan ve millete sadakat edeceğime yemin ettiğim gibi, sizden de yemin talep ederim!» Bomba tesiri!.. Bir ân, herkes donmuş gibi!.. Böyle bir çöküş ânında Padişah, artık modalaştırıldığı gibi, millet tarafından sadakat yeminine davet edilirken, kendilerini millet yerine koyanlardan da aynı yemini istiyor. Daha doğrusu, gerçekte yeminin, kendilerini millet yerine koyanlara düştüğünü ve asıl zulüm ve hak yıkıcılığının onlar tarafından gelmek ihtimalini ihtar ediyor! Đttihatçıların son günlerindeki bu tablo Meclisin Çılgınca alkışlariyle kapanmış ve bir zamanlar Đttihatçıların gözbebeği ve Hanedanın can düşmanı, sadece şahsî hırs ve menfaat düşkünü Ahmed Rıza, son devrelerde Đttihatçılarla arası açıldığı, onlardan beklediğini bulamadığı ve o yüzden Veliahtlığında Vahidüddin'e kapılandığı için Ayan Reisliğine getirilmiştir. Talât Paşa da istifa etmiş ve komitenin kolu kanadı kırılmış bulunduğundan bu tâyine kimsede itiraz mecali görülmemiştir. îzzet Paşa; hükümeti teşkile memur kılınınca, birkaç gün süren hazırlık ve hususiyle Şeyhülislâm mes'elesi üzerinde uzun çekişmeler neticesi, nihayet kabinesini kurabildi. Şeyhülislâmlığa Dağıstanlı Ömer Hulusi Efendinin getirildiği yeni kabinede, dikkate değer isimler, Maliyede alıkonulan Cavit Beyle, Dahiliyeye memur edilen Fethi Bey (Cumhuriyet dev-rûıin Fethi Okyar'ı) ve Bahriyeye verilen Rauf Bey (Hamidiye kahramanı Rauf Orbay)dan ibarettir. Sultan Vahidüddin'in, mütareke isteyen müttefiklerine uyarak harbi durdurma teşebbüsüne hüviyeti bakımından müsait bir (transit - aktarma) hükümeti olarak kurduğu bu kadro Đttihatçı bulaşığı ve Đtilâfçı karışığı bir yamalı bohça tecrübesidir ve felâketten sonra vatanı içeriden ve dışarıdan kurtarıcı bir rol oynamak gücünde; değildir.