BKFilosofie april 2022 by Redactie Boekenkrant

APRIL 2022, NO. 7 – DE BESTE BRON VOOR FILOSOFISCHE BOEKEN

INTIEME VREEMDEN

Met Paul Verhaeghe, de taal van Nietzsche en kinderfilosoof Fabien van der Ham

2 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

VOORAF

MIRJAM OLDENHAVE

De Scootmobiele Eenheid Het Kinderboek van de Maand van de Filosofie is dit jaar geschreven door Mirjam Oldenhave, bekend van de serie over Mees Kees. In De Scootmobiele Eenheid volgen we een groep van vier kinderen die te veel gespijbeld hebben en daarom in hun vakantie voor straf bij stichting Basta afval moeten rapen in het park. We stelden Mirjam enkele vragen.

maar bij nader inzien denk ik dat ik op alle hoofdpersonen een beetje lijk. Maar ik heb nooit gespijbeld, ik vond het veel te leuk op school. Ik herken ook veel van mezelf in Astrid, de begeleidster bij stichting Basta waarbij de kinderen in hun vakantie zitten. ‘Ik ken een jongen die zich altijd eenzaam en onhandig voelt in welke

oe was het om deze opdracht van de Maand van de Filosofie te krij gen? En had je direct een idee rondom het thema van de Maand van de Filosofie ‘intieme vreemden’? ‘Ik was eerst nogal verbaasd, maar uiteindelijk zeer vereerd. Zodra het thema genoemd werd, door filosofe Marli Huijer, had ik een associatie en die heeft uiteindelijk tot De Scootmobiele Eenheid geleid.’ RUUD POS

Eerder schreef je de boeken over Mees Kees, waarin de ver halen van een klas naar voren komen. In De Scootmobiele Eenheid komen de vier kinderen net zo realistisch over. Heb je jonge proeflezers? ‘Ik vind groepjes kinderen heel interessant. De codes zijn meestal glashelder, zoals de hiërarchie binnen die groep, de rolverdeling, de algemene sfeer, enzovoort. Ik had altijd jonge proeflezers, maar die zijn nu twintig jaar en ouder.’

groep dan ook. Voor hem was de lockdownperiode een openbaring, hij heeft er met volle teugen van genoten. We zagen hem allemaal opbloeien. Het is een vrolijke, positieve jongen, zolang hij maar niet in een groep hoeft te zitten. Hij was mijn inspiratiebron. Ik wilde mezelf ervan overtuigen dat het heel soms beter is voor een kind om gewoon lekker alleen te blijven en thuis de lessen te volgen.’

KOOS BREUKEL

Mirjam Oldenhave, De Scootmobiele Eenheid, illustraties: Rick de Haas, Stich ting Maand van de Filosofie i.s.m. Uitgeverij Querido, 112 pagina’s (€ 12,50)

‘Het is een vrolijke, positieve jongen, zolang hij maar niet in een groep hoeft te zitten’

RICK DE HAAS

Het boek past qua thema hele maal bij de jeugdige doelgroep: school, spijbelen, groeps vorming en eenzaamheid. Lijk je op een van de hoofdper sonen en zo ja, welke? ‘Ik wilde dit eerst ontkennen,

3 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

REDACTIONEEL

DENKERSVRAAG

Intieme vreemden

Kun je een vreemde zijn voor jezelf? We vroegen het aan drie Jonge Denkers, filosofieleerlingen uit het voortgezet onderwijs met een scherpe pen.

Wat kan de filosofie doen in tijden van oorlog? Het is een vraag die steeds door mijn hoofd schiet. Heeft het zin om te denken? Kunnen we niet beter iets doen? Ik zat in de trein en scrolde door het nieuws. Ik zag een Oekra ïense vrouw in een schuilkelder haar pasgeboren dochtertje in haar armen nemen. Een man op een station afscheid nemen van zijn dochtertje, niet wetend of hij haar ooit nog terug zou zien.

Merel Hoffmann (Stedelijk Dalton Lyceum, Dordrecht) ‘Jezelf zijn lijkt iets wat onbewust gaat, je handelt veelal uit instinct. Toch zitten er daadwerkelijk gedachtes achter je acties. Deze gedachtes, die uiteindelijk leiden tot de keuzes die je maakt, zijn iets van jouzelf. Ook al veranderen gedurende je leven constant jouw omstandigheden, relaties en lichamelijke conditie, de kern waaruit deze keuzes voortkomen, blijft hetzelfde. Deze kern zal groeien en vernieuwen naarmate je ouder wordt. Toch zal hij nooit volledig kunnen veranderen. Er zal altijd een deel van jou hetzelfde blijven en volkomen vertrouwd aanvoelen. Kun je dus een vreemde zijn voor jezelf? Naar mijn idee niet. Vernieuwend misschien, maar volledig vreemd zal je nooit voor jezelf zijn.’

‘De levens van mensen ver weg kwamen opeens heel dichtbij’ De levens van mensen ver weg kwamen opeens heel dichtbij. Hield ik mezelf voor de gek dat ik intimiteit met deze vreem delingen voelde? Ik zat immers in een trein, in een ander land, duizenden kilometers verderop. Ik legde mijn telefoon weg en las het mooie boek van Wolfram Eilenberger, waarin vier filo sofen in de jaren dertig met dezelfde soort vragen worstelen (p. 15). Hannah Arendt zag de mensenrechten steeds opnieuw geschonden worden. Joden waren nergens echt welkom. Haar weerwoord daarop was dat menselijkheid en waardig heid niets met landsgrenzen te maken mogen hebben. Verschil len zijn minder belangrijk dan onze overeenkomsten. Al hielp dit inzicht de Oekraïe ners natuurlijk niet, het bood me wel troost. Filosofie kan in elk geval helpen scherper over de oorlog na te denken. En inti miteit met vreemden voelen is heus zo gek nog niet. Laura Molenaar Redacteur BKFilosofie laura@uhb.nl

Eline Fennis (Hermann Wes selink College, Amstelveen) ‘Ik denk dat je wel een vreemde kunt zijn voor jezelf. Wanneer je als baby wordt geboren, kom je terecht in een vreemde wereld. Ook jijzelf bent dan nog vreemd voor jezelf. Gedurende je hele leven ontdek je steeds meer dingen over jezelf. Je komt er langzaam achter wie je bent. Maar die ontvreemding is nooit helemaal klaar. Je ontwikkelt en verandert de hele tijd. Als je denkt iets over jezelf te hebben ontdekt, merk je dat het eigenlijk maar schijn is. Die ontdekking is nooit helemaal klaar. Oftewel, je bent altijd een vreemde voor jezelf, ondanks dat je gedurende je leven jezelf probeert te ontvreemden.’ Suus Zethof (Het 4e Gymna sium, Amsterdam) ‘Stel je eens je beste vriend voor. Hij is er altijd voor je en hij weet precies wat je nodig hebt. Op een gegeven moment wordt hij afstandelijker. Het lijkt alsof hij meer om anderen geeft dan om jou. Je wilt weer de waarde van jullie vriendschap terug. Ben jij dan degene die moet veranderen om de waardering van hem terug te krijgen? Langzaam, misschien onbewust, ben je aan het veranderen om zijn liefde terug te krijgen. Op een gegeven moment kun je geen onderscheid meer maken tussen wat echt bij jou hoort en wat je hebt overgenomen van die vriend. Je bent jezelf kwijtgeraakt, waardoor je een vreemde van jezelf bent geworden.’

IN DEZE KRANT

SANDER VERHAEGHE

PAUL VERHAEGHE 4 Kunnen we echt intiem zijn met anderen, en met onszelf? Paul Verhaeghe vertelt over zijn essay voor de Maand van de Filosofie. ANTON DE KOM 7 In Anangsieh tories hervertelt Anton de Kom de sprookjesachtige en filosofische verhalen over de spin Anangsieh en brengt het Suriname van zijn tijd tot leven. FILOSOFIE OP REIS 8 Filosofiestudenten Dennis Prooi en Dirk-Jan Laan liftten van Rotterdam naar Hong Kong en schreven een ode aan het onderweg-zijn. FILOSOOF TIPT 13 Fabien van der Ham tipt drie boeken om te filosoferen met kinderen. VRIJHEID 14 In de jaren 1933-43 stonden vier filosofen voor de vraag: hoe kun je als filosoof omgaan met geweld en onderdrukking van de ergste soort? NIETZSCHE 16 Twee heel verschillende boeken laten zien dat Nietzsches cryptische taalgebruik onmogelijk van zijn ideeën te scheiden is. SOCRATESBEKER 18 De vijf genomineerden van de Socratesbeker 2022 vertellen over hun boek. EN VERDER Agenda Column Paul van Tongeren Prijsvraag Colofon

22 23 23 23

4 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

PAUL VERHAEGHE

SANDER VERHAEGHE

‘Er zijn twee krachten in ons aan het werk: de ene duwt ons richting versmelting, de ander richting autonomie’

5 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

INTERVIEW

Wat als we een vreemde worden voor onszelf? Kunnen we echt intiem zijn met anderen, en met onszelf? Volgens Paul Verhaeghe kunnen zelfs onze meest intieme banden – die met ons lichaam en onze identiteit – af en toe vervreemdend zijn. Door Laura Molenaar ‘Het is een van de intiemste banden die je met iemand kunt hebben,’ zegt klinisch psycholoog en psychoanalyticus Paul Verhaeghe over zijn relatie met zijn jongste kleinkind Aiko, nu drie maanden oud. Zijn essay voor de Maand van de Filosofie van dit jaar is aan haar opgedragen. Het essay heeft dezelfde titel als het thema van de Maand: ‘intieme vreemden’. De relatie tussen Verhaeghe en Aiko is tegelijk intiem en vreemd. ‘Aiko is zo dichtbij, er is een ervaring, een resonantie, die snel het gevoel geeft van intimiteit. Maar tezelfdertijd kun je niet met haar praten.’

Paul Verhaeghe, Intieme vreemden, Stichting Maand van de Filosofie i.s.m. Uit geverij Lemniscaat, 80 pagina’s (€ 4,99)

Paul Verhaeghe (1955) was voor zijn pensioen hoogleraar aan de universiteit van Gent. Daarnaast heeft hij een psychoanalytische praktijk. Hij analyseert niet alleen mensen, maar ook relaties en de maatschappij, in boeken als Identiteit (2012), I ntimiteit (2018) en Houd afstand, raak me aan (2020). Intimiteit gaat volgens Verhaeghe altijd gepaard met potentiële vervreemding. ‘Je bent alleen maar intiem met iemand die je goed kent en vertrouwt. Tezelfdertijd is het net niet intiem genoeg. Vroeg of laat moeten we vaststellen dat we degene met wie we intiem zijn niet zo goed kennen als we dachten.’

Denkt u dat echte intimiteit onmogelijk is? ‘Nee, ik ben wat dat betreft geen pessimist. Maar intimiteit is begrensd, je bent gedurende een bepaalde periode intiem met iemand, en dan weer een tijdje minder of helemaal niet. Dat heeft te maken met twee krachten die in ons aan het werk zijn: de ene duwt ons richting versmelting, de ander in de richting van autonomie.’ Hoe gaat dat in zijn werk, intimiteit en tegelijk vervreemding? ‘Je kunt dat op een aantal verschillende manieren invullen. De meest fundamentele manier is de intieme verhouding die we met ons lichaam hebben. Maar dat lichaam zorgt ook af en toe voor de nodige verrassingen, ook daar schuilt meteen een aspect van vreemdheid in. Denk aan de kloof tussen lichaam en geest, een belangrijk thema in de filosofie. Dat toont al dat er geen vanzelfsprekend samenvallen is. ‘Pas als ons lichaam van zich laat horen, als we pijn of genot voelen, ervaren we onze intieme band met ons lichaam. Dan wordt de verdeeldheid tussen lichaam en geest plots opgeheven.’ In die zin kunnen we ook een vreemde zijn voor onszelf. Wat voor gevolgen heeft dat? ‘Als we dan de overstap maken van het lichamelijke naar het psychologische, dan gaat het over de vraag: wie ben ik? De

vraag naar identiteit. Je hebt ook een intieme verhouding met jezelf. Als we daarmee in de knoop geraken, en dat gebeurt af en toe, dan moeten we vaststellen dat we onszelf niet zo goed kennen. Dan hoor je van die typische uitingen: “Ik was mezelf niet”, of “Ik was teleurgesteld in mezelf”. Het lijkt voor de hand te liggen dat we onszelf het beste kennen, maar dat blijkt niet het geval te zijn.’ Volgens Verhaeghe ligt je identiteit niet vast bij je geboorte. ‘Onze identiteit verschuift voortdurend. Het is een illusie om te denken dat je onveranderlijk bent. De bouwstenen voor onze identiteit worden aangereikt door de buitenwereld. Onze originaliteit ontstaat in de keuze tussen die verschillende bouwstenen.’ Als je vervreemd raakt van jezelf, betekent dat dan dat je een nieuw bouwsel moet maken? ‘Ik denk dat iedereen in de loop van zijn of haar leven wel meemaakt dat bepaalde identiteitsconstructies waar we ons een tijd goed bij gevoeld hebben, op een gegeven moment niet meer voldoen. Dan heb je meestal een soort persoonlijke crisis, waarna je op zoek gaat naar nieuwe bouwstenen. De toetssteen daarvan is vaak ons lichaam, dat aangeeft dat we ons niet meer goed voelen.’ Het lichaam is belangrijk voor intimiteit, zegt u. Wat bete kent dat voor ons, na twee jaar corona? ‘Ik denk dat we nog nooit zo hard gevoeld hebben welk een nood we hebben aan lichamelijk contact, naar intimiteit. De samenleving duwde ons in de richting van afstand houden, en dan voel je de kracht die de andere kant op trekt des te meer.’ April, de Maand van de Filosofie, staat in het teken van ‘intieme vreemden’. Kijk voor meer info op www.maandvandefilosofie.nl

Recent verschenen filosofie-uitgaven

Søren Kierkegaard, Afsluitend onwetenschappelijk naschrift

Een leven als ‘man of letters’, Biografie van David Hume Ton Vink

Kleine denkoefeningen Een tweede keuze uit de onuitgegeven essays 1953-1956 Cornelis Verhoeven

Als alle vertrouwen wegvalt, Over de waardering van het burgerschap Sybe Schaap

De mythen van Plato Verhalen voor alle tijden Bert van den Berg en Hugo Koning

Thomas van Aquino, Wat maakt gelukkig? Vertaald door Niko Schonebaum

www.damon.nl

7 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

RECENSIE

ANTON DE KOM

Tories over monsters Weet je nog dat je vader weleens vertelde over zijn oma, die hem verhalen voorlas over spoken die de straten van Paramaribo ’s nachts onveilig maakten? Misschien was het alleen mijn vader. Zoals hij het vertelde, zag ik voor me hoe hij op de grond in kleer makerszit aandachtig luisterde, net zoals ik dat deed als ik mijn vader hoorde vertellen. De bundeling Anangsieh tories van Anton de Kom bracht al die nostalgie terug. Door Oglaya Doua In feite was het een soort inception. De verhalen van mijn vaders oma waren ook mijn verhalen geworden. Ook al was ik pas veertien toen ik voor het eerst naar Suriname ging, ik kon me helemaal voorstellen hoe Paramaribo eruitzag door de verhalen van mijn vader. Het lezen van Anangsieh tories heeft hetzelfde effect. Als je wilt weten hoe de avondbries in de hoofdstad van Su voelt, hoef je niet per se een vliegticket te boeken: ‘Intussen piepen de krekels dat het tijd was voor de kinderen om ter ruste te gaan. De maan beklom de toppen van de goudbergen. De zilveren glanzen kusten de groene boomkruinen.’

Anton de Kom, Anangsieh tories, Uit geverij Atlas Contact, 168 pagina’s (€ 20,00)

De verhalen in Anangsieh tories, die elke Surinamer kent, gaan over de slimme, gewiekste spin Anangsieh die nooit verliest. De Kom geeft zijn eigen twist aan de bekende legendes, vaak met een filosofische inslag, maar behoudt bekende elementen. Behalve dat de orale traditie van het doorgeven van deze verhalen nog steeds voelbaar is, is de spin nog steeds iedereen te slim af. De special touch van De Kom zit hem vooral in de verbeeldingskracht die zijn beschrijvingen oproepen en de verklaringen zoals waarom een bepaalde plek tot op heden dor en schraal is (dat heeft iets te maken met het monster Asihmah). Het feit dat Anton de Kom in 1933 uit zijn vaderland werd verbannen en in Nederland deze Anangsieh tories vertelde aan zijn kinderen, laat zien dat De Koms liefde voor zijn land

nog altijd in stand bleef. Hij hield van Suriname en dat merk je aan alles als je Anangsieh tories leest. De beschrijvingen (inclusief toffe tekeningen) van de dieren, het landschap

De verhalen in Anangsieh tories gaan over de slimme, gewiekste spin Anangsieh, die nooit verliest.

en de mensen zijn met zoveel aandacht en zo poëtisch opgeschreven, dat je bijna niet kunt geloven dat De Kom zich niet in Suriname bevond toen hij deze verhalen opschreef. Anangsieh tories is niet altijd makkelijk om te lezen vanwege het ouderwetse Nederlands en daarom kost het soms de nodige concentratie en doorzettingsvermogen om erbij te blijven. Maar het boek is zeker de moeite waard om een goed beeld te krijgen van het ‘land van de eeuwige zonneschijn’.

8 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

INTERVIEW

PROOI EN LAAN

Een ode aan onderweg-zijn Filosofiestudenten Dennis Prooi en Dirk-Jan Laan schreven Een filosofie voor het onderweg-zijn, waarin zij, met veel filosofische vragen en overwegingen, hun reis van Rotterdam naar Hong Kong optekenen. Al kwam dat filosoferen er eigenlijk pas echt bij, toen ze besloten hun reis op papier te zetten. ‘Het is de filosofie zelf die op reis gaat,’ zeggen de beide auteurs. Door Antal Giesbers

Dirk-Jan Laan en Dennis Prooi, Een filosofie voor het onderweg-zijn, Uit geverij Noordboek, 208 pagina’s (€ 20,90)

Dennis wilde leerkracht worden, maar toen hij met filosofie in aanraking kwam, liet hem dat niet meer los. DirkJan wist vanaf jonge leeftijd al dat nadenken zijn roeping was. Ze kwamen elkaar tegen tijdens hun filosofiestudie in Rotterdam, werden huisgenoten en vrienden, en ontdekten nog een andere passie die ze samen deelden: voetreizen. ‘Je hebt die klik, omdat alleen een voetreiziger precies begrijpt wat je bedoelt,’ zegt Dirk-Jan. ‘En we weten inmiddels wel dat de meeste filosofen een enorme hekel aan reizen hebben, wat ze eigenlijk alleen doen als ze naar een conferentie gaan.’ Ze hadden weleens het idee geopperd om met z’n tweeën rond de wereld te liften, maar dat bleef bij borrelpraat. Tot DirkJan het opeens weer ter sprake bracht, vertelt Dennis: ‘We zaten bij de vijver op de campus, toen Dirk-Jan opeens riep: “En, gaan we nou nog liften?” Het idee was te mooi om niet uit te voeren, dus heb ik meteen “ja” gezegd. Een maand later stonden we langs de weg.’ Toch was het meteen duidelijk dat het geen rondje wereld zou worden, vertelt Dirk-Jan. ‘Voor mij ging het om het liften: op het moment dat we met dat liftbord in Rotterdam stonden, had ik mijn doel al bereikt. Maar Dennis wilde graag naar zijn vriendin, die in Hong Kong woont.

Dus dat werd ons einddoel.’ Gaf Dirk-Jan de aanzet tot de reis, Dennis was degene die voorstelde om daar een boek over te schrijven. ‘We gingen zeker niet op weg met het idee om er een boek over te schrijven. Maar tijdens de coronacrisis stuurde ik Dirk-Jan een eerste aanzet. Dat vormde het begin van een correspondentie waarbij we elkaar om de week drie of vier bladzijden toestuurden.’ Ging dat goed, samen schrijven? ‘We hebben andere ideeën, maar dezelfde sensibiliteit,’ zegt Dirk-Jan. ‘Ook onze herinneringen wijken wel van elkaar af, en waren soms met elkaar in tegenspraak. Dat hebben we niet proberen op te lossen: het is meer een dialoog: wat er echt gebeurd is, die vraag is niet interessant.’ Als het doel van de reis geen boek was, waren er dan andere verwachtingen? ‘De reis was niet bedoeld om grote filosofische gedachten en gesprekken op te leveren,’ zegt Dirk-Jan. ‘We hadden niets gepland, er waren geen plaatsen die we wilden bezoeken. We lieten het gewoon gebeuren. De reis had een sterk element van ontvankelijkheid: niet je wil eraan opleggen, maar het laten gebeuren.’ Voor wie is het boek bedoeld? ‘Niet per se de academisch geschoolde filosoof,’ zegt Dennis. ‘Het is voor een breder publiek. Voor mensen die ervaring heb-

ben met reizen en snappen dat het lastig is antwoord te geven als ze je bij thuiskomst vragen: “En? Was het leuk?”’ Waar zou het boek dan moe ten staan: bij de filosofie of de reisboeken? ‘Goede vraag,’ zegt Dirk-Jan. ‘Het is een liftboek, een reisboek, een avonturenboek met een focus op filosofie. Maar we hebben nergens gezegd: dit moet jij ook gaan doen. Het gaat erom te laten zien: dit is ook een mogelijke ervaring. Het is een ode aan het onderweg-zijn.’ Dennis: ‘Eigenlijk ging de filo-

9 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

‘Eigenlijk ging de filosofie zélf op reis, en wij reisden als knechtjes mee’ sofie zelf op reis, en wij reisden als knechtjes mee. In feite heb je het nu over twee reizen: de daadwerkelijke reis, en een conceptuele reis die we maakten toen we het tezamen opschreven. Door het boek zijn we over een abstract terrein opnieuw naar Hong Kong gelift. Het is

dus de filosofie die over zichzelf leert. Dat is een boeiend uitgangspunt.’ ‘Het is een manier om concepten af te bakenen,’ vult Dennis aan. ‘Je begint heel breed, en onderweg spits je bepaalde concepten toe. Dat bedoelen we met de filosofie die zelf onderweg is. Tijdens het reizen was ik lifter; tijdens het schrijven was ik filosoof. Veel academisch onderzoek is binnen de lijntjes kleuren. Nu we besloten een boek te schrijven, kon ik mijn gedachten gewoon op papier knallen! Dat werkte heel bevrijdend.’ ‘Wat mij bij het schrijven boeide,

was dat het leek op de veelstemmigheid in Wittgensteins Filosofische onderzoekingen,’ zegt Dirk-Jan. ‘Het is een proces vol tegenspraak, met standpunten die elkaar niet opheffen maar tegenkomen.’ Al schrijvend gingen de twee met elkaar in dialoog, besluit Dirk-Jan: ‘Dat is al sinds Plato een filosofisch tijdverdrijf. We hebben veel van elkaar geleerd. Natuurlijk botste het tijdens het liften af en toe ook, maar we weten inmiddels wel dat het heerlijk is als je samen de chauffeurs kunt uitkafferen die je niet meenemen.’

10 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

BOEKFRAGMENT

De boom

Govert Derix, De boom, Uitgeverij Magonia, 632 pagi na’s (€ 23,95) www.magonia.nl

In De boom heeft de natuur haar eigen taal en zet ze alles in om de wereld te behoeden voor de desastreuze gevolgen van de menselijke activiteit. Er breekt een ‘war on trees’ uit die niet alleen bomen treft, maar de hele maatschappij. Zelfs de taal krijgt klappen. Met De boom heeft Govert Derix een uitzonderlijke en profetische tekst geschreven, die nog lang zal nazinderen. In de late namiddag van die bewuste vooravond stappen drie jongens in leren jacks Bloemisterij Ads Hortus binnen. Het is sluitingstijd. Buiten sjokkende shoppers. Achter de toonbank balt bloemist Adriaan van Water resten cellofaan tot een knarsende prop. Achterin schikt dochter Mariska bloemen met dikke stampers. Met een kwinkslag die de knoestige eigenaar zelf niet kan waarderen noemen klanten de familiezaak een kliniek voor iedereen die een bloemetje buiten wil zetten. Strategisch gelegen tussen de twee basilieken van Maastricht levert Ad van Water bloemen voor bruiloften, begrafenissen, communiefeesten en aan de kapel van de Sterre der Zee. In het mergelpand met Maaslands zadeldak springt zijn achttien lentes jonge dochter buiten schooltijd bij en geeft op vrije middagen clinics bloemsierkunst. Een bloem onder bloemen, noemt haar moeder haar. Schattig om haar bezig te zien. Met al dat geknip en geschik moet ze wel uitkijken dat ze geen triggerfinger oploopt, zoals haar vader. Senior zelf liet zich op een onbewaakt moment ontvallen dat die peesverkramping kwam door de knellende ring twee vingers verderop. Mariska lijkt de onschuld zelve. Ze schat dat de drie jongens van het Landbouwbelang komen,

het vrijgevochten niemandsland aan de Maasboulevard waar ze vanavond met vriendinnen gaat intunen in een trendy party. Een voet tussen de deur, de bel blijft rinkelen, de bloemist stokt het proppen. ‘Gesloten.’ ‘O?’ ‘Voor jullie zijn we gesloten.’ Een van hen, Franse lelie in de nek, zwaait de glasdeur als een blaasbalg heen en weer dat het waait. Pa’s ogen vatten vlam. ‘D’r uit.’ ‘Gesloten? Maar wat hebben we daar? Een echte fleur du mal!’ ‘D’r — uit.’ ‘U gaat deze vrome boys toch wel van dienst zijn? Ze schikt anders als een geile godin.’ ‘Genoeg.’ Pa van Water mept de prop opzij en toont zich met drie stappen een kop groter dan de pestkoppen die hij naar penisbloem vindt ruiken. ‘Wegwezen,’ klapt hij in zijn handen. Zijn dochter schikt van schrik haar rossige haren. Haar vingers vinden elkaar op het achterhoofd. Alsof ze een licht gezien heeft begint ze plotseling poeslief te glunderen. ‘Wat mag het zijn?’ waagt ze, haar handen nog gevouwen op haar kruin. Net als ma is ze van de lieve vrede. ‘Kijk, dat noem ik nou beleefd,’ zegt de tattooboy. ‘Bloemen houden van mensen,’ zingt de jongen met adelaarsvleugels op zijn jack. ‘Witte rozen,’ roept de derde, een hand vol gouden ringen. ‘Een volle bos, boss.’ ‘Zonder prik.’ ‘Kan helemaal niet man. You can’t have the rose without the thorns.’ ‘Je bekt als literatuur, mattie.’ Alle bloemen buigen vol spanning naar het verzoek dat de bloemist niet gaat inwilligen. ‘Witte rozen? Ik dacht het niet.’ De leliejongen laat de deur los, tadám in het slot, achter

de vitrine trilt volk met volle tassen. ‘En, ouwe?’ ‘Naar buiten!’ ‘Sta je hier nou de hele dag aan die eierstokken te friemelen?’ ‘Ophoepelen of...’ ‘Of wat?’ De florist haalt uit, de adelaar geeft de deur een knietje, vader slaat in de leegte, de bel raast, als hazen springen de hamels de shopsteeg in. Vader en dochter staan als bevroren als de tattoomattie met een balletsprong nog even terugwipt, met duim en wijsvinger uit een emmer één witte pikt en met een scheet de aftocht blaast. Pa trapt tegen de emmer, Mariska in een deuk, bloemen drijven in een waaier over de vloer. Ze is al diep in de orgie als haar vader nog even naar de zaak rijdt. Het is na tienen, de wekelijkse kaartavond net voorbij, over haar hand heeft ma naar zijn uitgebluste bluf zitten kijken. Met de gifgroene stationcar door nacht en wind over verraderlijk asfalt, door de binnenstad met nauwe doorgangen, de rubberbanden die knarsend over de kinderkoppen rollen, koplampen die prooi zoeken en zich dan op hemzelf richten. Zie de mens in de schijnwerpers van zijn onnozelheid. Op de monumentale voorgevel heeft zijn levenswerk door één druipende B een betekenis gekregen die niet meer is uit te wissen. Welkom in bloemenkliniek ABortus. Als hij zijn dochter twintig minuten later naar haar slaapkamer sommeert drukt het op zijn gemoed en geweten. Wat heeft hij gedaan?

11 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

BOEKFRAGMENT

Een leven als ‘man of letters’ David Hume wist niet alleen gedurende zijn boeiende leven, maar ook bij zijn dood de gemoederen bezig te houden.

Ton Vink, Een leven als ‘man of letters’. Biografie van David Hume, Uitgeverij Damon, 456 pagina’s (€ 29,90) Verschijnt 7 april www.damon.nl

David Hume in My Own Life, kort voor zijn overlijden: “Ik heb heel weinig pijn geleden door mijn aandoening, en wat nog opmerkelijker is, ik heb ondanks de aanzienlijke achteruitgang van mijn gezondheid, nooit een moment last gehad van een vermindering van mijn geestkracht. Als ik dan ook een periode in mijn leven zou moeten noemen die ik het liefst over zou willen doen, dan zou ik weleens deze latere periode kunnen aanwijzen… Het is moeilijk om meer onthecht te zijn van het leven dan ik dat op dit moment ben…”

De begrafenis van David Hume vond plaats op 29 augustus 1776, en hoe kan het ook anders: het regende. Dat David Hume, de ongelovige, op een rustige en waardige wijze was gestorven, zat niet iedereen lekker. Zijn vrienden werden ervan beschuldigd de waarheid te verbergen: Hume zou gekweld door angst en wroeging overleden zijn. Dat kon haast niet anders. Een van de gevolgen van de daardoor heersende atmosfeer was dat er met een zekere zorg naar zijn teraardebestelling werd gekeken. Waren er geen rellen en opstootjes te verwachten bij de begrafenis van deze notoire atheïst? De begrafenisstoet werd gadegeslagen door een grote menigte. Die gedroeg zich beschaafd, al werd er volgens de overlevering vanuit het publiek geroepen “‘Ah, he was an Atheist.” Waarop

van elders de respons kwam “No matter, he was an honest Man.” In deze atmosfeer was de belangstelling voor het graf van zodanige aard en omvang dat Hume’s broer het raadzaam achtte het graf gedurende een periode van acht nachten te laten bewaken. Het begin van de wacht, om acht uur ’s avonds, werd aangekondigd met een pistoolschot dat ieder uur werd herhaald, tot aan het ochtendgloren.

BOEKFRAGMENT

Een leven als ‘man of letters’ Alle mythen van Plato opnieuw vertaald voorzien van verklarende essays. Onderstaand fragment komt uit het essay bij de mythe over de uitvinding van het schrift.

Bert van den Berg & Hugo Koning, De mythen van Plato. Verhalen voor alle tijden, Uitgeverij Damon, 208 pagina’s (€ 24,90) Verschijnt 10 mei www.damon.nl

Plato stelt in de mythe van Theuth en Ammon de Egyptische uitvinder Teuth voor als een creatieve techneut die de ene na de andere uitvinding doet. Deze worden vervolgens op nut en wenselijkheid beoordeeld door Ammon/Thamos. Theuth presenteert de uitvinding van het schrift als een echte gamechanger, ‘een middel om het geheugen en de wijsheid mee op te peppen’. Feitelijk gaat het hier niet om zo maar een middel, maar om een geneesmiddel, pharmakon in het Grieks. Theuth pretendeert niets min-

der te hebben uitgevonden dan een smart drug. Thamos denkt daar anders over. Een medicijn heeft immers niet alleen het vermogen om iemand te genezen, maar in een andere dosis kan het een mens ook ziek maken, of erger nog. Het Griekse woord pharmakon is dan ook ambigu: het kan zowel gebruikt worden om te verwijzen naar een medicijn als naar een vergif. En dat is, volgens Thamos, nu precies wat het schrift is: gif voor de ziel. Als er één platoonse mythe is goed is om mee te denken, dan is het wel dit verhaal over Theuth en Thamos. In vrijwel elke beschouwing over de gevolgen van de opkomst van het internet op de manier waarop wij lezen, denken en met informatie omgaan komt die vroeg of laat voorbij. Terwijl sommige technologieën onze aangeboren

vaardigheden en zintuigen aanvullen of versterken —denk bijvoorbeeld aan een verrekijker—, zo zijn er ook technologieën die onze gedachten en visie beïnvloeden. Nicholas Carr noemt deze laatste groep ‘intellectuele technologieën’, een term die hij aan de sociologie ontleent. Het schrift is volgens Carr zo’n intellectuele technologie, en hij leest Plato’s mythe van de uitvinding ervan als een meditatie op de verstrekkende gevolgen die de introductie van het schrift had op de manier waarop wij denken.

Denker des Vaderlands Paul van Tongeren verzorgt een herziene en uitgebreide editie van zijn klassieke Nietzsche-studie

Verkrijgbaar in de (online) boekhandel en op boomgeschiedenis.nl

“De filosofes verbreedt het beeld van de witte mannelijke filosoof die in zijn leunstoel zit na te denken.” Fleur Jongepier - Trouw ****

13 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

BKFILOSOFIE TIPT

FABIEN VAN DER HAM

Guido van Genechten, Wat zou jij doen?, Uitgeverij Clavis, 28 pagina’s (€ 9,95)

Esmé en Ron F. Meijer, Zo gaat dat niet, illustraties: Pieter W. Postma, Uitgeverij Haai, 60 pagi na’s (€ 20,95)

Annet Huizing, De zweetvoetenman, illustraties: Margot Wes terman, Uitgeverij Lemniscaat, 247 pagina’s (€ 29,99)

Filosoferen met kinderen Met filosoferen kun je niet vroeg genoeg beginnen. Maar hoe interesseer je kinderen voor filosofie? Kinderfilosoof en schrijfster Fabien van der Ham van Uitgeverij Filosovaardig weet daar alles van. Zij tipt haar drie favoriete boeken om te filosoferen met kinderen. Wat zou jij doen? ‘Met kleuters gebruik ik graag het prentenboek Wat zou jij doen? van Guido van Genechten. Het gaat over een jongetje dat op een dag wakker wordt met een gewei op zijn hoofd. Wat nu? Hij kan stil en zielig in bed blijven liggen en wachten tot het overgaat. Maar wat als het gewei er de volgende dag nog steeds zit? Wat als er niets aan te doen is? Zou het hem lukken om positief met zijn lot om te gaan? ‘“Wij zijn onze keuzes,” zei de filosoof Sartre. Met andere woorden: je bepaalt zelf hoe je met problemen omgaat. Het prentenboek Wat zou jij doen? van Guido van Genechten sluit mooi aan bij dit idee, maar dan op kleuterniveau.’ Zo gaat dat niet ‘Ik neem graag een ruimtewezen mee de klas in. Eén van papiermaché die bovendien dankzij techniek echt kan praten en vragen stellen. Het voordeel van een ruimtewezen is dat hij heel

RONALD ZIJLSTRA

goed het vanzelfsprekende ter discussie kan stellen. Logisch, want wat weet een ruimtewezen nou van het leven hier op aarde? Voor oudere groepen is het papier-maché-ruimtewezen soms te kinderachtig. Dan gebruik ik het boek Zo gaat dat niet van Esmé en Ron F. Meijer. Hierin ontmoeten een Deense Dog en een ruimtewezen elkaar en verbazen ze zich over elkaars leven. Zo kan de alien gedachten lezen en snapt hij niet dat de Deense Dog dat verschrikkelijk vindt. Ook snapt hij niets van de emoties van de Deense Dog. Die verbazing levert steeds een vliegende start voor een goed filosofisch gesprek.’

De zweetvoetenman ‘In de bovenbouw denken kinderen graag na over morele vragen. Daarom gebruik ik met deze leeftijd graag de verhalen uit De zweetvoetenman van Annet Huizing. Hierin worden echte rechtszaken besproken. Zoals over het zeilmeisje Laura, dat eerst niet en later wel in haar eentje de zee op mocht. Over de man die “Fuck de koning!” riep. Over rapper Typhoon die door de politie aan de kant werd gezet omdat hij in een dure auto reed. Uit deze zaken rijzen interessante vragen zoals: Wat als je per ongeluk de verkeerde persoon vermoordt? Heeft een hond inspraak? Mag je je eigen fiets terug stelen? Wanneer mag je iemand een knal verkopen? En mag je liegen tegen de rechter?’ Meer tips over filosoferen met kinderen? Kijk op www.filosovaardig.nl of meld je daar aan voor de mini-webinar van Fabien van der Ham over Een goudvis in de zee op 8 april.

Waarom houden mensen van horrorfilms? Kunnen we erop gokken dat God bestaat? Waarom vinden we pijn lang niet zo fijn als plezier? En wanneer houdt een eend op een eend te zijn? Minifilosofie is een boeiende staalkaart van de antwoorden op tal van levensvragen, gegeven door heel wat grote geesten uit de geschiedenis van de mensheid en nog altijd relevant. Wat zegt Camus over rebellie? Wat vindt Montagne van memento mori? En wat stelt Fanon over zwart existentialisme? Docent filosofie Jonny Thomson doet Sun Tzu’s strategie bij bordspellen uit de doeken, vat Freuds ideeën over onze ‘doodsdrift’ samen, vertelt waarom De Beauvoir het moederinstinct als een mythe beschouwde, legt uit dat je als je een gezellige avond wilde hebben Schopenhauer beter niet kon uitnodigen en trakteert ons op nog veel meer dat onze kennis verrijkt (en ons op andere gedachten kan brengen). ‘Het meeslepende, intelligente en wijze Minifilosofie bevat uiteenlopende voorproefjes van de wijsgerige denkbeelden over het bestaan, de geest en de wereld om ons heen. Stuk voor stuk voedzame hapjes filosofie die de eetlust aanwakkeren.’ – David Mitchell

15 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

RECENSIE

WOLFRAM EILENBERGER

Filosofie bestaat niet los van de maatschappij Hoe kun je als filosoof omgaan met geweld en onderdrukking van de ergste soort? Het is een vraag die Hannah Arendt, Simone de Beauvoir, Ayn Rand en Simone Weil in Het vuur van de vrijheid alle vier voor zichzelf beantwoorden. Door Laura Molenaar Arendt, De Beauvoir, Rand en Weil behoren nu tot de indrukwekkendste denkers van de twintigste eeuw. Hoewel ze verschillen, zijn er ook belangrijke overeenkomsten in werk en leven, laat Wolfram Eilenberger zien. Hij doet dat op een slimme manier: na een hoofdstuk over bijvoorbeeld De Beauvoir gaat hij over op een stuk over Rand, maar verklapt pas na een paar zinnen dat het over Rand gaat. Soms lijken de vrouwen wel telepathisch contact te hebben, hoewel ze onafhankelijk van elkaar werkten. Het boek speelt in de jaren tussen 1933–1943, waarin de politieke ontwikkelingen haast sneller gaan dan de vrouwen kunnen denken. We zien hoe ze intellectueel hun tijd proberen te duiden, en tegelijkertijd – vooral Arendt, die als Joodse vluchteling naar Amerika verhuist – het vege lijf proberen te redden.

Wolfram Eilenberger, Het vuur van de vrijheid, vertaling: W. Hansen, Uitge verij De Bezige Bij, 384 pagina’s (€ 36,99)

Vrijheid De rode draad in hun denken is het thema vrijheid. Ayn Rand maakte het communisme van de Sovjet-Unie mee, maar vertrok naar Amerika, het toonbeeld van kapitalisme. Voor haar is individuele vrijheid het hoogste goed, zoals ze die etaleert in haar beroemde roman The Fountainhead. Niet solidariteit met anderen moet in de samenleving centraal staan, vindt Rand, maar de autonome kracht van het scheppende individu (zoals bijvoorbeeld Rand die haar roman schrijft).

MICHAEL HECK

Simone Weil daarentegen verkeerde in communistische kringen. Hoewel al vroeg duidelijk was dat ze geniaal was, wilde ze geen leunstoelfilosoof worden. Ze werkte een tijd als arbeider in een fabriek, en ging daar van uitputting bijna aan onderdoor. Weil was naar de VS gevlucht, maar vertrekt bij het uitbreken van de oorlog terug naar Europa om, bijna in blinde doodsverachting, aan het front mee te vechten. Gelukkig wordt ze steeds tegengehouden; haar strijdperk wordt het papier. Denken gevormd door politiek Hannah Arendt en Simone de Beauvoir zijn misschien wel de bekendste filosofen van dit kwartet, maar interessant genoeg volgen we hen juist nog vóór ze hun grote werken schrij-

We zien hun denken gevormd worden door de politieke omstan digheden in Europa en de VS ven (De tweede sekse in het geval van De Beauvoir, De banaliteit van het kwaad voor Arendt). We zien hun denken gevormd worden door de politieke omstandigheden in Europa en de VS. Dat maakt dit boek juist zo interessant, hoewel het bij vlagen best lastig te volgen is. Het toont aan dat filosofie niet losstaat van de maatschappij, ja, er zelfs door tot stand komt. Als je geen geweer ter hand kunt nemen, dan tenminste een pen.

16 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

NIETZSCHE

Nietzsche: voor iedereen en voor niemand De Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900) is verantwoordelijk gehouden voor het antisemitisme en fascisme die de 20ste eeuw terroriseerden, en ook nu weer een opmars beleven. Twee boeken doen een dappere poging om dit beeld te kantelen, en trachten Nietzsches cryptische taal behapbaar te maken voor een breed publiek. Door Yannick Schueler Dat een eenduidige interpretatie van misschien wel de grootste Westerse denker van de 19e eeuw nog zo makkelijk niet is, weet iedereen die weleens een boek van Nietzsche heeft opengeslagen: de ‘filosoof met de hamer’ schreef in verschillende stijlen en perspectieven, cryptische aforismen en literaire vertellingen en vereenzelvigde zich al dan niet met zijn personages.

Erik Oger, Als in een honderdvoudige spiegel, Uitgeverij Pelck mans, 400 pagina’s (€ 25,00)

Verschillende perspectieven In het postuum verschenen Als in een honderdvoudige spiegel, van de Vlaamse socioloog en filosoof Erik Oger, grijpt de auteur juist deze stilistische keuzes aan als beginpunt van een zoektocht naar de werkelijke betekenis van Nietzsches geschriften. Oger betrekt naast Nietzsches boeken ook diens correspondentie in het onderzoek: om Nietzsche te begrijpen moeten we snappen waarom hij bepaalde stijlkeuzes maakte, en dus moeten we volgens Oger auteur én tekst bestuderen. De wisselende schrijfstijl van Nietzsche ondersteunt volgens Oger diens positie: het idee dat een wereld op zichzelf, dus buiten onze subjectieve beleving, onkenbaar is, en dat erover filosoferen betekenisloos is. Nietz-

sche gebruikt personages, zoals de Perzische wijsgeer Zarathoestra, om wisselende standpunten in te nemen en daarmee verschillende perspectieven op de wereld te duiden. Nietzsche was ervan overtuigd dat hij als enige ter wereld in staat was om de wereld echt vanuit meerdere perspectieven te bekijken. Nietzsche hoopte dat de lezers van de 21ste eeuw hem hierin zouden kunnen volgen. Oger toont een man die enerzijds arrogant genoeg is om bovenstaande van zichzelf te denken, maar anderzijds in bescheidenheid moet toegeven dat ieder perspectief, dus ook het zijne, onvolledig is. De taal van de moderne Westerse wetenschap en filosofie kan zich volgens Nietzsche niet in dit probleem vastbijten, en dus speurt hij naar andere vormen, die door Oger uitgebreid worden geanalyseerd. Niet af Het wordt tijdens het lezen duidelijk dat Ogers boek nog niet af was, en nauwelijks geredigeerd is: de schrijver valt nog veel

Oger toont een man die in bescheidenheid moet toegeven dat ieder perspectief onvolledig is.

in herhaling, en er mist soms een bronvermelding. Paragrafen, hoofdstukken, en zelfs het gehele boek, worden plots afgekapt. Ogers plotselinge overlijden en de wens van de uitgever om trouw te zijn aan diens visie rechtvaardigen dit in zekere zin. Maar ook Ogers schrijfstijl is niet helemaal trouw aan de belofte van uitgever Pelckmans dat de auteur ‘een uitstekende inleiding in het werk van Nietzsche’ biedt: het boek is inderdaad uitstekend, Oger is diepgravend, en schrijft meeslepend, maar zijn archaïsche woordkeuze en terugvallen op moeilijke denkers als Hegel en Heidegger maken het voor de leek een opgave om grip te krijgen op Nietzsches complexe denken. De mysterieuze Snorrie Wie het zich nog lastiger wil maken dan Pelckmans zijn kinderboekenschrijver Marc van Dijk en tekenaar Sander ter Steege. In Het ravijn van Nietzsche, het tweede deel in de kinderboekenreeks rondom Becky Breinstein, doen zij een gedurfde poging om de ideeën van Nietzsche behapbaar te maken voor kinderen vanaf tien jaar. In Domdorp verschijnt een besnorde man met een lantaarn op het schoolplein van de jonge filosofe Becky, op zoek naar iemand die de wereld aan wat hij de ‘Grote Gezondheid’

17 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

Ga zitten Becky. Let niet op de geniale rommel!

Marc van Dijk en San der ter Steege, Het ravijn van Nietzsche, Uitgeverij Ten Have, 176 pagina’s (€ 15,99)

Uit: Het ravijn van Nietzsche noemt kan helpen. Net op tijd, want kort daarna gebeuren er vreemde dingen: mensen verliezen hun verstand, een molen gaat in vlammen op, en Becky wordt geplaagd door vreemde dromen. Samen met haar beste vrienden schiet Becky de mysterieuze Snorrie te hulp om Domdorp te redden. Een heerlijk maf personage Het spannende mysterie en de kleurrijke personages zullen er – ondanks de wat gemakzuchtig cartooneske tekeningen – zeker in slagen om scholieren te charmeren en tot denken aan te zetten. De op Nietzsche gebaseerde

Evengoed is het prijzenswaardig dat Van Dijk wat van zijn jonge lezers durft te vragen. Snorrie toont zich een heerlijk maf personage dat tot de verbeelding spreekt: hij oreert in het wilde weg, en Becky snapt er vaak niets van, maar: ‘Soms zei die verstrooide professor ineens iets belangrijks en dat wilde ik niet nét missen. Je wist nooit wanneer hij ineens de WAARHEID sprak.’

Deze momenten van waarheid in Het ravijn van Nietzsche lijken Ogers punt te onderschrijven dat Nietzsches taalgebruik onmogelijk van zijn ideeën te scheiden is. In plaats van Nietzsches theorieën te verbasteren kiest Van Dijk er doorgaans voor om de filosoof letterlijk te citeren. Riskant, omdat zulke citaten de doelgroep kunnen afschrikken, maar evengoed is het prijzenswaardig dat Van Dijk wat van zijn jonge lezers durft te vragen. Het maakt het boek wellicht minder geschikt voor het slapengaan, maar des te beter voor eventuele lessen filosofie in de onderbouw.

18 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

SOCRATESBEKER

De beste filosofieboeken van het afgelopen jaar Op 23 april wordt de winnaar van de Socratesbeker 2022 bekend gemaakt. We vroegen de vijf genomineerde auteurs om in hun eigen woorden te vertellen waar hun boek over gaat, en waarom ze dit juist nú een belangrijk onderwerp vonden om over te schrijven.

Lieke Asma, Mijn intenties en ik. Filosofie van de vrije wil, Boom Uitgevers, 240 pagina’s (€ 22,50)

tief wetenschappelijk onderzoek kennis kunnen verschaffen over hoe wij in elkaar zitten. Ik betoog dat als we een persoon echt willen begrijpen, we inzicht moeten krijgen in haar handelingen en redenen. En laat het eerstepersoonsperspectief nou onontbeerlijk zijn om vat op die dimensie van het menselijk bestaan te krijgen. Kortom, we moeten onze onderzoeks methoden en aannamen ter discussie stellen, niet het bestaan van vrije wil.’

FRANK RUITER

Lieke Asma over Mijn intenties en ik ‘Vrije wil wordt soms gezien als een achterhaalde illusie. Elke ontdekking over de werking van het brein en de oorzaken van ons gedrag snoept de vrije wil verder op. Het eindresultaat: de mens als een brein op pootjes en speelbal van de natuurwetten. In mijn boek bekritiseer ik dit in mijn ogen vervreemdende perspectief op onze keuzes en handelingen. De conclusie dat wetenschappelijk onderzoek vrije wil uitsluit, is veeleer het resultaat van een sciëntistisch vooroordeel: de gedachte dat alleen een externe blik en objec-

Jurriën Hamer over Waarom schurken pech hebben en helden geluk ‘In Waarom schur-

Jurriën Hamer, Waarom schurken pech hebben en helden geluk. Een nieuwe filosofie van de vrije wil, Uitgeverij De Bezige Bij, 192 pagi na’s (€ 20,99)

ken pech hebben en helden geluk onderzoek ik de rol die het idee van de vrije wil speelt in onze samenleving. En die is enorm. De vrije wil vormt de basis van ons denken over straf en beloning, schuld en verdienste. Want omdat we zelf in vrijheid keuzes maken, kunnen we voor die keuzes verantwoordelijk gehouden worden. Die manier van denken heeft in Nederland geleid tot verharding en een diepe kloof tussen arme mensen die hun ellende aan zichzelf te wijten zouden hebben, en rijke mensen die zich op de borst mogen kloppen. In mijn boek laat ik zien dat biologen, neurologen en ook filosofen inmiddels grote vraagtekens bij de vrije wil heb-

Patrick Loobuyck, Met elkaar – voor elkaar. De kunst van het samenleven in crisistijd, Uitge verij Pelckmans, 296 pagina’s (€ 20,00)

19 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

ben gezet. Onze keuzes zijn juist het product van onze genen, omstandigheden en geschiedenis. Ik betoog dat dit inzicht radicale implicaties heeft voor onze manier van leven – van onze politiek tot onze meest intieme relaties.’

KOEN BROOS

Hans Schnitzler, Wij nihilisten. Een zoektocht naar de geest van digitalisering, Uitgeverij De Bezige Bij, 144 pagina’s (€ 18,99)

‘Wat in normale tijden vanzelf sprekend is, komt in een crisistijd in alle scherpte op de agenda te staan’ belangrijke boodschap in deze complexe tijd van klimaatcrisis, ongelijkheid en moderne slavernij. Het is verleidelijk om te kiezen voor een heldere zwartwit visie op de werkelijkheid, de mensheid op te delen in goed en slecht, maar als we recht willen doen aan die complexiteit, moeten we juist zien te leven met de inconsequenties van het bestaan. Geen enkele keuze is helemaal goed. Het leven is schipperen.’ Hans Schnitzler over Wij nihilisten ‘Wat is het in ons, inwoners van cybertopia, dat we ons zo gewillig in het digitale maatpak laten naaien, terwijl we steeds beter op de hoogte zijn van de knellende effecten ervan? Ter beantwoording van die vraag is Nietzsches bijtende cultuuranalyse onverminderd relevant. Dat wil zeggen: onze frictieloze, gedigitaliseerde comfortzone is de ideale omgeving voor Nietzsches “laatste mens”, een nihilistisch archetype dat nog wel ervaringen wil opdoen, zolang ze maar geen pijn of ongemak veroorzaken. Aan de hand van de denken leefwereld van de nerd, in veel opzichten de ultieme belichaming van de laatste mens, houdt Wij nihilisten ons een spiegel voor: in feite zijn we allemaal nerds. ‘Het venster waardoor we de wereld bezien – het net – is kapot. Nu we steeds meer zicht krijgen op ontwrichtende gevolgen daarvan, is het hoog tijd om ons eigen aandeel onder ogen te komen en de strijd met onze innerlijke nerd aan te gaan.’ FRANK RUITER

Frank Meester, Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen. Pleidooi voor inconsequentie, Uit geverij Ten Have, 240 pagina’s (€ 20,99)

Frank Meester over Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen ‘Geen enkele ordening is helemaal goed. Dat is eigenlijk de hoofdstelling van mijn boek. Dat merk je al als je je bureau wilt opruimen: dan zijn er altijd dingen die niet in een van de categorieën passen die je had bedacht. En dat geldt dus ook voor je wereldbeeld. Dat is vervelend, want zo heb je net niet helemaal grip op de wereld. Maar toch is het ook fijn om te beseffen dat het niet lukt, want dan hoef je je daar niet zo gefrustreerd over te voelen. Een VALERIE GRANBERG

Patrick Loobuyck over Met elkaar – voor elkaar ‘Toen de coronacrisis uitbrak dacht ik daar als politiek filosoof nauwelijks in betrokken te geraken. Dat draaide anders uit. De coronacrisis is niet alleen een medisch vraagstuk, ze roept ook allerlei maatschappelijke vragen op. Wat in normale tijden vanzelfsprekend is, komt in een crisistijd in alle scherpte op de agenda te staan. Wat gebeurt er met onze vrijheid, democratie, burgerzin en solidariteit als een pandemie de wereld rond gaat? ‘In Met elkaar – voor elkaar probeer ik op een toegankelijke en genuanceerde manier uit te leggen wat er op het spel staat, met uitstapjes naar de politieke filosofie en voor iedereen herken-

bare anekdotes. ‘De coronacrisis heeft het samenleven onder druk gezet. Toch ben ik ook onder de indruk van de solidariteit. We leerden beseffen hoezeer we van elkaar afhankelijk zijn. De coronainspanning deden we voor elkaar én met elkaar. Die solidariteit was soms lastig vol te houden, maar het was tegelijk het enige om ons aan op te trekken.’

21 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

RECENSIE

TON LEMAIRE

NICKY RENCKENS

Bespiegelingen op onze tijd ‘Ik kan even opgaan in de schoonheid van een kersenbloesem, zonder te treuren om zijn vergankelijkheid. En ik kan toch genieten van het leven, ook al “vliet gelijk het vlood” en is het bestemd om voorbij te gaan met de onverbiddelijke stroom der dingen.’ In Tegen de tijd deelt Ton Lemaire zijn filosofische kijk op verschillende aspecten van de tijd waarin we leven. Met een scherpe blik en directe toon zet hij je al lezend aan het denken. Door Jacomijn van Kempen

Ton Lemaire, Tegen de tijd. Kanttekeningen bij onze wereld, Uitge verij Ambo|Anthos, 256 pagina’s (€ 22,99)

In elk hoofdstuk behandelt Lemaire een ander thema, aansluitend op de huidige tijd. De thema’s lopen uiteen: vergankelijkheid, idealisme, religie en kapitalisme komen aan bod. Het zijn complexe onderwerpen die toch op een toegankelijke manier worden beschreven. Tegen de tijd bevat geen feitelijke uiteenzettingen, maar neemt de lezer mee in de gedachten van de schrijver. Het is vanuit de eerste persoon geschreven, met een directheid die ervoor zorgt dat je aandacht vast wordt gehouden: ‘Daarom wil ik – ten slotte – het polytheïsme verdedigen, en ook het pantheïsme, omdat ze in verwondering openstaan voor de oneindige rijkdom van de wereld en niet zwichten voor de onttovering van de werkelijkheid met zijn verlies van het heilige. Er zijn mogelijk in het universum nog veel onbe-

kende goden te vinden!’ Het is echter niet zo dat alleen complexe thema’s worden behandeld. Lemaire schrijft ook over de uitlaat van een voertuig en over zijn kijk op uitstelgedrag: ‘Het is me namelijk enkele malen gebleken dat sommige problemen juist dankzij uitstel een stuk gemakkelijker werden of zelfs vanzelf werden opgelost. In ieder geval behoedt uitstel ons voor overhaaste beslissingen en zorgt daardoor voor bezonnenheid en evenwichtigheid.’ Herkenbare onderwerpen vormen zo met voorbeelden en anekdotes een prettige afwisseling ten opzichte van de ‘grotere’ onderwerpen. De filosofische benadering is een gemene deler in alle hoofdstukken. Daarin schuilen mooie reflecties op de huidige tijd, zonder cynisme maar ook niet geromantiseerd. Lemaire heeft een uitgesproken visie op de thema’s die hij behandelt, en daar windt hij geen doekjes om. Onderbouwd, genuanceerd en persoonlijk

‘Er zijn mogelijk in het universum nog veel onbe kende goden te vinden!’ deelt hij zijn mening over religie, kapitalisme en onze omgang met de natuur. Het maakt Tegen de tijd een interessante verzameling bespiegelingen op de huidige tijd, met daarin ook aandacht voor de bedreigingen die hij constateert voor de toekomst die we tegemoet gaan. Zonder pessimisme, maar met de wens voor verandering, in mentaliteit, in gewoontes en in systemen: ‘Het komt erop aan om de moed te hebben om datgene te veranderen dat binnen ons bereik ligt en tevens de sereniteit om te laten gebeuren wat onvermijdelijk is; en ten slotte zijn er bezonnenheid en wijsheid voor nodig om de grens tussen die twee aan te kunnen geven.’

22 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

AGENDA

ALICJA GESCINSKA

De godin van de leugen en de mis leiding keert terug op aarde om de mensheid aan te spreken. intimiteit. Wat betekent intimiteit in een tijd waar dingen als seksrobots bestaan, en is de vreemdheid van iets genoeg om het te verbieden? Lauwaert bracht eind vorig jaar het boek Wij, robots uit, dat een filosofische blik biedt op technologie en artificiële intelligentie. www.dagvandefilosofie.be

Internetdaten

April April is de Maand van de Filosofie. Dit jaar vinden er weer veel evenementen plaats over filosofieboeken. Hieronder vindt u een kleine greep.

Verrijking van de jonge geest ONLINE – 6 april In de spannende jeugdroman De kinderen van Chronos belanden twee kinderen in het oude Griekenland, waar ze filosofen ontmoeten die hen helpen de weg naar huis terug te vinden. Tijdens deze Zoommeeting vertelt schrijver Erno Eskens hoe verhalen uit de filosofische traditie de wereld van kinderen kunnen verrijken. Daarnaast geeft illustrator Marthe

STEVEN LEPEZ

Kerkwijk denken tekenoefeningen die je met je klas of kind kunt doen na het lezen van De kinderen van Chronos. www.isvw.nl

Vervreemd van jezelf NIJMEGEN – 7 april Hoe kun je vervreemd zijn van een ander en van jezelf? Essayist van de Maand van de filosofie Paul Verhaeghe stelt dat iedereen vervreemd is. Geen enkel mens heeft van oorsprong een eigen identiteit. Met deze lezing laat Verhaeghe zien dat er een uitweg ligt in de intieme relatie tot het eigen lichaam. Verhaeghe werd in 1998 bekend met Liefde in tijden van eenzaamheid, een kritische analyse van de hedendaagse verhoudingen tussen man en vrouw. ru.nl/radboudreflects/agenda

Liefde en robots ONLINE – 8 april Techniekfilosoof en auteur Lode Lauwaert geeft een lezing over de uitbreiding van menselijke

VELSERBROEK – 13 april Het internet en de sociale media hebben het een stuk makkelijker gemaakt om een date te vinden. Al kun je je soms afvragen of het internet ook een negatief effect heeft gehad op de romantische kant van de mens. Schrijver Jan Drost bespreekt het onderwerp van internetdaten op een heldere en openhartige manier. Drost is bekend van boeken als Het romantisch misverstand en Als de liefde voorbij is. www.bibliotheekvelsen.nl

Apate spreekt GENT – 23 april In deze theatervoorstelling van actrice Simone Milsdochter en filosoof Alicja Gescinska keert de godin van de leugen en de misleiding terug op aarde om de mensheid aan te spreken. Op scherpe wijze fileert Apate het menselijke onvermogen om de leugen naar waarde te schatten. Ze legt uit waarom onze blinde focus op waarheid, wetenschap en rationaliteit het leven verziekt. Apate spreekt is een aangrijpende en urgente monoloog over de leugen als deugd en een ontroerend pleidooi voor de liefde, de schoonheid en de kunst. www.dagvandefilosofie.be

23 | BKFILOSOFIE | APRIL 2022

COLUMN

PRIJSVRAAG

Philo & Sophia Intieme vreemden

ort geleden kreeg ik drie Jonge Denkers bij mij thuis op bezoek. De Jonge Denkers zijn scholie ren uit het vwo, die filosofie als eindexamenvak hebben gekozen, en die een essay hebben ingestuurd over de vraag: ‘Kun je intiem zijn met een vreemde?’ Een jury heeft de zeven beste essay-schrijvers benoemd tot Jonge Denkers voor het jaar 2022. Ter voorbereiding op de Maand van de Filosofie kwamen drie van hen mij opzoeken voor een gesprek over het thema van die maand: ‘intieme vreemden’. De vraag die zij hadden opgekregen voor hun essay was volgens mij een nogal tendentieuze vertaling van dat thema. De Jonge Denkers waren door die vraag stelling allemaal op zoek gegaan naar een vreemde of iets vreemds, en vroegen zich dan vervolgens af of je daarmee intiem zou kunnen zijn. Een onbekende op de dansvloer, een anoniem publiek waarvoor je optreedt of een dementerende grootmoeder die in zeker zin een vreemde geworden is en jou niet meer herkent. Het leverde interessante gedachten op, maar de conclu sie leek toch steeds te zijn dat iemand minder vreemd wordt naarmate je meer intiem bent met hem of haar. De onbekende op de dansvloer was aanvankelijk een vreemde, maar werd geleidelijk vertrouwder; de demente oma leek een vreemde, maar bleek nog steeds dezelfde persoon. Het publiek verliest zijn vreemdheid naarmate je optreden slaagt. Vreemdheid en intimiteit worden dan communicerende vaten: het is meer van het een óf meer van het andere. Op die manier wordt volgens mij de spanning uit het thema van de Maand van de Filosofie gehaald: die spanning zit namelijk vast aan de paradoxale combinatie van vreemd en intiem; maar die spanning verdwijnt als de vreemdheid min der wordt naarmate de intimiteit sterker wordt. Spannender dan de vraag die de scholieren kregen, is de vraag of vreemdheid en intimiteit kunnen samen gaan? Kan de paradox reëel bestaan? Ik dacht aan de dood: niets is ons vreemder dan de dood, maar we dra gen hem altijd in ons diepste binnenste met ons mee. Maar misschien is dat eerder een gedachte voor een oude denker des vaderlands, dan voor jonge denkers. Paul van Tongeren Paul van Tongeren is emeritus-hoogleraar filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en de Katholieke Univer siteit Leuven. Hij schrijft columns voor de Boekenkrant en de BKFilosofie. www.paulvantongeren.nl

In samenwerking met de Week van de Kinder filosofie (2 t/m 10 april) en Uitgeverij Levendig verloten wij een exemplaar van Philo & Sophia van Sabine Wassenburg. Wil jij kans maken op dit boek? Beantwoord dan de volgende vraag: Aan wie heeft Paul Verhaeghe zijn essay voor de Maand van de Filosofie opgedragen? Stuur je antwoord en adresgegevens voor 16 mei naar redactie@ boekenkrant.com onder vermelding van ‘Prijsvraag BKFilosofie’.

COLOFON CONTACT Boekenkrant Zonnebaan 54 3542 EG Utrecht Nederland Telefoon: + 31 30 2231718 REDACTIE redactie@boekenkrant.com ABONNEMENTEN abo@boekenkrant.com Telefoon: + 31 172 476085 ADVERTENTIES verkoop@boekenkrant.com ONLINE www.boekenkrant.com facebook.com/deboekenkrant @Boekenkrant @Boekenkrant OPLAGE 19.000

Dit boek kun je winnen

VOLGEND NUMMER De volgende BKFilosofie verschijnt op 7 november 2022.

hilo houdt van dromen. Soms brengt zijn fantasie hem de meest prachtige gedachtes. S ophia staat met haar beide benen op de grond en kan goed lachen. Philo en Sophia houden allebei van nadenken over bijzondere vragen. Vragen waarop het antwoord niet altijd gemakkelijk te geven is. Denk je met hen mee? In dit boek staan 22 verhaaltjes over Philo en Sophia. Verhaaltjes die uit het leven zijn gegrepen en waarover je kunt filosoferen met kinderen vanaf 6 jaar.

HET TEAM Redacteuren Mireille Bregman, Marc Mens, Laura Molenaar, Mirjam Mulder en Bibianne Oelderik

Sabine Wassenberg, Philo & Sophia. Verhaaltjes voor kleine filosofen, illustraties: Karin van der Riet, Uitgeverij Levendig, 44 pagi na’s (€ 17,50)

Medewerkers Oglaya Doua, Antal Giesbers, Jacomijn van Kempen en Yannick Schueler Vormgeving Titus Vegter Uitgever Jan Louwers

BKFilosofie is een tweejaarlijkse uitgave van de Boekenkrant over filosofische boeken. De Boekenkrant biedt kwaliteit voor een breed publiek. De onafhankelijke redactie van deze maandelijkse krant besteedt aandacht aan literatuur, spanning, jeugd, nonfictie en strips.

De wereld is anders als je denkt Leestips voor tijdens de Maand van de Filosofie DERDE DRUK! Met een voorwoord van Frits Boterman en nawoord van Jannah Loontjens

‘Een heerlijke introductie op filosoof Ludwig Wittgenstein.’  DE VOLKSKRANT

Het eerste Nederlandstalige boek over Latour: een van de belangrijkste hedendaagse denkers over klimaat, politiek en wetenschap.

Een confronterend essay over collectieve en individuele verantwoordelijkheid

SHORTLIST SOCRATESBEKER 2021

TWEEDE DRUK!

••••

‘Meesterwerk.’ NRC HANDELSBLAD

DERDE DRUK!

•••• NRC HANDELSBLAD  TROUW

Stel dat de vrije wil bestaat, wat is het dan precies?

Verkrijgbaar in de (online) boekhandel en op boomfilosofie.nl