Proxecto Comunicar
C.P.I. de Vedra 2012-13
Departamento de Lingua Española e Literatura
Luz Fandiño: “Emigrar non é o mesmo que ir facer turismo” ÉRIKA RODRIGUEZ Vedra Luz Fandiño é unha loitadora tenra e esperanzada que naceu como poeta na emigración. A miseria material que atopou no "conventillo" no que viviu en Buenos Aires contrastou coa riqueza intelectual que lle ofreceu a Biblioteca do Centro Galego. Pregunta:. Cómo interiorizou a a pobreza da posguerra a nena Luz Fandiño? Resposta: Con dor, e admirando a valentía única da miña nai. Ela e a miña avoa foron a miña primeira escola e hoxe con orgullo falo delas. Miña nai enfermou de tuberculose or non comer, porque o que había era para as súas fillas. Foron anos moi crus. Na escola facíannos un lavado de cerebro permanente, pero elas, a miña nai, a miña avoa e moitas outras mulleres, resistían. Por iso digo que a nosa historia aínda está sen escribir, porque non as recolle a elas. P: Foi esa mesma situación a que a levou a vostede a emigrar a Arxentina? R: Pois si: emigrar ou morrer de fame como miña nai, porque xa nos hospitais de Compostela non admitían máis enfermos do pulmón, da fame. Así que fun ao éxodo, como moitas outras, a unha emigración dura, na que mesmo atopei quen renegaba da súa orixe. P: Como marcou aquel Buenos Aires a unha rapaza moi nova? R: Eu tiña 20 anos aínda non
Luz Fandiño en dous momentos da entrevista no C.P.I. de Vedra / Foto I.R.A.
cumpridos e a mesma noite que cheguei chorei por un camiño para vir de volta. Aquí pasábamos moita fame, pero a limpeza non tiña que ver coa nosa miseria, pero no cuarto ao que cheguei para comprartir con parentes da miña nai, en Buenos Aires, había ratas. P: Como era a colonia galega en Arxentina na década dos 50? R: Arxentina era a quinta provincia de Galicia, alí morreu Castelao, estaba Blanco Amor, alí estaban tantos e tantas. Ademais da miseria diaria, alí tamén se podía respirar algo bo, por exemplo no Centro Galego ao que cheguei un día acompañando a unha amiga que ía á farmacia, quedei presa dun exexpositor cun libro aberto por un poema titulado O Carro que era de Ramón Cabanillas. Lin aquela poesía unha e outra vez e devecín por ela, así que entrei a preguntar se podía comprar o libro e alí estaba o Señor Ares, que tiña pertencido ás Ir mandades da Fala, e era o bibliotecario e el me informou de que non se vendía. Díxome: "Non
señorita, non. Isto é unha biblblioteca, vostede é socia do Centro Galego?" Eu respondín que si, e el informoume de que podía ir alí a ler cando quixera e entón sentín outra fame, a fame dos libros. P: Tras doce anos en América, viaxou a Europa, a Francia, novamente como emigrante, por que esa mudanza? R: Porque aquí non tiñamos traballo. Isto era un campo de concentración no que non se podía falar en galego nin ler o libro de Rosalía que trouxen de Arxentina, nin outros moitos. Francia estaba máis pretiño e eu podía vir cunha maletiña chea de libros de vez en cando, forrados para que non se recoñecesen e pasasen pola Biblia. En Francia podía comprar moitos libros e vivín o Maio do 68 que me aclarou moitas cousas como emigrante e como muller. Na na Casa de Galicia de París estaba mal visto falar galego, pero había outros aos que achegarse, como o pai de Manu Chau, co que colaborei nunha emisora de radio en galego, pa-
Proxecto Comunicar
C.P.I. de Vedra 2012-13
Departamento de Lingua Española e Literatura
ra os emigrantes que estábamos en París. P: Como era a situación de inmigrantes e mulleres en París? R: Todo é bastante penoso cando se fregan pratos e se limpan retretes e iso era o que facían a maior parte das mulleres inmigrantes en París. Había algunha que, pese a todo, reivindicaba. E achegueime ao idioma francés, que me resultou fácil desde o meu galego, mesmo coa morriña. P: En 1979 decidiu volver para Galicia despois de 15 anos e medio en Francia. Como foi o regreso? R: Aquela amiga coa que fun ao Centro Galego de Buenos Aires, Marina, tiña dúas fillas, e unha delas xa estaba aquí, era Laura Ponte, unha actriz que foi a compañeira de Roberto Vidal Bolaño. Con eles fun polas aldeas cun pequeno grupo co que facía teatro. Eu emocionábame
vendo como a xente acollía emigrantes que estábamos en París. P: Como era a situación das mulleres inmigrantes en París? R: Todo é bastante penoso cando se fregan pratos e se limpan retretes e iso era o que facía a maior parte das mulleres inmigrantes en París. Había algunha que, pese a todo, reivindicaba. Pola miña parte achegueime ao idioma francés que me resultou fácil desde o meu galego, mesmo na semellanza da palabra morriña. P: En 1979 decidiu volver para Galicia despois de 15 anos e medio en Francia. Como foi o regreso? R: Aquela amiga coa que fu ao Centro Galego de Buenos Aires, Marina, tiña dúas fillas e una delas xa estaba aquí, era Laura Ponte, una actriz que foi a compañeira de Roberto Vidal Bolaño. Con eles fun polas al-
deas cun pequeno grupo que facía teatro. Eu emocionábame vendo como a xente acollía aquelas obras. Vidal Bolaño chegou a facerme personaxe, viúva que se suicidaba e díxome: "Luz, vasme matar" e eu pregunteille: "Por qué, neniño?" Porque te suicidei", a miña resposta foi "Ah, ben todo!". Desgraciadamente morreu el e quedei eu. Era un deses fillos que aínda que non foi parido por min, sentía como tal e el non o desmentía. Roberto quería que eu fixese teatro, pero eu díxenlle: "Robertiño, non, porque se eu teño gañas de chorar non podo rir". P: A escritura foi unha constante na súa vida, Como a acompañou nos seus percorridos? R: Eu comecei a escribir grazas o Señor Ares, o bibliotecario do Centro Galego de Buenos Aires, que me deu a ler a Rosalía
Proxecto Comunicar
C.P.I. de Vedra 2012-13
Departamento de Lingua Española e Literatura
Un día díxenlle: "Señor Ares, gustaríame escribir en galego" e el respondeume: "escriba, filla escriba, vostede non se perocupe se a escrita ten algún erro, que imos ao mataburros". Eu non sabía o que era o mataburros, pero descubrín o dicionario e escribinlle unha carta á miña irmá, porque eu quería que ela se dera conta da evolución que se estaba dando en min, e escribinlle en galego e cando lin a carta, descubrín que rimaba todo. Foi como unha fonte, unha táboa de salvación, escribir e escribir. Continúa a ser a miña mellor terapia. Escribo o que sinto, escribo como falo e falo como penso. Aquilo foi en aumento e leváballe o que escribía ao Señor Ares que un día me dixo, ante un poema que falaba da soidade que eu sentía, e que dicía “Soedade, por que me apertas a gorxa con esas túas fortes mans, por que non me das resoio nin sequera para chorar, que fea e que triste es, miña amiga soedadade, entraches na miña ialma e non te
podo arrincar, afloxa un pouco as cadeas para poder desafogar o amarguexo que me causa terte a ti, soedade" Cando llo levei, o Señor Ares díxome. "Mire filla, non é que o que escribira ata agora non fora bo, pero isto si é poesía". P: Unha poeta como vostede, sinte a obriga de denunciar? Ou é mellor “cantar as pombas e as flores”? R: A min encántanme as flores pero considero que si un poeta, que eu non vou de poeta senón de amante da poesía non reflexa o que pasa no seu pobo, as inxustizas, non é tal. Eu teño que reflexar esa rabia, esa impotencia, porque si, estamos sufrindo uns ataques hoxe en día que son moi similares os que nos levaron a nós a emigración e agora tamén queren que emigredes, pero a emigración non é turismo. P: Vostede ten 81 anos e segue a reivindicar na rúa, Pódese ser tan nova, estar tan activa, loitar tan forte cun bastón na man? R: Si, claro que si. Nova non
son pero aínda sinto a nena dentro de min. Todos levamos unha nena ou un neno e a miña rebeldía, a da nena que levo dentro é que ningunha criatura teña falta de escola como a tiven eu, que non teña, como eu, que ir gañando os libros a base de bágoas, de sufrimentos. Cando ía á biblioteca, en Arxentina tiña uns zapatos que xa non había por onde collelos, entón, a nai de Laura Ponte díxome: “Luz, é unha vergonza que andes con eses zapatos”, pero eu non tiña para outros e cando cobraba enviaba o xiro postal para a para a miña irmá e para a miña avoa, e compraba un libro, un mes tras outro, ata que un día ela me levou onde o Señor Ares que me dixo que aqueles zapatos estaban racha diños por todos os sitios e con betún non se solucionaba, que tiña moito mérito comprando libros, que era moi "loable", pero que comprase zapatos, que os libros podía ir lelos alí. É que eu estaba sedenta e famenta de ler.