Anthimos Gazis ''Geographikos Pinax'' A.Γαζής ''Πίναξ Γεωγραφικός'' by Nikos Vamvounakis

O ‘’Γεωγραφικός Πίναξ της Ελλάδος’’ του Άνθιμου Γαζή Κείμενο : vamvounakis@yahoo.gr

(Εικ. 1 Αυστριακό αντίτυπο)

ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Έτος και τόπος έκδοσης : Βιέννη, 1800 (α’ έκδοση) και 1810 (β’ έκδοση) Χαράκτης : Franz Th. Müller ( 1755-1816) Εκδότης : Franz Th. Müller (1800) / Jean Cappi (1810) – βλ. Κεφ. IV Κλίμακα : ca 1 : 1.200.000 Σχήμα - Διαστάσεις : Έχει τυπωθεί σε 11 φύλλα που -ενωμένα μεταξύ τουςσχηματίζουν ένα χάρτη διαστάσεων : 105 Χ 103 εκ., (Συνολικό εμβαδόν του : 1 μέτρο και 8 τετρ. εκατοστά). Ορισμένα αντίτυπα έχουν επικολληθεί σε λινό ύφασμα . Χρωματισμός : Εποχής που κατασκευάστηκε ο χάρτης (6 χρώματα σε απαλούς τόνους) –βλ. Κεφ. ΙΙΙ, παράγρ.2 (πλην του γαλλικού αντ.που έχει 4 μόνο χρώματα) Αριθμός εκδοθέντων αντιτύπων : Άγνωστος (ίσως περί τα 300) –βλ. Κεφ. IV Αριθμός αντιτύπων που έχουν εντοπιστεί έως σήμερα : 7 ή 8 ή 9 – βλ. Κεφ.I Η ονομασία του χάρτη εμπνέεται, πιθανότατα, από το ‘’Γεωγραφικό Πίνακα’’ του Αναξίμανδρου του Μιλήσιου (610-547 π.Χ), που θεωρείται ότι επινόησε τον πρώτο χάρτη της οικουμένης. *** 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συνοπτικά στοιχεία για τον Πίνακα............................................2 Εισαγωγή .....................................................................................3 Ι. Τα 8 (ή 7 ή 9) ANTIΤΥΠΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ ................................. 4 II. Ο ΠΙΝΑΞ : ΑΝΤΙΓΡΑΦΟ ΤΗΣ ΧΑΡΤΑΣ ΣΕ ΣΜΙΚΡΥΝΣΗ Η ΕΝΑΣ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ; ............................................7 III. ΑΛΛΕΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΑΡΤΑΣ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΑ ............................................................................11 IV. ΤΟ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΝΘΙΜΟΥ ΓΑΖΗ..............14

V. ΟΙ ΕΚΔΟΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ.....................15 VΙ. Ο ΤΡΟΠΟΣ ΚΟΠΗΣ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ ........................................23 VIΙ. ΤΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ ................................................24 VIIΙ H ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ ..................................25

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ..........................................................................27 ΣΗΜΕΙΩΣΗ

..............................................................................31

Ευχαριστίες .................................................................................32 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ............................................................................32

(Λεπτομέρεια από Πίνακα)

*** 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ : O ‘’Πίναξ’’ του Άνθιμου Γαζή, είναι ένας εξαιρετικά σπάνιος χάρτης της Ελλάδος και της βαλκανικής χερσονήσου, που όμως δεν είναι γνωστός στη διεθνή βιβλιογραφία. Όπως σημειώνουν οι έλληνες ειδικοί επί του θέματος : ‘’ Despite its historical cartographic importance, the Charta, as well as the Pinax, are only known (…) among few experts mainly in Greece, practically unknown abroad, even if both maps are extremely rare and highly priced in the international map collectionism. ’’ [1] Οι ίδιοι αναφέρουν επίσης ότι και οι δύο χάρτες αποτελούν ‘’μνημεία χαρτογραφικής κληρονομιάς’’, δηλ. ιστορικά μνημεία. Παραδόξως όμως, κανένα από τα 8 αντίτυπα του σώζονται σήμερα δεν υπάρχει σε καμία δημόσια ή (ευρύτερα γνωστή) ιδιωτική συλλογή στην Ελλάδα. Υπογραμμίζεται εξ αρχής ότι η ιστορική και συναισθηματική αξία της Χάρτας του Ρήγα είναι σαφώς ανώτερη εκείνης του Πίνακα του Γαζή. Ενώ όμως έχουν διασωθεί έως σήμερα 45 αντίτυπα της Χάρτας, που τα περισσότερα βρίσκονται στην Ελλάδα, τα διαπιστωμένα διασωθέντα αντίτυπα του Πίνακα είναι πολύ λιγότερα : μόλις οκτώ (8), το ένα εκ των οποίων είναι μάλιστα ελλιπές (βλ. αμέσως παρακάτω). Η συλλεκτική (εμπορική) συνεπώς αξία του Πίνακα, είναι εφάμιλλη εκείνης της Χάρτας. Το ‘’ιδιωτικό’’ (όπως το αποκαλώ εφεξής) αντίτυπο που έχω στην κατοχή μου, είναι -προς το παρόν τουλάχιστον- το μόνο που υπάρχει σε χέρια ιδιώτη. [2] Για τους δύο χάρτες, οι Μ.Παζαρλή, Α. Τσορλίνη και Ε. Λιβιεράτος, γράφουν τα εξής : ‘’Both maps representing Greece and the surroundings, the first ever printed in Greek language, represent the summit of significant activity in writing and translating geographical works since the beginning of 18 th century’’ (βλ. Υπ.1) Ι. ΤΑ 8 (ή 7 ή 9) ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΥ ‘’ΠΙΝΑΚΑ’’ Ο Πίναξ εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1800 και επανεκδόθηκε το 1810 σε β’ έκδοση.

Maria Pazarli, Angeliki Tsorlini and Evangelos Livieratos “Vienna, late 18th century…”: Birth and importance of two monuments of Greek cartographic heritage, the Rigas Velestinlis’ Charta and the Anthimos Gazis’ Pinax, from a digital point of view’’. (Ανακοίνωση σε 5th International Workshop on Digital Approaches in Cartographic Heritage (Vienna 22-24/2/2010) 2

Το ιδιωτικό αντίτυπο αγοράστηκε στο εξωτερικό, όπου και βρίσκεται.

(Eικ. 2. Κείμενο προμετωπίδας)

( Eικ. 3 – Χρονολογία)

Τα 8 αντίτυπα που σώζονται σήμερα ανήκουν : . 1. στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας [3] (α’ έκδοση) 2. στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας [4] (α’ έκδοση – βλ. Eικ.1) 3. στην Εθν. Βιβλ. Της Αυστρίας υπάρχει ένα δεύτερο, αλλά δεν γνωρίζουμε ποιάς έκδοσης είναι γιατί δεν σώζεται η προμετωπίδα του.[5] 4. στη Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας [6] (α’ έκδοση - βλ. Εικ.41) 5. στην Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου [7] (β’ έκδοση - Eικ.37) 6.- 7. στη Βιβλιοθήκη του Παν/μίου του Ηarvard (2 αντίτυπα α’ έκδοσης) [8] 8. στην ιδιοκτησία του συντάκτη του παρόντος κειμένου (α’ έκδ. - βλ. Εικ.39) Άρα από τα 8 συνολικά αντίτυπα που διαπιστωμένα υπάρχουν, τα έξη (6) είναι της α’ έκδοσης και το ένα της β’, ενώ δεν γνωρίζουμε αν το 8 ο (το δεύτερο αυστριακό) αντίτυπο είναι της α’ ή της β’ έκδοσης.

Βλ. Σχετικό άρθρο J.Y. Guiomar et M.Th. Lorain : ‘’La carte d’Antime Gazi, qui fait partie de la collection Barbié du Bocage et est entrée à la BNF en 1844, porte aux Cartes et Plans de la BNF la côte Ge DD 5963’’ ( ΣΣ: 1138 )’’σε Annales Historiques de la Révolution Française, No.319 http://ahrf.reves.org/document106.html βλ. BNF http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5838956q.image.r=collection+bocage.f56.langFR -Σημειωτέον ότι ο Πίναξ αναφέρεται ως ‘’Turquie d’ Europe’’ 4 βλ. http://www.onb.ac.at/ 3

Email 4.1.2009 καθ. J. Dörflinger προς υπογράφοντα http://teca.bncf.firenze.sbn.it/TecaViewer/index.jsp?RisIdr=BNCF0003496582

Πρόκειται για αντίτυπο της β’ έκδοσης (http://gso.gbv.de/DB=1.68/SET=24/TTL=2/PRS=HOL/SHW?FRST=2&HILN=11#11) 8

Επισήμανση J. Garver (email 15.5.08), επικεφαλής χαρτών Βιβλ. Παν/μίου Harvard.

Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι, προ 40 περίπου ετών, υπήρχε στην Ελλάδα ένα ακόμα αντίτυπο της β’ έκδοσης, η τύχη του οποίου έκτοτε αγνοείται. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι το 1969 κυκλοφόρησε ένα ανάτυπό του ελαφρώς μικροτέρων διαστάεων (94εκ Χ 97εκ.) από το ‘’Κέντρο Μείζονος Ελληνισμού’’. [9] Στα μέσα του 1970, σε συνεργασία με τον ''Ελληνικό Κόσμο'', το ίδιο ανάτυπο δηλ.από το ίδιο πρωτότυπο της β’ έκδοσης, κυκλοφόρησε μέσα σε ένα 4σέλιδο εξώφυλλο-θήκη από σκληρό χαρτί, στη 2 η σελίδα του οποίου αναγράφεται : ‘’Η Χάρτα αυτή ανατυπώθηκε το 1969 από το Κέντρον Μείζονος Ελληνισμού (…) από το αντίτυπο που περιήλθε στην κατοχή της ΔΕΗ.‘’ [10]

Eικ.4 (τμήμα ανατύπου 4φυλλης έκδοσης 1974+ )

Στη ΔΕΗ καθώς και στο ‘’Κέντρο Μείζονος Ελληνισμού’’ όπου απευθύνθηκα, ουδείς γνωρίζει ή θυμάται την ύπαρξη ενός τέτοιου χάρτη. Ο μόνος που θα μπορούσε να μας διαφωτίσει θα ήταν ίσως ο αποβιώσας πλέον Ιω. Χατζηφώτης ο οποίος είχε επιμεληθεί της έκδοσης του 4σέλιδου που προαναφέραμε και ο οποίος είχε δημοσιεύσει δυο μονογραφίες για τον Ανθ. Γαζή. [11] Σε πρωτοβουλία του ιδίου πρέπει να οφείλεται και το ανάτυπο του 1969, αφού η ημερομηνία έκδοσής του συμπίπτει με την έκδοση του βιβλίου του Χατζηφώτη για την ζωή και το έργο του Γαζή. Χάρις στο διαδίκτυο, αναζήτησα τυχόν αντίτυπα του Πίνακα σε εκατοντάδες δημόσιες βιβλιοθήκες, οίκους δημοπρασιών και παλαιοπώλες βιβλίων και χαρτών του εξωτερικού. Το πενιχρό αποτέσμα που αποκόμισα ήταν ο εντοπισμός δύο αντιτύπων στη βιβλιοθήκη του Harvard. Ο Πίναξ δεν φαίνεται να υπάρχει ούτε στη βιβλιοθήκη του αμερικανικου Κογκρέσου, ούτε στην πλουσιότατη συλλογή χαρτών του British Museum Map Collection. 9

Δεκάδες τέτοια ανάτυπα είχαν βρεθεί στα τέλη της δεκαετίας του ’90 σε … κάδο

απορριμμάτων κοντά στο Υπ. Παιδείας. (!) 10

Συνάγουμε ότι η έκδοση έγινε το 1974 και εφεξής επειδή στην τελευταία σελίδα υπάρχει επιστολή του Αρχιεπισκόπου Σεραφείμ, ο οποίος εξελέγη το 1974 Βλ. Ιω. Χατζηφώτης : ’’Α. Γαζής :Νέα θεώρηση της ζωής και του έργου του’’, βιβλ. Εστίας, 1969, σσ. 205 11

Μια πληροφορία ότι ίσως ένα αντίτυπο δημοπρατήθηκε στη Γερμανία στα μέσα της δεκαετίας του ’90 έναντι 20.000 DM, δεν κατέστη δυνατόν να διασταυρωθεί, καθ’ότι ο οίκος δημοπρασιών που τον εκποίησε, δεν υπάρχει πλέον. Μένει τέλος αναπάντητο τι απέγιναν τα κατά τα φαινόμενα 88 αντίτυπα του Πίνακα που επιχείρησε να πωλήσει το ελληνικό Κράτος το 1846. --- (Σ.Σ : Για το θέμα αυτό βλ. Παράρτημα 2 στο τέλος του παρόντος κειμένου)

II. Ο ΠΙΝΑΞ : ΑΝΤΙΓΡΑΦΟ ΤΗΣ ΧΑΡΤΑΣ ΣΕ ΣΜΙΚΡΥΝΣΗ Η ΕΝΑΣ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ; Οι απόψεις των ειδικών επ’ αυτού διαφέρουν σημαντικά : α) Ο Δ/ντής του Εθν.Ιδρύματος Ερευνών Γ. Τόλιας γράφει : ''Στα 1800, στη Βιέννη, και στον ίδιο χαράκτη, ο Άνθιμος Γαζής επανεξέδωσε διορθωμένη, την Χάρτα, χωρίς να αναφερθεί στον Ρήγα.[12] Ο λόγος τόσο της επανέκδοσης του έργου, όσο και της παράλειψης του ονόματος του πρώτου εκδότη, πρέπει να οφείλονται στη σχετικά πρόσφατη σύλληψη του Ρήγα από τις αυστριακές αρχές και την κατάσχεση της Χάρτας. Μια διακριτική συντομογραφία (Επιδ.[διορθωθείς]) πριν από το όνομα του νέου εκδότη, συνδέει τον Γεωγραφικό Πίνακα του Γαζή με την Χάρτα του Ρήγα’’ [13].

(Εικ.5)

β) Διαφορετική είναι η άποψη την οποία εκφράζει ο καθ. Ε. Λιβιεράτος σύμφωνα με την οποία: ‘’Ο Πίναξ της Ελλάδος του Γαζή, τυπωμένος σε τέσσερα φύλλα-χάρτη (…) φαίνεται να ακολουθεί το πρότυπο του Ρήγα, (…) στην πραγματικότητα όμως είναι ένας διαφορετικός χάρτης’’, προσθέτοντας ότι ‘’ο Πίναξ διαφέρει από τη Χάρτα και σε πολλά μη άμεσα αναγνωρίσιμα στοιχεία, τα οποία απαιτούν ανεξάρτητη και συγκριτική επιστημονική χαρτογραφική έρευνα, για να τεκμηριωθούν’’ [14]. Παραθέτει δε ως παράδειγμα τη χάραξη της Χαλκιδικής που είναι πολύ διαφορετική στους δύο χάρτες.

Ο Γαζής, ως ιερωμένος, είχε έναν επί πλέον λόγο για να μην αναφέρει το όνομα του Ρήγα στον Πίνακα : το Πατριαρχείο είχε απαγορεύσει την κυκλοφορία της Χάρτας. Υπενθυμίζεται ότι ο Ρήγας είχε αφοριστεί με την πατριαρχική εγκύκλιο της 1.12.1797, μερικές δηλαδή ημέρες πριν από τη σύλληψή του στην Τεργέστη. 12

Σελ.12 μελέτης Γ. Τόλια σε περιοδικό "Τα Ιστορικά" (τεύχος 28,29 -Αθήνα, 1998) ["της ευρυχώρου Ελλάδος" : η Χάρτα του Ρήγα και τα όρια του ελληνισμού"]. Βλ. επίσης G.Tolias "Antiquarianism, Patriotism and Empire : Transfers of the cartography of the travels of Anacharsis the younger in Greece (1788-1811) σε ''Historical Review" Vol.II (2005) σελ 6791 14

βλ. http://cartography.web.auth.gr/Kozani/KOZ_Gaz_Ell.pdf

Κατά τη γνώμη μου, πρόθεση του Γαζή ήταν να φτιάξει ένα χάρτη που θα παρέπεμπε στη Χάρτα, αλλά που συγχρόνως ο κατασκευαστής αλλά και ο κάτοχος ενός αντιτύπου του, θα μπορούσαν να επικαλεστούν (ενώπιον των αυστριακών αρχών ή του Πατριαρχείου) ότι πρόκειται για ένα διαφορετικό χάρτη από εκείνον του Ρήγα. Ο ‘’ομφάλιος λώρος’’ μεταξύ Χάρτας και Πίνακα είναι η συντομογραφία της λέξης ‘’Επιδιορθωθείς’’ που υπάρχει στην προμετωπίδα του Πίνακα. Μια άλλη διαφοροποίηση σε σύγκριση με τη Χάρτα, είναι ότι στον Πίνακα έχουν συμπεριληφθεί σε ξεχωριστά πλαίσια, η Κύπρος και η Σικελία.

(Εικ.6 : Χάρτης Σικελίας)

Ο χάρτης της Σικελίας ‘'ακυρώνει'' - κατά την άποψή μου - μια βασική παράμετρο της Χάρτας. Ενώ δηλ. ο Ρήγας έχει περιλάβει στο χάρτη του μόνο περιοχές που αποτελούσαν μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως χαρτογραφική αποτύπωση του πολιτικού σχεδίου του για τη Βαλκανική, η συμπερίληψη της Σικελίας αναιρεί εν μέρει αυτή τη διάσταση. Άγνωστο είναι με ποιό σκεπτικό υπάρχει μόνο η Σικελία και όχι και η κάτω Ιταλία, ολόκληρη δηλ. η Magna Graecia. [15] Όσον αφορά στο ένθετο με το χάρτη της Κύπρου, επισημαίνεται ότι πρόκειται για τον πρώτο χάρτη της Ελλάδος με ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία στον οποίον περιέχεται και η Κύπρος. [16]

Ενδιαφέρουσα η λεζάντα για τον Πίνακα του Γ.Τόλια (’Τhe Balkans, Sicily and Cyprus -βλ. Υπ. 53)

Η Κύπρος και η Σικελία είναι μικροτέρων διαστάσεων σε αναλογία με τον υπόλοιπο χάρτη, γεγονός που δείχνει ότι πρόκειται για αναπαραγωγές από άλλους προϋπάρχοντες χάρτες που έχουν χαραχθεί σε διαφορετικές κλίμακες. Η ειδικός στη χαρτογραφία της Κύπρου Άρτ. Σκούταρη εκτιμά ότι ο χάρτης αυτός έχει επιρροές από χάρτη του Henri Raigniauld του 1629

(Εικ.7: Ένθετος χάρτης Κύπρου)

Το επαναστατικό πνεύμα του Γαζή στον Πίνακα εξαντλείται στο κείμενο που υπάρχει στο αναλόγιο παρά πόδας της Αθηνάς ''τα τ' εισεπειτα ση κυβερνωμαι χειρί'' [17] που αποτελεί ένα έμμεσο, πλην σαφές, μήνυμα ότι «Η Ελλάδα (ή ολόκληρη η βαλκανική χερσόνησος) θα πρέπει στο μέλλον να κυβερνάται μόνη της»

(Εικ. 8 και 9)

Μια άλλη ‘’λεπτομέρεια’’ του Πίνακα είναι η απάλειψη από την ένθετη Επεξήγηση της λέξης ‘’Οθωμανική δύναμ.(ις)’’ που υπάρχει στη Χάρτα. (βλ. Εικ.11) Η πρόθεση να μην καταστεί ο Πίναξ στόχος των οθωμανικών Αρχών είναι, πιστεύω, προφανής. Σημειωτέον ότι έχει παραμείνει το σύμβολο ‘’Περσική δύναμις’’ που υπήρχε στη Χάρτα, αν και στον Πίνακα δεν υπάρχει καμία αναφορά στους μηδικούς πολέμους.

''Αίας'', Σοφοκλή, σειρά 35 --Το σωστό είναι ''χερί'', (όχι ''χειρί'') Λόγω του λάθους αυτού, ο εντοπισμός της φράσης ήταν δυσχερής. 17

(Εικ.10 Επεξήγηση Πίνακα)

(Εικ.11)

Yπόθεση εργασίας : Οι διαφοροποιήσεις αυτές που καθιστούν πιο ‘’ανώδυνο’’ τον Πίνακα, ενδέχεται να επιβλήθηκαν στο Γαζή από τον Φρ. Μύλλερ, ο οποίος (όπως θα αποδείξουμε παρακάτω) ήταν ο πραγματικός εκδότης του Πίνακα, άρα και ο ‘’κατά Νόμον υπεύθυνος’’. *** Κατά την άποψή μας, βασική διαφορά μεταξύ Χάρτας και Πίνακα είναι ότι ο δεύτερος, πολύ πιο ''ουδέτερος'' πολιτικά, είναι κατασκευασμένος σύμφωνα με τα πρότυπα των χαρτών της εποχής του. Ο Πίναξ είναι πιο λιτός από τη Χάρτα, δεν περιέχει τα ονόματα των βυζαντινών αυτοκρατόρων και των Σουλτάνων που υπάρχουν σε αυτήν, ούτε τα αρχαία ελληνικά νομίσματα, ούτε επίσης την επιπεδογραφία από το Σεράϊ ή το τοπογραφικό της γενέτειρας του Ρήγα (τις Φερρές). [18] Η έλλειψη χώρου στον Πίνακα αποτελεί ίσως επαρκές επιχείρημα για τη μη συμπερίληψή τους. Απόρροια τούτου είναι η διαφορετική ‘’αισθητική’’ του Πίνακα. Τα διακοσμητικά στοιχεία (προμετωπίδα, σχεδιάγραμμα των ανέμων, κλπ) αναδεικνύονται καλύτερα στον Πίνακα, που διακρίνεται για την αρμονία της αρχιτεκτονικής του. Ίσως η εξήγηση έγκειται στο ότι στη μεν Χάρτα ο Müller ήταν απλά ο χαράκτης της, υποχρεούμενος να ακολουθεί τις εντολές του Ρήγα, ενώ στον πίνακα ως χαράκτης, αλλά και ως εκδότης του, είχε τη δυνατότητα να εναποθέσει την προσωπική καλλιτεχνική του σφραγίδα. [19].

Ο Γαζής διατήρησε διάφορα σχόλια που υπάρχουν στη Χάρτα εις βάρος των Ενετών (και ποτέ εις βάρος των Οθωμανών), όπως π.χ. αυτό που υπάρχει δίπλα στα Κύθηρα.

(Εικ.12) 19

Σημειώνουμε ότι στη διεθνή βιβλιογραφία ο χαράκτης F. Müller δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός, μολονότι οι χάρτες του διακρίνονται για την υψηλή αισθητική τους.

Συναφές είναι το κείμενο του Ιω. Χατζηφώτη στη 4σέλιδη έκδοση της δεκαετίας του ’70 που προαναφέραμε ( Κεφ.Ι ) : ‘’(Ο Πίναξ) … δεν είχε τον πατριδογνωστικό χαρακτήρα της ‘’Μεγάλης Χάρτας’’ … παρουσίαζε όμως ιδιαίτερο ενδιαφέρον από πλευράς ονοματολογίας και η χάραξη του χάρτη ήταν καλύτερη, γεγονός που αναγνώρισαν ξένοι γεωγράφοι της εποχής’’

( Εικ. 13 : Ένα από τα 12 φ. της Χάρτας)

III. ΑΛΛΕΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΑΡΤΑΣ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΑ 1. Έργα του ίδιου χαράκτη (F. Müller), ο Πίναξ έχει το ήμισυ του μήκους και του πλάτους της Χάρτας του Ρήγα, οι διαστάσεις της οποίας είναι περίπου 208Χ208 εκ. [20] (– βλ. Εικ. 41 -) 2. Από τα 4 αντίτυπα της α’ έκδοσης, προκύπτει ότι τα έξη (6) χρώματα του Πίνακα είναι τα ίδια με εκείνα της Χάρτας (αντίτυπο Γενναδείου Βιβλιοθήκης) και αφορούν στις ίδιες γεωγραφικές περιοχές. [κόκκινο (1), πράσινο (2), θαλασσί (3), ροζ (4), κίτρινο (5), πορτοκαλί (6)], με εξαίρεση το γαλλικό αντίτυπο που έχει 4 μόνο χρώματα. Ίδια (6) χρώματα έχει και το αντίτυπο της β’ έκδοσης (δηλ. το γερμανικό). Όσον αφορά στο ανάτυπο που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1969 και μετά το 1974, παρατηρούμε ότι έχει ένα μόνο χρώμα (πράσινο), γεγονός που ίσως όμως οφείλεται σε τεχνικούς ή οικονομικούς λόγους κατά την ανατύπωσή του, αν και ενδέχεται το συγκεκριμένο αντίτυπο του 1810 να είχε μόνο ένα χρώμα. Ίδια είναι, επίσης τα τυπογραφικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται στους δύο χάρτες (με πολύ μικρές διαφορές π.χ. στο ‘’Δ’’, ‘’λ’’, ‘’ν’’ και ‘’Υ’’).

Δεν ήταν η μόνη φορά που ο Μύλλερ έφτιαξε τον ίδιο χάρτη σε μικρότερες διαστάσεις. βλ. π.χ. χάρτη Βοημίας που εκδόθηκε το 1812 με την επισήμανση ‘’nach Müller reducirt’’ (μτφ : σμικρυνθείς υπό Μύλλερ)

(Εικ. 14 : Χρωματισμός του Πίνακα)

3. Οι δυο προμετωπίδες (cartouches) (Εικ15 και 16), διαφέρουν μόνο στο άνω μέρος της κεντρικής παράστασης (άνω μέρος του αγάλματος) και στα κείμενα που περιέχουν. Οι διαστάσεις των προμετωπίδων είναι οι ίδιες στους δυο χάρτες.

(Εικ.15 Προμετωπίδα Χάρτας)

(Εικ. 16 Προμετωπίδα Πίνακα)

4. Ίδιο είναι και το περίγραμμα των δύο χαρτών.[21] Ο τρόπος απεικόνισης διαφέρει σε ορισμένα σημεία, αλλά οι διαφορές αυτές διακρίνονται δύσκολα εκ πρώτης όψεως. (Βλ. Εικ.17-18 -Αττική)Η δια ‘’γυμνού οφθαλμού’’ σύγκριση δεν είναι εύκολη, λόγω και των διαφορετικών κλιμάκων των δυο χαρτών.

Τα βόρεια όρια των δύο χαρτών, όπως αναγράφεται στην προμετωπίδα της Χάρτας, εκτείνονται ‘’...απ’ άρκτου δια του Ακ. Κερμανίου, των Καρπαθίων όρων και Δουνάβεως και Σάββα των ποταμών ...’’. Βορειότερα δεν θα ήταν δυνατόν να τεθούν αφού, όπως σωστά παρατηρεί ο C.Woodhouse: ‘’...μια προέκταση προς τα βόρεια, θα αποτελούσε διείσδυση και σε αυστριακές περιοχές.’’ – (βλ. σελ. 87 Woodhouse) –Για τα νότια όρια, φαίνεται ότι πρόθεση του Ρήγα ήταν η Χάρτα να εκδοθεί σε 24 φύλλα, συμπεριλαμβάνοντας και την υπόλοιπη επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρ.Σχέδιο που θα συμβάδιζε με το κάλεσμα στα όπλα του Θούρειου όλων των καταπιεζομένων εθνοτήτων στην Ευρώπη, αλλά και στην Ασία και τη Β. Αφρική (cf...‘’από τη Μπόσνα (δηλ. τη Βοσνία). ως την Αραπιά’’)

(Εικ. 17 και 18 : Η Απεικόνιση της ίδιας περιοχής στη Χάρτα και στον Πίνακα)

5. Το σχεδιάγραμμα με τις ονομασίες των ανέμων (Εικ. 19) είναι επίσης το ίδιο και ιδίων διαστάσεων, αλλά τοποθετημένο σε διαφορετικά σημεία στους δύο χάρτες. Η επιφάνεια που καταλαμβάνει το σχεδιάγραμμα των ανέμων είναι το 5.7% της συνολικής επιφάνειας του Πίνακα, ενώ στη Χάρτα είναι 4 φορές μικρότερη (1.4%). Επισημαίνουμε ότι, όπως στη Χάρτα, τα ονόματα ορισμένων ανέμων αναγράφονται και με την τουρκική τους ονομασία, αλλά με ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία.

(Εικ.19- 20)

*** IV. ΤΟ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΝΘΙΜΟΥ ΓΑΖΗ .

Η ενασχόληση του Άνθιμου Γαζή (1758-1828) με τη χαρτογραφία εντάσσεται 13

στα πολυσχιδή ενδιαφέροντά του για τα γράμματα και τις επιστήμες. [22] Το έναυσμα πάντως για την έκδοση του Πίνακα οφείλεται πιθανόν στην έκδοση της Χάρτας του Ρήγα (1796-7) που είχε τυπωθεί τρία έτη νωρίτερα στην ίδια πόλη (Βιέννη).

(Εικ.21: 'Ανθιμος Γαζής)

Ο ‘’Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος’’ και ο ‘’Άτλας περιέχων καθολικούς γεωγραφικούς πίνακας της υδρογείου σφαίρας’’, ήταν οι πρώτοι δύο χάρτες των οποίων ο Γαζής επιμελήθηκε την έκδοσή τους το 1800. [23] Από ιστορικής και συλλεκτικής σκοπιάς είναι οι σπουδαιότεροι. Θα ακολουθήσουν άλλοι 5 χάρτες, [24] όλοι τους με ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία, ήσσονος σπουδαιότητας και αξίας. [25] Όσο και αν ηχεί ‘’ιερόσυλο’’, τόσο ο Πίναξ, όσο και η Χάρτα δεν έχουν, per se, ιδιαίτερη χαρτογραφική αξία. Και οι δύο αποτελούν ουσιαστικά αντιγραφή και συρραφή παλαιοτέρων χαρτών. Πιο συγκεκριμένα, το βασικό πρότυπο για τη χάραξη της Χάρτας ήταν ο χάρτης του 1707 του Guillaume de l’Isle ‘’Graeciae Antiquae Tabula Nova’’. Η προμετωπίδα του ίδιου χάρτη απετέλεσε επίσης τη βασική παράσταση της προμετωπίδας Χάρτας και Πίνακα. Όπως πολύ εύστοχα αναφέρει η καθ. Χρ. Μπουτούρα ‘’The few existing relevant references in the non-

Για μία σύντομη βιογραφία του Α. Γαζή, βλ. Ε.Αμυγδαλάκη- Δ. Παρασκευοπούλου στην ιστοσελίδα http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors/Gazis.html. - βλ. επίσης το βιβλίο του Γ. Ζιούτου ‘’’Ανθιμος Γαζής’’, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, β’ έκδοση, σσ.68. 22

Δεν γνωρίζουμε εάν ο ‘’Πίναξ’’ προηγήθηκε του ‘’Άτλαντος’’ ή αντίστροφα..

‘’Πίναξ Γεωγραφικός της Ευρώπης’’, Βιέννη, 1801, ‘’H Ελλάς δια την γεωγραφίαν του Μελετίου’’, Βενετία, 1807, ‘’Πίναξ γεωγραφικός της Ασίας,’’, Βενετία, 1807, ‘’Πίναξ γεωγραφικός της Αμερικής’’, Βενετία, 1807 και ‘’Πίναξ γεωγραφικός της Αφρικής’’, Βενετία, 1807 – ΣΗΜ. : Δεν γνωρίζουμε εάν ο ‘’Πίναξ’’ προηγήθηκε του ‘’Άτλαντος’’ ή αντίστροφα. Ο Πίναξ συγχέεται από ορισμένους με ένα άλλο χάρτη της Ελλάδος που εξέδωσε το 1807 ο Γαζής στη Βενετία, η αξία του οποίου είναι ήσσονος σημασίας. Μολονότι η ακριβής ονομασία του χάρτη είναι ‘’Η Ελλάς δια την γεωγραφίαν του Μελετίου’’ στην ελληνική βιβλιογραφία αναφέρεται συχνά, λανθασμένα, ως ‘’Πίναξ γεωγραφικός της Ελλάδος’’. βλ. http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0709011145440000/main.htm 25

Greek bibliography (…) describe Charta mainly as an intellectual work rather than a real chartographic product.’’ [26]

(Εικ 22& 23.: Χάρτης Gu. de l’Isle και προμετωπίδα του)

(Εικ.24: Τμ. χάρτη Arrowsmith)

Λαμβανομένου υπόψη ότι δυο έτη πριν τυπωθεί ο Πίναξ, είχε κυκλοφορήσει ο πλέον έγκυρος για την εποχή του χάρτης της Ευρώπης του Α. Arrowsmithm (1798), επιβεβαιώνεται όντως ότι ο πρωταρχικός στόχος των Γαζή και Μύλλερ δεν ήταν χαρτογραφικός. Συγκρίνοντας τον χάρτη του Arrowsmith (Εικ. 24) με τους σημερινούς χάρτες, οι διαφορές είναι σχετικά μικρότερες. Για το Β.Α. τμήμα των δύο χαρτών (Χάρτας και Πίνακα), φαίνεται ότι το πρότυπο ήταν ο χάρτης του G.A. Rizzi-Zannoni ‘’Partie Septentrionale de l’ Empire Otoman’’. [27] .

V. ΟΙ ΕΚΔΟΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ

Oι δυο εκδόσεις του Πίνακα, οι τρεις εκδοχές του και τα 3 ή 4 δίκτυα εμπορικής διανομής του, δημιουργούν αρκετά ερωτηματικά. 1. Οι εκδότες του Πίνακα. Στη ελληνική βιβλιογραφία, θεωρείται ως δεδομένο ότι ο Πίναξ ‘’εκδόθηκε’’ από τον Α. Γαζή. Ο πραγματικός όμως εκδότης του Πίνακα το 1800 ήταν ο F. Müller και όχι ο Ά. Γαζής. Τούτο είναι αυταπόδεικτο από την προμετωπίδα του Πίνακα.

Chr. Boutoura ‘’On the projection of the R.Velestinlis Charta’’, e-perimetron, vol.3, no 3, 2008 http://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:Ap7DWVJFQHUJ:www.e26

perimetron.org/Vol_3_3/Boutoura.pdf+pinax+gazis&hl=el&pid=bl&srcid=ADGEESiMSEmTLfr8JHwELpttPUqx7-Nv8Fr1rnkIGCGmnY0iN0eMtX3UfA8w1aR90DJW1Sp5ATVvQV_bmU5Gkm3CEfJxKVwnqJR29zWgXTkd63g68MdvSRUUlNVLljgcmFXAg9GTbq&sig=AHIEtbSaz3Oo7b YexcqMONjvI83Cxpi1og 27

Επισήμανση Δ. Καραμπερόπουλου

(Εικ.25)

Το όνομα του Γαζή είναι άλλωστε γραμμένο με μικρότερα τυπογραφικά στοιχεία από εκείνα του Müller και επί πλέον είναι σε συντομογραφία (Α.Α.), ενώ του Müller είναι ολογράφως. [28 ] [ΣΣ. : Παρατηρούμε ότι η ορθογραφία του ονόματος του Müller είναι διαφορετική στους δύο χάρτες (‘’Μήλλερ’’στη Χάρτα και ‘’Μύλλερ’’ στον Πίνακα)]. Αντίθετα, στη Χάρτα είναι σαφές ότι ο Müller ήταν μόνο ο χαράκτης και το όνομά του αναγράφεται με πολύ μικρότερων διαστάσεων τυπογραφικά στοιχεία σε σύγκριση με εκείνο του Ρήγα.

(Εικ.26)

Στο γαλλικό επεξηγηματικό ένθετο της α’ έκδοσης, δεν γίνεται μάλιστα καμία μνεία του ονόματος του Γαζή.

(Εικ.27 - Πλαίσιο α’ έκδοσης)

ΣΗΜ.: H διεύθυνση του Müller με λατινικούς χαρακτήρες είναι η ίδια που υπάρχει στα ελληνικά στη Χάρτα :

(Εικ.28)

Πέραν όμως αυτών, ο Müller ήταν εκείνος που χρηματοδότησε την έκδοση του Πίνακα. Από έρευνα του αυστριακού καθ. Johannes Dörflinger, προκύπτει ότι στο φύλλο της της 12 Ιουλίου 1800 της εφημερίδας ''Wiener Zeitung'', υπάρχει μία ανακοίνωση του Müller προς όσους θα επιθυμούσαν να συνδράμουν οικονομικά στην έκδοση του Πίνακα με την προαγορά αντιτύπων του (προς 6 φλορίνια το ένα

Επίσης, στο ευρετήριο της Συλλογής Barbier de Bocage (στη BNF) o Πίναξ αποδίδεται μόνο στον Müller, χωρίς καμία μνεία του Γαζή (Λήμμα 1138) 28

[29]), ενώ στο φύλλο της 24 Σεπτεμβρίου 1800 της ίδιας εφημερίδας, ο Müller γνωστοποιεί στο αναγνωστικό κοινό την περάτωση του χάρτη. [30] Η συμβολή του Γαζή, εκτός από τις διορθώσεις και τις προσθήκες σε ορισμένα τοπωνύμια και την αναγραφή του κειμένου στην προμετωπίδα, θα πρέπει να συνίστατο και στη γενικότερη επιστασία της έκδοσης. Σημειωτέον ότι στον ‘’Άτλαντα’’ που εκδόθηκε επίσης το 1800, η λέξη ‘’επιστασία’’ αναφέρεται ρητά :

(Εικ.29)

Yποθέτουμε ότι ο Γαζής θα πρέπει να είχε επιφορτισθεί και με την εξεύρεση ενός αριθμού ελλήνων αγοραστών, μέσω του δικτύου επαφών που διατηρούσε με τους έλληνες, στους οποίους εξ άλλου αφιερώνεται ο χάρτης.

(Εικ.30)

Άγνωστο είναι εάν ο Γαζής, για τις υπηρεσίες του αυτές, πήρε δωρεάν ή σε προνομιακή τιμή ένα αριθμό αντιτύπων του Πίνακα. (Σ.Σ. :Στην περίπτωση αυτή τα ‘’δίκτυα διανομής’’ είναι 4 : Müller, Artaria, Γαζής και Cappi) Για τη β’ πάντως έκδοση του Πίνακα (1810), δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή έγινε αποκλειστικά από τον J. Cappi. Καμία αλλαγή δεν φαίνεται να υπάρχει στα τοπωνύμια ή στη χάραξη του χάρτη σε σχέση με την α’ έκδοση.

Έναντι 24 της Χάρτας, δηλ. 4 φορές φθηνότερα αφού και το εμβαδόν του Πίνακα ήταν 4 φορες μικρότερο. Ποσό όχι ευκαταφρόνητο, αφου ένα ακριβό βιβλίο της εποχής στοιχιζε περί τα 2 φλορίνια (βλ. κείμενο Γ. Τόλια σε Υποσημ. 53) --- Σημειωτέον ότι την ίδια εποχή (Οκτ.1800) το κόστος της συγγραφής και έκδοσης από τον Γαζή του τρίτομου ‘’Λεξικού Ελληνικού’’, είχε υπολογιστεί ότι θα στοίχιζε 25 φλορίνια. Βλ.σελ. 69 Π.Πολέμη ‘’Δια του Γένους τον Φωτισμόν – Αγγελίες προεπαναστατικών εντύπων’’, Εκδ. Μουσείου Μπενάκη 2008, σσ. 568 29

Email προς υπογράφοντα 4 Ιανουαρίου 2009 - Ο J. Dörflinger θεωρείται αυθεντία επί του θέματος. Είναι ο συγγραφέας του βιβλίου ‘’Die österreichische Kartographie im 18. und zu Beginn des 19. Jahrhunderts unter besonderer Berücksichtigung der Privatkartographie zwischen 1780 und 1820’’ Wien : Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1984-1988. ISBN 3-7001-0646-7 and ISBN 3-7001-1480-X. – Τα κεφάλαια στα οποία γίνεται αναφορά στους ελληνικούς χάρτες είναι στον Τόμο I, σελ 142-146 και στον Τόμο II. σελ. 7334.

(Εικ.31 : Επεξηγηματικό πλαίσιο β’ έκδοσης - Σ.Σ. : Ο λάθος τόνος (accent grave στο ‘’plus’’) που υπήρχε στο πλαίσιο της α’ έκδοσης παραμένει)

2. Οι εκδόσεις του Πίνακα Συγκρίνοντας τα 4 αντίτυπα της α’ έκδοσης του Πίνακα, διαπιστώνουμε ότι αυτά παρουσιάζουν τις εξής τρεις διαφορές : α) Στο στο ιταλικό και στο ιδιωτικό αντίτυπο δεν υπάρχει το γαλλόφωνο πλαίσιο ενώ η αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους είναι λανθασμένη. [31] β) Στο γαλλικό αντίτυπο δεν υπάρχει επίσης το πλαίσιο, αλλά η αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους είναι σωστή. γ) Τέλος, στο στο αυστριακό αντίτυπο υπάρχει το πλαίσιο και η αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους είναι σωστή. Πιο συγκεκριμένα, στο ιταλικό και ιδιωτικό αντίτυπο, παρατηρούμε ότι το ΑΙΓΑΙΟΝ ΠΕΛΑΓΟΣ είναι γραμμένο ως ‘’ΓΑΙΟΝ ΠΕΛΑΓΟΣ’’. [32]

(Εικ.32 – 33 Α & 33 Β- Το ''Γαίον'' Πέλαγος και τα δύο διαφορετικά ''Α'' ) Πρόκειται προφανώς για παράλειψη που μάλλον οφείλεται στο ότι το μεν ‘’ΓΑΙΟΝ’’ έχει χαραχθεί σε μία μήτρα, ενώ τα δύο αρχικά γράμματα σε άλλη. Τούτο μας οδηγεί στο ασφαλές μάλλον συμπέρασμα ότι το ιταλικό και το ιδιωτικό αντίτυπο πρέπει να ήταν από τα πρώτα που τυπώθηκαν και δεν διορθώθηκαν επειδή ίσως είχαν ήδη διατεθεί στην αγορά.

31 32

Email 25.7.2010 Η επισήμανση του λάθους έγινε από τον υπογράφοντα.

Από τα ανωτέρω προκύπτει χωρίς αμφιβολία ότι το ιταλικό και το ιδιωτικό αντίτυπο είναι εκείνα με τη μεγαλύτερη συλλεκτική αξία, όχι μόνο γιατί ήταν από τα πρώτα που τυπώθηκαν χρονολογικά, αλλά και διότι ακριβώς επειδή ήταν από τα πρώτα, η εκτύπωση τους είναι ευκρινέστερη, αφού η μήτρα δεν είχε υποστεί τη φθορά και τις αλλοιώσεις που επέρχονται με τη χρήση. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς προστέθηκε το γαλλόφωνο πλαίσιο στα αντίτυπα της α’ έκδοσης. Το κενό πάντως πάνω από την προμετωπίδα, υποδηλώνει ότι προοριζότανε για το σκοπό αυτό. Ενδέχεται πάντως το επεξηγηματικό πλαίσιο στα γαλλικά να μην προστέθηκε εξ αρχής το 1800 για τον εξής λόγο : το 1800 η Αυστρία ήταν σε πόλεμο με τη Γαλλία, από τον Ιούνιο (Μάχη του Marengo), πριν δηλ. ανακοινωθεί στη ‘’Wiener Zeitung’’ η προγραμματιζόμενη έκδοση του Πίνακα (12 Ιουλίου). Εκτός του ότι η πολιτική και οικονομική κατάσταση στην Αυστρία ήταν πολύ κακή λόγω του πολέμου (με συνεχείς ήττες της Αυστρίας έως την Ανακωχή του Treviso τον Ιανουάριο του 1801), οι προοπτικές εξαγωγής και πώλησης του Πίνακα στη Γαλλία, αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη, πρέπει να ήταν μάλλον ισχνές κατά το δεύτερο 6μηνο του έτους αυτού. Εικάζουμε δε ότι εν μέσω του πολέμου με τον Ναπολέοντα, τα γαλλικά δεν θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή στη Βιέννη του 1800. Εάν τούτο ευσταθεί, το γαλλόφωνο πλαίσιο θα πρέπει να προστέθηκε μετά το 1801. Πάντα όσον αφορά στην α’ έκδοση, τα πράγματα περιπλέκονται από το γεγονός ότι η εμπορική διάθεση του Πίνακα δεν γινόταν μόνο από τον ίδιον τον Müller, αλλά και από την εκδοτική εταιρία Artaria et Comp.[agnie]. Αυτό προκύπτει από το ότι το ιδιωτικό αντίτυπο φυλάσσεται μέσα σε μια θήκη σε σχήμα βιβλίου, στη δερματόδετη ράχη του οποίου αναγράφεται : ‘’ CARTE DE LA GRECE’’ και από κάτω : A Vienne - Chez Artaria et Comp.''. Η Artaria εξ’ άλλου, εκτός από εκδοτικός οίκος ήταν επίσης ένα από τα σημαντικότερα βιβλιοπωλεία της Βιέννης.

( Εικ. 34 : Θήκη ιδιωτικού αντιτύπου)

Ο τίτλος της βιβλιοδεσίας μας οδήγησε αρχικά στο εσφαλμένο συμπέρασμα ότι η Artaria ήταν ο πρώτος εκδότης του Πίνακα. Πολλοί άλλωστε χάρτες του εκδοτικού αυτού οίκου έχουν κοινά χαρακτηριστικά με πολλούς από τους χάρτες που χάραξε ο F. Müller (που συνεργαζόταν συχνά με την Artaria) πριν και μετά το 1800 : α) είναι χάρτες μεγαλυτέρων διαστάσεων από το μέσο όρο των χαρτών της εποχής

[33] και για το λόγο αυτό, έχουν χαραχθεί σε δυο ή περισσότερες χάλκινες μήτρες, β) τα ‘’φύλλα-χάρτου’’ τους έχουν επικολληθεί σε λινό ύφασμα και γ) είναι αναδιπλούμενοι.

(Εικ.35-36 : ιδιωτικό αντίτυπο)

Aν και ο χάρτης επωλείτο από την Artaria (με την αναγραφή μάλιστα στη θήκη ‘’chez Artaria et Comp.’’), είναι βέβαιο ότι δεν είχε εκδοθεί από αυτήν. [34] Εξ άλλου, αν η Artaria ήταν ο εκδότης του χάρτη, θα υπήρχε η σχετική αναφορά στην προμετωπίδα του Πίνακα, όπως συμβαίνει με όλους τους χάρτες του εκδοτικού αυτού οίκου. [35 ] Όσον αφορά, τέλος, στη θήκη (chemise ή slip-case) του ιδιωτικού αντιτύπου, είναι ενδιαφέρον ότι υπάρχει μέσα σε αυτήν μία ετικέτα με την επιγραφή "A Milano da Gioacchino Bettalli e C. contrada del cappello N.4031". Ερευνώντας στο διαδίκτυο, διαπιστώσαμε ότι ο G.Bettalli ήταν ένας μικρός εκδότης στο Μιλάνο στις αρχές του 19ου αι. που συνεργαζόταν με τον οίκο Artaria. [36 ] 3. Υποθέσαμε ανωτέρω ότι η α’ έκδοση του Πίνακα ατύχησε λόγω της δυσμενούς πολιτικής συγκυρίας του 1800. Γιατί όμως ο χάρτης επανεκδόθηκε το 1810 ; Η εύκολη απάντηση είναι ότι η επανέκδοση του 1810 έγινε ενδεχομένως ακριβώς διότι το 1800 είχαν κυκλοφορήσει λίγα ή πολύ λίγα αντίτυπα της α’ έκδοσης. Μια δεύτερη ερμηνεία είναι ίσως ότι ο Cappi, που κατά τα φαινόμενα ήταν ο κάτοχος της μήτρας το 1810, προέβη στην επανέκδοσή του Πίνακα επειδή το κόστος παραγωγής του συνίστατο πλέον μόνο στο κόστος του χαρτιού της εκτύπωσης και

Ο πρώτος μεγάλων διαστάσεων (122Χ108 εκ.) 12φυλλος χάρτης του F. Müller που έχουμε εντοπίσει, 10 έτη σχεδόν πριν από την έκδοση της Χάρτας, είναι του 1787.---βλ. ‘’Oberösterreich.-Mappa von dem Land ob der Enns". 1781 reducirt u. gest. von C. Schütz u. F. Müller, 1787 (http://www.reiss-sohn.de/) 34

Αυτή είναι και η άποψη του J.Dörflinger. Σε email του (4.1.2009) προς τον υπογράφοντα αναφέρει ότι ‘’the label of Artaria & Co. on the cover of the copy is showing that this copy was sold in the shop of Artaria but was not published by Artaria & Co.’’ 35

Σημειωτέον ότι οι εκδόσεις Αrtaria υπάρχουν μέχρι σήμερα και ότι ο αυστριακός οίκος Freytag, Berndt und Artaria, ειδικεύεται σε εκδοτικούς οδηγούς και …αναδιπλούμενους χάρτες. Οι Carlo και Francesco Artaria, όπως J. (=Giovanni) Cappi, αλλά και ο Gioacchino Bettalli, ήταν όλοι τους ιταλικής καταγωγής, από την ίδια περιοχή της Ιταλίας (Λομβαρδία). 36

όχι της κατασκευής του χάρτη. [37] Ο Cappi άλλαξε πρόχειρα στη μήτρα την αραβική ημερομηνία από 1800 σε 1810, ξεχνώντας μάλιστα ν’ αλλάξει και την ελληνική (που παρέμεινε έτσι εσφαλμένα ως αω’) [38 ] και επιχείρησε να αποκομίσει εμπορικά κέρδη από τη διάθεση του χάρτη με μικρό κόστος παραγωγής. Από πολιτικής σκοπιάς, οι προοπτικές πώλησης του Πίνακα το 1810 ήταν ευνοϊκές, αφού το Μάρτιο του 1810 τελέστηκαν οι γάμοι μεταξύ του Ναπολέοντα και της Μαρίας-Λουίζας των Αψβούργων. Δεν ήταν όμως ευνοϊκές και από οικονομικής σκοπιάς αφού η Αυστρία προέβη σε παύση των πληρωμών της το Νοέμβριο του 1810 και κήρυξε πτώχευση τρεις μήνες αργότερα (Πηγή : Εθνική Τράπεζα της Αυστρίας - βλ. [39] ) Συνεπώς η β’ έκδοση του Πίνακα από τον Cappi, θα πρέπει να έγινε μετά το Μάρτιο και μάλλον πριν από το Νοέμβριο του 1810. Σημειωτέον ότι ο J. Cappi [40] ήταν περισσότερο γνωστός ως εκδότης μουσικών έργων (συνθετών Ο Μύλλερ δεν διέθετε 'κατάστημα'' για την πώληση χαρτών. Το εργαστήριό του στη συνοικία Wieden της Βιέννης ήταν 3 περίπου χλμ μακριά από το εμπορικό κέντρο της πόλης. --- Εχουμε επίσης εντοπίσει : α) ένα χάρτη που κατασκευάστηκε 10 έτη πριν (1788) από τους Müller και C. Schütz (''Kriegstheater oder Graenzkarte: Oesterreichs, Russlands, und der Türkey...'') στον οποίον επίσης υπάρχει η μνεία ''zu finden in Wien : bey Artaria Compagnie...'' και β) έναν άλλο χάρτη του 1799 που περιγράφεται ως εξής : Karte, n. u. v. Fr. Müller bei Artaria in Wien, "Der Lauf des Donau Stroms von Wien bis in das Schwarze Meer oder Neuester Kriegsschauplatz zwischen Osterreich und der Pforte... Le Cours du Danube ..", 1799, 33,5 x 51, Atlas Hungaricus, Seite 22 mit Abb. ( = Artaria 2). - Seltene Einblattdruckkarte bei Artaria, die ganz Ungarn zeigt. Über der Karte Kopftitel in deutscher und franz. Sprache, ήτοι ότι ορισμένοι χάρτες (του Άτλαντα) εκτυπώθηκαν από την Artaria 37

Η επισήμανση οφείλεται στον Γ. Τόλια.

''The inflation of the money supply reached dangerous proportions in 1800 and 1809, after more paper money had been issued. The reparation payments imposed on Austria by the Peace of Schönbrunn concluded in 1809 fueled inflation further. In 1810, the volume of Banco-Zettel in circulation exceeded 1 billion gulden. In December 1810, the government imposed a moratorium on all payment obligations in coin. Just three months later, on February 20, 1811, Austria had to declare national bankruptcy. The Banco-Zettel and the Banco-Zettel divisional coins were to be exchanged for exchange coupons also referred to as “Vienna currency” at a rate of 1 to 5.'' http://www.oenb.at/en/ueber_die_oenb/geldmuseum/oesterr_geldgeschichte/konventionsmu enzen/reform_and_crisis__the_era_of_convention_coins.js 39

O Jean (Giovanni) Cappi ήταν συνεργάτης του οίκου Artaria από το 1793. Το 1801 απεχώρησε και άνοιξε δικό του εκδοτικό οίκο. Φεύγοντας, φαίνεται ότι πήρε μαζί του τις τυπογραφικές μήτρες από μουσικές παρτιτούρες και χάρτες. Ο Cappi δεν φαίνεται να ήταν ότι καλύτερο από άποψης ήθους. Ο συνθέτης Anton Diabelli που είχε συνεταιριστεί με τον Cappi, υπήρξε θύμα του (βλ. http://www.cini.it/italiano/04attivita/mrfogg/mrfogg7.html όπου διαβάζουμε: ‘’Diabelli non ebbe la mano felice nel cercarsi un socio in affari, che appunto trovò malauguratamente in un vero italiano, tal Giovanni Cappi, che lo truffò, lo derubò, lo escluse dalla ditta, e lo portò prossimo al lastrico.’’ - (Mτφ : ‘’Ο Diabelli δεν ευτύχησε στη εξεύρεση συνεταίρου, που για κακή του τύχη ήταν ένας πραγματικός ιταλός όπως ο

όπως οι Beethoven και Mozart) και λιγότερο ως εκδότης χαρτών. Το ίδιο πάντως έτος της επανέκδοσης του Πίνακα (1810), εξέδωσε επίσης ένα αναδιπλούμενο χάρτη της Ευρώπης. Άξιο μνείας είναι τέλος, ότι ο Πίναξ δεν είναι ο μόνος χάρτης που είχε χαραχθεί από τον Müller και που επανεκδόθηκε από τον Cappi αρκετά χρόνια μετά την α’ έκδοσή του. [41] Η επανέκδοση του Πίνακα το 1810 δεν πρέπει να ήταν επιτυχής και για ένα ακόμα σοβαρό λόγο : ο Πίναξ δεν ήταν καν ένας επιστημονικά ελκυστικός χάρτης, αφού η χάραξη του (που υπενθυμίζουμε είχε ως πρότυπα χάρτες των αρχών του 1700) είχε ξεπεραστεί προ πολλού από τη ραγδαία πρόοδο στη χαρτογραφία που σημειώθηκε περί το 1800, άρα η προσέλκυση μη Ελλήνων αγοραστών πρέπει να ήταν μικρή.. Όντως, η χαρτογραφική εξέλιξη που έχει σημειωθεί, εν τω μεταξύ, είναι εμφανής στους χάρτες της εποχής. H ‘’γεωδαιτική περίοδος’’, στην οποία αναφέρεται ο καθ. Ε. Λιβιεράτος, [42] έχει, ήδη, αρχίσει. Η παρακάτω επισήμανση [43 ] είναι εύλογη : ‘’By 1800, demand for more precise maps and the availability of accurate instruments and techniques developed cartography into a science.’’ Με το σκεπτικό αυτό, οι πιθανότητες εμπορικής εκμετάλλευσης του Πίνακα το 1810, ήταν ακόμα μικρότερες από ότι το 1800.

***

VΙ. Ο ΤΡΟΠΟΣ ΚΟΠΗΣ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ Giovanni Cappi ο οποίος τον εξαπάτησε, τον έκλεψε, τον απέκλεισε από την εταιρία και τον έφερε στο χείλος της καταστροφής.’’) 41

H πρώτη συνεργασία Müller -Cappi ανάγεται στο 1800 με την έκδοση ενός χάρτη της Βιέννης ‘’Neueste Karte von der Stadt Wien’’ (ca 1800) 79X61 εκ. ) - βλ. επίσης : Müller, Franz (Stecher). ‘’Neueste und vollstaendigste Post Karte von ganz Deutschland, Niederlanden, Schweiz, Polen, Ungarn und den angränzenden Theilen Frankreichs und Italien. - Nouvelle Carte de Poste de toute l'Allemagne’’. Gestochen von Franz Müller. Wien, Jean Cappi (ca. 1819). Kupfersti.-Karte mit altem Grenzkolor (Ο χάρτης αυτός είχε εκδοθεί αρχικά (1798) από την Artaria). 42

βλ. ομιλία καθ.Ε.Λιβιεράτου (1998) σε εκδήλωση του ΜΙΕΤ όπου αναφέρει : «Με τη Χάρτα κορυφώνεται η ‘’λόγια’’ ελληνική Χαρτογραφία που θα ολοκληρωθεί με το χάρτη του Ά. Γαζή (1800) , πριν μπούμε στη ‘’γεωδαιτική’’ περίοδο του 19ου αιώνα.» 43

http://www.turkeyinmaps.com/Sayfa3.html

Σύμφωνα με τον καθ. Ευ. Λιβιεράτο, ο Πίναξ είχε τυπωθεί σε 4 φύλλα, ενώ σύμφωνα με τον καθ. J.Dörflinger σε 11 φύλλα. Ο τελευταίος παραθέτει και μια άλλη πηγή του 1806 που αναφέρει ότι : ‘’The map consists of 12 sheets of which two containing the title are printed from one [copper] plate‘’. [44] Σε 11 φύλλα έχουν κοπεί το γαλλικό και το γερμανικό αντίτυπο (Εικ. 37) Το τελευταίο, διαθέτει επίσης θήκη για τη φύλαξή του που είναι διαφορετική από εκείνη του ιδιωτικού αντιτύπου. Το ιδιωτικό αντίτυπο, έχει επίσης τυπωθεί σε 11 φύλλα. Τα 10 από αυτά είναι διαστάσεων κατά μέσον όρο 34.4 εκ (μήκος) Χ 25.4 εκ (ύψος) [45 ], ενώ το 11ο φύλλο (προμετωπίδα) είναι διαστάσεων 34.6 εκ. (μήκος) Χ 51 εκ. (ύψος)

(Εικ. 37 : Γερμανικό αντίτυπο και Εικ. 38: Θήκη γερμανικού αντιτύπου)

Έτσι, ενώ το γαλλικό και το γερμανικό αντίτυπο δεν κόπηκαν σε ‘’φύλλαχάρτου’’, το αυστριακό και το ιδιωτικό αντίτυπο κόπηκαν εν συνεχεία σε ‘’φύλλαχάρτου’’ διαφορετικών διαστάσεων. [Σ.Σ. : Δεν έχουμε ακόμα στοιχεία για τα αντίτυπα Harvard I και II και το ελλιπές δεύτερο αυστριακό αντίτυπο] Σύμφωνα με τον καθ. Ε. Λιβιεράτο : ‘’Eίναι μια παλιά πρακτική να κόβουν (εκ των υστέρων, αφού τυπωνόταν) το χάρτη, όπως έβγαινε από το τυπογραφείο σε

Email 4.1.2009 : ’Τhe “Pinax” was not engraved and printed in 4 sheets. It was engraved and printed in 11 (as I believe) or 12 sheets: One of the two copies in the Austrian National Library consists of 10 sheets with wide margins (different sizes, between 35.5 and 34.5 cm x between 26.5 and 25 cm – without margins), but the sheet(s) of the title of the map is (are) missing. Therefore I don’t know if the title of the map is printed on one large sheet or on two smaller sheets.’’ - Όπως διευκρινίζει : ’The journal Allgemeine geographische Ephemeriden, vol. 20, 1806, p. 323-331, contains a review of three maps in Greek language and characters engraved and published in Vienna in the years 1797-1802. In the review of the Pinax (p. 326-329) you can read: ‘’The map consists of 12 sheets of which two (sections 7 and 10) containing the title are printed from one [copper] plate.’’ 44

Το μήκος και το ύψος κάθε φύλλου δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Τα τρία μήκη είναι μεταξύ 33.6 και 35 εκ. και τα τέσσερα ύψη μεταξύ 26.2 και 24.5 εκ. 45

‘’φύλλα-χάρτου’’ ίδιων, αλλά και διαφορετικών διαστάσεων, ανάλογα με την επιθυμία του ιδιοκτήτη του.’’ [46 ] VIΙ. ΤΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ 1. Η Χάρτα τυπώθηκε συνολικά σε 1220 αντίτυπα [47], ενώ για τον Πίνακα, δεν έχουμε καμία πληροφορία σε πόσα αντίτυπα τυπώθηκε συνολικά στις δύο εκδόσεις του. [48] Δεν κατασχέθηκε όμως από τις αυστριακές Αρχές, ούτε απαγορεύθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Άρα, αν οι δύο χάρτες είχαν τυπωθεί στον ίδιο αριθμό αντιτύπων, τα σωζόμενα σήμερα αντίτυπα του Πίνακα θα έπρεπε, λογικά, να ήταν περισσότερα από τα 45 της Χάρτας. Επειδή αυτό δεν αληθεύει, υποθέτουμε ότι, παρά τις δύο εκδόσεις του, τα αντίτυπα του Πίνακα που τυπώθηκαν το 1800 και το 1810, είτε ήταν λιγότερα ή πολύ λιγότερα από τα αντίτυπα της Χάρτας, είτε υπέστησαν μεγαλύτερες φθορές/καταστροφές. 2. Τίθεται συνεπώς το ερώτημα σε πόσα αντίτυπα θα έπρεπε να είχε τυπωθεί ο Πίναξ για να καλύψει τη δαπάνη κατασκευής του. Σύμφωνα με κατά προσέγγιση υπολογισμούς, που στηρίζονται σε έρευνα του J. Dörflinger, ο Πίναξ θα έπρεπε να τυπωθεί σε τουλάχιστον 300 αντίτυπα. [49] Ο αριθμός αυτός ‘’επιβεβαιώνεται’’ από τα εξής : α) Αφού η Χάρτα τυπώθηκε σε 1220 αντίτυπα (επειδή με αυτό τον αριθμό αντιτύπων θα κάλυπτε τη δαπάνη κατασκευής της [50] ), τότε, βάσει του ίδιου συλλογισμού, ο Πίναξ -που το εμβαδόν του είναι 4 φορές μικρότερο από εκείνο της Χάρτας-, θα έπρεπε να είχε τυπωθεί σε 305 αντίτυπα (ήτοι, 1220 δια 4) β) Τα 45 αντίτυπα της Χάρτας που έχουν διασωθεί (από τα 1220 που είχαν τυπωθεί), αντιπροσωπεύουν ένα ‘’ποσοστό επιβίωσης’’ της τάξης του 3.7%. Αν δεχθούμε ότι το ίδιο ποσοστό ισχύει και για τον Πίνακα (που είναι 3 έτη νεώτερος), τα 46

email καθ. Λιβιεράτου προς υπογράφοντα

βλ. περισσότερα στην έκδοση του Δ. Καραμπερόπουλου για τη Χάρτα του Ρήγα – Η γεωγραφική ''διασπορά'' της Χάρτας στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού είναι γνωστή κατά προσέγγιση. ‘’ 2nd International Workshop on Digital Approaches to Cartοgraphic Heritage’’. Αθήνα, 1819.5.2007, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Πληροφορίες για τον αριθμό των εκδοθέντων αντιτύπων του Πίνακα, ίσως ανευρεθούν στο βιβλίο της Αικ. Κουμαριανού "Αλληλογραφία μεταξύ Δ. Φιλιππίδη, Barbié du Bocage και Α. Γαζή 1794 και 1819'', Αθήνα, 1966 48

Johannes Dörflinger : ‘’Time and Cost of Copperplate Engraving. Illustrated by Early Nineteenth Century Maps from the Viennese Firm Artaria & Co.’’, Imago Mundi, Vol. 35. (1983), pp. 58-66 50

Η ''διάρκεια της εκτύπωσης'' δεν ταυτίζεται όμως κατ' ανάγκην με τις ''πραγματικές ημέρες εργασίας''. Μπορεί δηλ. η διάρκεια έκτύπωσης της Χάρτας να ήταν ένα έτος και πλέον, αλλά όχι αναγκαστικά 365+Χ ημέρες εργασίας.

8/9αντίτυπα που υπάρχουν σήμερα καθώς και 2-3 ακόμα αντίτυπα που ενδεχομένως εντοπιστούν στο μέλλον, τότε τα 11 αυτά αντίτυπα -με το ίδιο ποσοστό του 3.7% -, θα αντιστοιχούσαν επίσης σε 300 αντίτυπα. [51] 3. Για τους λόγους όμως που προαναφέραμε όσον αφορά στις δύο εκδόσεις του, ενδέχεται ο Πίναξ να μην τυπώθηκε ούτε καν στον ‘’ελάχιστο αριθμό’’ των 300 αντιτύπων. [52] Αναφερόμενος στους μεγάλων διαστάσεων χάρτες της εποχής όπως αυτός του Γαζή, ο Δ/ντής του ΕΙΕ Γ.Τόλια αναφέρει : ‘’We may suppose that the expensive mural maps were not commercially successful since their production ceased’’ [53] Στην περίπτωση του Πίνακα υπήρξε μεν μια δεύτερη έκδοσή του το 1810, αλλά στην ουσία ο ανωτέρω ισχυρισμός ευσταθεί απόλυτα. ΚΕΦ. VIIΙ H ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ Από όσα εκθέσαμε παραπάνω, συνάγεται ότι από τα 8 συνολικά αντίτυπα του Πίνακα, το ιταλικό και το ιδιωτικό είναι τα πλέον αξιόλογα. Και τα δύο : α) είναι της α’ έκδοσης, με αμιγώς ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία (δηλ. χωρίς ένθετο πλαίσιο στα γαλλικά) και β) είναι, μάλλον, από τα πρώτα που τυπώθηκαν, όπως συμπεραίνεται από τη λανθασμένη αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους και από την ευκρίνειά τους. Δεν γνωρίζουμε ποιά θα ήταν σήμερα η εμπορική αξία του Πίνακα, αφού παρά τις ενδελεχείς έρευνές μας σε οίκους δημοπρασιών και παλαιοπώλες του εξωτερικού, δεν προκύπτει η πώληση κανενός αντιτύπου κατά την τελευταία τουλάχιστον 12ετία. Ως μόνο ‘’μέτρο σύγκρισης’’ που διαουμε είναι ότι ο Οίκος Δημοπρασιών Βέργου δημοπράτησε το 2000 ένα αντίτυπο της Χάρτας προς 28.2 εκ. δρχ (83.000 ευρώ), ποσό που θα αντιστοιχούσε σήμερα (λόγω του πληθωρισμού και της

Και είναι λογικό να πιθανολογούμε την ύπαρξη 3 ακόμα άγνωστων αντιτύπων του Πίνακα, αφού ως λιγότερο ''διάσημος’’ από τη Χάρτα, δεν έχει ερευνηθεί το ίδιο εξαντλητικά το ενδεχόμενο να υπάρχουν και άλλα αντίτυπα του. 51

Θα πρέπει, τέλος, να λάβουμε ακόμα υπ' όψιν μας την αιτιολογημένα υψηλότερη φθορά των αντιτύπων του Πίνακα, σε σχέση με τη Χάρτα, αν λόγω της παιδαγωγικής ενασχόλησης του Γαζή, αριθμός αντιτύπων είχε ίσως σταλεί σε ελληνικά σχολεία ως διδακτικό εργαλείο για την εκμάθηση της γεωγραφίας . - Υπενθυμίζουμε ότι προς το τέλος της ζωής του ο Γαζής στρέφεται στην εκπαίδευση αναλαμβάνοντας τη διεύθυνση σχολής στην Τήνο και κατόπιν στην Ερμούπολη της Σύρου [Δημαράς, 1998: σελ. 379]. 52

G.Tolias ‘’Maps printed in Greek during the Age of Enlightenment 1665-1820’’ eperimetron Vol.5 – no1 http://www.kunstpedia.com/PDFArticles/Maps%20printed%20in%20Greek%20during%20the %20age%20of%20enlightenment%201665-1820.pdf 53

σημαντικής αύξησης της τιμής των παλαιών χαρτών τα τελευταία χρόνια [54] ) σε τουλάχιστον 150.000 Ευρώ.

(Εικ.39 : ‘’Ιδιωτικό’’ αντίτυπο)

*** ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 : Η ΧΑΡΤΑ ΤΟΥ ΡΗΓΑ ΚΑΙ Ο ΠΙΝΑΞ ΤΟΥ ΓΑΖΗ

Κύρια αιτία το διαδίκτυο : ‘’Maps are also rising dramatically in price. One of the reasons that map prices are climbing is the accessibility of maps. Τhe Internet has made maps easier to find’’ (Antiques Roadshow). ** Το 2006 πωλήθηκε σε δημοπρασία στη Βρετανία, ένα αντίτυπο της πρώτης έκδοσης της ‘’Κοσμογραφίας’’ του Πτολεμαίου προς 4.100.000 δολ.ΗΠΑ 54

(Εικ.40)

(Εικ.41 Ιταλικό αντίτυπο)

*** ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 : Σύγκριση τοπωνυμίων Χάρτας, Πίνακα και De l’ Isle. Η επιλογή της Εύβοιας είναι τυχαία και επελέγη επειδή τα γεωγραφικά της όρια είναι ευδιάκριτα και διευκολύνουν τη σύγκριση των τοπωνυμίων που περιέχονται στο χάρτη του De l’ Isle, στη Χάρτα του Ρήγα και στον Πίνακα του Γαζή. 27

(Εικ.42 και 43)

Συγκρίνοντας τους 3 χάρτες, διαπιστώνουμε ότι ο χάρτης του De l’ Isle περιέχει 40 συνολικά τοπωνύμια για την Εύβοια, η Χάρτα 50 και ο Πίναξ 49. Ο Γαζής έχει αφαιρέσει ως λανθασμένα 6 τοπωνύμια του Ρήγα και έχει προσθέσει 5 άλλα που δεν υπάρχουν στη Χάρτα. Oρισμένα λάθη του De l’ Isle και της Χάρτας παραμένουν και στον Πίνακα : Έτσι π.χ. και στους δύο χάρτες επαναλαμβάνεται το λάθος να τοποθετείται η ‘’πόλη Εύβοια’’ (Εικ.43) στο Β.Δ. άκρο του νησιού, ενώ δεν υπήρξε ποτέ τέτοια πόλη. Στον παρακάτω πίνακα σημειώνονται μόνο οι διαφορές ανάμεσα στους 3 χάρτες (όσον αφορά στα τοπονύμια της Εύβοιας) : De l’ Isle

Χάρτης ΧΑΡΤΑ Ρήγα

ΠΙΝΑΞ Γαζή

Cyreus fl. Lelathus fl. Leonum Prom. Petaliae Ins. Myrtos Ins. ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ

Κυραίος ποτ. ΟΧΙ Λήλαιθος ποτ. ΟΧΙ Λεώνιον, Μαντέλο Ακρ. ΟΧΙ Πεταλίαι, Πεταλιούς νησιάΟΧΙ Μύρτος, νησί της Κυρίας ΟΧΙ Ποντικός ΟΧΙ Θερμά Λουτρά Θερμά Λουτρά Δέρο, Ωρεος Δέρο, Ωρεός Ισιαίος Λυκόφρων Ισιαίος Λυκόφρων Τηλήθριον Ορ. Τηλήθριον Ορ. Βωμός Απόλλων Βωμός Απόλλων Αρμόνη Αρμόνη Νέσιον Ορ. Νέσιον Ορ. Λιθάδα Λιθάδα Ληλάντειον Π Ληλάντειον Πεδίον ΟΧΙ Ζάρα Ορ. ΟΧΙ Περιάς Ακρ. ΟΧΙ Αυληβοός ΟΧΙ Λέων Ακ. ΟΧΙ Κοτύλιον Ορ.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3. Τα 88 αντίτυπα του Πίνακα Σε κείμενό του (βλ. Υπ.53) ο Γ.ο Τόλιας αναφέρει ότι το 1846 το Ελληνικό Κράτος αποφάσισε να εκποιήσει 88 αντίτυπα του Πίνακα από τη δεύτερη έκδοσή του (1810). Διερευνώντας το σημείο αυτό καταλήξαμε στο (μη ασφαλές) συμπέρασμα ότι η μεγάλη πλειοψηφία (αν όχι το σύνολο) των αντιτύπων αυτών καταστράφηκαν πριν πωληθούν. Γι αυτό άλλωστε από τα αντίτυπα που σώζονται σήμερα μόνο ένα (το ‘’γερμανικό’’) και ενδεχομένως ένα ακόμα αν υπάρχει (το αγνοούμενο αντίτυπο της ΔΕΗ) είναι από τη β’ έκδοση του 1810 Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι από τα 7 αντίτυπα που σώζονται σήμερα (αφαιρουμένου του β΄ αυστριακού), τα 6 είναι της α’ έκδοσης. Κατ’ αρχήν, από έρευνα που διεξήγαγα, η δεκαετία 1840-1850 ήταν από άποψης οικονομικής ανάπτυξης, μια από τις χειρότερες δεκαετίες στην ιστορία του ελληνικού κράτους.[55] Τούτο εξηγεί ίσως το η αναγγελία πώλησης του 1846 είχε ελάχιστη ή μηδενική απήχηση στο κοινό της εποχής. Εάν λάβουμε υπόψη ότι τα δημόσια κτήρια της Αθήνας το 1846 ήταν ελάχιστα, τα 88 αντίτυπα ενδέχεται να διετίθοντο προς πώληση από το ‘’Βασιλικό Τυπογραφείο και Λιθογραφείο’’ που ήταν και το πλέον ‘’καθ’ ύλην’’ αρμόδιο για την πώλησή τους. Εάν τούτο αληθεύει, τότε τα 88 αντίτυπα, πιθανότατα είτε σάπισαν στα ‘’ κάθυγρα’’ υπόγεια του κτηρίου όπου είχε μεταφερθεί από το 1844 η βιβλιοθήκη του Τυπογραφείου [56], είτε αποτεφρώθηκαν στην πυρκαγια που κατέστρεψε το κτήριο το 1853. *** ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4. Ένας άλλος σπάνιος χάρτης του Α. Γαζή Το ίδιο έτος (1800) που εκδόθηκε ο Γεωγραφικός Πίναξ, ο Α. Γαζής είχε επιμεληθεί και εκδώσει παράλληλα στη Βιέννη ένα χάρτη της Υδρογείου του οποίου μας είναι γνωστή η ύπαρξη δυο μόνο αντιτύπων. [57] Είναι ένας χάρτης, μεγάλων 55

Βλ. http://docs.google.com/viewer? a=v&q=cache:RzoZ135sgd4J:www.kepe.gr/pdf/Joint/abs_joint1.pdf+%CE%B5%CE%BB%CE%BB %CE%B1%CE%B4%CE%B1+%CE%B4%CE%B5%CE%BA%CE%B1%CE%B5%CF%84%CE %B9%CE%B1+18401850&hl=en&pid=bl&srcid=ADGEESiZhZJyqOKdtmV5RmqA_sypXTGCAI8w6AXznyXRMuQDgR5n9 RqouOhnFTUEQ4I7WEIJyZDfKZkp3ZWbrdvEx4_lk7g0gFGeUH1PaJjNEv7KvOYG0FSi

Για την ιστορία του ‘’Β. Τυπογραφείου’’ βλ. http://www.arxaiologia.gr/assets/media/PDF/migrated/967.pdf 56

Η ακριβής ονομασία του χάρτη (Eικ. 39) είναι : «Άτλας ή Χάρτης περιέχων καθολικούς γεωγραφικούς πίνακας της υδρογείου σφαίρας κατά την ορθήν παράλληλον και πλαγίαν αυτής θέσιν την τε παραλληλόγραμμον και αλλοιότροπον γενικήν καταγραφήν της υδρογείου σφαίρας και ημικύκλιον περιέχον παλαιών τόπων ονομασίας κατά Διονύσιον τον περιηγητήν και μερικόν πίνακα της Βλαχίας προς δε τα τε συστήματα και τας σφαίρας και τους πλανήτας και σχήματ’ αύτα τα της σφαίρας θέσεις δεικνύοντα και τους ανέμους και άλλα πολλά προς

επίσης διαστάσεων (95,3 X121,7 εκ.), που αποτελείται από 16 φύλλα-χάρτη επικολλημένα σε ύφασμα. Το ένα από τα αντίτυπα αυτά κοσμεί από το έτος 2000 την Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστραλίας [58] και το άλλο (η ύπαρξη του οποίου έγινε πρόσφατα γνωστή) τη δημοτική χαρτοθήκη της Κοζάνης. [59]

(Eικ. 44 ‘’Άτλας’’ Άνθ. Γαζή)

*** ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Η αγορά του Πίνακα το 1986 στην Ιταλία, απετέλεσε το έναυσμα για την ενδελεχέστερη έρευνα του ιστορικού αυτού χάρτη, που όπως αναφέραμε στο Κεφ.I δεν υπάρχει σε καμία δημόσια ή γνωστή ιδιωτκή ελληνική συλλογή. Οι περισσότερες πάντως πληροφορίες που συνέλεξα για το χάρτη, οφείλονται στο διαδίκτυο, μέσω του οποίου απευθύνθηκα σε εκατοντάδες ιδρύματα και παλαιοπώλες του εξωτερικού. Είναι δε παράδοξο ότι κανένα αντίτυπο δεν εντοπίστηκε στις βαλκανικές χώρες που τις αφορά άμεσα, αφού ο Πίναξ δεν είναι μόνο ένας χάρτης της Ελλάδος. Πιστεύω πάντως ότι στο μέλλον θα ανευρεθούν άλλα 2-3 αντίτυπα.

γενικήν είδησιν γεωγραφίας και αστρονομίας συντείνοντα. Πονηθείς χάριν των φιλομαθών υπό Γεωργίου y ατού (;) ενδοξοτάτου Άρχοντος μεγάλου Βογνίκου Ραδουκάνου Γολέσκου και Αναλώμασι τύποις εξεδόθη. αω’ 1800.» – Χαράκτης είναι ο γνωστός βιεννέζος Karl Robert Schindelmayer. 58

Στην ιστοσελίδα της http://www.nla.gov.au/pub/gateways/archive/48/p15a01.html αναφέρονται τα εξής : ‘’Unusual, very rare and of large proportions, Anthimos Gazes’ wall map of the World is a significant acquisition for the National Library. Published in Venice in 1800, the map titled: Atlas e charte geographikes ton dyo Hemisphairion mela diaphoron Thesontes sphairos … demonstrates a cartographic skill and knowledge of the world. This map is regarded as particularly rare and not known to be held by the Library of Congress or the British Library’'. 59

βλ. http://cartography.web.auth.gr/Kozani/KOZ_Gaz_Wor.pdf

Όπως εξέθεσα επαρκώς –ελπίζω- στο παραπάνω κείμενο, ο Πίναξ ήταν μάλλον εξ αρχής ένας ‘’ατυχής’’ χάρτης, αφού οι δύο εκδόσεις του συνέπεσαν με εξαιρετικά δυσμενείς πολιτικές και οικονομικές συγκυρίες στη χώρα κατασκευής του. Ακόμα και στις Μηλιές όπου είχε ιδρυθεί Σχολή επί τουρκοκρατίας πρωτοστατούντος του Γαζή και όπου είναι πιθανόν να υπήρχαν αντίτυπα του Πίνακα, η βιβλιοθήκη της κάηκε κατά την Επανάσταση του ’21. Ατυχής ήταν επίσης μάλλον και η προσφορά προς πώλησιν του 1846 από το Ελληνικό Δημόσιο 88 αντιτύπων της β’ έκδοσης του Πίνακα που μάλλον καταστράφηκαν συλλήβδην. Αυτές όμως οι ατυχείς συγκυρίες είναι ακριβώς και ο λόγος της μεγάλης σήμερα συλλεκτικής του αξίας σήμερα. Ευελπιστώ ότι για την αγορά του Πίνακα θα ενδιαφερθεί στο μέλλον κάποιο δημόσιο ελληνικό Ίδρυμα (Βουλή των Ελλήνων, Μουσείο Μπενάκη, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας κλπ) πλην όμως η επαγγελματική μου ιδιότητα δεν μου επιτρέπει να απευθυνθώ δίκην παλαιοπώλου προς τους τυχόν ενδιαφερομένους. Σπεύδω πάντως να διευκρινίσω ότι δεν προτίθεμαι να δωρήσω το χάρτη, συν τοις άλλοις και για καθαρά ‘’παιδαγωγικούς’’ λόγους. Είναι γνωστές οι χειμάζουσες, ανεκμετάλλευτες ή εξαφανισθείσες δωρεές προς το Ελληνικό Δημόσιο. Με άλλα λόγια η ‘’περιφρούρηση’’ του αντιτύπου του οποίου είμαι ο κάτοχος και η κληροδότησή του στις επόμενες γενεές, διασφαλίζεται σε ένα βαθμό -εκτός από τη δημοσιότητα- με την καταβολή από τον αγοραστή, του ανάλογου τιμήματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το αντίτυπο της β’ έκδοσης που υπήρχε στη ΔΕΗ το 1969 και που έκτοτε αγνοείται η τύχη του ... Ν. Βαμβουνάκης / Μπανγκόκ 2010. vamvounakis@yahoo.gr

*** ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ.

Ευχαριστώ θερμά : τον καθ. Ε. Λιβιεράτο, το Δ/ντή του Ε.Ι.Ε. κ. Γ. Τόλια, την καθηγήτρια Χρ. Μπουτούρα, το δρα Δ. Καραμπερόπουλο,την Μ.Παζαρλή, τoν καθ. J.Dörflinger (Παν/μιο Βιέννης), την υπεύθυνη χαρτών της B.N. Freance Μ. Barnoud, τον J. Garver (Παν/μιο Harvard), τον καθ. Λ. Λαζαρίδη, την κ. Α. Σκούταρη, το Θ.Πάγιαυλα και τη Μ. Ευαγγέλου για την πολύτιμη συνδρομή τους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ : Ζιούτος, Γ. ‘’’Ανθιμος Γαζής’’, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, β’ έκδοση Καραμπερόπουλος Δ. ‘’Η Χάρτα του Ρήγα’’ , Εταιρεία Μελέτης Φερών-ΒελεστίνουΡήγα, Αθήνα, 1998. Πολέμη, Π. ‘’Δια του Γένους τον Φωτισμόν – Αγγελίες προεπαναστατικών εντύπων’’, Εκδ. Μουσείου Μπενάκη 2008, σσ. 568 Γ. Τόλιας ‘’Τα Ιστορικά" (τεύχος 28,29 -Αθήνα, 1998) ["της ευρυχώρου Ελλάδος" : η Χάρτα του Ρήγα και τα όρια του ελληνισμού"]. Χατζηφώτης Ιω : ’’Α. Γαζής :Νέα θεώρηση της ζωής και του έργου του’’, βιβλ. Εστίας, 1969, σσ. 205 Boutoura, C. ‘’On the projection of the Rhigas Velestinlis Charta’’, e-perimetron, vol.3, no 3, 2008 Dörflinger , J. ’’Die österreichische Kartographie im 18. und zu Beginn des 19. Jahrhunderts unter besonderer Berücksichtigung der Privatkartographie zwischen 1780 und 1820’’. Wien : Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1984-88. Dörflinger , J: ‘’Time and Cost of Copperplate Engraving. Illustrated by Early Nineteenth Century Maps from the Viennese Firm Artaria & Co.’’, Imago Mundi, Vol. 35. (1983) Livieratos , E.: . http://cartography.web.auth.gr/Kozani/KOZ_Gaz_Wor.pdf Pazarli, Maria, A. Tsorlini and E.Livieratos : “Vienna, late 18th century…”: Birth and importance of two monuments of Greek cartographic heritage, the Rigas Velestinlis’ Charta and the Anthimos Gazis’ Pinax, from a digital point of view ’’. (Ανακοίνωση σε 5th International Workshop on Digital Approaches in Cartographic Heritage (Vienna 22-24/2/2010) G.Tolias "Antiquarianism, Patriotism and Empire : Transfers of the cartography of the travels of Anacharsis the younger in Greece (1788-1811)’’ σε ''Historical Review" Vol.II (2005) G.Tolias ‘’Maps printed in Greek during the Age of Enlightenment 1665-1820’’ eperimetron Vol.5 – no1

Woodhouse, C.M, : “Ρήγας Βελεστινλής – Ο πρωτομάρτυρας της Ελληνικής Επανάστασης’’, Εκδ. Παπαδήμα , Αθήνα, 1997 Allgemeine geographische Ephemeriden, vol. 20, 180 Ανταλλαγή emails με : Ευ. Λιβιεράτο, Γ.Τόλια, Δ. Καραμπερόπουλο, Π. Πολέμη, Μ. Παζαρλή, Αρτ.Σκουταρη, Α.Ταχυρίδου, J. Dörflinger, J.Garver, M.Barnoud