Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος (χάρτης) - Άνθιμος Γαζής, Βιέννη, 1800΄(β' έκδοση : 2021) by Nikos Vamvounakis

Ο «Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος» του Άνθιµου Γαζή (1800) Αντίγραφο της «Χάρτας» του Ρήγα Φεραίου ή ένας διαφορετικός χάρτης ;

Αθήνα 2022

Νίκος Βαµβουνάκης

«Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος» του Άνθιµου Γαζή

* Εκτιµώµενος χρόνος για την ανάγνωση του κειµένου : 1 ώρα και 20 λεπτά.

Περιεχόµενα :

Συνοπτικά στοιχεία για τον Πίνακα Εισαγωγή : σ. 5 Πρόλογος : σ.6 Ι. Σύντοµο βιογραφικό του Άνθιµου Γαζή, σ.11 ΙΙ. Το χαρτογραφικό έργο του, σ.16 ΙΙΙ. Στοιχεία για τον Franz Müller IV. Χρόνος και τόπος δηµιουργίας του Πίνακα V. Oµοιότητες και διαφορές Χάρτας και Πίνακα 1. Οι όροι «χάρτα» και «πίναξ»Franz T 2. Η γεωγραφική προβολή Χάρτας και Πίνακα 3. Επιχρωµατισµός - Γραφικοί χαρακτήρες 4. Προµετωπίδα 5. Ανεµολόγιο 6. Τοπωνύµια VI. Ο Πίναξ : Σµίκρυνση της Χάρτας ή ένας διαφορετικός χάρτης ; VII. Μνηµεία χαρτογραφικής κληρονοµιάς VIII. Οι εκδότες και οι εκδόσεις του Πίνακα 1. Οι εκδότες 2. Η σωστή και λάθος αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους 3. Οι διαφορετικές εκδοχές στα αντίτυπα της α’ έκδοσης 4. Η β’ έκδοση του 1810 5. Τα δίκτυα πώλησης του Πίνακα 6. Ο τρόπος κοπής του Πίνακα IX. Ο αριθµός αντιτύπων του Πίνακα X. Σύµβολή Μüller και Γαζή στην κατασκευή του Πίνακα XI. Xαρτογραφική αξία του Πίνακα XII. Ένας χάρτης της Ελλάδος ή των Βαλκανίων ; Δυο υποθέσεις για τη σπανιότητα του Πίνακα Η συλλεκτική αξία του Πίνακα Μια έντονη διαµάχη Ακροτελεύτια Επίλογος Βιβλιογραφία Ευχαριστίες Ευρετήριο

ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Πλήρης ονοµασία του χάρτη : «Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος Με τα Παλαιά και Νέα Ονόµατα. Επιδ. υπό Α. Α. Γαζή Μηλιώτου και εκδοθείς παρά Φρανσοά Μύλλερ. Αφιερωθείς τω Γένει των Ελλήνων.» Τόπος και έτη έκδοσης : Βιέννη, 1800 (α’ έκδοση) και 1810 (β’ έκδοση) Χαράκτης : Franz Müller Κλίµακα : 1 : 1.120.000 περίπου, µε διαφορετικές κλίµακες σε ορισµένες περιοχές. Σχήµα - Διαστάσεις : Έχει τυπωθεί σε 11 φύλλα που, ενωµένα µεταξύ τους, σχηµατίζουν ένα χάρτη διαστάσεων 105 Χ 103 εκ. (Εµβαδόν : 1.08 τ.µ.). Από τα αντίτυπα που σώζονται, όλα πλην ενός, έχουν επικολληθεί σε λινό ύφασµα. Χρωµατισµός : Εποχής που κατασκευάστηκε ο χάρτης (στα περισσότερα αντίτυπα 6 χρώµατα σε απαλούς τόνους) Αριθµός αντιτύπων που εκδόθηκαν : Άγνωστος (Ενδεχοµένως περί τα 300) Αριθµός αντιτύπων που έχουν εντοπιστεί έως σήµερα : 11

Λεπτοµέρεια από προµετωπίδα του Πίνακα (Αργοναυτική εκστρατεία)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ :

Ένας παλαιός χάρτης είναι µια πρόσκληση σε ταξίδια : Στο χρόνο και στο χώρο που καλύπτει γεωγραφικά. Στους τότε λαούς και στις σχέσεις µεταξύ τους. Συγχρόνως, µας αποκαλύπτει σε ποιο επίπεδο βρισκόταν µια σειρά επιστηµών (αστρονοµία, γεωµετρία, τοπογραφία κ.ά.) όταν γεννήθηκε ο χάρτης και ένας δείκτης για την πρόοδο της τυπογραφίας, την τεχνοτροπία και την αισθητική της εποχής του. Ένας χάρτης ενός άλλου αιώνα είναι κάτι ανάµεσα σε ένα καλό βιβλίο και σε ένα έργο τέχνης. Είναι ένας ολόκληρος κόσµος που κάποτε υπήρξε και που πολλές εκφάνσεις του εκτείνονται στο σήµερα, αποτελώντας προϊστορία και ερµηνεία του. Συν το συναισθηµατικό στοιχείο που συχνά προκαλεί συνειρµούς. Όπως π.χ. οι χάρτες του 18ου αιώνα µε την ονοµασία «Ευρωπαϊκή Τουρκία», µε την απεικόνιση της χώρας µας, µε παντελώς όµως απούσα τη λέξη «Ελλάδα». Μια πρόκληση για εθνική αυτογνωσία και παράλληλα η συνειδητοποίηση ότι τα σύνορα δεν θα πάψουν να αλλάζουν, αφού τίποτα δεν είναι οριστικό και αµετάκλητο. Οι παλαιοί χάρτες το επιβεβαιώνουν. Το στρατιωτικό εµβατήριο «Η Ελλάς ποτέ δεν πεθαίνει …» δεν είναι θέσφατο, αν σκεφτούµε πόσοι λαοί εξαφανίστηκαν στο παρελθόν από προσώπου γης και ότι και εµείς βρεθήκαµε για αιώνες στα όρια της εξαφάνισης. Εκτός βέβαια για όσους πιστεύουν ότι Βυζαντινή Αυτοκρατορία ίσον Ελλάδα. Ο «Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος» του Άνθ Γαζή, «ηλικίας» 222 ετών εφέτος, έχει το πλεονέκτηµα ότι είναι ένας εξαιρετικά σπάνιος χάρτης και για το λόγο αυτό τα περιθώρια έρευνας ήταν µεγαλύτερα απ’ ότι ένας χάρτης ευρείας κυκλοφορίας που έχει µελετηθεί και αναλυθεί σε βάθος χρόνου. Πρόκειται για τον σπανιότερο (χαλκόγραφο) χάρτη της Ελλάδος και των Βαλκανίων µε ελληνικούς γραφικούς χαρακτήρες. Τα αντίτυπα που γνωρίζουµε ότι σώζονται σήµερα σε όλο τον κόσµο, είναι µόλις 11. Τα 9 από αυτά σε κρατικές βιβλιοθήκες στο εξωτερικό και ένα στην Αθήνα, [1] χωρίς όµως έστω και ένα αντίτυπο να ανήκει στο ελληνικό Δηµόσιο. Το µοναδικό που υπήρχε πριν µερικές δεκαετίες, εκλάπη και έκτοτε αγνοείται η τύχη του.

Από το 2019 στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη της Αµερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ :

1. Διευκρινίζεται εξαρχής ότι για ιστορικούς και συναισθηµατικούς λόγους, η Χάρτα του Ρήγα παραµένει, αναµφισβήτητα, ο σηµαντικότερος χάρτης της Ελλάδος και της Βαλκανικής Χερσονήσου [2], µε τον Πίνακα να έπεται χρονολογικά και από πλευράς σπουδαιότητας. Οι ηµεροµηνίες εκτύπωσης των δυο χαρτών (1797 και 1800 αντίστοιχα) έχουν συµβολικό χαρακτήρα, καθότι συµπίπτουν µε την περίοδο κορύφωσης του επονοµαζόµενου «νεοελληνικού διαφωτισµού», [3] που θεωρείται ότι εκτείνεται έως το 1820. 2. Είναι σηµαντικό να υπογραµµιστεί επίσης ότι «ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της χαρτογραφίας του 18ου αιώνα υπήρξε το έντονο ενδιαφέρον για την ιστορική χαρτογραφία πού επέδειξαν οι επονοµαζόµενοι «γεωγράφοι του γραφείου», οι οποίοι αποπειράθηκαν να συγκεράσουν τη χαρτογραφία, τη γεωγραφία και την ιστορία.» [4] Ο Γαζής και κατά µείζονα λόγο ο Ρήγας, ανήκουν στην κατηγορία αυτή. 3. Στόχοι της προσπάθειας ήταν να συγκεντρωθούν πληροφορίες που υπάρχουν διάσπαρτες σε διάφορες πηγές, ώστε : α) να καταστεί σαφές το ιστορικό, πολιτικό και οικονοµικό πλαίσιο στο οποίο δηµιουργήθηκε ο χάρτης το 1800 β) να γίνει ο Πίναξ

Στις σελίδες που ακολουθούν διατηρούµε τους όρους «Βαλκάνια», «Βαλκανική Χερσόνησος» κλπ, µολονότι αυτοί τείνουν να εξαλειφθούν διεθνώς, ιδίως τα τελευταία 20-25 έτη, από τον αντικειµενικό και ουδέτερο γεωγραφικό προσδιορισµό «Νοτιοανατολική Ευρώπη». Ο λόγος είναι ότι θα ηχούσε µάλλον παράταιρο αν χρησιµοποιούσαµε αποκλειστικά τη σύγχρονη ονοµατολογία, αναφερόµενοι στα τέλη του 18ου αιώνα. 2

Oρολογία που πλάστηκε το 1945 από τον Κ. Θ. Δηµαρά. Κατά την άποψη µας (που δεν είναι η µόνη) δεν υπήρξε ουσιαστικά «νεοελληνικός διαφωτισµός», εξ ου και τα εισαγωγικά που υιοθετούµε. Με την έννοια ότι στην Ελλάδα δεν απετέλεσε ένα «κίνηµα», σύµφωνα µε τον ορισµό του ευρωπαϊκού διαφωτισµού ως ένα «φιλοσοφικό, κοινωνικό και πολιτιστικό κίνηµα που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη κατά το 18ο αι., για την καταπολέµηση της άγνοιας, των προκαταλήψεων και των προλήψεων, µε την εφαρµογή της λογικής ανάλυσης». - βλ. και σχετική δήλωση της Ελ. Γλύκατζη-Αρβελέρ το 2016 : «Το θέµα είναι ότι η Ελλάδα δεν γνώρισε Διαφωτισµό. Ποιος φταίει; Θα το πω, η εκκλησία.» 3

Κείµενο από Έκθεση του Αρχείου Χαρτογραφίας του Ελληνικού Χώρου του ΜΙΕΤ µε θέµα τους χάρτες της Μακεδονίας. (2014)

7 5 περισσότερο γνωστός όχι µόνο στο κοινό, αλλά και στον επιστηµονικό κόσµο [ ] και γ) να τεκµηριωθεί εάν πρόκειται για ένα αντίγραφο της Χάρτας σε σµίκρυνση ή ένας διαφορετικός χάρτης. 4. Χάρτα και Πίναξ απετέλεσαν πεδίο έρευνας της ιστορικής χαρτογραφίας, µόνο σχετικά πρόσφατα. Όπως υπογραµµίζει ο καθηγητής Ευ. Λιβιεράτος, «οι χαρτογράφοι στην Ελλάδα (παλαιότερα) δεν ασχολήθηκαν, γιατί η ιστορική χαρτογραφία δεν ήταν ένα θέµα που τους ενδιέφερε τόσο, όσο η σύγχρονη χαρτογραφία της εποχής τους.» [6] Φαινόµενο που ίσχυε διεθνώς έως τη δεκαετία του 1980. [7] Για τον Πίνακα δεν υπάρχει έως σήµερα καµία αυτοτελής έκδοση. [8] 5. Οι βιβλιογραφικές αναφορές στη Χάρτα του Ρήγα είναι, κατ’ ανάγκην, πολυάριθµες. Και τούτο γιατί πολλές από αυτές ισχύουν ταυτόχρονα και για τον Πίνακα, λόγω της στενής συγγένειας των δυο χαρτών. Αν και ηχεί παράδοξο, µία από τις χρησιµότητες του Πίνακα έγκειται στο ότι, χάρη στις αλλαγές (και ιδίως τις αφαιρέσεις) που επέφερε ο Γαζής, µπορούµε, να ερµηνεύσουµε / αποκωδικοποιήσουµε ορισµένες ιδιαιτερότητες της Χάρτας. [9] Διακινδυνεύοντας την υπόθεση ότι προσθήκες και διορθώσεις του Πίνακα να χρησίµευσαν για µια µεταγενέστερη, ίσως, έκδοση της Χάρτας κατά τον 19ο αιώνα.

Μ. Παζαρλή : «Ρ γα Βελεστινλ - Χ ρτα της Ελλ δος: Μ α χαρτογραφικ προσ γγιση», Διδακτορική Διατριβή (ΑΠΘ) - 2014, σελ. 261 : «Ο Π νακας της Ελλ δος του Γαζ , ε ναι σαφ ς λιγ τερο γνωστ ς και σχολιασµ νος απ η Χ ρτα, εν µ ρει λ γω του πολ περιορισµ νου αριθµο αντιτ πων που σ ζονται, και εν µ ρει λ γω της εξαρχ ς αντιµετ πισ ς του απ τους µελετητ ς ως αντιγρ φου της Χ ρτας.» - https:// thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/34604#page/248/mode/2up (Πρόσβαση : 12.6.2021) 5

https://www.amna.gr/macedonia/article/214548/Sto-mualo-tou-Riga-Belestinli(Πρόσβαση 1.6.2021) 6

‘’Until the 1980s, the study of the history of cartography was defined by two idealisations : (1) that maps are strictly factual statements and (2) that cartography is an innately progressive science that serves as a surrogate for Western civilisation as a whole. Then, the recognition that maps are actually cultural texts made for specific functions transformed map history into an exciting, interdisciplinary field of study.’’ M.H. Edney ‘’The History of Cartography, Volume 4 - Cartography in the European Enlightenment’’, Edited by Matthew H. Edney and Mary Sponberg Pedley, 2019, σσ 1920. 7

Πέραν του δίφυλλου εξώφυλλου που περιέχει ένα ανάτυπο του Πίνακα, που εκδόθηκε περί το 1974 (βλ. παρακάτω) 8

Λόγω της περιορισµένης βιβλιογραφίας για τον Πίνακα, το διαδίκτυο υπήρξε πολύτιµος βοηθός.

ό

ά

έ

ή

ό

ά

ί

ά

έ

ό

ί

ά

έ

ά

ώ

έ

ό

ύ

ά

ή

ύ

ό

ή

ώ

έ

ή

ώ

ί

ύ

ή

έ

ή

8 6. Το αντίτυπο που απετέλεσε την αφορµή για το βιβλίο αυτό, ανήκει στον γράφοντα από τη δεκαετία του 1980 και θα αναφέρεται εφεξής ως «ελεύθερο» αντίτυπο, µε την έννοια ότι δεν ανήκει σε κάποιο δηµόσιο φορέα, όπως όλα τα υπόλοιπα αντίτυπα που γνωρίζουµε. [10] Η συγκέντρωση δεδοµένων που εκτείνεται χρονικά σε 4 δεκαετίες, ήταν συναρπαστική. Κάθε ερώτηµα που ανεφύετο σχετικά µε την κατασκευή και το περιεχόµενο του Πίνακα, οδηγούσε σε νέες αναζητήσεις, σε αχαρτογράφητα συχνά νερά και σε µερικές περιπτώσεις, σε απρόσµενες «ανακαλύψεις» [11]. 7. Το κείµενο που ακολουθεί δεν διεκδικεί επιστηµονικές δάφνες, αφού ούτε η Χαρτογραφία, ούτε η Γεωγραφία είναι στα γνωστικά αντικείµενα του συντάκτη. Επειδή ακριβώς όµως δεν επιζητείται ακαδηµαϊκή αναγνώριση, υπάρχει η δυνατότητα να εκφραστούν και απόψεις που διαφέρουν. Δηλαδή να διατυπωθούν ελεύθερα ερµηνείες και υποθέσεις, έστω αν ορισµένες δεν θεωρηθούν επαρκείς ή αποδειχθούν στο µέλλον λανθασµένες. Όπως π.χ. η άποψη που παραθέτουµε για την ονοµασία των δύο χαρτών, ως χαρτών της Ελλάδος, ενώ απεικονίζουν τη βαλκανική χερσόνησο. H παρούσα δηµοσίευση ελπίζουµε να συνδράµει σε περαιτέρω έρευνες. 8. Η τελική διαµόρφωση του Πίνακα αποτελεί προϊόν συνεργασίας Fr. Müller και Άνθ. Γαζή, µε τον τελευταίο όµως να έχει πρωτεύοντα ρόλο. Ευελπιστούµε ότι τούτο τεκµηριώνεται επαρκώς στις επόµενες σελίδες, στις οποίες εκθέτουµε τη συµβολή του καθενός. Σε καµιά πάντως περίπτωση δεν µπορεί να υποβαθµιστεί, όπως επιχειρήθηκε (βλ. παρακάτω), η συµβολή του Γαζή στην κατασκευή του Πίνακα. Σηµειωτέον ότι εκτός από τους άλλους χάρτες που σχεδίασε, επιµελήθηκε και εξέδωσε, ο Γαζής προέβη και στην επανέκδοση και στον εµπλουτισµό της «Γεωγραφίας του Μελετίου» (Βενετία, 1728) που ήταν το πρώτο εκτεταµένο (τετράτοµο) γεωγραφικό έργο της νεότερης εποχής στα ελληνικά, από το οποίο Ρήγας και Γαζής αρύσθηκαν τοπωνύµια για τους χάρτες τους. Σηµαντικό προς την κατεύθυνση αυτή ήταν και το έργο των Δαν. Φιλιππίδη και Γρ. Κωνσταντά «Γεωγραφία Νεωτερική», που εκδόθηκε στη Βιέννη το 1791. [12]

Ορισµένοι Έλληνες ειδικοί αναφέρουν ότι υπάρχουν κάποια αντίτυπα σε ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα. Πιθανότατα σωστό, αλλά προς το παρόν δεν έχουµε υπόψη µας την ύπαρξη άλλου «ελεύθερου» αντιτύπου. 10

Για τις «ανακαλύψεις» αυτές, o Umberto Eco έγραψε ότι « η φαντασία µας είναι γεµάτη από µέρη και τόπους που δεν υπήρξαν ποτέ (…) και που γεννήθηκαν στη φαντασία ενός συγγραφέα ή ενός ποιητή (…) Αντίθετα, από τα πιο αρχαία χρόνια, η ανθρωπότητα φανταζόταν τόπους που θεωρούσε πραγµατικούς, όπως η Ατλαντίδα, οι χώρες της βασίλισσας του Σαβά (…) Μερικοί έχουν προκαλέσει ταξίδια και εξερευνήσεις µε αποτέλεσµα, κυνηγώντας µια ψευδαίσθηση, ταξιδιώτες να έχουν ανακαλύψει άλλα µέρη.» (Ελεύθερη µετάφραση, από το βιβλίο του U. Eco ‘’Storia delle terre e dei luoghi leggendari’’, Εκδ. Bompiani, 2013) 11

Εκδ. «Εστία», Αθήνα, 2006 (Επιµέλεια Αικ. Κουµαριανού)

Το ε ξ ώ φ υ λ λ ο τ η ς α ν α τ ύ π ω σ η ς τ η ς «Γεωγραφίας» του Μελετίου µε την επεξήγηση : «Συλλεχθείσα εκ διαφόρων Συγγραφέων Παλαιών τε και Νέων, και εκ διαφόρων Επιγραφών των εν Λίθοις, και εις κοινήν Διάλεκτον εκτεθείσα, χάριν των πολλών του ηµετέρου Γένους. Πλείστοις δε σηµειώµασιν επαυξηθείσα µετά καί τινων Παραρτηµάτων, και Πέντε Γεωγραφικών Πινάκων και επιδιορθωθείσα εξεδόθη ήδη το Δεύτερον υπό Ανθίµου Γαζή. Του Μηλιώτου.»

9. Τέλος έχει σηµασία ότι και ο Γαζής, µετά τον Ρήγα, έδωσε στο χάρτη την ονοµασία «Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος», σε µια χρονική δηλαδή στιγµή που το «Έλληνας» δεν είχε επικρατήσει σε σχέση µε τους όρους «Ρωµιός» και «Γραικός». Θετικός σε αυτό ήταν και ο ρόλος των Δαν. Φιλιππίδη και Γρ. Κωνσταντά (εξάδελφοι του Γαζή), οι οποίοι προέταξαν µε έµφαση το «Έλληνας», θεωρώντας υποτιµητική την ονοµασία «Ρωµιός», µε το σκεπτικό ότι προέρχεται από τους Ρωµαίους που ήταν κατακτητές της Ελλάδoς. [13] Υπενθυµίζεται ότι στη διαµάχη αυτή (Ρωµιός - Γραικός Έλληνας) ο Αδ. Κοραής είχε προτείνει την υιοθέτηση του όρου «Γραικός». Αθήνα, … Ιουνίου 2021 Ν. Βαµβουνάκης ( vamvounakis@icloud.com )

https://el.wikipedia.org/wiki/ %CE%9F%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B5%CF% 82_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AE%CE%BD% CF%89%CE%BD (Πρόσβαση 1.6.2021)

Η Χάρτα του Ρήγα Φεραίου

Ο πλήρης τίτλος του χάρτη του Ρήγα είναι : «Χάρτα τῆς Ἐλλάδος ἐν ἦ περιέχονται αἰ νῆσοι αὐτής και µέρος των εἰς την Εὐρώπην και Μικράν Ἀσίαν Πολυαρίθµων Ἀποικιών Αὐτής, περιοριζοµένων ἀπ’ άνατολών διά τῶν Μύρων τῆς Λυκίας µέχρι τού Ἀργαθονίου ὄρους τῆς Βιθυνίας, ἀπ’ ἄρκτου διά τού Ἀκ Κερµανίου, τῶν Καρπαθίων ὀρών καί Δουνάβεως καί Σάββα τῶν ποταµῶν, ἀπό δυσµῶν διά τού Οὔνα καί τού Ἰωνίου πελάγους, ἀπό Δε µεσηµβρίας διά τού Λιβυκού. Τά πλείω µέ τάς παλαιάς καί νέας ὀνοµασίας. Πρός δέ 9 ἐπιπεδογραφίαι τινών περιφήµων πόλεων καί τόπων ΑΥΤΗΣ, συντείνουσαι εἴς τῆν κατάληψιν τού Νέου ΑΝΑΧΑΡΣΙΔΟΣ, µία χρονολογία τῶν βασιλέων καί µεγάλων ἀνθρώπων ΑΥΤΗΣ, 161 τύποι ἐλληνικών νοµισµάτων, ἐρανισθέντων ἔκ τού αὐτοκρατορικού ταµείου τῆς Ἀουστρίας πρός ἀµυδράν Ἰδέαν τῆς ἀρχαιολογίας. Ἐν σῶµα εἴς 12 τµήµατα νῦν πρώτον ἐκδοθείσα, παρά τού Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού, χάριν τῶν Ἐλλήνων καί φιλελλήνων. 1797. Ἐχαράχθη παρά τού Φρανσουά Μήλλερ ἔν Βιέν. »

Ι. ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΙΜΟΥ ΓΑΖΗ

Άνθιµος Γαζής. (Ελαιογραφία Αυγ. Πικαρέλλη, βάσει παλαιότερης προσωπογραφίας ) Για το έτος γέννησής του στις Μηλιές του Πηλίου, αναφέρονται δυο ηµεροµηνίες : το 1758 και το 1764, µε πιθανότερη την πρώτη. [14] Από φτωχή πολύτεκνη οικογένεια, σπούδασε στη Ζαγορά και στη συνέχεια στην Κωνσταντινούπολη, όπου χειροτονήθηκε αρχιµανδρίτης. [15] Το πραγµατικό του όνοµα ήταν Αναστάσιος Γκάζαλης. Άλλαξε το βαπτιστικό του για να τιµήσει το δάσκαλό του ιεροµόναχο Άνθιµο Παπαπανταζή και συνέτµησε το επίθετο του, αφαιρώντας τρία γράµµατα, διότι θεωρούσε ότι το Γκάζαλης ήταν ένα όνοµα «µη

Σύµφωνα µε µαρτυρία της αδελφής του που συνέλεξε ο Αν. Γούδας - βλ. «Βίοι Παράλληλοι» που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1869 από το Εθνικό Τυπογραφείο. 14

Αρχιµανδρίτης στην ορθόδοξη εκκλησία είναι οφφίκιο που αποδίδεται αποκλειστικά και µόνο σε άγαµο µε ή χωρίς µοναχική κουρά κληρικό ή «εν χηρεία», που φέρει τον δεύτερο βαθµό της ιεροσύνης.

12 ελληνική προφοράν έχον». [16] Η επιλογή δεν πρέπει να ήταν τυχαία, αφού «γαζής» σήµαινε αρχικά στα τουρκικά «πολεµιστής / επιδροµέας» και στη συνέχεια απέκτησε την έννοια του «µαχητή της πίστης». Η εκδοτική δραστηριότητα του Γαζή κατά τη διάρκεια της διαµονής του στη Βιέννη, από το 1797 [17] έως το 1815, [18] ήταν πλούσια. Εκτός από τα βιβλία (µεταφράσεις, λεξικά κλπ) που εξέδωσε, το όνοµα του έχει συνδεθεί στενά µε τον «Λόγιο Ερµή» που ήταν το πρώτο 15ήµερο φιλολογικό περιοδικό στα ελληνικά, που κυκλοφόρησε µεταξύ 1811 και 1821. Ο Γαζής είχε την ευθύνη της έκδοσής του τα δυο πρώτα χρόνια. [19] Επίσης, επιµελήθηκε την έκδοση των παρακάτω έργων : [20] «Γραµµατική των φιλοσοφικών επιστηµών ή σύντοµος ανάλυσις της πειραµατικής νεωτερας φιλοσοφίας του Αγγλου Βενιαµίν Μαρτίνου, (1704-1782)», Βιέννη 1799. - «Αδολεσχία Φιλόθεος» του Ευγένιου Βούλγαρη, Βιέννη, 1801. -«Λογική του Κοντιγιάκ», σε µετάφραση Δ.Φιλιππίδη, Βιέννη, 1801. - «Εγχειρίδιον συµβουλευτικόν περί φυλακής των πέντε αισθήσεων» του Νικόδηµου Αγιορείτου, Βιέννη, 1801. - «Επιτοµή Αστρονοµίας του Λαλάνδ», σε µετάφραση Δαν. Φιλιππίδη, Βιέννη, 1802. - «Σύνοψις των κωνικών τοµών Γουίδωνος του Γρανδή», σε µετάφραση του Γερµανού Σπαρµιώτη, Βιέννη, 1802. «Αναλυτική πραγµατεία των κωνικών τοµών του Καϊλλέ» σε µετάφραση Κωνσταντίνου Κούµα, Βιέννη, 1803. - «Ιστορία Καρόλου του ΙΒ΄ Βασιλέως της Σουηδίας του Βολταίρου», σε µετάφραση του Κ. Τζιγαρά, Βιέννη, 1806.

Δεν γνωρίζουµε εάν ήξερε ότι το Γκάζαλης προέρχεται από την αραβική λέξη ‘’ghazal’’, η µετάφραση της οποίας στα ελληνικά σηµαίνει «ερωτοτροπώ» (ως ρήµα) και «ερωτύλος» (ως ουσιαστικό). Μάλλον όχι το πιο κατάλληλο επίθετο για έναν ιερωµένο. 16

Ο Γαζής έφτασε στη Βιέννη στα µέσα Οκτωβρίου του 1797. βλ. Γ. Λάϊος «Τρεις Θεσσαλοί στη Βιέννη» https://core.ac.uk/download/pdf/132807853.pdf (Πρόσβαση 1.6.2021) 17

Εφηµέριος στο Ναό του Αγίου Γεωργίου της Βιέννης µεταξύ 1797-1802 και µεταξύ 1808-1815. 18

http://www.hellenicaworld.com/Greece/Person/gr/AnthimosGazis.html

Έως τον Απρίλιο του 1813.

13 Σύµφωνα µε το WorldCat Identities, το σύνολο των έργων του που εκδόθηκαν πριν και µετά το θάνατό του, καθώς και τα βιβλία που γράφτηκαν για τον ίδιον, ανέρχονται σε 96. Διαπιστώνουµε ότι για σχεδόν ένα αιώνα δεν υπήρξε καµία σχετική έκδοση (Βιβλίων για τον Γαζή ή ανατύπωση έργων του). Μετά από αρχικούς ενδοιασµούς για τη σκοπιµότητά της, µυήθηκε τελικά στη Φιλική Εταιρία το 1816. Η αρχική του άποψη ήταν ότι «ο φωτισµός του Γένους ήταν (…), προτιµότερος από κάθε επαναστατική ενέργεια.» [21] - [22] ΣΗΜ 1: Η γνώµη µας είναι ότι ο όρος «φωτισµός» (του Γένους) δεν είναι ταυτόσηµος µε αυτόν του «διαφωτισµού». Η έννοια του τελευταίου είναι κυρίως «ενηµερώνω κάποιον για ένα θέµα που δεν γνωρίζει», έχει δηλαδή µια «άνωθεν» προερχόµενη (ex cathedra) χροιά, ενώ η λέξη «φωτισµός» παραπέµπει περισσότερο σε µια διαδικασία, που προϋποθέτει και την επιθυµία / ενεργό συµµετοχή των «φωτιζοµένων». [23] Επίσης, όσον αφορά στο επίθηµα -ισµός (της λέξης «διαφωτισµός») είτε µε τον ορισµό του «συστήµατος ιδεών» είτε µε εκείνον του (πνευµατικού) «ρεύµατος», δεν ίσχυε στην ελληνική πραγµατικότητα της εποχής, εντός της Οθωµανικής επικράτειας. Οι έλληνες λόγιοι / διανοούµενοι ζούσαν, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, εκτός των ορίων της κι ο αριθµός τους δεν ήταν επαρκής για να

βλ. σελ 79, Θ. Βερέµης κ.ά. «1821 - Η δηµιουργία ενός έθνους - Κράτους», Εκδ. Μεταίχµιο, Αθήνα, 2018. 21

βλ. επίσης άρθρο Π. Κιτροµηλίδη στο «Βήµα» της 6.12.2014 : «Οπως είναι γνωστό, οι δηµιουργοί της Φιλικής Εταιρείας δεν ανήκαν στις τάξεις των σηµαντικών εκπροσώπων της ελληνικής λογιοσύνης του Διαφωτισµού. Επιπλέον οι πιο διακεκριµένοι εκπρόσωποι του Διαφωτισµού στην ελληνική παιδεία, µε κορυφαίο µεταξύ αυτών τον Αδαµάντιο Κοραή, παρέµειναν απόµακροι και σκεπτικοί απέναντι στην ανατρεπτική πρωτοβουλία της Φιλικής Εταιρείας. Ας θυµηθούµε και την αρχική επιφυλακτικότητα του Ανθίµου Γαζή, όταν αρκετά ενωρίς του προτάθηκε από τον ίδιο τον Σκουφά να µυηθεί. Βεβαίως και ο Γαζής και άλλοι σηµαντικοί εκπρόσωποι του Διαφωτισµού όπως ο Βενιαµίν Λέσβιος, ο Στέφανος Δούγκας, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς και ο Δανιήλ Φιλιππίδης εντάχθηκαν στη Φιλική Εταιρεία αργότερα, όταν στις παραµονές της Επανάστασης το δίκτυο των µυηµένων άρχισε να λαµβάνει µαζικές διαστάσεις.» 22

Παραθέτουµε ένα σύγχρονο κείµενο (11.1.2021) που δείχνει ότι για ορισµένους κύκλους στην Ελλάδα η µάχη κατά του επάρατου δυτικού διαφωτισµού συνεχίζεται : «Από τα φώτα της Δύσης θαµπωθήκαµε και µεις, όταν, µετά από αιµατηρές θυσίες, ξαναγευτήκαµε ψευδαίσθηση εθνικής ελευθερίας. Οι δυτικόπληκτοι οµογενείς µας, στη υπηρεσία των ξένων «προστατών» µας, µετέφεραν τα «φώτα» της Εσπερίας και στη χώρα µας, να µας ξεστραβώσουν, κατά τον Μακρυγιάννη. Ο λαός µας αντιστάθηκε στην αλλοτρίωσή του µε όσες δυνάµεις καλλιέργησε υπό καθεστώς δουλείας.» https://xronoskozanis.gr/o-fotismos-kai-o-diafotismos-toy-makrygianni/ Ξενόδουλοι «πράκτορες» συνεπώς οι εκπρόσωποι του «νεοελληνικού διαφωτισµού».

14 χαρακτηριστούν οι δράσεις τους ως «ρεύµα», πολλώ δε µάλλον ως «κίνηµα» στην υπόδουλη Ελλάδα.

ΣΗΜ 2: Ενδιαφέρουσα επ’ αυτού είναι η άποψη του Στ. Μυρογιάννη σύµφωνα µε την οποία : ’‘The Enlightement succeeded in that it furnished Greek-speaking scholars with the appropriate doctrines, which were inevitably transformed by the Greek political needs into a nationalist ideology.’’ [24]

Σφραγίδα της Φιλικής Εταιρείας. Το «Ι» στο υψηλότερο σηµείο αντιστοιχεί στον Ιω. Καποδίστρια και αµέσως µετά το «Α» στον Ά. Γαζή, ενδεχοµένως λόγω της ιερατικής του ιδιότητας. Από τους επώνυµους λογίους της εποχής, ο Άνθ. Γαζής ήταν από τους ελάχιστους που αγωνίστηκε και στο πεδίο της µάχης, στο σύντοµο αποτυχηµένο ξεσηκωµό της Θεσσαλοµαγνησίας στις 7 Μαίου 1821, [25] στον οποίο διαδραµάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο, παρά την προχωρηµένη ήδη ηλικία του. [26]

βλ. Σελ 31 Myrogiannis, St. : ‘’The Emergence of a Greek Identity (1700-1821), Cambridge Scholars Publishing, 2012. 24

Απόσπασµα του λόγου που εξεφώνησε ο Γαζής την ηµέρα εκείνη : «Θετταλοµάγνητες, Εάν τινές λειποψυχήσωσιν και µείνωσιν αδρανείς εις τα χωρία των, να τους καλέσητε µε το καλόν να υπακούσουν εις την προσταγήν του Γένους. Εάν όµως, ο µη γένοιτο, δεν υπακούσωσιν εις το προσκλητήριον της Υπερτάτης Αρχής και φανώσιν ανάξιοι να λέγωνται Έλληνες, οι τουρκολάτραι αυτοί θα έχωσιν την κατάραν των µαχοµένων αδελφών µας και εν καιρώ θα παιδευθώσιν κατά τα κρίµατά των.» 25

Μετά την αποτυχία ο Γαζής, όπως και άλλοι Θεσσαλοί, κατέφυγε στη Σκιάθο όπου όπως αναφέρει ο Αν. Γούδας - «διεκινδύνευσεν ουκ ολίγον υπό του όχλου των συµπολιτών του, του νοµίζοντας ότι ο Γαζής έλαβε προς επανάστασιν άπειρα πλούτη και δεν τα δαπανά».

Σύγχρονη έκδοση της σηµαίας που σχεδίασε και ύψωσε ο Γαζής στη Θεσσαλία [27] το 1821.

Στη συνέχεια, ο Γαζής κατέφυγε στην Πελοπόννησο και διορίστηκε µέλος του Αρείου Πάγου. Συµµετείχε στις πρώτες Εθνοσυνελεύσεις (Επιδαύρου, Άστρους και Τροιζήνας) ως εκπρόσωπος της Θεσσαλίας. Λιγότερο γνωστό είναι ότι το 1823 επιχείρησε «να αναθερµάνει τον πηλιορείτικο ξεσηκωµό µε ολέθρια όµως πάλι αποτελέσµατα για τα εκεί χωριά». [28]

Η εξέγερση ξεκίνησε µετά την εκφώνηση λόγου από τον Γαζή στην εκκλησία των Ταξίαρχων στις Μηλιές, στην οποία υπάρχει µια σπάνια τοιχογραφία που ονοµάζεται «Ο τροχός της Τύχης». 27

βλ. σελ. 254 - Μουγογιάννης, Γ. : «Άνθιµος Γαζής», Ανάτυπο από Τόµο «Μορφαί της Μαγνησίας», 1974.

Όπως και τα περισσότερα µέλη της Φιλικής Εταιρίας, παραµερίστηκε σταδιακά και πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ως δάσκαλος στην Τήνο και στη Σύρο, όπου πέθανε πενόµενος το 1828. Τo απόσπασµα επιστολής του το 1827 προς τον τότε Πρόεδρο της κυβέρνησης Ανδρέα Ζαΐµη είναι συγκινητικό : «Εκλαµπρότατε, κάµε έλεος εις έµε τον γέροντα και ασθενή (…) διότι είµαι πάντα στερηµένος εσόδων και αποθνήσκω σχεδόν της πείνης. Έλεος, Έλεος, Έλεος. Δώτε τω γέρω-Γαζή οβολόν.». [29]

Σηµειωτέον ότι το 1827 Κυβερνήτης της Ελλάδος ήταν ο Καποδίστριας, µε τον οποίο ο Γαζής είχε συναντηθεί πολλές φορές, ιδίως κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου της Βιέννης και είχαν ιδρύσει από κοινού το 1814 (µαζί µε τον Ιγνάτιο Ουγγροβλαχίας) τη «Φιλόµουσο Εταιρεία» (Βιέννης), που ήταν υπό την αιγίδα του Αλέξανδρου Α’ της Ρωσίας.

ΙΙ. ΤΟ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΚΑΙ ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΝΘ. ΓΑΖΗ

Η χαρτογραφία ήταν µία από τις πολυσχιδείς δραστηριότητές του. Εκτός από τον Πίνακα, µεταξύ των ετών 1800 και 1814, ο Γαζής εξέδωσε ή επιµελήθηκε της έκδοσης των παρακάτω χαρτών, όλοι τους στα ελληνικά. [30] - Άτλας ή Χάρτης περιέχων καθολικούς γεωγραφικούς πίνακας της υδρογείου σφαίρας κατά τε την ορθήν, παράλληλον και πλαγίαν αυτής θέσιν την τε παραλληλόγραµµον και αλλοιότροπον γενικήν καταγραφήν της υδρογείου σφαίρας και ηµικύκλιον, περιέχων παλαιών τόπων ονοµασίας κατά Διονύσιον τον Περιηγητήν, και µερικόν πίνακα της Βλαχίας, προς δε τα τε συστήµατα και τας σφαίρας και τους πλανήτας και σχήµατ’ άλλα τας της σφαίρας θέσεις δεικνύοντα και τους ανέµους και άλλα πολλά προς γενικήν είδησιν γεωγραφίας και αστρονοµίας συντείνοντα. Πονηθείς χάριν των φιλοµαθών υπό Γεωργίου υιού του Βορνίκου Ραδουκάλου Γολέσκου, ου και αναλώµασι τύποις εξεδόθη. Επιστασία και διορθώσει Α. Α. Γαζή. Εχαράχθη υπό Κ. Σχινδελµάϋερ, εν Βιέννη 1800. [31] (διαστάσεων 95 Χ 121 εκ.)

Άτλας Άνθ. Γαζή - Δεξιά ο Ρ. Γολέσκου - Πίναξ γεωγραφικός της Ευρώπης ελληνιστί εκδοθείς υπό του Αρχιµ. Ανθίµου Γαζή του από Μηλιών του Πηλίου Όρους χάριν των Φιλοµαθών του ελληνικού Γένους. Εχαράχθη υπό Κ. Σχινδελµάϋερ Βιέννη 1801. (Διαστάσεων 121 x 100 εκ.)

Αντιγραφή του καταλόγου των χαρτών από Ελ. Σταυρουλάκη σελ. 83-85

Δεν έχει εξακριβωθεί ποιος από τους δύο χάρτες (Πίναξ ή Άτλας) εκδόθηκε πρώτος. Και οι δύο εκτυπώθηκαν το 1800.

Πίναξ Ευρώπης Είναι ενδιαφέρον ότι δύο έτη αργότερα, ο Κ. Schindelmayer χάραξε έναν παρεµφερή χάρτη της Ευρώπης στα τουρκικά, που κατασκευάστηκε κατά παραγγελία του φαναριώτη Οθωµανού Επιτετραµµένου στη Βιέννη Constantin Tipaldo [32] (του οποίου σώζεται ένα µόνο αντίτυπο). Οι διαστάσεις του είναι 232 x 177 εκ, έχει δηλ. συνολικό εµβαδόν υπερτριπλάσιο περίπου του εµβαδού του χάρτη του Γαζή. Η επιλογή του µεγέθους ίσως δεν είναι τυχαία, αφού ο Tipaldo γνώριζε την ύπαρξη του ίδιου ουσιαστικά χάρτη στα ελληνικά και για το λόγο αυτό επέλεξε την κατασκευή ενός πιο «µεγαλοπρεπούς» στα τουρκικά. Η εστίαση του χάρτη αυτού είναι ελαφρώς διαφορετική από εκείνη του Γαζή. Περιλαµβάνει το νότιο µόνο τµήµα της Σκανδιναβίας και µεγαλύτερο µέρος της Β. Αφρικής, έτσι ώστε να είναι πιο εµφανείς οι (µεγάλες) διαστάσεις της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας.[33] H επιλογή αυτή επιβεβαιώνει την άποψη ότι ενσυνείδητα ή όχι, κάθε χάρτης έχει - σε µικρό ή µεγαλύτερο βαθµό προπαγανδιστικά στοιχεία.

Ο Επιτετραµµένος (Chargé d’ Affaires) είναι ένας διπλωµατικός, µε χαµηλότερο βαθµό στην ιεραρχία (επετηρίδα) από εκείνον του Πρέσβυ, που ασκεί στην πράξη καθήκοντα Πρέσβυ όταν αυτός βρίσκεται εκτός της χώρας διαπίστευσής του ή διορίζεται σκόπιµα ως επικεφαλής µιας Πρεσβείας για την υποβάθµιση των διπλωµατικών σχέσεων µεταξύ δυο χωρών. Ο Tipaldo εκπροσώπησε την Οθωµανική Αυτοκρατορία στη Βιέννη από το 1803 έως το 1807. Για το χάρτη της Ευρώπης στα τουρκικά βλ. https://www.forumislamicworld.com/uploads/catalogue/25/25_attachement_catalogue.pdf (Πρόσβαση 1.6.2021) 32

Για τους χάρτες του Γαζή και του Τυπάλδου, υπάρχει ειδική αναφορά µε τίτλο «Νέα (Notizen) σχετικά µε τουρκικούς και ελληνικούς χάρτες» στον τόµο 7 των ‘’Αnnalen der Österreichischen Literatur und Kunst’’ του 1805.

19 - Πίναξ Γεωγραφικός της Ασίας εκδοθείς υπό Ανθίµου Γαζή. Αναλώµασι των κυρίων Ζωσιµάδων 1802, εν Βιέννη. Εχαράχθη υπό Κ. Σχινδελµάϋερ. (Διαστάσεων 1080 Χ 970 εκ. σε 4 φύλλα) [34]

Πίναξ Ασίας Άνθ. Γαζή (Eθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας)

Προµετωπίδα χάρτη Ασίας

- Πίναξ χωρογραφικός της µεγάλης αρχισατραπείας Ικονίου. Εχαράχθη υπό Νέικλιστ, 1812. - Η Μαγνησία υπό Α. Γαζή, 1805 και 1814. (Διαστάσεων 18 x 11 εκ.) Το Σεπτέµβριο του 2020 επωλείτο στις ΗΠΑ ένα από τα 4 φύλλα του χάρτη (το κάτω δεξιά), από το οποίο λείπει ένα τµήµα 2x3 εκ. περ. Σύµφωνα µε τον πωλητή : ’‘Gazis map of Asia is extremely rare. This is the first example we have ever seen on the market‘’ βλ.: https://www.raremaps.com/gallery/detail/61785/greek-language-map-ofphilippines-southeast-asia-china-e-gazis (Πρόσβαση 1.6.2021)

20 Με εξαίρεση τους δυο τελευταίους, όλοι οι άλλοι χάρτες ήταν µεγάλων διαστάσεων, συνολικού εµβαδού περί το ένα τετραγωνικό µέτρο. Οι χάρτες στους οποίους ο Γαζής εµφανίζεται µόνο ως εκδότης είναι αυτοί της Ευρώπης και της Ασίας. Χάρτες του Γαζή, µικρότερων διαστάσεων (πάντα στα ελληνικά), είναι επίσης οι εξής : - «Πίναξ Καθολικός των δύο ηµισφαιρίων», Βιέννη 1804, (Προσθήκη στο βιβλίο "Στοιχεία Γεωγραφίας" του Νικηφόρου Θεοτόκη, Βιέννη 1804. - «Η Ευρώπη δια την Γεωγραφίαν του Μελετίου», τόµ. 1, Βενετία 1807 - «Η Ελλάς δια την Γεωγραφίαν του Μελετίου», τόµ. 2, Βενετία 1807 - «Η Ασία δια την Γεωγραφίαν του Μελετίου», τόµ. 3, Βενετία 1807 - «Η Αφρική δια την Γεωγραφίαν του Μελετίου», τόµ. 4, Βενετία 1807 - «Η Αµερική δια την Γεωγραφίαν του Μελετίου», τόµ. 4, Βενετία 1807

Η Αµερική δια την Γεωγραφίαν του Μελετίου». Ωκεανός)

(βλ. Ωκεανός Γαληνικός = Ειρηνικός

Ποιος όµως ήταν ο σκοπός της ενασχόλησης του Γαζή µε τη χαρτογραφία ; Οι απαντήσεις είναι δυο :

1. Ο Γαζής ως δάσκαλος (και µετέπειτα ως ιδρυτής Σχολής στη γενέτειρα του), αποσκοπούσε στην πνευµατική ανύψωση των Ελλήνων. Στο «φωτισµό» τους, σύµφωνα µε την ορολογία της εποχής. Και οι χάρτες ήταν ένα άριστο όχηµα επιµόρφωσης, αφού έδιναν µια αντικειµενική αίσθηση / συνείδηση του γεωγραφικού χώρου, που για αιώνες οριζόταν κυρίως από «θρησκευτικές συντεταγµένες», δηλ. τις

21 περιοχές προσκυνήµατος (Άγιοι Τόποι, Άγιο Όρος κλπ). [35] Όπως έχει επισηµανθεί : « … η νεότερη σκέψη πρόβαλε την ανάγκη της γνωριµίας µε τον χώρο της εγκόσµιας ζωής.» [36]. Για να αντιληφθούµε τι σήµαιναν αυτά στην εποχή του Γαζή, αρκεί να αναλογιστούµε ότι η Γεωγραφία εξελίχθηκε σε ξεχωριστό επιστηµονικό κλάδο περί το 1830-40, δηλαδή µετά το θάνατό του (1828). Οι χάρτες του Γαζή τόνωναν το φρόνηµα των υποδούλων Ελλήνων, χάρις στο γεγονός ότι ήταν στα ελληνικά. [37] 2. Η εµπορική εκµετάλλευση των χαρτών ήταν παράλληλα µια προσοδοφόρα δραστηριότητα. [38] Τίποτα το µεµπτό εάν αναλογιστούµε ότι ο αγώνας για τον «φωτισµό του Γένους» απαιτούσε χρηµατικούς πόρους. Σηµειωτέον ότι η έκδοση χαρτών, απέφερε συνήθως οικονοµικά οφέλη πιο εύκολα από ότι η έκδοση ενός βιβλίου, που απαιτούσε περισσότερο χρόνο και εργασία. Μετά δε τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), οι εύποροι Έλληνες αυξάνονταν συνεχώς.

Το 1800, ο Γαζής είχε ήδη ξεκινήσει τις εκδόσεις. Ο Κ.Θ. Δηµαράς αναφερόµενος στον Γρ. Κωνσταντά που αποπειράθηκε να γίνει επίσης εκδότης, γράφει ότι «αντίθετα µε τον Γαζή (…) δεν ήταν καµωµένος για το εµπόριο, για τις επιχειρήσεις και για την δράση.» [39] Ενδεικτικό του επιχειρηµατικού πνεύµατος του Γαζή ήταν ο Άτλας (ο Χάρτης της Υδρογείου), στο εσωτερικό του οποίου απεικονίζεται το πορτρέτο του χορηγού του χάρτη και η σηµείωση «Πονηθείς χάριν των φιλοµαθών υπό Γεωργίου υιού του Βορνίκου Ραδουκάλου Γολέσκου, ου και αναλώµασι τύποις εξεδόθη. Υπενθυµίζεται ότι ακόµα έως και τον 17ο αι. υπήρχαν χάρτες που απεικόνιζαν την Ιερουσαλήµ ως το κέντρο του κόσµου. 35

βλ. σελ 29 https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3327/4/02_chapter_2.pdf

Πολύ νωρίτερα απ’ ότι συνέβη µε τους χάρτες που κατασκεύασαν στη γλώσσα τους άλλοι λαοί των Βαλκανίων 37

Όταν ο Ρήγας συνελήφθη από τους αυστριακούς το 1797 επικαλέστηκε ότι οι χάρτες που µετέφερε, ήταν για εµπορικό σκοπό. Σύµφωνα µε τον Legrand η αστυνοµία που τον συνέλαβε, κατέγραψε τα εξής : «Αλλ’ επειδή επί του προκειµένου (ο Ρήγας) επιµένει, ότι τούτο πράττων µόνον λόγον είχεν την κερδοσκοπίαν, δεν αποδεικνύεται δε το εναντίον, δια ταύτα το γεγονός τούτο σηµειούται ενταύθα µόνον προς γνώσιν.» (βλ. E. LEGRAND «Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή και τω συν αυτώ µαρτυρησάντων», Έκδοση Επιστηµονικής Εταιρ. Μελέτης Φερών, Βελεστίνου, Ρήγα, 2000, σελ. 63) 38

σελ. 277, Κ.Θ. Δηµαράς «Νεοελληνικός Διαφωτισµός», Εκδόσεις Ερµής, Αθήνα 1985

Ανάλογα προηγούµενα ήταν οι χάρτες της Βλαχίας και της Μολδαβίας [40] που είχε εκδώσει ο Ρήγας το 1797 [41], τους οποίους ο Γ. Τόλιας κατατάσσει ορθά στην (όχι τόσο τιµητική) κατηγορία της «αυλικής χαρτογραφίας». [42]

Χάρτα Μολδαβίας του Ρήγα.

Παραγγελία προς τον Γαζή ήταν επίσης ο χάρτης του Ικονίου στον οποίο αναγράφεται : «Πίναξ χωρογραφικός της µεγάλης αρχισατραπείας Ικονίου µετά των υπ’ αυτήν επτά στρατηγιών λεγοµένων τουρκιστί σαντζάκια, νυν πρώτον σχεδιασθείς και ιδία δαπάνη τύποις εκδοθείς παρά του πρότερον εν εκείνη τη επαρχία αρχιερατεύσαντος (…) µητροπολίτου Αδριανουπόλεως κυρίου Κυρίλλου.» Η εκτύπωση του χάρτη έγινε στη

https://el.wikipedia.org/wiki/ %CE%93%CE%B5%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%A7%CE%AC%CF %81%CF%84%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9C%CE%BF%CE%BB% CE%B4%CE%B1%CE%B2%CE%AF%CE%B1%CF%82 (Πρόσβαση 1.6.2021) 40

Xαράκτης και των δυο χαρτών ήταν ο Franz Müller.

Γ. Τόλιας, «Αποχαιρετισµός στο Γένος», σελ.29 : «Οι χ ρτες αυτο ε ναι προσαρµογ ς αντ στοιχων ργων που κυκλοφορο σαν τ τε, ως επ το πλε στον γερµανικ ν. Ε ναι τυπωµ νοι σε να φ λλο µεγ λου σχ µατος το καθ να, και κοσµο νται µε το θυρε του Σουλτ νου (η Κωνσταντινο πολη) και µε τους θυρεο ς των ηγεµονι ν και µε τις προσωπογραφ ες των ηγεµ νων (του Αλ ξανδρου Υψηλ ντη η Βλαχ α και του Αλ ξανδρου Καλλιµ χη η Μολδαβ α). Αναµφισβ τητα, οι χ ρτες αυτο εντ σσονται σε ,τι ονοµ ζουµε «αυλικ χαρτογραφ α».

έ

ί

ό

ώ

ί

ά

ώ

ί

ύ

ί

ά

ύ

ί

έ

ή

έ

ό

ή

ύ

ί

ό

ά

ύ

ή

ύ

ά

ί

έ

ά

έ

ά

ί

έ

ό

23 Βιέννη το 1812, [43] [44] ένα µόλις έτος πριν ο Κύριλλος ανέλθει στον Πατριαρχικό θρόνο. Εδώ δεν υπάρχει πορτρέτο του χορηγού, ούτε γίνεται κάποια µνεία της συνδροµής του Γαζή.

Χάρτης Ικονίου Ίσως ο Γαζής να µην είχε ασχοληθεί µε τη χαρτογραφία εάν δεν είχε προηγηθεί η έκδοση της Χάρτας. Και ίσως δεν θα είχε κατασκευασθεί ο Πίναξ, αν ο Ρήγας δεν είχε θανατωθεί το 1798, γεγονός που συνέβαλε στη µυθοποίηση του. Ορατή είναι και η καλλιτεχνική ευαισθησία που διέθετε ο Γαζής η οποία χαρακτηρίζει τις εκδόσεις και τους χάρτες του. Όπως συµβαίνει µε όλα τα έργα τέχνης, που εκφράζουν την προσωπικότητα του δηµιουργού τους. [45] Και όπως είναι λογικό, η καλαισθησία ενός χάρτη είναι σηµαντικός παράγοντας στη διαµόρφωση της συλλεκτικής / εµπορικής του αξίας.

ΙΙΙ. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟΝ FRANZ MULLER (1755-1816) [46] https://books.google.gr/books?id=RAZm_fPDHmYC&pg=PA428&lpg=PA428&dq=anthimos+gazis+cartes+geographiques&source=bl&ots=5K-17Jro7x&sig=ACfU3U04dUWpkUdIZFdO0DMb91I8qFNwww&hl=el&sa=X&ved=2ahUKEwiM0MP1ytnrAhVQ_qQKHUu7AaAQ6AEwEXoECAkQAQ#v=onepage&q=anthimos%20gazis%20cartes%20 geographiques&f=false (Πρόσβαση 1.6.2021) 43

http://pandektis.ekt.gr/dspace/handle/10442/163378. (Πρόσβαση 1.6.2021)

’‘Certes, une carte ressemble à son auteur comme un poème ou une symphonie peuvent ressembler au leur, la personnalité du cartographe y passe. Sa personnalité, donc sa sensibilité, son échelle des valeurs, tout ce qui échappe à la stricte rationalité scientifique’’. Institut International de Géopoétique - Cahiers de Géopoétique (https:// www.institut-geopoetique.org/fr/cahiers-de-geopoetique/48-la-projection-panoceaniquepoetique-d-une-cartographie ) 45

Στις περισσότερες πηγές αναγράφεται ως ηµεροµηνία γέννησής του το 1755, µε εξαίρεση τη τµήµα χαρτών της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αυστρίας, που αναφέρει ως έτος γέννησής του το 1745.

24 Μολονότι ήταν ο χαράκτης, όχι µόνο της Χάρτας και του Πίνακα, αλλά και άλλων έργων του Ρήγα (χάρτες Βλαχίας, Μολδαβίας, προσωπογραφία Μεγ. Αλέξανδρου) και του Γαζή, οι πληροφορίες για τον ίδιον στη διεθνή βιβλιογραφία είναι λιγοστές. [47] - [48] Μεταξύ 1784 και 1808, ο Müller ήταν ένας από τους 4 κύριους χαράκτες του Εκδοτικού Οίκου της Βιέννης Artaria, που εκτός από χάρτες, ειδικευόταν και στις µουσικές παρτιτούρες, έχοντας εκδώσει εκατοντάδες έργα των Beethoven, Mozart, [49] Haydn κλπ. Στο χαρτογραφικό τοµέα ο Οίκος Artaria έγινε ιδιαίτερα γνωστός για την κατασκευή χαρτών ευρείας κυκλοφορίας.

Χάρτης Müller βόρεια Βαλκανικής (1788) - Χάρτης Müller Μολδοβλαχίας (1789)

Η ειδικότητα του Müller δεν περιοριζόταν στη χάραξη, αλλά και στη χαρτογράφηση, γι αυτό και στο σχετικό λήµµα της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας αναφέρεται ως ‘’graveur et cartographe’’. [50] Πριν συναντηθεί µε τον Ρήγα και τον Γαζή, είχε ασχοληθεί µε την περιοχή των Βαλκανίων από το 1789, όταν είχε εκδοθεί ο χάρτης της Μολδοβλαχίας. Ένα χρόνο πριν, ήταν επίσης ο χαράκτης ενός αξιόλογου χάρτη της Βόρειας Βαλκανικής. Εξαιρετικά καλαίσθητος ήταν επίσης ένας ακόµα χάρτης του Müller του 1788 (‘’Kriegstheater oder

Η οδός Μυλλέρου στο Μεταξουργείο και το επιτύµβιο µνηµείο Μύλλερ στον Κεραµεικό δεν έχουν σχέση µε τον Franz Müller. 47

Το πλήρες όνοµα του ήταν Franz Thade (Θαδδαίος) Müller.

’‘During his lifetime, Artaria was Mozart's principal publisher.’’ - https://en.wikipedia.org/wiki/Artaria (Πρόσβαση 1.6.2021) 49

BNF https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb15145564p (Πρόσβαση 1.6.2021)

Η τεχνοτροπία του Müller στη χάραξη χαρτών αποκρυσταλλώνεται νωρίς, όπως φαίνεται και από τη σύγκριση των νήσων της Αδριατικής στον παραπάνω χάρτη του 1788 και 12 έτη αργότερα στον Πίνακα

Σύµφωνα µε το WorldCat Identities, αποδίδονται στον Müller ’‘29 works in 39 publications in 4 languages and 45 library holdings.’’ [52]

H στατιστική καταγραφή των έργων του (ανά διετία), είναι η εξής :

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:1788_-_Kriegstheater_oder_Graenzkarte_Oesterreichs,_Russlands,_und_der_T%C3%BCrkey.jpg (Πρόσβαση 1.6.2021) 51

https://www.worldcat.org/identities/viaf-122611958/. (Πρόσβαση 1.6.2021)

25 Graenzkarte Oesterreichs, Russlands, und der Türkey’’), τµήµα του οποίου καλύπτει τη σηµερινή βόρεια Ελλάδα. [51]

Τα παραπάνω, σε συνδυασµό ότι ο Müller είχε σχεδιάσει / χαράξει χάρτες µεγάλων διαστάσεων, ήταν ενδεχοµένως οι λόγοι για τους οποίους ο Ρήγας απευθύνθηκε σε αυτόν. Και από τη µεταξύ τους συνεργασία προέκυψε στη συνέχεια και η συνεργασία Müller - Γαζή.

Εργογραφία F. Müller

Ενδεικτικό του κύρους του Müller είναι ότι το 1807 ήταν ο χαράκτης των χαρτών του Kleiner Atlas Der Neuen Geographie «προς χρήσιν των αυστριακών σχολείων». [53] Ο Müller δεν διέθετε κατάστηµα για την πώληση χαρτών. Το εργαστήριό του, στη συνοικία Wieden της Βιέννης (Ηeumühlgasse 404), ήταν 3 περίπου χλµ µακριά από το εµπορικό κέντρο της πόλης.

Το κτήριο στην ίδια οδό και αριθµό όπου έγινε η χάραξη Χάρτας και Πίνακα από τον Müller στη Βιέννη.

Μολονότι υπάρχουν χάρτες που σχεδιάστηκαν και φιλοτεχνήθηκαν αποκλειστικά από τον ίδιον, ο Müller υπέγραφε συνήθως µόνο ως χαράκτης. Η λέξη «Εκδοθείς» που αναγράφεται στον Πίνακα, αποτελεί εξαίρεση. Τέλος, ενώ η εκτύπωση της Χάρτας έγινε στο τυπογραφείο του Thomas von Trattner (1719 - Ιούλιος 1798), ο Πίναξ τυπώθηκε ίσως στο εργαστήριο του Müller, χωρίς να αποκλείεται το ενδεχόµενο η εκτύπωση να έγινε στις εγκαταστάσεις του Οίκου Artaria, σε ιδιωτική όµως βάση, για λογαριασµό του ιδίου. Παρατηρούµε ότι η ορθογραφία του ονόµατος του «Müller» είναι διαφορετική στα ελληνικά στους δύο χάρτες : «Μήλλερ» στη Χάρτα και «Μύλλερ» στον Πίνακα. Μια άλλη λεπτοµέρεια που δεν έχει επισηµανθεί, είναι ότι στη µεν Χάρτα το όνοµα του Müller έχει αποδοθεί σωστά από τα γαλλικά στα ελληνικά (Φρανσουά), ενώ στην προµετωπίδα του

Μτφ. του υπότιτλου : ’‘zum Gebrauhe der ōsterreichischen Schulen’’

27 Πίνακα είναι γραµµένο ως Φρανσοά. Σφάλµα που δεν µας εκπλήσσει, αφού οι γνώσεις της γαλλικής γλώσσας από τον Γαζή ήταν περιορισµένες. Και εδώ τα πράγµατα αρχίζουν να περιπλέκονται : Στα (µη ορατά όταν συνενωθούν) περιθώρια του άκοπου αντιτύπου του Harvard Ι, το Müller είναι γραµµένο επίσης µε ήτα και η περισπωµένη βρίσκεται λανθασµένα στην προτελευταία συλλαβή του «Φρανσουα».

Λεπτοµέρεια από Πίνακα Harvard I.

Δεν πρόκειται παρά ταύτα για την ίδια χάραξη που υπάρχει στο αριστερό κάτω περιθώριο της επιπεδογραφίας της Κωνσταντινούπολης της Χάρτας, αφού εκεί ο τρόπος χάραξης είναι διαφορετικός (π.χ. τα δυο λάµδα του «Μήλλερ» τέµνονται µεταξύ τους και δεν υπάρχει η συνοικία και ο αριθµός (ΝαϋΒίδεν Nο 404)

Λεπτοµέρεια από Επιπεδογραφία Κων/λης στη Χάρτα.

Μπορούµε άραγε να συνάγουµε ότι ο λάθος τονισµός του «Φρανσουα» στον Πίνακα, οφείλεται επίσης στην πληµµελή γνώση των γαλλικών από τον Γαζή ; Πως εξηγείται όµως ότι η λάθος αναγραφή στην προµετωπίδα του Πίνακα ως «Φρανσοά» διορθώνεται στο περιθώριο του ίδιου χάρτη σε «Φρανσουα», έστω και αν γίνεται το νέο λάθος στον τονισµό που αναφέραµε ; Πραγµατικός γρίφος, που µας δηµιουργεί τη σκέψη ότι ίσως η χάραξη στο περιθώριο του Πίνακα να έγινε είτε από τον ίδιο τον Mύλλερ που θυµόταν ότι η αναγραφή στη Χάρτα ήταν µε ήτα στο επίθετο και µε «ου» στο όνοµα, είτε από κάποιο βοηθό του που είχε µπροστά του ένα αντίγραφο της Χάρτας. Και στις πάντως περιπτώσεις, πώς ο (επιδιορθωτής) Γαζής δεν πρόσεξε το διπλό λάθος, δηλαδή την αναγραφή του επιθέτου µε ητα (ενώ στην προµετωπίδα είναι µε ύψιλον) και τον λάθος τονισµό του ονόµατος ; Εάν η παραπάνω παράγραφος δεν ισχύει, τότε που οφείλονται αυτά τα παράδοξα; Μήπως σε κάποιον άλλο λόγο που σχετίζεται µε τις χρονολογίες εκτύπωσης κάποιων αντιτύπων της Χάρτας ή και του Πίνακα ;

Σε ξένες πηγές (ιδίως στα γαλλικά) υπάρχει και η λάθος αναγραφή «Miller», γεγονός που δυσκόλεψε τη βιβλιογραφική έρευνα. Ιδίως αν λάβουµε υπόψη ότι υπάρχουν

28 διάφορες γραφές και του ονοµατεπώνυµου του Ανθ. Γαζή µε λατινικούς χαρακτήρες, όπως Αnthimus, Anthimos και Αntimo, Gazis, Gazi, Gaze, Gazes, Gazēs Gazís (µε τόνο στη λήγουσα στα ισπανικά) και Gaza, παραλλαγές που υποχρεώνουν τον ερευνητή να ψάχνει µε πληθώρα συνδυασµών ονόµατος και επωνύµου. Η συνεργασία Müller - Γαζή, συνεχίστηκε και µετά το 1800. Το 1803 κυκλοφόρησε στη Βιέννη η «Επιτοµή Αστρονοµίας» του J. Lalande, που µεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Δ. Φιλιππίδη. Ο υπότιτλος του βιβλίου είναι : «Νυν πρώτον τύποις εκδοθείσα, επιστασία, συνδροµή και διορθώσει του Αρχιµδ’. Άνθιµου Γαζή» [54] και η εικονογράφηση έχει γίνει από τον F. Müller. Κρικωτή σφαίρα (Χάραξη σχεδίου F. Müller)

Τέλος, να σηµειωθεί ότι στα ένθετα στα γαλλικά που υπάρχουν σε ορισµένα αντίτυπα του Πίνακα, αναφέρεται ως ‘’Franz Τh. Müller’’. Το δεύτερο όνοµα του ήταν ‘’Thade’’ (Θαδδαίος), όπως προκύπτει από ένα χάρτη της Κροατίας του 1803 τον οποίο υπογράφει µε το πλήρες όνοµα του. [55]

https://anemi.lib.uoc.gr/hierarchy/contributor/003/index.tkl? dtab=m&search_type=simple&search_help=&display_mode=overview&wf_step=init&sh ow_hidden=0&number=50&keep_number=50&cclterm1=&cclterm2=&cclterm3=&cclter m4=&cclterm5=&cclterm6=&cclterm7=&cclterm8=&cclfield1=&cclfield2=&cclfield3=&cclf ield4=&cclfield5=&cclfield6=&cclfield7=&cclfield8=&cclop1=&cclop2=&cclop3=&cclop4= &cclop5=&cclop6=&cclop7=&isp=&display_help=0&offset=1&search_coll[metadata]=1& &stored_cclquery=&skin=&rss=0&lang=el&ioffset=1&show_form=&export_method=non e&display_mode=detail&ioffset=1&offset=5&number=1&keep_number=50&old_offset=1 &search_help=detail (Πρόσβαση 1.6.2021) 54

Χάρτης του J.K. Kipferling ‘’Charte von Kroatien, enthaltend dei Agramer, Varasdiner und Kreutzer Gespannschaft …’’, διαστάσεων 48.5 Χ 59 εκ., Βιέννη

Είναι ο µόνος χάρτης που υπογράφεται µε ολόκληρο το δεύτερο όνοµα του (Thade), όπως και ο Πίναξ είναι ο µόνος που έχουµε εντοπίσει στον οποίο υπάρχει η συντοµογραφία ‘’Th.’’ (Franz Th. Müller). 56 Ο τελευταίος χάρτης του Müller εκδόθηκε το 1817, ένα έτος µετά το θάνατο του. Παρά τις προσπάθειές µας, δεν µπορέσαµε να βρούµε κάποια προσωπογραφία του στο διαδίκτυο, ούτε από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας (Bildarchiv und Grafiksammlung - Österreichische Nationalbibliothek), στην οποία απευθυνθήκαµε και λάβαµε αρνητική απάντηση, ούτε από το Μουσείο της Βιέννης. [57]

To 1799 και το 1800 εκδόθηκαν δυο ακόµα χάρτες (της Αιγύπτου και της Βιέννης) στους οποίους το όνοµα του αναγράφεται : Franz T. Müller. 56

Ανταλλαγή emails 1 και 3 Μαΐου 2021 και 3 και 5 Μαίου 2021 αντίστοιχα.

ΙV. ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ

Αυστριακή και Οθωµανική Αυτοκρατορία (Ιανουάριος 1800) Η αυτοκρατορία των Αψβούργων (ή «Αυστριακή Αυτοκρατορία», όπως επικράτησε να λέγεται αργότερα) καταλάµβανε το 1800 ένα µεγάλο µέρος της κεντρικής Ευρώπης, µε πληθυσµό περίπου 23 εκ. [58] Μετά τη ήττα από τον Ναπολέοντα και την Συνθήκη του Campo Formio (1797), η Αυστρία είχε εξασθενίσει στρατιωτικά, παρέµενε όµως πάντα πρωτεύουσα ευρωπαϊκή δύναµη και η εγγύτερη στην Ελλάδα συνορεύουσα χριστιανική χώρα της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας.

Πλάνο της Βιέννης το 1810. Έκδοση : Artaria & Comp. - Χάρτης των M. Von Grimm και Η. Benedicti

Το 1800, ο πληθυσµός της Γαλλίας ήταν 26 εκ. και µαζί µε τις περιοχές υπό την κατοχή της 46 εκ., της Ρωσίας 35 εκ. και της της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας 26 εκ. - Ο παγκόσµιος πληθυσµός το 1800 εκτιµάται ότι ήταν 1 δισεκατοµµύριο.

Η παρουσία Ελλήνων στην Αυστρία [59] του 1800 ήταν αξιόλογη. [60] Μαζί µε όσους είχαν αποκτήσει την αυστριακή υπηκοότητα, και τους «Γραικο-βλάχους», [61] το σύνολο των Ελλήνων στη Βιέννη το 1800 εκτιµάται σε περίπου 2.500 άτοµα, επί συνόλου 250.000 περίπου κατοίκων. [62] Σηµαντικός αριθµός Βλάχων από την Ελλάδα είχε εγκατασταθεί και στις γειτονικές παραδουνάβιες ηγεµονίες της Μολδαβίας και της Βλαχίας, η επικοινωνία των οποίων µε τη Βιέννη ήταν πυκνή, αφού γεωγραφικά ήταν η εγγύτερη µητρόπολη της ευρωπαϊκής Δύσης. [63] Συνεπώς, ο Γαζής είναι το 1800 εφηµέριος ενός Ναού (από τους δυο ορθόδοξους που υπήρχαν στη Βιέννη), που το ποίµνιο του διαθέτει αρκετή οικονοµική άνεση και ονειρεύεται διακαώς την απελευθέρωση της Ελλάδος. Ιδίως σε µια χρονική στιγµή που ο ευρωπαϊκός νεοροµαντισµός και ο φιλελληνισµός είχαν αρχίσει να καλλιεργούν νέες ελπίδες. Σηµαντικό γεγονός ήταν και η δηµιουργία της Ιονίου Πολιτείας στις 21 Μαρτίου 1800, που ήταν το πρώτο, ηµιαυτόνοµο έδαφος στον ελληνικό χώρο, µετά την κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. [64]

Η αυτοκρατορία των Αψβούργων, ονοµάσθηκε επισήµως «Αυστριακή Αυτοκρατορία» το 1804. Για το χρονικό διάστηµα πριν το 1804, χρησιµοποιούµε καταχρηστικά τον όρο αυτό ή επί το απλούστερο «Αυστρία», χάριν συντοµίας. 59

Σταυρουλάκη σελ. 13. «Καταγραφ των Ελλ νων τουρκικ ς υπηκο τητας, πως και των λλων εµπ ρων, γινε (…) το τος 1767 µε σκοπ την παρακολο θηση της εκπλήρωσης των φορολογικ ν τους υποχρε σεων απ τις αυστριακ ς οικονοµικ ς υπηρεσ ες.» 60

βλ. https://www.vlahoi.net/vlahoi-kai-ellinismos/romioi-armani-arberesh : «Βλάχοι από την Ήπειρο, την Αλβανία και τη Μακεδονία που εγκαταστάθηκαν ως έµποροι στις µεγάλες εµπορικές πόλεις του εξωτερικού όπως η Βιέννη δήλωναν κι αυτοί Γραικοί (Griechen κτλ). Αυτοπροσδιορίζονταν ως Γραικοί διότι η ελληνική ήταν η γλώσσα της εκκλησίας και της εκπαίδευσης· ήταν και η lingua franca του εµπορίου στα Βαλκάνια και – στην περίπτωση των παραδουνάβιων ηγεµονιών – η γλώσσα της ιθύνουσας τάξης. Ως µέλη των ορθόδοξων κοινοτήτων στη Βιέννη και αλλού ο κόσµος τους θεωρούσε Griechen λόγω της θρησκείας τους.» 61

Ο Γρ. Κωνσταντάς και Δαν. Φιλιππίδης στο βιβλίο τους «Νεωτερική Γεωγραφία» που εκδόθηκε στη Βιέννη το 1791 αναφέρουν ότι «εις την επικράτειαν της Αουστρίας είναι περισσότερες από ταις 80 χιλιάδες φαµιλιαίς Τουρκοµερίται». Χωρίς περαιτέρω διευκρίνιση του όρου. 62

Η απόσταση µεταξύ Βλαχίας και Βιέννης, είναι µικρότερη από 1.000 χλµ.

έ

ό

έ

ύ

ή

ό

ή

ώ

ή

έ

ώ

έ

ό

ί

ά

64 Η Επτάνησος Πολιτεία υπήρξε από τις 21 Μαρτίου 1800 έως τις 8 Ιουλίου 1807 ένα κρατίδιο υπό ρωσική και οθωµανική επικυριαρχία. Δηµιουργήθηκε µετά την κατάληψη των Επτανήσων από την Ρωσο - Τουρκική συµµαχία.

Υπό τις συνθήκες αυτές, η εξεύρεση πόρων για τις εκδοτικές δραστηριότητες του Γαζή, ήταν ευνοϊκές. Στη Βιέννη υπήρχαν παράλληλα οι προϋποθέσεις για την παρουσία Ελλήνων λογίων, ιδίως µετά το Διάταγµα του 1781 του αυτοκράτορα Ιωσήφ Β' για τη χαλάρωση της λογοκρισίας, απόρροια του οποίου ήταν η λειτουργία τυπογραφείων µε ελληνικούς χαρακτήρες. «Στην πρωτεύουσα της αψβουργικής µοναρχίας ιδεολογικά ρεύµατα και συγκρούσεις της ελληνικής διανόησης αποκτούν την έντυπη µορφή τους. Η κυκλοφορία για εφτά χρόνια (1790-1797) της πρώτης ελληνικής εφηµερίδας των αδελφών Πούλιου και η εµφάνιση των ελλήνων εµπόρων ως συνδροµητών ή ως χρηµατοδοτών ελληνικών εκδόσεων καταδεικνύουν τη σηµασία της πόλης ως πεδίου εξοικείωσης µε την έντυπη κουλτούρα και διαµόρφωσης της εικόνας του µορφωµένου εµπόρου.» [65] Λόγω των πολυάριθµων εκδόσεων ελληνικών βιβλίων, ο Κοραής είχε αποκαλέσει την αυστριακή πρωτεύουσα «εργαστήριο της νέας των Γραικών φιλολογίας». Τέλος, να α επισηµανθεί ότι ο Γαζής δρα εν µέσω της πιο δυναµικής περιόδου του «νεοελληνικού διαφωτισµού», που ορίζεται ως «η στροφή προς τη νεωτερικότητα, η αποδέσµευση της σκέψης από τη θρησκευτική αυθεντία, η τροπή προς την αρχαιότητα και η απόρριψη του Βυζαντίου που θεωρείται περίοδος απολυταρχικής εξουσίας, η εξιδανίκευση της προόδου, της επιστήµης και του ορθού λόγου, η διάθεση της σύσφιγξης των σχέσεων µε τον ευρωπαϊκό κόσµο και τη φωτισµένη Ευρώπη.» [66] Είναι η περίοδος κατά την οποία αρχίζει να ενισχύεται η αντίληψη ότι η ελληνική παιδεία πρέπει να υιοθετήσει και να µεταλαµπαδεύσει στους Έλληνες τις ιδέες και τα πνευµατικά επιτεύγµατα της Δύσης. Τα περισσότερα βιβλία κατά την περιόδο του «νεοελληνικού διαφωτισµού» εκδόθηκαν από κατώτερους στην ιεραρχία ιερωµένους, όπως ήταν και ο Γαζής. Και όλα βεβαίως τυπώθηκαν εκτός της σηµερινής ελληνικής επικράτειας. Ο παρακάτω χάρτης µε τα πανεπιστήµια και τα τυπογραφεία στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη είναι χαρακτηριστικός : [67] Έως το 1800, αναφέρεται ένα µόνο Η συνεισφορά πάντως της παροικίας στον ένοπλο αγώνα του 1821 ήταν µικρή. - βλ. Μαρία Παπαγεωργίου : «Στην ίδια την Επανάσταση, ωστόσο, οι Έλληνες της Βιέννης δεν θα έχουν ενεργή συµµετοχή. Οι µοναδικές γνωστές περιπτώσεις Ελλήνων εµπόρων που κινητοποιήθηκαν για την ενίσχυση του επαναστατικού αγώνα, ήταν αυτές του Π. Βλαστού και του Αν. Παπά.» 65

βλ. Σελ. 23 https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/3327/4/02_chapter_2.pdf (Πρόσβαση 1.6.2021) 66

βλ. άρθρο του Ρ. Γεροδήµου του 2017 µε τίτλο «Τρεις χάρτες κι ένας φάκελος» http://amagi.gr/content/treis-hartes-kai-enas-fakelos - Στο χάρτη http://www.romangerodimos.com/wp-content/uploads/2017/12/Magocsi-1-Education-and-culture.jpg δεν υπάρχει το τυπογραφείο της Μοσχόπολης στη σηµερινή Αλβανία, που λειτούργησε µεταξύ 1730-1786.

33 εβραϊκό τυπογραφείο που είχε λειτουργήσει στη Θεσσαλονίκη για 5 συνολικά έτη, µεταξύ 1515-1520.

V. ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΑΡΤΑΣ και ΠΙΝΑΚΑ 1. Οι όροι «χάρτα» και «πίναξ» Σχετικά µε τον όρο που χρησιµοποίησε ο Ρήγας, όχι µόνο για τη Χάρτα, αλλά και για τους χάρτες της Βλαχίας και της Μολδαβίας (που είχαν µικρότερες διαστάσεις), διευκρινίζεται ότι δεν κατέστη δυνατόν να εξακριβωθεί αν στην καθοµιλουµένη της εποχής «χάρτα» και «χάρτης» ήταν ισοδύναµες / ισοβαρείς λέξεις στα ελληνικά. Η «χάρτα» πάντως, ως αντιδάνειο, προέρχεται από τη λατινική ‘’charta’’, από την οποία πηγάζουν ευθέως η ρουµανική ‘’hartă’’ και η τουρκική ‘’harita’’. Χάρτης στα αρχαία ελληνικά σήµαινε φύλλο πάπυρου κατάλληλα επεξεργασµένου για γραφή. Η πρώτη αναφορά του όρου τον 19ο αι. εντοπίζεται στο δίγλωσσο χάρτη (γαλλικά και ελληνικά) του Aldenhoven του 1833.

Άνω δεξιό τµήµα του χάρτη του Aldenhoven µε την αναγραφή της λέξης «χάρτης».

Η χρήση της λέξης «χάρτης» έχει πλέον παγιωθεί το 1843, όπως φαίνεται και από την τοιχογραφία στο κτήριο της Βουλής, στο έργο των Τ. Guggenberger T. και U. Halbreiter, που αναπαριστά την υπογραφή της Συνθήκης του Λονδίνου του 1827, όπου απεικονίζεται ένας «χάρτης του Βασιλείου της Ελλάδος».

Τοιχογραφία σε κτήριο της Βουλής. Έργο των Τ. Guggenberger και U. Halbreiter. Ο Γαζής αντί της λέξης «χάρτα», επέλεξε να χρησιµοποιεί το «πίναξ» [68] που είχε χρησιµοποιηθεί ακριβώς έναν αιώνα πριν και από τον (επίσης ιερωµένο) Χρύσανθο Νοταρά ο οποίος συνέθεσε τον πρώτο παγκόσµιο χάρτη στα ελληνικά. [69] Ο όρος υιοθετήθηκε πιθανότατα από τους Νοταρά και Γαζή, λόγω του «Γεωγραφικού Πίνακα» του Αναξίµανδρου του Μιλήσιου (610-547 π.Χ), που θεωρείται ότι επινόησε τον πρώτο χάρτη της Οικουµένης. Το πίναξ - αντί χάρτης - χρησιµοποιήθηκε στα ελληνικά έως τουλάχιστον το 1878, όπως προκύπτει από την ελληνική έκδοση του χάρτη του H. Kiepert «Πίναξ των Ελληνικών χωρών». [70]

2. Η γεωγραφική προβολή Χάρτας και Πίνακα. Οι δύο χάρτες, χωρίς τα ένθετα του Πίνακα (Σικελίας και Κύπρου), καλύπτουν την ίδια γεωγραφική περιοχή.

O R. Beekes θεωρεί ότι λόγω της κατάληξης της, η προέλευση της λέξης είναι προελληνική. βλ. σελ. 1193 ’΄Etymological Dictionary of Greek’’, Boston, 2010. 68

Πρόκειται για το χάρτη της Υδρογείου µε την ονοµασία «Πίναξ Γεωγραφικός τῆς τε Παλαιᾶς καί Νέας Ἀπάσης Ἐγνωσµένης Γῆς», Πάντοβα, 1700. - βλ. Φωτογραφία του χάρτη πριν τη Βιβλιογραφία. 69

Έκδοση «Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραµµάτων» (Δαπάνη Στ. Ζαφειρόπουλου), Βερολίνο, 1878

Προβολή Χάρτας και Πίνακα. [71]

Προβολή HOLIS

Σχετικά µε τη µελέτη του προβολικού συστήµατος του Πίνακα, η Μ. Παζαρλή αναφέρει ότι : «ο Πίνακας δεν παρουσιάζει τις αδυναµίες που επισηµάνθηκαν στη Χάρτα, αντίθετα, η απεικόνιση των µεσηµβρινών και παραλλήλων είναι συµβατή µε την απεικόνιση του γεωγραφικού περιεχοµένου. (…) Στον χαρτογραφικό κάνναβο του Πίνακα ο µεσηµβρινός των 46 µοιρών δεν περνάει από την Κωνσταντινούπολη αλλά µισή µοίρα δυτικότερα, κατά τα πρότυπα της τυπολογίας Delisle. Με άλλα λόγια, ο Γαζής,

Προβολή Χάρτας και Πίνακα. - Η απεικόνιση είναι από την Ανακοίνωση των

Μ.Παζαρλή, Α.Τσορλίνη και Ευ.Λιβιεράτου – βλ. Υποσηµ. 49

37 εφαρµόζει τη σωστή τοποθέτηση του γεωγραφικού πλέγµατος των µεσηµβρινών και παραλλήλων, κάτι που ο Ρήγας είχε παραλείψει να κάνει.» [72] Συναφές είναι και το κείµενο του Ιω. Χατζηφώτη στην έκδοση που προαναφέραµε : «Η χάραξη του Πίνακα ήταν καλύτερη, γεγονός που αναγνώρισαν ξένοι γεωγράφοι της εποχής.» [73] Για τον Πίνακα, ο χαρτογράφος Chr. Reichard έγραψε το 1808 ότι η χάραξή του είναι ανώτερη και ότι «η Χ ρτα θα µπορούσε να έχει το µ γεθος του Γαζ , αν παραλειπ ντουσαν τα αλλ τρια» (εννοεί τα ένθετα) τα οποία θεωρεί «ξένα στοιχεία». [74]. Είναι γεγονός είναι ότι δεν έχουµε υπόψη µας κάποιον άλλο χάρτης στον οποίο ο εντολέας, ο κατασκευαστής ή ο εκδότης του να έχει συµπεριλάβει και ένθετο µε τη γενέτειρά του, όπως η επιπεδογραφία των Φερών (Βελεστίνο) που υπάρχει στο φύλλο 4 της Χάρτας.

3. Είδος χαρτιού - Επιχρωµατισµός - γραφικοί χαρακτήρες. Από τα αντίτυπα της α’ έκδοσης, διαπιστώνεται ότι τα έξι χρώµατα του Πίνακα είναι τα ίδια µε εκείνα της Χάρτας και αφορούν στις ίδιες γεωγραφικές περιοχές, µε εξαίρεση το γαλλικό που έχει τέσσερα µόνο χρώµατα. Έξι χρώµατα έχει και η β’ έκδοση του γερµανικού αντιτύπου.

Όλα τα αντίτυπα του Πίνακα έχουν επιχρωµατιστεί µε το χέρι, αφού ο Πίνακας είναι χαλκογραφία και όχι λιθογραφία. [75] Οι έγχρωµοι χάρτες επωλούντο ακριβότερα (και συχνά πολύ ακριβότερα) από τους ασπρόµαυρους και ο χρωµατισµός γινόταν συνήθως από βοηθούς του χαράκτη, µε υλικά που είχαν φυτική βάση και είχαν φτιαχτεί µε

Μ. Παζαρλή «Ρ γα Βελεστινλ Χάρτα της Ελλ δος: Μ α χαρτογραφικ προσ γγιση», Διδακτορική Διατριβή (ΑΠΘ-2014) σελ. 252 72

Σύντοµη παρουσίαση από Ιω. Χατζηφώτη αναδηµοσίευσης Πίνακα από «Κέντρο Μείζονος Ελληνισµού- Ελληνικός Κόσµος» (περί το 1974) 73

Μ. Παζαρλή, σελ. 52

Το έτος εφεύρεσης της λιθογραφίας είναι το 1796, δηλ 4 µόλις χρόνια πριν από την έκδοση του Πίνακα.

ή

έ

ή

έ

ί

ά

ή

ά

ό

ή

ό

38 δοκιµασµένες τεχνικές, ώστε να µην οξειδώνεται το χαρτί µε την πάροδο του χρόνου. [76] Όσον αφορά στο χαρτί που χρησιµοποιήθηκε για τον Πίνακα, διατυπώθηκε πρόσφατα η άποψη ότι « … θα αγοράστηκαν φύλλα χαρτιού µεγέθους royal folio, π. 50 x 64 cm., από τα αποθέµατα που θα ήταν τότε διαθέσιµα στην αγορά χαρτιού της Βιέννης, ντόπια ή εισαγόµενα. Για κάθε αντίτυπο του χάρτη θα χρειάζονταν 6 φύλλα. Τα αρχικά στο υδατόσηµο θα πρέπει να διαβαστούν IAV. Πρόκειται για το σήµα του κατασκευαστή Joseph Anton Unold, που είχε το εργοστάσιό του στο Wolfegg του BadenWürttemberg της Γερµανίας.» [77]. Από το αντίτυπο που έχουµε στην κατοχή µας, δεν διακρίνεται κάποιο υδατόσηµο και τούτο γιατί τα φύλλα-χάρτου είναι επικολληµένα σε ύφασµα, άρα ο εντοπισµός απαιτεί φασµατογράφο.

Υφή χαρτιού Πίνακα σε µεγέθυνση

Ίδια σχεδόν είναι και η µορφή των γραµµάτων στους δύο χάρτες, µε µικρές διαφορές π.χ. στο Δ, λ, ν και Υ. Όπως έχουν επισηµάνει και άλλοι µελετητές, σε αρκετές λέξεις, ιδίως στις διφθόγγους, ο τονισµός δεν είναι στη σωστή θέση, αφού ο Müller, δεν γνώριζε ελληνικά.

4. Προµετωπίδα Η προµετωπίδα (τίτλος - ’‘cartouche’’ στα γαλλικά) του Πίνακα και εκείνη της Χάρτας διαφέρουν στο άνω µέρος της κεντρικής παράστασης και στα κείµενα που περιέχουν. Βρίσκονται σε διαφορετικά σηµεία στους δυο χάρτες, οι διαστάσεις τους όµως είναι οι ίδιες. βλ. ’’Α brief history of colour in maps’’ : https://apps.lib.umich.edu/online-exhibits/exhibits/show/the-geography-of-colorants/a-brief-history-of-color-in-ma#mapmaking--ancient-skill--mode 76

https://1821.digitalarchive.gr/exhibits/GazisMap. (Πρόσβαση 1.6.2021)

Κηρύκειο Χάρτας και Πίνακα

Και οι δύο προµετωπίδες (Χάρτας και Πίνακα) αποτελούν παραλλαγές εκείνης του Delisle της έκδοσης του 1707.

Προµετωπίδες Χάρτας και Πίνακα -

Η σφαίρα δίπλα στην Αθηνά.

Προµετωπίδα χάρτη Delisle

Πιθανόν η παρατήρηση να µην ευσταθεί, επισηµαίνεται πάντως ότι στα βλάχικα «κηρύκε» είναι η γκλίτσα του βοσκού. Θεωρείται ότι προέρχεται από το αρχαίο κηρύκειο. Επίσης, το κηρύκειο κοσµεί συχνά υφαντά του Μετσόβου, της Μηλιάς, της Αβδέλας, της Σαµαρίνας και άλλων χωριών. Ήταν άραγε µια ενσυνείδητη επιλογή του Ρήγα, λόγω της βλάχικης καταγωγής του ; βλ. «Το κηρύκειο του Ερµή στα υφαντά των Βλάχων» - http://vlahoi.net/foresies/to-kirikeio-tou-ermi-sta-ifanta-ton-vlahon (Πρόσβαση 1.6.2021)

40 Ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι στη Χάρτα, η «Ελλάδα» (την οποία συµβολίζει το άγαλµα) κρατά ένα κηρύκειο, ενώ στον Πίνακα υπάρχει µαζί µε το κηρύκειο [78] και ένα δόρυ που δεν είναι ο µόνος πολεµικός εξοπλισµός της κεντρικής φιγούρας, η οποία συµβολίζει έµµεσα και τη θεά Αθηνά. Στον Πίνακα υπάρχουν δυο ακόµα αµυντικοί εξοπλισµοί (περικεφαλαία και ασπίδα) και ενδεχοµένως ένα επιθετικό όπλο : µια σφαίρα (µπάλα κανονιού ;) παρά πόδα της Αθηνάς, που δεν υπάρχει στη Χάρτα.

41 5. Το ανεµολόγιο (ή «ρόδο των ανέµων») έχει τις ίδιες ακριβώς διαστάσεις, αλλά βρίσκεται σε διαφορετικά σηµεία στους δύο χάρτες. Η επιφάνεια που καταλαµβάνει είναι το 1/20 της επιφάνειας του Πίνακα. Όπως και στη Χάρτα, τα ονόµατα των ανέµων αναγράφονται στα ελληνικά, στα τουρκικά και στη lingua franca.

Ανεµολόγιο Πίνακα και λεπτοµέρεια

42 Παρατηρώντας προσεκτικά τα δυο ανεµολόγια, ενώ φαινοµενικά δίδεται η εντύπωση ότι είναι ίδια - άρα στην περίπτωση αυτή τούτο θα σήµαινε ότι ο Müller παρέµεινε κάτοχος της χάλκινης µήτρας - διαπιστώνεται ότι αυτά διαφέρουν. βλ. π.χ. την παρακάτω εικόνα στην οποία στην µεν Χάρτα αναγράφεται «… φυσά ο Καικίας», στον δε Πίνακα το όµικρον δεν υπάρχει (« … φυσά Καικίας»). Άρα ο Μüller προέβη σε εκ νέου χάραξη της µήτρας και συνεπώς, αυτή της Χάρτας παρέµεινε στην ιδιοκτησία του Ρήγα και χρησιµοποιήθηκε εκ νέου για τη Χάρτα τύπου ΙΙ στην οποία αναφέρεται αναλυτικά ο Ευ. Λιβιεράτος. [79]

Αριστερά λεπτοµέρεια από τη Χάρτα, δεξιά από τον Πίνακα.

Είναι όµως επίσης πιθανόν οι χάλκινες µήτρες των δυο χαρτών να εκποιήθηκαν κάποια στιγµή ως µέταλλο, λαµβάνοντας υπόψη ότι οι υψηλότερες τιµές του χαλκού κατά τον 19ο αιώνα, ήταν ακριβώς µεταξύ 1800 και 1810 [80] λόγω των ναπολεόντειων πολέµων. Το βόρειο άκρο του ανεµολόγιου και στους δυο χάρτες, απεικοινίζει το γαλλικό κρίνο (fleur de lys). Θα µπορούσε να ερµηνευθεί ως συµβολισµός για τα αισθήµατα των Ευ. Λιβιεράτος «Η Χάρτα του Ρήγα. Τα δυο (συν) Πρόσωπα. Μια άλλη ανάγνωση του χάρτη» Τρικόγλειος Βιβλιοθήκη, Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης 2017, 119 σελ. 79

https://www.winton.com/longer-view/copper-bottomed-booms-and-busts. (Πρόσβαση 1.6.2021)

43 Ελλήνων Διαφωτιστών υπέρ της Γαλλικής Επανάστασης, η οποία είναι γνωστό ότι επηρέασε τα µέγιστα τον Ρήγα.

Βόρειο άκρο ανεµολόγιου Δεν είµαστε όµως βέβαιοι ότι τούτο ευσταθεί, αφού παρεµφερή σύµβολα χρησιµοποιούσαν αρκετά έτη πριν και οι Οθωµανοί.

Οθωµανικό ανεµολόγιο 17ου αι.

6. Τοπωνύµια

Ο συνολικός αριθµός τους στον Πίνακα υπολογίζεται σε 1.250 και είναι περίπου ο ίδιος στη Χάρτα. Ο Γαζής έκανε ορισµένες βελτιώσεις, δηλ. προσθήκες, αλλά και αφαιρέσεις λανθασµένων τοπωνυµίων, µε αποτέλεσµα ο Πίναξ να είναι πιο ενηµερωµένος. Ευνόητο είναι ότι στη Χάρτα λόγω των µεγάλων διαστάσεων της, τα τοπωνύµια έχουν και αυτά µεγαλύτερες διαστάσεις από ότι στον Πίνακα.

44 Για να συγκριθούν τυχόν διαφορές στα τοπωνύµια, επιλέχθηκε η Εύβοια, επειδή ως νησί, τα γεωγραφικά της όρια είναι ευδιάκριτα και λόγω διαστάσεων της επιφανείας της αποτελεί ικανό δείγµα. [81] Στη σύγκριση συµπεριελήφθη και ο χάρτης του Delisle. Διαπιστώνεται ότι ο τελευταίος περιέχει 40 συνολικά τοπωνύµια, η Χάρτα 50 και ο Πίναξ 49. Ο Γαζής έχει αφαιρέσει ως λανθασµένα 6 τοπωνύµια του Ρήγα και έχει προσθέσει 5 άλλα που δεν υπήρχαν στη Χάρτα. Oρισµένα λάθη του Delisle και της Χάρτας παραµένουν και στον Πίνακα. Έτσι π.χ. και στον Πίνακα αναγράφεται η «πόλη Εύβοια» στο Β.Δ. άκρο του νησιού, µολονότι δεν υπήρξε ποτέ τέτοια πόλη.

Εύβοια και λεπτοµέρεια µε «πόλη Εύβοιας» Στον παρακάτω κατάλογο σηµειώνονται µόνο οι διαφορές ανάµεσα στους 3 χάρτες όσον αφορά στα τοπωνύµια της Εύβοιας. Τα τοπωνύµια που είναι τα ίδια και στους τρεις χάρτες δεν περιλαµβάνονται.

H Εύβοια αναφέρεται και σε ένα άλλο «χάρτη», στην κωµωδία του Αριστοφάνη «Νεφέλαι» του … 423 π.Χ., στον παρακάτω διάλογο : 81

Μαθητής : Ιδού κι ο χάρτης κάθε γης … εντεύθεν µεν Αθήναι. (…) Στρεψιάδης : Και που ΄ναι Κικυννείς ; Από τους συνδαιτηµόνες µου δεν φαίνεται κανείς. Μαθητής : Να τους εδώ κι οι χωρικοί. Μα κοίταξε µακράν εκεί φαρδιά πλατειά την Εύβοιαν, τι µήκος και τι πλάτος.

Χάρτης Del-

ΧΑΡΤΑ Ρήγα

ΠΙΝΑΞ Γαζή

Cyreus fl.

Κυραίος ποτ.

ΟΧΙ

Lelathus fl.

Λήλαιθος ποτ.

ΟΧΙ

Isle

Leonum Prom.

Λεώνιον, Μαντέλο Ακρ.

ΟΧΙ

Petaliae Ins.

Πεταλίαι, Πεταλιούς νησιά

ΟΧΙ

Myrtos Ins.

Μ ύ ρτο ς , ν η σ ί τ η ς Κυρίας

ΟΧΙ

Ποντικός

ΟΧΙ

Θερµά Λουτρά

ΟΧΙ

Δέρο, Ωρεος

Δέρο, Ωρεός

ΟΧΙ

Ισιαίος Λυκόφρων

ΟΧΙ

Τηλήθριον Ορ.

ΟΧΙ

Βωµός Απόλλων

ΟΧΙ

Αρµόνη

ΟΧΙ

Νέσιον Ορ.

ΟΧΙ

Λιθάδα

ΟΧΙ

Λ η λ ά ν τ ε ι ο ν

Ληλάντειον Πεδίον

ΟΧΙ

Ζάρα Ορ.

ΟΧΙ

Περιάς Ακρ.

ΟΧΙ

Αυληβοός

ΟΧΙ

Λέων Ακ.

ΟΧΙ

Κοτύλιον Ορ.

Υπάρχουν όµως και περιοχές όπου δεν υπάρχει καµία διαφορά στα τοπωνύµια Χάρτας και Πίνακα, όπως π.χ. στη δυτική Κρήτη. Εντοπίζονται µόνο µικρές διαφορές στη νότια ακτογραµµή και στα νησάκια που περιβάλλουν το σηµερινό νοµό Χανίων.

Δυτ. Κρήτη σε Χάρτα και Πίνακα

VΙ. Ο ΠΙΝΑΞ : ΣΜΙΚΡΥΝΣΗ ΤΗΣ ΧΑΡΤΑΣ ή ΕΝΑΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ; 1. Το συνολικό εµβαδόν της Χάρτας είναι τετραπλάσιο και όχι διπλάσιο του Πίνακα, όπως ορισµένοι µελετητές αναφέρουν συχνά εσφαλµένα, συγχέοντας το γεγονός ότι ο Πίναξ είναι διαστάσεων περίπου ενός επί ένα µέτρο (ήτοι, 1 τ.µ.) ενώ η Χάρτα είναι περίπου δύο επί δύο µέτρα (ήτοι 4 τ.µ.). 2. Για το αν ο Πίναξ είναι απλά µια σµίκρυνση της Χάρτας ή ένας διαφορετικός χάρτης, έχουν εκφραστεί δυο απόψεις : α) Σύµφωνα µε το Δ/ντή του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών Γ. Τόλια : «… ο Άνθιµος Γαζής επανεξέδωσε διορθωµένη, την Χάρτα, χωρίς να αναφερθεί στον Ρήγα. Ο λόγος τόσο της επανέκδοσης του έργου, όσο και της παράλειψης του ονόµατος του πρώτου εκδότη, πρέπει να οφείλονται στη σχετικά πρόσφατη σύλληψη του Ρήγα από τις αυστριακές αρχές και την κατάσχεση της Χάρτας. Μια διακριτική συντοµογραφία (Επιδ. [διορθωθείς]) πριν από το όνοµα του νέου εκδότη, συνδέει τον Γεωγραφικό Πίνακα του Γαζή µε την Χάρτα του Ρήγα.» [82]

Η συντοµογραφία αυτή είναι τρόπο τινά, ο «οµφάλιος λώρος» µεταξύ Χάρτας και Πίνακα, χωρίς όµως να εκτίθεται ο Γαζής, αφού στην υποθετική ερώτηση π.χ. της αυστριακής λογοκρισίας τι εννοεί µε το «Επιδ.», θα µπορούσε να προβάλει ως αιτιολογία ότι, ως γνώστης της ελληνικής γλώσσας, απλά (επι-) διόρθωσε ορισµένα γραµµατικά λάθη στη χάλκινη µήτρα που είχε κατασκευάσει o Müller. β) Αντίθετα, ο καθηγητής Ε. Λιβιεράτος γράφει ότι : «ο Πίναξ της Ελλάδος του Γαζή (…) φαίνεται να ακολουθεί το πρότυπο του Ρήγα, (…) στην πραγµατικότητα όµως είναι ένας διαφορετικός χάρτης», [83] προσθέτοντας ότι «… διαφέρει από τη Χάρτα και σε πολλά µη άµεσα αναγνωρίσιµα στοιχεία, τα οποία απαιτούν ανεξάρτητη και συγκριτική επιστηµονική χαρτογραφική έρευνα, για να τεκµηριωθούν.» [84]. Παραθέτει δε ως παράδειγµα τη χάραξη της Χαλκιδικής που είναι πολύ διαφορετική στους δύο χάρτες.

Σελ.12 µελέτης Γ. Τόλια σε περιοδικό "Τα Ιστορικά" (τεύχος 28,29 -Αθήνα, 1998) ("της ευρυχώρου Ελλάδος" : η Χάρτα του Ρήγα και τα όρια του ελληνισµού"). βλ. επίσης G.Tolias "Antiquarianism, Patriotism and Empire : Transfers of the cartography of the travels of Anacharsis the younger in Greece (1788-1811)’’ σε ''Historical Review" Vol.II (2005) σελ 67-91 82

βλ. http://cartography.web.auth.gr/Kozani/KOZ_Gaz_Ell.pdf. (Πρόσβαση 1.6.2021)

Τα έντονα στοιχεία (bold) δικά µας

H Χαλκιδική σε Χάρτα και Πίνακα

Ίδιας άποψης είναι και η καθηγήτρια Μ. Παζαρλή, σύµφωνα µε την οποία «ο Π νακας του Γαζ χει µεν κοιν στοιχε α µε τη Χ ρτα, αλλ και πολλ ς διαφορ ς που µας επιβ λλουν να τον θεωρο µε ως να αυτ νοµο χαρτογραφικ ργο.» [85]

έ

ό

ά

ό

ί

έ

ά

ύ

Παζαρλή, 2014 σελ. 259 και εφεξής

έ

ή

Τα έντονα στοιχεία (bold) δικά µας

ά

ί

Εκ πρώτης όψεως οι ακτογραµµές των δυο χαρτών φαίνεται να είναι οι ίδιες. Οι διαφορές που υπάρχουν είναι δυσδιάκριτες και τούτο οφείλεται κυρίως στις διαφορετικές κλίµακες που έχουν χαραχθεί Χάρτα και Πίναξ. Η σύγκριση όµως που έγινε από την Μ. Παζαρλή µε σύγχρονα ψηφιακά µέσα, αποδεικνύει ότι οι διαφορές αυτές είναι πολυάριθµες. [86] Από την πλειάδα των συγκριτικών σχεδιαγραµµάτων που παραθέτει στην εξαιρετική διδακτορική διατριβή της, αποδεικνύει ότι, όντως, οι δύο χάρτες είναι διαφορετικοί.

Ακτογραµµές Χάρτας και Πίνακα (σελ. 274 διατριβής Μ. Παζαρλή - µε κόκκινο οι ακτογραµµές της Χάρτας και µε µπλε του Πίνακα) 3. Πιθανόν ο στόχος ήταν η δηµιουργία ενός χάρτη που η γενικότερη εικόνα του θα παρέπεµπε ευθέως στη Χάρτα, αλλά συγχρόνως ο/η κάτοχος ενός αντιτύπου θα µπορούσε να επικαλεστεί ότι πρόκειται για ένα διαφορετικό χάρτη από εκείνον του Ρήγα. Ο Γαζής, ως ιερωµένος, είχε έναν επιπλέον λόγο να µην αναφέρει το όνοµα του Ρήγα στον Πίνακα : το Πατριαρχείο είχε απαγορεύσει τα έργα του Ρήγα και είχε εκδοθεί πατριαρχική εγκύκλιος, µία µόλις εβδοµάδα πριν από τη σύλληψη του στην Τεργέστη (8.12.1797). Τείνουµε να δεχθούµε ότι ο κίνδυνος ήταν µεγαλύτερος εκ µέρους του Πατριαρχείου απ’ ότι εκ µέρους των Οθωµανών, αν λάβουµε υπόψη ότι µεταξύ 1789 και 1807, Σουτάνος ήταν ο Σελίµ ο Γ’ ο οποίος θεωρείται ένας µορφωµένος και εξαιρετικά πεφωτισµένος ηγέτης, που προσπάθησε να εκσυγχρονίσει την Αυτοκρατορία, µε ριζοσπαστικές αλλαγές προκειµένου να καλύψει το χάσµα που τη χώριζε µε τη Δύση. [87]

4. Μια πρώτη από τις διαφοροποιήσεις αυτές είναι ότι στον Πίνακα έχουν συµπεριληφθεί σε ξεχωριστά πλαίσια, η Σικελία (κάτω προς τα αριστερά στο χάρτη) και η Κύπρος (κάτω δεξιά).

Ορισµένοι συγγραφείς, µεταξύ των οποίων και ο Κορδάτος, θεωρούν ότι Πατριαρχείο και Φαναριώτες έπεισαν τον Σελίµ ότι ο Ρήγας έπρεπε να θανατωθεί το ταχύτερο, πριν διασπείρει στο ορθόδοξο ποίµνιο τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης.

Tα ένθετα της Κύπρου και της Σικελίας στον Πίνακα – (ΣΗΜ : βλ. Bιβλιογραφία : σελ. 271 διατριβής M. Παζαρλή, από όπου και η ανωτέρω Εικόνα)

Συνεπώς, ο χάρτης της Σικελίας «ακυρώνει» εν τοις πράγµασι µια βασική συνιστώσα της Χάρτας. Ενώ δηλαδή ο Ρήγας έχει περιλάβει σε αυτήν µόνο περιοχές που αποτελούσαν µέρος της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας ως χαρτογραφική αποτύπωση του πολιτικού σχεδίου του για τη Βαλκανική, η συµπερίληψη της Σικελίας αναιρεί αυτή τη διάσταση, έστω και αν ο Γαζής την έχει συµπεριλάβει σε πλαίσιο. Είναι µια αξιοσηµείωτη διαφοροποίηση που δεν έχει ακόµα ερµηνευθεί. Όσον αφορά στο ένθετο µε το χάρτη της Κύπρου, υπογραµµίζεται ότι πρόκειται για τον πρώτο χάρτη της Ελλάδος στα ελληνικά στον οποίο περιέχεται η Κύπρος. [88] - [89] Μια απλούστερη ερµηνεία για τα δύο αυτά ένθετα, θα µπορούσε να ήταν ότι ο Γαζής είχε κατά νου να εξυπηρετεί ο Πίναξ και εκπαιδευτικούς - διδακτικούς σκοπούς, οπότε Σικελία και Κύπρος ήταν αναγκαίο να συµπεριληφθούν. Αν κοιτάξουµε προσεκτικά την Εικ 48, θα διαπιστώσουµε ότι η απεικόνιση της Σικελίας και της Κύπρου δεν ήταν, ίσως, στις αρχικές προθέσεις του δηµιουργού ή των

Η ειδικός στη χαρτογραφία της Κύπρου Άρτ. Σκούταρη εκτιµά ότι ο χάρτης αυτός έχει επιρροές από χάρτη του Henri Raigniauld του 1629 88

Στο χάρτη της Υδρογείου του Νοταρά του 1700, που αποτελεί αντίγραφο του αντίστοιχoυ χάρτη του Ολλανδού Jan Luyts στα ελληνικά, υπάρχει η Κύπρος, αλλά δεν αναφέρεται ονοµαστικά.

51 δηµιουργών του Πίνακα. Η Σικελία είναι «στριµωγµένη» στο κενό που υπήρχε δυτικά της Κρήτης, µε το ένθετο να εφάπτεται σε αυτήν, ενώ ο χώρος για τη συµπερίληψη της Κύπρου δεν ήταν επαρκής, µε αποτέλεσµα η κλίµακα να είναι αισθητά µικρότερη από αυτή του υπόλοιπου χάρτη. Πιθανόν οι δύο προσθήκες να έγιναν από τον Γαζή την τελευταία στιγµή και να µην είχαν προβλεφθεί στη χάραξη της µήτρας. Εάν η αρχική πρόθεση ήταν να συµπεριληφθούν η Σικελία και η Κύπρος, τότε η προµετωπίδα και το ανεµολόγιο θα έπρεπε να είχαν διαφορετική διάταξη ή / και µικρότερες διαστάσεις, ώστε η κλίµακα της Κύπρου να µην είναι µικρότερη και η Σικελία να διαθέτει περισσότερο περιθώριο. Ή ο Πίναξ να ήταν λίγο µεγαλύτερος σε διαστάσεις. 5. Μια άλλη βασική διαφοροποίηση σε σχέση µε τη Χάρτα, είναι το µήνυµα στο αναλόγιο, παρά πόδας της θεάς Αθηνάς, όπου υπάρχει η φράση «τα τ' εισεπειτα σή κυβερνωµαι χειρί», [90] που αποτελεί έµµεσο, αλλά σαφές, µήνυµα ότι η Ελλάδα θα πρέπει στο µέλλον να κυβερνηθεί (δηλαδή να απελευθερωθεί) µόνη της. Για την επιλογή της φράσης από τον Γαζή και για τον τρόπο απεικόνισής της στον Πίνακα, βλ. στην υποσηµείωση την ενδιαφέρουσα ανάλυση των Ι. Τζιφόπουλου και Ευ. Λιβιεράτου. [91]

Φράση που περιέχεται στον «Αίαντα» του Σοφοκλή, σειρά 35 — Το σωστό είναι χερί και όχι χειρί. 91

e-Perimetron, Vol. 14, No. 2, 2019 [77-84] www.e-perimetron.org |

Yannis Z.Tzifopoulos and Evangelos Livieratos : ’‘Mapping Cartouches in Rigas' Charta and Gazis' Pinax: The Elaborately Symbolic Narrative of a Map.’‘ : ’’ It is noteworthy that Gazis divides this line not in the way it should be read from left to right as is required also by its rhyme (as the Homeric verse in the Charta), but so as the words “your hand” to appear in a separate third line of his book. In the original verse these two words frame the verb and rhyme, and so in Gazis' book the verb should have been written in the left page, because, as is, the line's rhythm is destroyed. It is therefore beyond doubt that the way the line is written is Gazis' choice, a choice that lays emphasis on the line's meaning. He placed the words “your hand” emphatically in a separate line, so as to be read together without the semantic interruption by the verb. Likewise, the chosen line includes not a common verb, κυβερνώµαι; its original meaning of “to steer a ship, act as helmsman, drive a chariot”, has also led to its metaphorical sense of “to guide, govern”

52 Το µήνυµα συνεπώς του Γαζή είναι ότι η Ελλάδα θα πρέπει να πάρει τα όπλα και να πολεµήσει για την απελευθέρωση της. Εξ ου και ο συµβολισµός στον Πίνακα, όπου η θεά Αθηνά, κρατάει ένα δόρυ και το χέρι της ακουµπά σε µια ασπίδα. Η αλλαγή αυτή, σε σχέση µε τη Χάρτα, οφείλεται µάλλον στην αλλαγή των διεθνών συσχετισµών µετά το 1797, ήτοι, η συµµαχία των Ρώσων µε τους Οθωµανούς και η αποχώρηση των Γάλλων από τα Επτάνησα. Τα γεγονότα αυτά συνέβαλαν στη συνειδητοποίηση ότι η Ελλάδα θα πρέπει να υπολογίζει στο µέλλον µόνο στις δικές της δυνάµεις. 7. Στον Πίνακα έχει απαλειφθεί από την ένθετη «Εξήγηση των εν χάρτη Σηµείων» το «Οθωµανική δύναµ.(ις)» - και η εικόνα που την συµβολίζει - που υπάρχει στη Χάρτα. Η πρόθεση να µην καταστεί ο Πίναξ στόχος των οθωµανικών Αρχών είναι και εδώ προφανής. Στον Πίνακα ο Γαζής διατηρεί πάντως τους συµβολισµούς που υπάρχουν στη Χάρτα για τις ήττες των Οθωµανών στις ναυµαχίες της Ναυπάκτου του 1571 και του Τσεσµέ το 1770, που απεικονίζονται διακριτικά µε «τσακισµένη την ηµισέληνο». [92]

Ναυµαχία Ναυπάκτου : Η τσακισµένα ηµισέληνος πάνω από την ηµεροµηνία της ναυµαχίας.

Στο επεξηγηµατικό ένθετο παραµένει το «Περσική δύναµις» της Χάρτας, παρότι στον Πίνακα δεν υπάρχουν αναφορές στους µηδικούς πολέµους (ούτε επίσης οι επιπεδογραφίες των Θερµοπυλών, της Σαλαµίνας κλπ).

Δ. Καραµπερόπουλος «Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος, Βιέννη 1800 έκδοση του Ανθίµου Γαζή ή του F. Müller; » - Θεσσαλικό Ηµερολόγιο, Ιούλιος 2018

Επεξηγηµατικό ένθετο Πίνακα και λεπτοµέρεια Μια δεύτερη παρατήρηση είναι ότι στον Πίνακα διατηρούνται διάφορα σχόλια που υπάρχουν στη Χάρτα σε βάρος των Ενετών όπως π.χ. αυτό που υπάρχει δίπλα στα Κύθηρα.

Σχόλιο για Ενετούς σε Πίνακα

8. Μια βασική διαφορά µε τη Χάρτα είναι ότι Πίναξ κατασκευάστηκε σύµφωνα µε τα πρότυπα των χαρτών της εποχής του. Πολιτικά ουδέτερος, µε εξαίρεση την προµετωπίδα του, όπου όµως οι συµβολισµοί είναι λεπτοφυείς και όχι εύκολα

54 κατανοητοί από µη Έλληνες, ο Πίναξ δεν περιέχει τα ονόµατα των ρωµαίων αυτοκρατόρων και των Σουλτάνων που υπάρχουν στη Χάρτα, ούτε την επιπεδογραφία από το Σεράγι στην Κωνσταντινούπολη µε τον γυναικωνίτη (χαρέµι).

Απόρροια των παραπάνω είναι η εντελώς διαφορετική «αισθητική» του Πίνακα που ξεχωρίζει για τη λιτότητα και την αρµονία της αρχιτεκτονικής του. Να σηµειωθεί µια σηµαντική επίσης διαφοροποίηση όσον αφορά στη συµβολή του Müller : ενώ στη Χάρτα ήταν απλά ο χαράκτης της, υποχρεούµενος να ακολουθεί τις εντολές του Ρήγα, στον Πίνακα έχει τη δυνατότητα να θέσει την προσωπική καλλιτεχνική του σφραγίδα, που είναι άλλωστε εύκολα αναγνωρίσιµη ως τεχνοτροπία, αν παραβάλουµε τον Πίνακα µε άλλους χάρτες του Müller.

Τα σηµεία στα φ. 3 και 4 του ανεµολόγιου και της προµετωπίδας στη Χάρτα. (Kάτω ήµισυ Χάρτας)

VIΙ. ΧΑΡΤΑ ΚΑΙ ΠΙΝΑΞ : ΜΝΗΜΕΙΑ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ Όπως γράφουν οι καθηγητές Ευ. Λιβιεράτος, Μ. Παζαρλή και Α. Τσορλίνη, Χάρτα και Πίναξ, παρά την ιστορική και χαρτογραφική τους σπουδαιότητα, είναι γνωστοί µόνο µεταξύ λίγων ειδικών, κυρίως στην Ελλάδα και ουσιαστικά άγνωστοι στο εξωτερικό, παρότι και οι δύο χάρτες είναι εξαιρετικά σπάνιοι και δυσεύρετοι από τους συλλεκτικές διεθνώς. [93] Καταλήγοντας στη διαπίστωση ότι Χάρτα και Πίναξ αποτελούν µνηµεία χαρτογραφικής κληρονοµιάς. [94]

Πριν 12 έτη, όταν αναρτήθηκε στο διαδίκτυο το πρώτο κείµενο του γράφοντος για τον Πίνακα [95], τα γνωστά τότε πρωτότυπα αντίτυπα ήταν επτά (7), ενώ σήµερα ύστερα από έρευνες σε περισσότερες από 70 βιβλιοθήκες του εξωτερικού - ανέρχονται σε ένδεκα (11). Αναφερόµαστε και στις δυο συνολικά εκδόσεις του Πίνακα, δηλαδή και στη δεύτερη έκδοση του Πίνακα το 1810, από τον J. Cappi. Τα αντίγραφα αυτά βρίσκονται : 1. στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας [96] (α’ έκδοση) 2. στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας [97] (α’ έκδοση)

Maria Pazarli, Angeliki Tsorlini and Evangelos Livieratos : “Vienna, late 18th century…”: Birth and importance of two monuments of Greek cartographic heritage, the Rigas Velestinlis’ Charta and the Anthimos Gazis’ Pinax, from a digital point of view’’. (Ανακοίνωση σε 5th International Workshop on Digital Approaches in Cartographic Heritage (Vienna 22-24/2/2010). Το ακριβές σκέιµενο στα αγγλικά είναι : ‘’Despite its historical cartographic importance, the Charta, as well as the Pinax, are only known (…) among few experts mainly in Greece, practically unknown abroad, even if both maps are extremely rare and highly priced in the international map collectionism.’’ 93

Με απόφαση του Υπ. Πολιτισµού του 1997, τα αντίτυπα της Χάρτας στην Ελλάδα θεωρούνται και επίσηµα διατηρητέα µνηµεία πολιτιστικής κληρονοµιάς. 94

https://issuu.com/pinax.gazis/docs/gazis_20100710versionb (Πρόσβαση 1.6.2021)

βλ. Σχετικό άρθρο J.Y. Guiomar et M.Th. Lorain : ‘’La carte d’Antime Gazi, qui fait partie de la collection Barbié du Bocage et est entrée à la BNF en 1844, porte aux Cartes et Plans de la BNF la côte Ge DD 5963’’ (ΣΣ: 1138) σε Annales Historiques de la Révolution Française, No.319 http://ahrf.reves.org/document106.html - βλ. http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5838956q.image.r=collection+bocage.f56.langFR - Σηµειωτέον ότι ο Πίναξ αναφέρεται ως ‘’Turquie d’ Europe’’

βλ. http://www.onb.ac.at/. (Πρόσβαση 1.6.2021)

56 3. στην Εθν. Βιβλ. της Αυστρίας υπάρχει και ένα δεύτερο αντίτυπο, δεν γνωρίζουµε όµως αν είναι της α’ ή της β’ έκδοσης, γιατί δεν σώζεται η προµετωπίδα του [98] 4. στη Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας [99] (α’ έκδοση) 5. στην Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου [100] (β’ έκδοση) 6.- 7. στη Βιβλιοθήκη του Παν/µίου του Ηarvard - Δύο αντίτυπα της α’ έκδοσης [101] - Εφεξής : Harvard I ( αντίτυπο σε 11 φ. που δεν έχει επικολληθεί σε λινό ύφασµα) και Harvard II. [102] 8. Στη Ρουµανία, στη Biblioteca Academiei Romane. [103] (α’ έκδοση) µε λάθος επικόλληση ενός από τα 11 φύλλα του. (βλ. παρακάτω) 9. Στη Βιβλιοθήκη του Παν/µίου του Σύδνεϋ [104] (α΄έκδοση) 10. Στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (α’ έκδοση), ύστερα από δωρεά που έγινε το Σεπτέµβριο του 2019 από τον αµερικανό καθηγητή Curtis Runnels [105] 11. Στην κατοχή του συντάκτη («ελεύθερο» αντίτυπο), στο εξωτερικό, που είναι επίσης της α’ έκδοσης. Άρα, από τα 11 αντίτυπα, 9 είναι της α’ έκδοσης ένα της β’ και ένα άγνωστης έκδοσης (το δεύτερο αντίτυπο της Αυστρίας).

Email 4.1.2009 καθ. J. Dörflinger προς υπογράφοντα

https://teca.bncf.firenze.sbn.it/ImageViewer/servlet/ImageViewer? idr=BNCF0003496582 (Πρόσβαση 1.6.2021) 99

Πρόκειται για αντίτυπο της β’ έκδοσης (http://gso.gbv.de/DB=1.68/SET=24/TTL=2/ PRS=HOL/SHW?FRST=2&HILN=11#11). (Πρόσβαση 1.6.2021) 100

Επισήµανση J. Garver (email 15.5.08), επικεφαλής χαρτών Βιβλ. Παν/µίου Harvard. Τα 2 αντίτυπα (Harvard I & II) περιήλθαν στη βιβλιοθήκη το 1953 και το 1818. (email 13.08.2010) 101

ΣΗΜ : Το αντίτυπο Harvard II ήταν δωρεά του Israel Thorndike ενός από τους πλουσιότερους Αµερικανούς της εποχής, ο οποίος είχε αγοράσει τη βιβλιοθήκη του Γερµανού καθηγητή αρχαίων ελληνικών Christoph Daniel Ebeling (1741-1817), την οποία και δώρησε στο Παν/µιο του Harvard to 1818, ένα µόλις έτος µετά το θάνατο του Ebeling. Σηµειωτέον ότι η δωρεά αυτή αποτέλεσε την απαρχή της συλλογής χαρτών του Harvard. 102

103

Με κωδικό H 1445 D XL 55

https://sydney.primo.exlibrisgroup.com/permalink/61USYD_INST/1c0ug48/alma991003461109705106 104

https://www.ascsa.edu.gr/news/newsDetails/gazis-map-vienna-1800 (Πρόσβαση 1.6.2021)

105

57 Αντίτυπα του Πίνακα δεν υπάρχουν ούτε στη βιβλιοθήκη του αµερικανικού Κογκρέσου, ούτε στην πλούσια συλλογή χαρτών της British Library. Να σηµειωθεί ότι προ 50 και πλέον ετών, υπήρχε στην Ελλάδα ένα αντίτυπο της β’ έκδοσης του Πίνακα, η τύχη του οποίου έκτοτε αγνοείται. Αυτό προκύπτει από το ότι το 1969 κυκλοφόρησε ένα φωτοτυπικό ανάτυπο 94εκ επί 97εκ., δηλαδή λίγο µικρότερο από τις κανονικές διαστάσεις του χάρτη. Κατά τη δεκαετία της δεκαετίας του 1970, το ίδιο ανάτυπο, κυκλοφόρησε µέσα σε ένα χάρτινο κάλυµµα, στη 2η σελίδα του οποίου διαβάζουµε : «Η Χάρτα αυτή ανατυπώθηκε το 1969 από το Κέντρον Μείζονος Ελληνισµού (…) από το αντίτυπο που περιήλθε στην κατοχή της ΔΕΗ.»

Εξώφυλλο δίφυλλης έκδοσης

Κάτω αριστερό µέρος στο ανάτυπο του Πίνακα. Στη ΔΕΗ όπου απευθυνθήκαµε το 2009, ουδείς γνώριζε την ύπαρξη του χάρτη. Ο µόνος που θα µπορούσε να µας διαφωτίσει θα ήταν ο αποβιώσας Ιωάννης Χατζηφώτης (1944-2006) ο οποίος είχε επιµεληθεί της έκδοσης που προαναφέραµε και ο οποίος είχε δηµοσιεύσει δυο µονογραφίες για τον Άνθιµο Γαζή. [106] Είναι λυπηρό (και ανησυχητικό) ότι το µοναδικό αντίτυπο του Πίνακα που υπήρχε στην ιδιοκτησία δηµόσιου φορέα στην Ελλάδα έχει προφανώς κλαπεί. Γεγονός αποθαρρυντικό για οποιονδήποτε θα επιθυµούσε να δωρήσει ένα ιστορικό κειµήλιο στο 106

βλ. Ιω. Χατζηφώτης : «Α. Γαζής - Νέα θεώρηση της ζωής και του έργου του», Βιβλ. Εστίας, 1969, σσ. 205

58 Ελληνικό Δηµόσιο (ΣΗΜ : Η ΔΕΗ ήταν τότε αποκλειστικά εταιρεία του Δηµοσίου, όπως δηλώνει, έως και σήµερα, το πρώτο γράµµα του ακρωνυµίου της.) Εντύπωση προκαλεί ότι στο εξώφυλλο-θήκη του ανάτυπου δεν υπάρχει πουθενά ηµεροµηνία. Δεν υπάρχει επίσης ηµεροµηνία στο κείµενο του Ιω. Χατζηφώτη για τον «ελληνικό διαφωτισµό» που υπάρχει στο εσωτερικό του, ούτε και στο σύντοµο χαιρετισµό του Αρχιεπίσκοπου Σεραφείµ, ο οποίος εκθειάζει τον ρόλο της εκκλησίας το 1821. Κατά την άποψη µας, οι εκτυπώσεις της έκδοσης αυτής πρέπει να έγινε το πρώτο εξάµηνο του 1974, όταν είχε ήδη εκλεγεί ο Σεραφείµ Αρχιεπίσκοπος (12.1.1974) και το ότι δεν υπάρχει ηµεροµηνία, οφείλεται ίσως σε προσπάθεια αποσιώπησης ότι η έκδοση έγινε επί δικτατορίας. Εικάζουµε δηλαδή ότι στα πρώτα ανάτυπα θα πρέπει να υπήρχε ηµεροµηνία, που αφαιρέθηκε στη συνέχεια από τα ανάτυπα που εκδόθηκαν µετά την πτώση του στρατιωτικού καθεστώτος. [107]

Πολλές δεκάδες αντιτύπων βρέθηκαν το 1999 σε … κάδο απορριµµάτων στην οδό Βουλής κοντά στο Υπουργείο Παιδείας. Υπενθυµίζεται ότι ο Αρχιεπίσκοπος Σεραφείµ απεβίωσε ένα έτος πριν (1998)

107

VIII. ΟΙ ΕΚΔΟΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ

Oι δυο εκδόσεις του Πίνακα, οι διάφορες εκδοχές του (versions) και τα 3 (ή 4) δίκτυα εµπορικής διανοµής του, αναδεικνύουν ενδιαφέροντα στοιχεία.

1. Οι εκδότες του Πίνακα.

Στην ελληνική βιβλιογραφία, θεωρείται δεδοµένο ότι ο Πίναξ εκδόθηκε από τον Α. Γαζή. Η παρακάτω εικόνα στην προµετωπίδα του, γεννά το ερώτηµα τι ακριβώς σηµαίνει η λέξη «παρά» και αν αποτελεί µετάφραση του γαλλικού ‘’chez’’ που συνηθιζόταν να αναγράφεται στα γαλλικά σε πολλούς χάρτες της εποχής, όσον αφορά στον εκδότη ή τον πωλητή ενός χάρτη. Αν δηλαδή εννοεί ότι ο Πίναξ εκδόθηκε «από ή εις (τον) (Μύλλερ)».

Παρατηρούµε ακόµα ότι το επίθετο του Γαζή είναι γραµµένο µε µικρότερα γράµµατα από εκείνα του Müller και επί πλέον το όνοµά του είναι σε συντοµογραφία (Α.Α.), [108] ενώ του Müller είναι ολογράφως. (Φρανσοά) [109] Αντίθετα, στη Χάρτα, το επίθετό του είναι µε µικρότερα γράµµατα σε σχέση µε εκείνο του Ρήγα. Ποια ήταν ακριβώς η συµβολή του Γαζή στη δηµιουργία του Πίνακα ; Σε βιβλιογραφία της εποχής υπάρχει αναφορά ότι ο Πίναξ σχεδιάστηκε (gezeichnet) από τον Γαζή και εκδόθηκε (herausgegeben) από τον Müller [110] :

Υποθέτουµε ότι τα δυο κεφαλαία άλφα είναι οι συντοµογραφίες των δυο ονοµάτων του Γαζή (Αναστάσιος και Άνθιµος). 108

109

Το όνοµα του Γαζή δεν αναφέρεται ούτε στο ευρετήριο της Συλλογής Barbié du Bocage στη BNF (Λήµµα 1138), ούτε στην ονοµασία του χάρτη στη βιβλιοθήκη του Harvard, ούτε στην επεξήγηση που υπάρχει στη Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας.

Catalogue des Cartes et Ouvrages Géographiques qui composent le cabinet de Simon Schropp et Comp.’’, 1817

110

Απόσπασµα από έκδοση S. Schropp Στο επεξηγηµατικό ένθετο στα γαλλικά που υπάρχει σε αντίτυπα της α’ και β’ έκδοσης, δεν γίνεται καµία µνεία του ονόµατος του Γαζή. Εµπορικά δεν θα είχε άλλωστε νόηµα αφού το όνοµα του Γαζή δεν σήµαινε κάτι για τους ξένους, ενώ παράλληλα για τους εν δυνάµει Έλληνες αγοραστές υπάρχει το όνοµα του στην προµετωπίδα στα ελληνικά.

Πλαίσιο τύπου Ι - α’ έκδοσης _____________________________________________________________________________

ΣΗΜ : H διεύθυνση του Müller στο παραπάνω πλαίσιο µε λατινικούς χαρακτήρες είναι η ίδια που υπάρχει στα ελληνικά στη Χάρτα, µε την ίδια µικρή οριζόντια γραµµή στo µέσον της συντοµογραφίας «No» (νούµερο).

Διεύθυνση εργαστηρίου Müller στη Βιέννη

61 Πέραν όµως αυτών, ο Müller ήταν πιθανόν ο κύριος χρηµατοδότης του Πίνακα. Από έρευνα του αυστριακού καθηγητή Johannes Dörflinger, προκύπτει ότι στο φύλλο της 12 Ιουλίου 1800 της εφηµερίδας ''Wiener Zeitung'', υπάρχει µία ανακοίνωση του Müller προς όσους θα επιθυµούσαν να συνδράµουν οικονοµικά στην έκδοσή του µε την προαγορά αντιτύπων προς 6 φλορίνια (ή gulden) το ένα [111], ενώ στο φύλλο της 24 Σεπτεµβρίου 1800 της ίδιας εφηµερίδας, ο Müller γνωστοποιεί στο αναγνωστικό κοινό την περάτωση του χάρτη. [112] - [113] Τα 6 φλορίνια δεν ήταν ένα ευκαταφρόνητο ποσό αν λάβουµε υπόψη ότι ένα ακριβό βιβλίο της εποχής στοίχιζε περί τα 2 φλορίνια. Η τιµή του Πίνακα ανά τετραγωνικό εκατοστό ήταν ίδια µε αυτή της Χάρτας που επωλείτο προς 24 φλορίνια (ή gulden), ήτοι 4 φορές ακριβότερα, καθότι το εµβαδόν της είναι επίσης 4 φορές µεγαλύτερο. Η σαφώς χαµηλότερη τιµή πάντως του Πίνακα, σήµαινε ότι µπορούσε να αποκτηθεί και από άτοµα µέσου εισοδήµατος, ενώ η Χάρτα απευθυνόταν ουσιαστικά µόνο σε εύπορους, γι αυτό - όπως έχει επισηµανθεί - η πλειοψηφία των αντιτύπων της πωλήθηκε κυρίως στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού.

Ένα φλορίνι (guld) του 1800

111

Την ίδια εποχή (Οκτ.1800) το κόστος της συγγραφής και έκδοσης από τον Γαζή του τρίτοµου «Λεξικού Ελληνικού», είχε υπολογιστεί ότι θα στοίχιζε 25 φλορίνια. βλ. σελ. 69 Π.Πολέµη «Δια του Γένους τον Φωτισµόν – Αγγελίες προεπαναστατικών εντύπων», Εκδ. Μουσείου Μπενάκη 2008, σσ. 568

Email του καθηγητή J. Dörflinger της 4ης Ιανουαρίου 2009 - Είναι ο συγγραφέας του βιβλίου ‘’Die österreichische Kartographie im 18. und zu Beginn des 19. Jahrhunderts …’’ - βλ. Βιβλιογραφία στο τέλος. Τα κεφάλαια στα οποία γίνεται αναφορά στους ελληνικούς χάρτες βρίσκονται στον Τόµο I, σελ 142-146 και στον Τόµο II. σελ. 733-734. 112

Το χρονικό διάστηµα από 12 Ιουλίου έως 24 Σεπτεµβρίου (συνολικά 10 εβδοµάδες ή 63 εργάσιµες ηµέρες, αφαιρώντας µόνο τις Κυριακές) αντιστοιχεί στον απαιτούµενο χρόνο έκδοσης του χάρτη. Έχει υπολογιστεί από τον Dörflinger (σε άρθρο του στο περιοδικό ‘’Imago Mundi’’, Tόµος 35 του 1983) ότι ένας έµπειρος χαράκτης, συνέθετε στις πλάκες χαλκού 3 τετραγωνικά εκατοστά την ώρα. Το εµβαδόν του Πίνακα είναι 1.080 τετρ. εκ., άρα χρειαζόντουσαν 360 ώρες εργασίας, δηλ. 45 εργάσιµες ηµέρες επί 8 ώρες την ηµέρα. Συν ο χρόνος που απαιτείτο στη συνέχεια για τη χειρωνακτική εκτύπωση, ένα προς ένα φύλλο.

113

62 Η συµβολή του Γαζή, εκτός από τις διορθώσεις τοπωνυµίων, ακτογραµµών και την αλλαγή του κειµένου στην προµετωπίδα, συνίστατο και στη γενικότερη επιστασία της έκδοσης. Σηµειωτέον ότι στον Άτλαντα που εκδόθηκε επίσης το 1800, η λέξη «επιστασία» αναφέρεται ρητά.

«Επιστασία και Διορθώσει Ανθίµου Γαζή» Πιθανόν ο Γαζής να είχε επιφορτισθεί και µε την εξεύρεση αγοραστών, µέσω του αξιόλογου δικτύου επαφών που διατηρούσε µε πολλούς Έλληνες, στους οποίους και αφιερώνεται ο χάρτης.

Αφιέρωση Πίνακα Εάν ο Γαζής δεν είχε συνεισφέρει επίσης οικονοµικά για την έκδοση του Πίνακα, τότε του δόθηκε ενδεχοµένως ως ανταµοιβή για την εργασία του ένας αριθµός αντιτύπων, είτε δωρεάν είτε σε προνοµιακή τιµή. Χρειαζόταν πάντως τόλµη εκ µέρους του Γαζή για την αναγραφή και µόνο του ονόµατός του στο χάρτη, αφού οποιοσδήποτε συνειρµός µε τον Ρήγα θα µπορούσε να προκαλέσει την αντίδραση του Πατριαρχείου. Σηµειώνεται ότι όταν κυκλοφόρησε ο Πίναξ το 1800, Πατριάρχης δεν ήταν πλέον ο Γρηγόριος ο Ε’, [114] αλλά ο πιο µετριοπαθής Νεόφυτος Ζ’, που παρέµεινε στον πατριαρχικό θρόνο από το 1798 (δηλ. µετά τη δολοφονία του Ρήγα) έως το 1801 (δηλ. µετά την έκδοση του Πίνακα) και ο οποίος διακρίθηκε για τη δράση του υπέρ των γραµµάτων και της εκπαίδευσης, άρα οι

Ο Γρηγόριος ο Ε’ διετέλεσε τρεις φορές Πατριάρχης, (1797-8, 1806-08 και 1818-21)

114

63 συνθήκες για τον Γαζή από εκκλησιαστικής σκοπιάς, ήταν περισσότερο ευνοϊκές, σε σχέση µε εκείνες του Ρήγα. [115] Δεν υπάρχει αµφιβολία ότι η β’ έκδοση του Πίνακα (1810) έγινε αποκλειστικά από τον J. Cappi. Καµιά αλλαγή δεν φαίνεται να υπάρχει στα τοπωνύµια ή στη χάραξη του χάρτη σε σχέση µε την α’ έκδοση. Το µόνο που διαφέρει στη β’ έκδοση, είναι το πλαίσιο στα γαλλικά, στο οποίο ο Cappi πρόσθεσε το όνοµα και την ιδιότητά του (Έµπορος Εκδότης)

Πλαίσιο τύπου ΙΙΙ β’ έκδοσης

ΣΗΜ : Ο λάθος τόνος (accent circonflexe στο

‘’plûs!!) που υπήρχε στο πλαίσιο της α’ έκδοσης παραµένει. Εκτός όµως από τα δυο αυτά πλαίσια στα γαλλικά, υπάρχει κι ένα τρίτο διαφορετικό πλαίσιο στα δυο αντίτυπα του Harvard. :

Πλαίσιο τύπου ΙΙ σε αντίτυπα Harvard

Είναι εντυπωσιακό ότι δυο και πλέον αιώνες µετά το θάνατό του ο Ρήγας εξακολουθεί να µη γίνεται ουσιαστικά αποδεκτός από την επίσηµη εκκλησία. Παρατίθεται απόσπασµα από το βιβλίο του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χριστόδουλου για τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’, που δηµοσιεύθηκε το 2004 : « Ενεφανίσθη λοιπόν ένας οραµατιστής, µε πρόγραµµα επαναστατικό αλλά µε βάσι τις αρχές της Γαλλικής Επαναστάσεως, που δεν άγγιζαν το µέγα πρόβληµα της υπόδουλης χώρας. Απεναντίας έσπερναν αναρχία και θεωρητική εξέγερσι. Κρινόµενος ο Ρήγας µε τα µέτρα της εποχής του ήταν ένας επικίνδυνος ονειροπόλος. Η υπό στυγνή δουλεία Ελλάς είχε ανάγκη πολιτικής και όχι κοινωνικής επαναστάσεως.»

115

Aπό το πλαίσιο αυτό προκύπτει ότι ο χάρτης επωλείτο συγχρόνως από τους Müller και Cappi. [116] Με τα στοιχεία που διαθέτουµε, δεν µπορούµε να προσδιοριστεί εάν το εν λόγω πλαίσιο II ήταν σύγχρονο ή µεταγενέστρο του πλαισίου τύπου Ι, εάν δηλαδή ο Πίναξ επωλείτο εξαρχής εκ παραλλήλου από τους Müller και Cappi ή εάν προστέθηκε κατόπιν όταν ο Müller θέλησε να αυξήσει τα δίκτυα εµπορικής διάθεσης του χάρτη, µέσω του Cappi, ο οποίος πρόσθεσε το όνοµα και την εµπορική του διεύθυνση.

2. Η σωστή και η λάθος αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους συν άλλες διαφορές. Σε ορισµένα άλλα αντίτυπα της α’ έκδοσης, παρατηρούµε ότι το ΑΙΓΑΙΟΝ ΠΕΛΑΓΟΣ είναι γραµµένο ως «ΓΑΙΟΝ ΠΕΛΑΓΟΣ». [117] Σηµειώνουµε ότι Το 2009 όταν για πρώτη φορά επισηµάναµε το λάθος αυτό, το είχαµε ερµηνεύσει ως µια παράλειψη του χαράκτη, την οποία είχαµε αποδώσει στο ότι το «ΑΙ» και το «ΓΑΙΟΝ» χαράχθηκαν σε δυο διαφορετικές µήτρες χαλκού. Υποθέσαµε δηλαδή ότι στη µια µήτρα ξεχάστηκε η χάραξη του «ΑΙ». Το αίνιγµα λύθηκε όταν κατέστη σαφές ότι υπάρχουν δυο εκδοχές της Χάρτας µε 20 διαφορές, µεταξύ των οποίων και η σωστή και λάθος αναγραφή του «Αιγαίου» Πελάγους. Όπως αναφέρεται σε σχετικό άρθρο [118] οι διαφορές αυτές «αποκαλύφθηκαν στο ΑΠΘ χάρη στην ψηφιακή ανάλυση της Χάρτας του Ιδρύµατος Σύλβιας Ιωάννου (τύπος-Α) και ενός από τα λίγα σωζόµενα αντίτυπά της που διαθέτει η Τρικόγλειος Βιβλιοθήκη (τύπος-Β)». Το 2017, το ΑΠΘ και η Τρικόγλειος οργάνωσαν µια πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση µε 6 αντίτυπα της Χάρτας, [119] προβαίνοντας στη συνέχεια στην έκδοση «Η Χάρτα του Ρήγα. Τα δυο (συν) Πρόσωπα. Μια άλλη ανάγνωση του χάρτη». [120] Άρα ανασκευάζοντας, αντιλαµβανόµαστε τώρα ότι η παράλειψη στο «Αιγαίον» δεν έγινε από τον Müller κατά τη χάραξη των πρώτων αντιτύπων του Πίνακα, αλλά το λάθος αυτό είχε ήδη γίνει κατά τη αρχική χάραξη της Χάρτας. Όταν ο Müller (που δεν γνώριζε ελληνικά) κατασκεύαζε τις µήτρες του Πίνακα, είχε ως πρότυπο τον τύπο-Α της Χάρτας, που ήταν και ο πρώτος που είχε χαραχθεί. 116

Επισηµαίνεται η λάνθασµένη ορθογραφία της λέξης ‘’St. Michel’’ µε το ‘’e’’ στο τέλος – Το λάθος διορθώθηκε στη β’ έκδοση του Πίνακα (βλ. Πλαίσιο τύπου ΙΙΙ) βλ. κείµενο του 2010 στο διαδίκτυο.

117

βλ. εφηµερίδα «Η Καθηµερινή» 11.12.2017 άρθρο Γ. Μυρτσιώτη «Οι άλυτοι γρίφοι της Χάρτας του Ρήγα» 118

Μεταξύ αυτών και µια παραλλαγή της Χάρτας Τύπου Α που υπάρχει στην Πασχάλεια Σχολή του Καπέσοβου και στην Τράπεζα της Ελλάδος. 119

βλ. παραπάνω (στο «Ανεµολόγιο») για την εν λόγω έκδοση µε το κείµενο του καθηγητή Ευ. Λιβιεράτου

120

Το «Γαίον» Πέλαγος» (Παράλειψη του «Αι»)

Οι διαπιστώσεις για το «Αιγαίο Πέλαγος» που µόλις εκθέσαµε βασίστηκαν στη σύγκριση µεταξύ µια Χάρτας τύπου-Α και του «ελεύθερου» αντιτύπου του Πίνακα. Ερευνώντας όµως περαιτέρω, καταλήγουµε στο ασφαλές συµπέρασµα ότι για τη σχεδίαση / χάραξη του Πίνακα, ο Γαζής είχε υπόψη του και τις δυο εκδοχές της Χάρτας (τύπου Α και Β), γεγονός που προκύπτει από το ότι ο Πίναξ περιέχει ορισµένες διορθώσεις που υπάρχουν στον τύπο Β της Χάρτας. Με δυο λόγια, αυτό που έδειξε η ψηφιακή ανάλυση των διαφορετικών αντιτύπων της Χάρτας στις αρχές του 21ου αιώνα, ήταν … γνωστό το 1800. Θα περιοριστούµε σε ένα παράδειγµα : Δεξιά του Καστελλόριζου αναγράφεται στον Πίνακα «Φαίνεται µια καταποντισµένη πόλις εις την Θάλασσαν», διευκρίνιση που υπάρχει µόνο στη Χάρτα Τύπου Β και όχι σε εκείνη του Τύπου Α.

Ορισµένες πάντως από τις προσθήκες που έγιναν στη Χάρτα τύπου-Β δεν συµπεριλαµβάνονται στον Πίνακα. Ίσως ο Γαζής δεν τις θεώρησε σηµαντικές ή δεν πείστηκε ότι ήταν ορθές.

66 Αναπόδραστα γεννάται η εξής σκέψη : Υπάρχει το ενδεχόµενο η Χάρτα τύπουΒ να τυπώθηκε, όχι το 1797, αλλά µετά την κυκλοφορία του Πίνακα το 1800 ; Και το «Επιδ.» (= Επιδιορθωθείς) στην προµετωπίδα του Πίνακα να σηµαίνει ακριβώς αυτό ; Ή για να το διατυπώσουµε διαφορετικά : Εννοεί άραγε ο Γαζής µε τη συντοµογραφία αυτή και τις διορθώσεις / προσθήκες (εκτός από τις ακτογραµµές κλπ) που στη συνέχεια ενσωµατώθηκαν, ίσως, σε µια Χάρτα τύπου-Β ; Ηχεί «ιερόσυλο» για όσους έχουν ασχοληθεί επί έτη µε τη µελέτη της Χάρτας, αλλά µπορεί να αποκλειστεί αυτό το ενδεχόµενο ; (βλ. πιο αναλυτικά επ’ αυτού στο τέλος - Ακροτελεύτια παράγραφος 3)

3. Οι διαφορετικές εκδοχές στα αντίτυπα της α’ έκδοσης Συγκρίνοντας τα αντίτυπα της α’ έκδοσης του Πίνακα, παρατηρούµε ότι αυτά παρουσιάζουν τις εξής διαφορές : α) Στο ιταλικό και στο «ελεύθερο» αντίτυπο δεν υπάρχει το γαλλόφωνο πλαίσιο ενώ η αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους είναι λανθασµένη. [121] Τι άλλο όµως έχουν κοινό τα δυο αυτά αντίτυπα ; Η απάντηση είναι ότι ουσιαστικά και το «ελεύθερο» είναι ένα «ιταλικό αντίτυπο», αφού βρέθηκε και αγοράστηκε στην Ιταλία. β) Στο γαλλικό αντίτυπο δεν υπάρχει επίσης το πλαίσιο, αλλά η αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους είναι σωστή. γ) Στο αυστριακό αντίτυπο υπάρχει το πλαίσιο (τύπου I) και η αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους είναι σωστή και δ) στα αντίτυπα Ηarvard I και ΙΙ υπάρχει διαφορετικό πλαίσιο (τύπου ΙΙ) και η αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους είναι λανθασµένη στο Harvard Ι. Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι το ιταλικό και το «ελεύθερο» αντίτυπο πρέπει να ήταν από τα πρώτα που τυπώθηκαν καθότι, εκτός από τη λανθασµένη αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους, η εκτύπωση τους είναι επίσης ευκρινέστερη (Ίσως γιατί η µήτρα δεν είχε υποστεί ακόµα τις αλλοιώσεις που επέρχονται µε τη χρήση). Πολύ ευκρινές είναι επίσης το αντίτυπο Harvard I που δεν έχει επικολληθεί σε λινό ύφασµα και που δεν παρουσιάζει καµία φθορά. Εις επίρρωσιν, παραθέτουµε φωτογραφία του αντιτύπου Harvard II, στο οποίο η αναγραφή του «Αιγαίου Πελάγους» είναι σωστή, άρα τυπώθηκε µεταγενέστερα, η ευκρίνεια όµως του χάρτη δείχνει µειωµένη, σε σχέση µε το αντίτυπο Harvard I.

Email Μ. Barnoud 25.7.2010

121

Αντίτυπο Harvard II.

Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς προστέθηκαν τα γαλλόφωνα πλαίσια στα αντίτυπα της α’ έκδοσης. Το κενό πάντως που υπάρχει στα πρώτα αντίτυπα, πάνω από την προµετωπίδα, υποδηλώνει ότι πιθανότατα προοριζόταν για το σκοπό αυτό. Τα επεξηγηµατικά πλαίσια στα γαλλικά ενδέχεται να µην προστέθηκαν εξ αρχής το 1800, δεδοµένου ότι οι Αψβούργοι ήταν ήδη σε πόλεµο µε τη Γαλλία. Η µάχη του Marengo έγινε στις στις 14 Ιουνίου 1800, δηλαδή ένα µήνα πριν να δηµοσιευθεί στη ‘’Wiener Zeitung’’ η προγραµµατιζόµενη έκδοση του Πίνακα (12 Ιουλίου 1800). Οι συνεχείς ήττες της Αυστρίας (Μάχη Hohenlinden στις 3.12.1800), έως την Ανακωχή του Treviso τον Ιανουάριο του 1801, είχαν αρνητικό αντίκτυπο στην πώληση του Πίνακα στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας. Ούτε η διακίνησή τους στο εξωτερικό θα ήταν ευχερής λόγω του πολέµου. Με τη γαλλική γλώσσα να µην είναι ιδιαίτερα δηµοφιλής στην Αυστρία, τα ένθετα στα γαλλικά είναι πιθανόν να προστέθηκαν στον Πίνακα µετά το 1800.

Όσον αφορά στην α’ έκδοση, υπογραµµίζεται ότι η εµπορική διάθεση του Πίνακα δεν γινόταν µόνο από τον ίδιον τον Müller, ή τους Müller και Cappi, αλλά και από την εκδοτική εταιρία Artaria et Comp.[agnie]. Απόδειξη τούτου είναι ότι το «ελεύθερο» αντίτυπο φυλάσσεται µέσα σε µια χαρτόδετη θήκη σε σχήµα βιβλίου, στη ράχη του οποίου αναγράφεται : ’‘ CARTE DE LA GRECE’’ και από κάτω : ’‘à Vienne - Chez Ar-

68 taria et Comp.’' [122] Εκτός από εκδοτικός οίκος, ήταν επίσης ένα από τα σηµαντικότερα βιβλιοπωλεία της Βιέννης. [123]

Βιβλιοδεσία «ελεύθερου» αντιτύπου (Στη δεύτερη φωτογραφία κάτω από τον τίτλο CARTE DE LA GRECE αναγράφεται ‘!à Vienne chez Artaria et Comp.’’)

Θήκη «ελεύθερου» αντιτύπου – O χάρτης διπλωµένος

Το αντίτυπο αγοράστηκε τη δεκαετία του ’80 σε ένα υπαίθριο mercatino παλαιών χαρτών στην Modena, πόλη που απέχει 200 περίπου χλµ. από τον τόπο καταγωγής των Artaria. 122

Στο ίδιο κτήριο όπου στεγαζόταν η Artaria από το 1789 έως το 1932, έζησε το 183031 ο συνθέτης Fr. Chopin.

123

69 Ο τίτλος της βιβλιοδεσίας, όταν αποκτήθηκε το «ελεύθερο» αντίτυπο, µας οδήγησε αρχικά [124] στο εσφαλµένο συµπέρασµα ότι η Artaria ήταν ο µόνος εκδότης του Πίνακα. Πολλοί άλλωστε χάρτες του εκδοτικού αυτού οίκου έχουν κοινά χαρακτηριστικά : Οι διαστάσεις τους είναι συνήθως µεγαλύτερες από το µέσο όρο των χαρτών της εποχής, µε πολλούς να είναι αναδιπλούµενοι, [125] µε επικόλληση σε λινό ύφασµα. Το λάθος συµπέρασµα οφείλεται επίσης στο ότι το ίδιο έτος της α’ έκδοσης του Πίνακα, ο Müller είχε επίσης χαράξει για λογαριασµό της Artaria έναν σηµαντικό χάρτη της Αυστρίας (!"Neueste Karte des Erzherzogthums Oesterreich Ob und Unter der Enns’’) - βλ. παρακάτω εικόνα :

Ο Πίναξ επωλείτο συνεπώς και από την Artaria, η οποία όµως δεν ήταν ο εκδότης του, άποψη την οποία υποστηρίζει και ο καθηγητής Dörflinger στον οποίο θέσαµε το ερώτηµα. [126]

124

To «αρχικά» ανάγεται στη δεκαετία του ’80 όταν αγοράστηκε ο χάρτης στο εξωτερικό.

Οι πρώτοι αναδιπλούµενο χάρτες, επικολληµένοι σε ύφασµα, άρχισαν να κατασκευάζονται το πρώτο τέταρτο του 18ου αι. εµφανίζοντας µεγάλη διάδοση από τα µέσα και ύστερα του ίδιου αιώνα. Αυτό οφείλεται κυρίως στη βελτίωση των χερσαίων µετακινήσεων καθότι οι αναδιπλούµενο χάρτες ήταν πιο εύχρηστοι για τους ταξιδιώτες και περιείχαν περισσότερες λεπτοµέρειες αφού ήταν µεγαλύτερων διαστάσεων απ’ ότι στο παρελθόν. 125

Εmail της 4.1.2009 προς τον γράφοντα : ‘’Τhe label of Artaria & Co. on the cover of the copy is showing that this copy was sold in the shop of Artaria but was not published by Artaria & Co.’’

126

70 Τα πολλαπλά σηµεία πώλησης στη Βιέννη, ίσως είναι ενδεικτικά της δυσκολίας εµπορικής εκµετάλλευσης της α’ έκδοσης του Πίνακα. [127] Θα µπορούσε όµως να σηµαίνει και το ακριβώς αντίθετο. (βλ. παρακάτω τους πιθανούς λόγους της β’ έκδοσης.) Μέσα στη θήκη (chemise / slip-case) του «ελεύθερου» αντιτύπου, υπάρχει µία µικρή ετικέτα µε την επιγραφή "A Milano da Gioacchino Bettalli e C. contrada del cappello N.4031”, «δίκην υπογραφής» του κατασκευαστή της. Ο G. Bettalli ήταν εκδότης στο Μιλάνο στις αρχές του 19ου αι. και συνεργαζόταν µε τον Οίκο Artaria. [128] - [129] Παραπλήσιο σχήµα έχει και µια από τις θήκες της Χάρτας που εντοπίσαµε στο διαδίκτυο.

Θήκη Χάρτας

4. Η β’ έκδοση του 1810 Υποθέσαµε παραπάνω ότι η α’ έκδοση του Πίνακα δεν ευτύχησε λόγω της δυσµενούς πολιτικής συγκυρίας του 1800. Γιατί τότε ο χάρτης επανεκδόθηκε το 1810 ; Η εύκολη απάντηση είναι ότι η επανέκδοσή του έγινε είτε διότι το 1800 είχαν τυπωθεί

Ένα ενδεχόµενο είναι ότι οι πιο εύποροι Έλληνες της Βιέννης είχαν αγοράσει ήδη τη Χάρτα, οπότε ο Πίναξ τους ήταν περιττός. 127

Οι Carlo και Francesco Artaria, ο J. (=Giovanni) Cappi και ο Gioacchino Bettalli, ήταν όλοι τους ιταλικής καταγωγής, από την ίδια περιοχή της Ιταλίας (Λοµβαρδία). 128

129

To 1800 (c.) o G. Bettalli ήταν ο εκδότης ενός χάρτης της πόλης της Μάντοβας.

Piano della città di Mantova e suoi contorni / Pinchetti geog.fo ; G. Caniani incise Bettalli & c., 1800, Μιλάνο.

71 λίγα αντίτυπα είτε διότι αυτά που εκτυπώθηκαν εξαντλήθηκαν γρήγορα, οπότε ο εκδότης του προεξόφλησε ότι η επανέκδοση του Πίνακα θα ήταν εµπορικά επιτυχής. Μια δεύτερη - και πιο πιθανή - ερµηνεία είναι ότι ο Cappi, που κατά τα φαινόµενα ήταν πλέον ο κάτοχος της µήτρας το 1810, επανεξέδωσε τον Πίνακα επειδή το κόστος παραγωγής του συνίστατο πλέον µόνο στο κόστος αγοράς του χαρτιού της εκτύπωσης, αφού δεν υπήρχε κάποια άλλη δαπάνη για την κατασκευή του χάρτη. [130] Ο Cappi άλλαξε πρόχειρα στην υπάρχουσα µήτρα την αραβική ηµεροµηνία από 1800 σε 1810, αµελώντας µάλιστα ν’ αλλάξει και την ελληνική (που παρέµεινε έτσι εσφαλµένα ως αω’) [131] και επιχείρησε να αποκοµίσει εύκολο εµπορικό κέρδος, µε µικρό κόστος παραγωγής. Από πολιτικής σκοπιάς, οι προοπτικές πώλησης του Πίνακα το 1810 ήταν ευνοϊκές, αφού το Μάρτιο του 1810 τελέστηκαν οι γάµοι του Ναπολέοντα και της Μαρίας - Λουίζας των Αψβούργων. Δεν ήταν όµως ευνοϊκές και από οικονοµικής σκοπιάς, αφού η Αυστρία προέβη σε παύση πληρωµών το Νοέµβριο του 1810 και κήρυξε πτώχευση τρεις µήνες αργότερα. (Πηγή : Εθνική Τράπεζα της Αυστρίας - βλ. [132] )

Διευκρινίζεται ότι ο J. Cappi ήταν περισσότερο γνωστός ως εκδότης µουσικών έργων συνθετών όπως οι Beethoven και Mozart και λιγότερο ως εκδότης χαρτών. Το ίδιο πάντως έτος της επανέκδοσης του Πίνακα (1810), εξέδωσε επίσης ένα αναδιπλούµενο χάρτη της Ευρώπης. [133] Έχει επίσης εντοπιστεί : α) ένας χάρτης που κατασκευάστηκε 10 έτη πριν (1788) από τους Müller και C. Schütz (''Kriegstheater oder Graenzkarte: Oesterreichs, Russlands, und der Türkey...'') στον οποίον επίσης υπάρχει η µνεία ''zu finden in Wien : bey Artaria Compagnie...'' και β) έναν άλλο χάρτη του 1799 που περιγράφεται ως εξής : ‘’Karte, n. u. v. Fr. Müller bei Artaria in Wien, "Der Lauf des Donau Stroms von Wien bis in das Schwarze Meer oder Neuester Kriegsschauplatz zwischen Osterreich und der Pforte... Le Cours du Danube ..", 1799, 33,5 x 51, Atlas Hungaricus, Seite 22 mit Abb. ( = Artaria 2). - Seltene Einblattdruckkarte bei Artaria, die ganz Ungarn zeigt. Über der Karte Kopftitel in deutscher und franz. Sprache. 130

131

Η επισήµανση οφείλεται στον Γ. Τόλια.

''The inflation of the money supply reached dangerous proportions in 1800 and 1809, after more paper money had been issued. The reparation payments imposed on Austria by the Peace of Schönbrunn concluded in 1809 fueled inflation further. In December 1810, the government imposed a moratorium on all payment obligations in coin. Just three months later, on February 20, 1811, Austria had to declare national bankruptcy.'' http://www.oenb.at/en/ueber_die_oenb/geldmuseum/oesterr_geldgeschichte/konventionsmuenzen/reform_and_crisis__the_era_of_convention_coins.js 132

βλ. http://www.cini.it/italiano/04attivita/mrfogg/mrfogg7.html όπου διαβάζουµε : ’‘Diabelli non ebbe la mano felice nel cercarsi un socio in affari, che appunto trovò malauguratamente in un vero italiano, tal Giovanni Cappi, che lo truffò, lo derubò, lo escluse dalla ditta, e lo portò prossimo al lastrico.’’ - (Mτφ : «Ο Diabelli δεν ευτύχησε στην εξεύρεση συνεταίρου, που για κακή του τύχη ήταν ένας πραγµατικός Ιταλός όπως ο Giovanni Cappi, ο οποίος τον εξαπάτησε, τον έκλεψε, τον απέκλεισε από την εταιρία και τον πέταξε στο δρόµο.»)

133

Η επανέκδοση του Πίνακα δεν πρέπει να υπήρξε επιτυχής για ένα ακόµα λόγο. Ο Πίναξ, σε σχέση µε την πρώτη έκδοση του, είχε ξεπεραστεί έτι περαιτέρω, από τη ραγδαία πρόοδο στη χαρτογραφία που σηµειώθηκε περί το 1800. Όντως, η χαρτογραφική εξέλιξη που έχει σηµειωθεί, εν τω µεταξύ, είναι εµφανής στους χάρτες της εποχής. H «γεωδαιτική περίοδος» [136] έχει, ήδη, αρχίσει. Περί το 1800, η ζήτηση για πιο ακριβείς χάρτες και η ύπαρξη πλέον των κατάλληλων εργαλείων και τεχνικών, συνέβαλαν ώστε η χαρτογραφία να εξελιχθεί σε επιστήµη. [137] Με το σκεπτικό αυτό, οι πιθανότητες εµπορικής εκµετάλλευσης του Πίνακα το 1810 θα πρέπει να ήταν ακόµα µικρότερες από ότι το 1800, υπό την έννοια ότι για το νότιο τµήµα του που λογικά ενδιέφερε περισσότερο τους Έλληνες, ήταν πλέον ένας χάρτης παλαιότερος του ενός αιώνα, σε σχέση µε το πρότυπο Delisle του 1707. Η σύγκριση του σχήµατος της Ελλάδος µε τον παρακάτω χάρτη του 1804 είναι εµφανής. [138] :

134-

Müller, Franz (Stecher). ‘’Neueste und vollstaendigste Post Karte von ganz Deutschland, Niederlanden, Schweiz, Polen, Ungarn und den angränzenden Theilen Frankreichs und Italien. - Nouvelle Carte de Poste de toute l'Allemagne’’. Gestochen von Franz Müller. - Wien, Jean Cappi (ca. 1819). Kupfersti.-Karte mit altem Grenzkolor (Ο χάρτης αυτός είχε εκδοθεί αρχικά (1798) από την Artaria). 135

’’Neueste Karte von der Stadt Wien’’ (ca 1800) 79X61 εκ. )

βλ. οµιλία καθ .Ε.Λιβιεράτου (1998) σε εκδήλωση του ΜΙΕΤ όπου αναφέρει : «Με τη Χάρτα κορυφώνεται η «λόγια» ελληνική Χαρτογραφία που θα ολοκληρωθεί µε το χάρτη του Ά. Γαζή (1800), πριν µπούµε στη «γεωδαιτική» περίοδο του 19ου αιώνα.»

Τµήµα χάρτη Α. Arrowsmith ‘’ A Map of the Environs of Constantinople’’, 1804

138

http://www.turkeyinmaps.com/Sayfa3.html (Πρόσβαση 1.6.2021)

137

136

72 Ο Πίναξ δεν είναι ο µόνος χάρτης που είχε χαραχθεί από τον Müller και επανεκδόθηκε από τον Cappi αρκετά χρόνια µετά την α’ έκδοσή του. [134] Η πρώτη συνεργασία Müller - Cappi για την έκδοση ενός χάρτη της Βιέννης, ήταν το ίδιο έτος που εκδόθηκε ο Πίναξ. [135] O Jean (Giovanni) Cappi ήταν συνεργάτης του οίκου Artaria από το 1793. Το 1801 απεχώρησε και άνοιξε δικό του εκδοτικό οίκο. Φεύγοντας, φαίνεται ότι πήρε µαζί του τυπογραφικές µήτρες από µουσικές παρτιτούρες και χάρτες. Ο Cappi δεν πρέπει να ήταν ό,τι καλύτερο από άποψη ήθους. Ο συνθέτης Anton Diabelli που είχε συνεταιριστεί µε τον Cappi, υπήρξε θύµα του.

Τµήµα χάρτη Arrowsmith (1804)

Εµφανείς είναι επίσης και οι διαφορές µε τον Άτλαντα (γνωστός ως ‘’Cedid Atlas’’) που κυκλοφόρησε το 1803 που περιείχε χάρτες του άγγλου χαρτογράφου W. Faden µε τουρκικά τοπωνύµια. Όσον αφορά πάντως στο ερώτηµα γιατί ο Ρήγας επέλεξε παλαιούς χάρτες ως πρότυπα για την κατασκευή του δικού του, πιστεύουµε ότι η απάντηση βρίσκεται στο κείµενο του Γ. Τόλια για τις απόψεις του Barbié du Bocage, ο οποίος έδιδε πολύ µεγαλύτερο βάρος στην «ιστορική χαρτογραφία», γεγονός που επηρέασε µάλλον και τον Γαζή. 139

!"Cedid Atlas’’ (1803) στα τουρκικά (µε αραβική γραφή)

βλ. Γ. Τόλιας : «Στη σκιά των περιηγητών, το ελληνικό και χαρτογραφικό έργο του Barbié du Bocage» - https://docplayer.gr/56078087-Giorgos-tolias-sti-skia-ton-periigiton-to-elliniko-geografiko-kai-hartografiko-ergo-toy-jean-denis-barbie-du-bocage-protivivliografiki-katagrafi.html#download_tab_content

139

5. Τα δίκτυα πώλησης του Πίνακα. Συνοψίζοντας, βλέπουµε ότι οι δυο εκδόσεις του Πίνακα διετίθεντο προς πώληση από 3 τουλάχιστον δίκτυα : α) από τον ίδιο τον Müller, β) απο τον Cappi και γ) από τον εκδοτικό Οίκο Artaria. Αν σε αυτούς προσθέσουµε και τον Γαζή που είναι πολύ πιθανό ότι θα πρέπει να µεσολάβησε για την πώληση ή την αποστολή αντιτύπων σε Έλληνες ή ελληνικές παροικίες της Διασποράς, τα δίκτυα διανοµής ανέρχονται σε 4.

AΝΤΙ ΤΥΠΟ

ΕΚ Δ.

ΕΝΘ ΕΤΟ

ΑΙΓ ΑΙΟ ΠΕ Λ Α Γ

’Α

κό

Ιταλικ

Αυστ ριακό ΙΙ

Η a rvard I

ΟΧΙ

ΛΑ ΝΘ

’Α

Αυστ ριακό

ΟΧΙ

ΛΑ ΝΘ

’Α

ΣΩ Σ Τ Η

Τύπ. Ι

δ.υ .

Απω λεσθέν

)

Τύπ. ΙΙ

ΛΑ ΝΘ

ΧΡ Ω ΜΑ ΤΑ

A’

ΚΟ ΠH

YΦ ΑΣ Μ Α

ΟΧ Ι

ΟΧΙ

(Ο ΧΙ)

ΟΧΙ

ΝΑ Ι

ΟΧΙ

(;)

ΟΧ Ι

ΟΧΙ

11 6

(;

Γαλλι

ΘΗ ΚΗ

11 6

Η a rvard IΙ

Γερµ ανικό

Α’

Τύπ. ΙΙ

ΣΩ Σ Τ Η

Τύπ. ΙΙΙ

ΣΩ Σ Τ Η

’Β

Γενναδείου ’Α

24 6

11 6

ΛΑΝΘ 6

ΝΑ Ι

(;)

ΝΑ Ι

ΝΑΙ

(;) ΝΑΙ

Ρουµανίας

’Α

ΟΧΙ

ΛΑΝΘ 4

11 ΝΑ Όχι Ι

Σύδνε

’Α

«Ελε ύθερο» αντίτυπο

’Α

Αγνο ούµενο (ΔΕΗ)

’Β

ΑΓΝ.

? ΝΑ Ι

ΟΧΙ

Τύπ.ΙΙ Ι

ΛΑ ΝΘ

ΣΩ ΣΤΗ

40 6

ΝΑ Ι

-1

ΝΑΙ

---

Από τον παραπάνω κατάλογο, λαµβάνοντας υπόψη και τον τρόπο κοπής τους, προκύπτει ότι όλα τα αντίτυπα είναι διαφορετικά µεταξύ τους και κατά συνέπεια το καθένα τους είναι µοναδικό.

Πρόκειται για σύµπτωση, αφού είναι βέβαιο ότι αριθµός αντιτύπων του 1800 και το 1810, πριν την κοπή τους, πρέπει να είχαν τα ίδια χαρακτηριστικά.

Ενώ στην βιβλιογραφία αναφέρεται συχνά λανθασµένα ότι ο Πίναξ είχε τυπωθεί σε 4 φύλλα, το σωστό είναι ότι είχε τυπωθεί σε 11. Τα 10 από αυτά είναι ίδιων διαστάσεων, ενώ αυτό µε την προµετωπίδα έχει διπλό ύψος από τα υπόλοιπα φύλλα, ώστε να είναι ενιαία, χωρίς τοµές, όπως φαίνεται καθαρά στο εικονιζόµενο γερµανικό αντίτυπο. Συγκεκριµένα, τα 10 φύλλα είναι διαστάσεων περίπου 34.5 εκ (µήκος) Χ 25.5 εκ (ύψος) [140], ενώ το 11ο φύλλο (η προµετωπίδα) είναι διαστάσεων 34.5 εκ. (πλάτος) Χ 51 εκ., δηλαδή έχει διπλάσιο ύψος. Η θήκη του γερµανικού αντιτύπου είναι διαφορετική από εκείνη του «ελεύθερου».

Γερµανικό αντίτυπο και η θήκη του Ο τρόπος εκτύπωσης του Πίνακα φαίνεται καθαρά στο άκοπο αντίτυπο Harvard I, που είναι και το µόνο που έχει εντοπιστεί, µέχρι στιγµής, το οποίο δεν έχει επικολληθεί σε ύφασµα.

140

Το µήκος και το ύψος κάθε φύλλου δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Τα τρία µήκη είναι µεταξύ 33.6 και 35 εκ. και τα τέσσερα ύψη µεταξύ 26.2 και 24.5 εκ. - Και ο λόγος είναι ώστε τα φύλλα µε τις ελαφρώς µικρότερες διαστάσεις να καλύπτονται στο δίπλωµα από εκείνα µε τις µεγαλύτερες διαστάσεις. (Επισήµανση Σ.Π. Σαχίνη)

76 Εικάζεται ότι γενικότερα, οι χάρτες που παρουσιάζουν τόσες παραλλαγές, σε τόσο µικρό δείγµα αντιτύπων, πρέπει να είναι ελάχιστοι.

6. Ο Τρόπος κοπής του Πίνακα

Φύλλο Πίνακα Harvard I Τέλος, όσον αφορά στο «ελεύθερο» αντίτυπο που έχει κοπεί σε 40 φύλλα-χάρτου, ο καθ. Ευ. Λιβιεράτος αναφέρει : «Eίναι µια παλιά πρακτική να κόβουν το χάρτη, όπως έβγαινε από το τυπογραφείο σε ‘’φύλλα-χάρτου’’ ίδιων, αλλά και διαφορετικών διαστάσεων, ανάλογα µε την επιθυµία του ιδιοκτήτη του.» [141] - Εννοείται ότι όσο περισσότερα είναι τα φύλλα-χάρτου, τόσο µικρότερων διαστάσεων είναι ο χάρτης όταν διπλωθεί.

IX. ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΝΤΙΤΥΠΩΝ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ 1. Γνωρίζουµε ότι η Χάρτα τυπώθηκε συνολικά σε 1220 αντίτυπα [142], ενώ για τον Πίνακα, δεν έχουµε καµία πληροφορία σε πόσα αντίτυπα τυπώθηκε συνολικά στις δύο εκδόσεις του. [143] Δεν κατασχέθηκε όµως από τις αυστριακές Αρχές, ούτε απαγορεύθηκε από το Οικουµενικό Πατριαρχείο. Άρα, αν οι δύο χάρτες είχαν τυπωθεί στον ίδιο αριθµό αντιτύπων, τα σωζόµενα αντίτυπα του Πίνακα θα έπρεπε, λογικά, να

141

Εmail καθηγητή Ευ. Λιβιεράτου προς γράφοντα.

Η γεωγραφική «διασπορά» της Χάρτας στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού είναι γνωστή κατά προσέγγιση. 142

143

‘’ 2nd International Workshop on Digital Approaches to Cartοgraphic Heritage’’. Αθήνα, 18-19.5.2007, Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών.

Σύµφωνα µε έρευνα του J. Dörflinger, ο Πίναξ πρέπει να τυπώθηκε σε τουλάχιστον 300 αντίτυπα. [146] Ο αριθµός αυτός φαίνεται να «επιβεβαιώνεται» από τους εξής δυο συλλογισµούς µας : α) Αφού η Χάρτα τυπώθηκε σε 1220 αντίτυπα, τότε, βάσει του ίδιου σκεπτικού, ο Πίναξ που το εµβαδόν του είναι 4 φορές µικρότερο από εκείνο της Χάρτας, θα έπρεπε να είχε τυπωθεί σε 305 αντίτυπα (ήτοι 1220 δια 4). Τα 305 αντίτυπα αντιστοιχούν δηλαδή στον «επαρκή αριθµό αντιτύπων» για την κάλυψη κόστους παραγωγής, συν το κέρδος του εκδότη. β) Τα 56 αντίτυπα της Χάρτας που σώζονται, αντιπροσωπεύουν ένα ποσοστό «επιβίωσης» της τάξης του 4.60 %. Αν υποθέσουµε ότι το ίδιο ποσοστό ισχύει και για τον Πίνακα, τα 11 αντίτυπα που υπάρχουν σήµερα συν - ας υποτεθεί - 3 ακόµα αντίτυπα που ενδεχοµένως εντοπιστούν στο µέλλον, τότε τα 14 αυτά αντίτυπα, µε το ίδιο ποσοστό του 4.60 %, θα αντιστοιχούσαν επίσης σε 305 (!) Eίναι δε λογικό να πιθανολογείται η ύπαρξη 3 ακόµα άγνωστων αντιτύπων του Πίνακα σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού ή σε ιδιωτικές συλλογές, αφού ως λιγότερο γνωστός από τη Χάρτα, δεν έχει ερευνηθεί το ίδιο εξαντλητικά το ενδεχόµενο να υπάρχουν και άλλα αντίτυπα. Ένα από τα υποθετικά 3 αυτά αντίτυπα, πρέπει να είναι και εκείνο της ΔΕΗ, στο οποίο αναφερθήκαµε προηγουµένως. Στην Ελλάδα σήµερα έχουν καταγραφεί 39 αντίτυπα της Χάρτας τα οποία σώζονται σε µεγάλες βιβλιοθήκες ή ιδιωτικές συλλογές. Πλήρη αντίτυπα της Χάρτας φυλάσσονται και είναι επισκέψιµα από το κοινό στην Κεντρική Υπηρεσία των Γενικών Αρχείων του Κράτους, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, τη Βιβλιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, το Πολεµικό Μουσείο Αθηνών, την Εθνική Βιβλιοθήκη, την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος-Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη, το Ιστορικό Αρχείο-Μουσείο Ύδρας, το Αρχαιολογικό Μουσείο Άνδρου, το Ίδρυµα Ευαγγελίστριας Τήνου, το Εµπορικό και Βιοµηχανικό Επιµελητήριο Θεσσαλονίκης κ.α., (Αφιέρωµα εφηµερίδας «ΤΑ ΝΕΑ» 30ης Μαΐου 2019 144

Σύµφωνα µε Έκθεση της αυστριακής αστυνοµίας, τα αντίτυπα της Χάρτας που κατασχέθηκαν στην Τεργέστη ήταν 296. 145

Johannes Dörflinger : ‘’Time and Cost of Copperplate Engraving. Illustrated by Early Nineteenth Century Maps from the Viennese Firm Artaria & Co.’’, Imago Mundi, Vol. 35. (1983), pp. 58-66

146

78 ήταν περισσότερα από τα 56 της Χάρτας. [144] [145] Επειδή αυτό δεν ισχύει, υποθέτουµε ότι, παρά τις δύο εκδόσεις του, τα αντίτυπα του Πίνακα που τυπώθηκαν το 1800 και το 1810, ήταν είτε λιγότερα ή πολύ λιγότερα από τα αντίτυπα της Χάρτας είτε υπέστησαν µεγαλύτερες φθορές / καταστροφές. 2. Ένα πρώτο ερώτηµα είναι σε πόσα αντίτυπα θα έπρεπε να είχε τυπωθεί ο Πίναξ για να καλύψει τη δαπάνη κατασκευής του και να αποφέρει κέρδος στον εκδότη του.

79 3. Για τους λόγους που προαναφέρθηκαν για τις πολιτικές και οικονοµικές συνθήκες που επικρατούσαν το 1800 και το 1810, είναι πιθανό ο Πίναξ να µην τυπώθηκε ούτε καν στον «ελάχιστο αριθµό» των 305 αντιτύπων. 4. Ούτως ή άλλως, φαίνεται ότι ο Πίναξ ήταν εξαρχής ένας σπάνιος χάρτης. Στη σελίδα 180 του εκδοτικού οίκου Schropp που κυκλοφόρησε στο Βερολίνο το 1810, δέκα µόλις έτη µετά την πρώτη έκδοση του Πίνακα, αναφέρεται ως «πολύ σπάνιος» (‘’très rare’'). [147], [148] Θα πρέπει ακόµα να ληφθεί υπόψη η αιτιολογηµένα υψηλότερη φθορά των αντιτύπων του Πίνακα, σε σχέση µε τη Χάρτα, εάν λόγω της παιδαγωγικής ενασχόλησης του Γαζή, αριθµός αντιτύπων είχε ίσως σταλεί σε ελληνικά σχολεία ως διδακτικό υλικό για την εκµάθηση της γεωγραφίας, µολονότι δεν έχουµε διαπιστώσει κάτι τέτοιο από τη βιβλιογραφία.

Απόσπασµα από έκδοση S. Schropp 5. Αντίτυπα του Πίνακα, πιθανόν να υπήρχαν το 1821 όταν, µετά την αποτυχηµένη Επανάσταση στη Θεσσαλία, οι Τούρκοι πυρπόλησαν τη Σχολή των Γαζή, Κωνσταντά και Φιλλιπίδη στις Μηλιές. Στην ιστορία της Σχολής διαβάζουµε : «Μετά την αποτυχία του κινήµατος, ο Γαζής και ο Κωνσταντάς έφυγαν για την ελεύθερη Ελλάδα, ενώ η Σχολή υπέστη σοβαρές ζηµιές και πολλά βιβλία, χάρτες και όργανα χάθηκαν.» [149]. 6. Για τη β’ έκδοση του Πίνακα το 1810, υπάρχει και ένα στοιχείο που εξηγεί, ίσως, γιατί µεσολάβησαν 10 έτη από την πρώτη έκδοσή του : Το 1782, ο Αυτοκράτωρ Ιωσήφ Β’, χορήγησε στον εκδοτικό οίκο της Βιέννης Artaria (σε αναγνώριση της χαρτογραφικής προσφοράς του) το ειδικό προνόµιο να µην επιτρέπεται σε κανέναν να αναπαράγει οποιονδήποτε χάρτη του, πριν την παρέλευση µιας δεκαετίας. Τούτο µας οδηγεί στην υπόθεση ότι η Artaria ήταν το 1800 η κάτοχος των πνευµατικών δικαιωµάτων του 147

‘’Catalogue des Cartes et Ouvrages Géographiques qui composent le cabinet de Simon Schropp et Comp.’’ https://books.google.gr/books/about/Catalogue_des_Cartes_et_Ouvrages_G%C3%A9ogra.html?id=fdleAAAAcAAJ&redir_esc=y (Πρόσβαση 1.6.2021) 148

Το όνοµα του Müller, έχει γραφτεί λανθασµένα ως Miller.

http://vivl-mileon.mag.sch.gr/hist02_GR.html (Πρόσβαση 1.6.2021) - Έντονα στοιχεία σε λέξη «χάρτες», δικά µας.

149

80 Πίνακα, γεγονός που θα εξηγούσε γιατί αναφέρεται η ονοµασία της στη χαρτόδετη θήκη του «ελεύθερου» αντιτύπου Η θήκη αυτή είναι, προς το παρόν, η µόνη που έχουµε υπόψη, στην οποία αναγράφεται η Artaria. Άρα, το 1810 όταν έγινε η β’ έκδοση, είχε παρέλθει η νοµικά απαιτούµενη δεκαετία και ο Cappi δεν δεσµευόταν πλέον από τυχόν πνευµατικά δικαιώµατα της Artaria.

Λογότυπο Εκδοτικού Οίκου ‘’Αrtaria’’

Χ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΜÜLLER ΚΑΙ ΓΑΖΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ Η παλαιότητα των βασικών προτύπων Χάρτας και Πίνακα, αποτέλεσε εξαρχής αντικείµενο αρνητικών σχολίων. Χαρακτηριστικά σηµειώνεται ότι στον τόµο 37 της Allgemeine Geographische Ephemeriden [150] του 1812 αναφέρεται ότι «είναι κρίµα (es ist ein Schade) που ο Hr. Antimus Gaza» [151] χρησιµοποίησε ως πρότυπο έναν παλαιό χάρτη του Delisle. Η Α.Θ. Ζαχαρόγιωργα - Σγούρδη σηµειώνει ότι «οι (δύο) χ ρτες δεν συµβαδ ζουν µε την εξ λιξη της επιστ µης της χαρτογραφ ας στην υπ λοιπη Ευρ πη, αφο βρ σκονται σε πρωτ λειο στ διο και ε ναι παρ γωγοι και χι πρωτ τυποι.» [152] Δηλαδή ενώ στα τέλη του 1700 υπήρχαν υπήρχαν πολύ πιο πρόσφατοι χάρτες της Ελλάδος και των Βαλκανίων, οι δυο πρώτοι που κατασκευάστηκαν στα ελληνικά παρουσιάζουν χαρτογραφική καθυστέρηση σχεδόν ενός αιώνα. Ανεξάρτητα από το λόγο που επελέγη ως βασικό πρότυπο για την Ελλάδα ο χάρτης του Delisle και άλλοι κάπως νεότεροι χάρτες για τη βόρεια Βαλκανική, [153] εκείνο που µπορεί να υποτεθεί είναι ότι η επικαιροποιηµένη χαρτογραφική αποτύπωση, ήταν µάλλον δευτερεύουσας σηµασίας για τον Ρήγα. Ο Γαζής επέφερε πάντως ορισµένες διορθώσεις στα τοπωνύµια, αλλά και στη χάραξη, όπως επισηµάνθηκε από τον Ευ. Λιβιεράτο [154] (βλ. παρακάτω εικόνα).

Εκδόθηκε στις 31.12.1812 - βλ. https://books.google.gr/books? id=780DNfPKsTsC&pg=PA96&lpg=PA96&dq=gaza+anthimus+charten+recensionen&so urce=bl&ots=h0r6Sk4I9N&sig=ACfU3U0m7y1NEwZF9juxAZO_fbOBkAwhqA&hl=el&sa =X&ved=2ahUKEwig_OPn9PrqAhXE2aQKHZP9BmcQ6AEwA3oECAoQAQ#v=onepag e&q=gaza%20anthimus%20charten%20recensionen&f=false(. (Πρόσβαση 1.6.2021) 150

Υπάρχουν κι άλλες αναφορές της εποχής µε την γραφή αυτή του επιθέτου του Γαζή.

151

Ζαχαρόγιωργα-Σούρδη Αλκ-Θ. «Χαρτοµετρική ανάλυση ιστορικών χαρτών» - ΕΜΠ 2015. - σελ.8 152

Για το τµήµα ΒΑ του Δούναβη, ο χάρτης του Rizzi Zannoni ‘’Carte de la Partie Septentrionale de l' empire Otoman’’, Παρίσι 1774 και o χάρτης του Τρανσυλβανού µηχανικού Ρούχερντορφ (F.J.Ruhedorf), ‘’Μappa Specialis Walachiae’’, 1788. Έχουν επίσης επισηµανθεί από µελετητές και οµοιότητες µε χάρτες των Blair, Senex, Bowen και R. De Vaugondy. 153

Λιβιεράτος Ευ. : «Αγιον Όρος και Κύπρος : στον χάρτη της Ελλάδος του Άνθιµου Γαζή (1800)», Θεσσαλονίκη : Αγιορείτικη Βιβλιοθήκη, 2008.

ί

ύ

ώ

ά

ό

ί

ά

ί

ή

ά

ό

154

έ

Το βέβαιο πάντως είναι ότι Γαζής και Müller, για διαφορετικούς λόγους ο καθένας (πολιτικούς για τον πρώτο - εµπορικούς για τον δεύτερο), δεν επιθυµούσαν να αλλοιώσουν τη φυσιογνωµία του πρότυπου της Χάρτας. Αυτός είναι και o λόγος για τον οποίο σε πολλές δηµοσιεύσεις, όπως και σε ιστότοπους ή εκποµπές τηλεόρασης, γίνεται συχνά σύγχυση µεταξύ των δύο χαρτών. Χαρακτηριστικότερο παράδειγµα αυτό του «Εθνικού Κέντρου Τεκµηρίωσης» («Πανδέκτης - Τεκµήρια Χαρτογραφίας») όπου η πατρότητα του Πίνακα αποδίδεται στο Ρήγα Φεραίο. [155] Ή σωστότερα, η εικόνα της Χάρτας είναι λανθασµένα αυτή του Πίνακα.

Ανάρτηση έως και 16 Iιουνίου 2021. http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/ 10442/163313

155

83 Επίσης, ο Πίναξ συγχέεται από ορισµένους και µε ένα άλλο χάρτη της Ελλάδος, ήσσονος σηµασίας, που εξέδωσε το 1807 ο Γαζής στη Βενετία. Μολονότι η ακριβής ονοµασία του χάρτη είναι «Η Ελλάς δια την γεωγραφίαν του Μελετίου» στην ελληνική βιβλιογραφία αναφέρεται συχνά λανθασµένα, ως «Πίναξ γεωγραφικός της Ελλάδος». Όπως εύστοχα παρατήρησε ο καθ. Ευ. Λιβιεράτος : «Είναι αξιοπρόσεκτο πόσα λανθασµένα έχουν γραφεί για το έργο αυτό του Γαζή.» [156] Επανερχόµαστε στο ερώτηµα σε ποιο ακριβώς βαθµό συνέβαλαν Γαζής και Müller στην τελική διαµόρφωση του Πίνακα. Σύµφωνα πάντως µε πηγή του 1801, ο Γαζής ανέθεσε τη χάραξη ενός «µεγάλου χάρτη της Ελλάδος ή της Ευρωπαϊκής Τουρκίας που σχεδιάστηκε σε 12 φύλλα (γαλλικά ‘’dressées’’) από τον ίδιον». [157] Αποδίδεται δηλαδή στον Γαζή πρωτεύων ρόλος, ως προς την κατασκευή του Πίνακα, σε σχέση µε τον Müller. Αλλά και ο ρόλος του έµπειρου Müller ήταν σηµαντικός. Σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού όπου υπάρχουν αντίτυπα του Πίνακα από τον 19ο αιώνα, άλλοτε προτάσσεται το όνοµα του Γαζή και ακολουθεί το όνοµα του Müller και άλλοτε η παράθεση των ονοµάτων είναι αντίστροφη. [158] Υπάρχουν όµως και βιβλιογραφικές αναφορές µόνο µε το όνοµα του ενός εκ των δύο. Είναι συνεπώς δύσκολο να συµφωνήσει κανείς µε τον Δ. Καραµπερόπουλο, ο οποίος, σε κείµενο που δηµοσίευσε το 2018, διατείνεται ότι «τελικά, ο Πίναξ Γεωγραφικός, θα πρέπει να αναφέρεται ως έκδοση του Μύλλερ και όχι του Γαζή» και ότι ο Πίναξ είναι απλά «ένα παρεπόµενο της έκδοσης της Χάρτας από τον χαράκτη της, Μύλλερ.» [159]

156

Εννοεί τον Πίνακα. Συνέντευξη Ευ. Λιβιεράτου σε ΑΠΕ-ΜΠΕ 17ης Δεκεµβρίου 2017

βλ. : ’‘Le Magasin encyclopédique, ou Journal des Sciences, des Lettres et des Artsτου ’’ 1801. Το ακριβές κείµενο στα γαλλικά είναι : …’’’‘ a fait graver à Vienne une grande carte de la Grèce ou de la Turquie d’ Europe, en douze petites feuilles, dressées par lui …’’ https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k4241402/ f246.image.r=carte%20gazis%201800?rk=21459;2 157

Το ίδιο παρατηρούµε και στο WorldCat https://www.worldcat.org/search? q=mu%CC%88ller+map+greece+1800&qt=results_page 158

http://www.rhigassociety.gr/new/wp-content/uploads/ 2018/11/%CE%A7%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B7%CF%82%CE%93%CE%B1%CE%B6%CE%AE%CE%98%CE%B5%CF%83%CF%83.%CE%97%CE%BC%CE%B5%CF%81.pdf (Πρόσβαση 1.6.2021)

159

‎

84 Όπως τονίστηκε στην αρχή του Προλόγου, δεν υφίσταται αµφιβολία ως προς την «πρωτοκαθεδρία» µεταξύ των δυο χαρτών. Η ονοµασία όµως του Πίνακα αποκλειστικά ως εξ ολοκλήρου δηµιούργηµα του Müller, χωρίς δηλαδή καµία µνεία του ονόµατος του Γαζή, όπως διατείνεται ο ανωτέρω, είναι ανακριβής. Σε επίρρωση τούτου, παραθέτουµε µια ακόµα βιβλιογραφική πηγή της εποχής, όπου είναι επίσης σαφές ότι ο Γαζής ήταν εκείνος που σχεδίασε τον Πίνακα.

Η µετάφραση των λέξεων που βρίσκονται εντός παρενθέσεως είναι : «Σύµφωνα µε το σχεδιασµό (entwurf) του Γαζή». [160] - Και δεν είναι η µόνη τέτοια αναφορά στα γερµανικά και στα γαλλικά κατά τον 19ο αιώνα. Επίσης είναι δύσκολο να πιστέψουµε ότι η Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας, που εδρεύει στην πόλη όπου εκδόθηκε ο Πίναξ παραθέτει εσφαλµένα στοιχεία, προβάλλοντας τον Γαζή, που τον χαρακτηρίζει χαρτογράφο (!"kartografin’’) και «υποβαθµίζοντας» τον αυστριακό F. Müller, o οποίος αναφέρεται µόνο ως χαράκτης στα γερµανικά ‘’stecherin’’. [161] - [162]

βλ. περιοδική έκδοση του 1834 του έγκυρου ‘’Handbuch Der Geographie und Statistik für die gebildeten Stände’’, τόµος 3 160

161https://search.onb.ac.at/primo-explore/fulldisplay?docid=ONB_al-

ma21458283750003338&context=L&vid=ONB&lang=de_DE&search_scope=ONB_gesamtbestand&adaptor=Local%20Search%20Engine&tab=default_tab&query=creator,ex act,M%C3%BCller, %20Franz%20(lebte%20um%201800)%20%5BStecherIn%5D,AND&mode=advanced& offset=0 Επίσης σε Eυρετήριο Kατάλογο των επαγγελµατιών της Βιέννης του 1805, δίπλα στο όνοµα του Μύλλερ αναγράφεται ‘’Χάρτες - Χαράκτης’’ (Landkarten - Graveur) βλ. https://books.google.gr/books? id=LaHhmUwU4uYC&pg=PA203&lpg=PA203&dq=wieden+404&source=bl&ots=3CKSlcUZYo&sig=ACfU3U1ocQSM8iXBEI-_7R5BtYobRyx6ag&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwj1mPGr8IPwAhVtgf0HHUbKB2wQ6AEwCXoECAUQAw#v=onepage&q=wieden% 20404&f=false (Πρόσβαση 1.6.2021)

162

Και υπάρχει ένα ακόµα επιχείρηµα. Όπως εξηγήσαµε παραπάνω, ο Πίναξ εκτυπώθηκε αρχικά µόνο στα ελληνικά και το ένθετο στα γαλλικά µε το όνοµα του Μύλλερ µε λατινικούς χαρακτήρες προστέθηκε εκ των υστέρων µέσα σε πλαίσιο στα γαλλικά. Θα ήταν συνεπώς τουλάχιστον παράδοξο ο Μύλλερ να είναι ο εµπνευστής, χαράκτης, εκδότης, διαφηµιστής και πωλητής ενός χάρτη στη Βιέννη και το ονοµατεπώνυµό του να µην είναι αναγνώσιµο από τους συµπατριώτες του, καθώς και από άλλους εν δυνάµει ευρωπαίους αγοραστές. Επίσης θεωρούµε λάθος να απαξιώνεται από εµάς τους ίδιους η δεύτερη πιο σηµαντική ελληνική χαρτογραφική δηµιουργία. Διότι µειώνοντας τον Πίνακα, υποβαθµίζεται έµµεσα και η Χάρτα, τουλάχιστον στα όµµατα των µη Ελλήνων. Οι οποίοι θα µπορούσαν να αναρωτηθούν ποια ήταν η ουσιαστική συνεισφορά του Ρήγα, πέραν της «συρραφής» πεπαλαιωµένων χαρτών, µέρους των επιπεδογραφιών από το «Νέο Ανάχαρση» και της συµπερίληψης αρχαίων νοµισµάτων. Ορισµένα µάλιστα από τα οποία είναι είτε της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας είτε «φανταστικού τύπου» δηλαδή συνδυασµός όψεων δυο διαφορετικών νοµισµάτων. [163] Ή και νοµίσµατα που ουδέποτε υπήρξαν, όπως το εικονιζόµενο (σλαβικής ετυµολογίας) «του Ζαγοριού», που αποσκοπούσαν να «αποδείξουν» την ανέκαθεν ελληνικότητα µιας περιοχής.

Βάσω Πέννα : «Τα νοµίσµατα της Χάρτας του Ρήγα», Εκδ. Επιστηµονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών - Βελεστίνου - Ρήγα, Αθήνα 1998.

163

Επισηµαίνεται τέλος ότι στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας ο («Κωνσταντίνος») Ρήγας αναφέρεται ως «εµπορικός εκδότης» (Editeur commercial) [165] και ως δεύτερος χαρτογράφος (µετά τον J.D. Barbié du Bocage) [164]

Δελτίο Bibliothèque Nationale de France

Δεν γνωρίζουµε πώς προκύπτει το όνοµα αυτό, ούτε γνωρίζουµε κάποιο σχόλιο από άλλο ερευνητή. Αξιοπρόσεκτο ότι στο Δελτίο αυτό της BnF ο Ρήγας αναγράφεται µε δυο ονοµασίες. 164

https://data.bnf.fr/en/see_all_activities/15335668/page1

165

XI. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ Σε δηµοσιογραφικά - και όχι µόνο - κείµενα αναφέρονται φράσεις του τύπου «… η Χάρτα αναδεικνύεται ως ένα µεγαλεπήβολο, σε σύλληψη και εκτέλεση, έργο της τότε τεχνολογίας.» [166] Ή άλλοι παρόµοιοι βαρύγδουποι χαρακτηρισµοί, όπως : «Η Χάρτα συµπυκνώνει τον ιστορικό χρόνο σε µια µεγαλειώδη σύνοψη.» [167] Η Χάρτα µε τις πολύ µεγάλες διαστάσεις της των 4 τ.µ., είναι αναµφίβολα εντυπωσιακή σε εµφάνιση. Αρκεί κανείς να την δει από κοντά για να το διαπιστώσει και να το «αισθανθεί». Το ότι ήταν ο πρώτος χάρτης της Ελλάδος που εκδόθηκε στα ελληνικά, σε συνδυασµό µε το όραµα και τη θυσία του Ρήγα, προκαλεί θαυµασµό. Δεν αληθεύει όµως ότι επρόκειτο για κάποιο «µεγαλεπήβολο έργο της τότε τεχνολογίας», αφού η τεχνική της εκτύπωσης µεγάλων διαστάσεων αναδιπλούµενων χαρτών ήταν σε χρήση από ετών. Ο ίδιος ο Müller είχε χαράξει δέκα (10) χρόνια πριν το 1787, ένα χάρτη διαστάσεων 190 Χ 220 εκ., επίσης σε 12 φύλλα 62 Χ 53 εκ το καθένα, [168] συνολικού εµβαδού περίπου ίδιου µε εκείνου της Χάρτας. Και αρκετές δεκαετίες πριν είχε εκδοθεί ο χάρτης της Γαλλίας του Cassini, µε τριπλάσιο εµβαδόν από τη Χάρτα του Ρήγα. Πάντα µε εκτύπωση σε ξεχωριστά φύλλα χάρτου. [169]

Mappa von dem Lande ob der Enns

166

Φ. 3.3.2020 Εφηµερίδας «Ταχυδρόµος» Μαγνησίας

https://www.demopaideia.gr/educational_items/%CE%B7%CF%87%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%AE%CE%B3%CE%B1/ (Πρόσβαση 1.6.2021) 167

SCHÜTZ, Carl - MÜLLER, F. Mappa von dem Lande ob der Enns, so auf allerhöchsten Befehl Sr. k.k. apostolischen Majestät Joseph II. 1781 aufgenommen und 1787 gestochen ward. (Wien), 1787. 12 unzerschnittene Kartenblätter (Gesamtgröße ca 190 x 220 cm) 168

Ο χάρτης του Cassini αποτελείτο από 182 φύλλα.

169

88 Στο σηµείο αυτό παρατίθεται η άποψη του Κ.Θ. Δηµαρά σχετικά µε τον Ρήγα, για τον οποίον γράφει : «Υποτεταγµένος στον συναισθηµατικό κόσµο, είναι ευκολοσυγκίνητος και ευφάνταστος, αισθάνεται περισσότερο απ’ όσο στοχάζεται, και ενεργεί πιο πολύ σύµφωνα µε τις παρακινήσεις του θυµικού, παρά του λογικού.» [170] Αναφερόµενος στο κείµενο αυτό, ο Γ. Τόλιας συµπληρώνει : «Ο Ρ γας ταν πολ περισσ τερο νας εµπνευσµ νος, ενθουσι δης νθρωπος της πρ ξης και πολ λιγ τερο νας ψ χραιµος, µεθοδικ ς νθρωπος της σκ ψης. Η ισχν κριτικ του φεση και η ρωµαλ α βιωµατικ του ορµ , φυσικ ταν να ελκ σουν µελετητ ς µε αντ στοιχες ιδιοσυγκρασ ες.» [171] Η τελευταία αυτή πρόταση, ίσως εξηγεί ορισµένες από τις υπερβολές που έχουν γραφτεί κατά καιρούς για τη Χάρτα. Συνοψίζοντας, καταλήγουµε ότι τόσο η Χάρτα, όσο και ο Πίναξ, δεν αποτελούν από χαρτογραφικής σκοπιάς κάτι το ιδιαίτερο. Γι αυτό η ξένη βιβλιογραφία και στις δυο περιπτώσεις, ήταν - και εξακολουθεί να είναι - ουσιαστικά ανύπαρκτη. Η αξία τους είναι ιστορική και πρωτίστως συναισθηµατική για εµάς τους Έλληνες, αντικειµενικά όµως δεν αποτελούν κάτι το ξεχωριστό. Ενδιαφέρον µάλιστα δεν υπάρχει ούτε καν από τα κράτη της Βαλκανικής που απεικονίζονται στους δυο χάρτες, που όπως είναι λογικό, δεν αρέσκονται να βλέπουν τη χώρα τους σε ένα χάρτη µε την ονοµασία της Ελλάδος. Είτε πρόκειται για τη Χάρτα είτε για τον Πίνακα.

σελ. 167 Κ.Θ. Δηµαρά, ’’Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας’’, Αθήνα, Ίκαρος, 1975. 170

ύ

έ

ί

ή

ά

έ

ή

ύ

έ

ά

ώ

ή

ό

ά

ό

ή

έ

ύ

έ

ί

έ

ό

ή

βλ. σελ.15 κειµένου Γ. Τόλια «Αποχαιρετισµός στο Γένος

171

XII. ΕΝΑΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ή ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ ; Γιατί ο Ρήγας επέλεξε τη συγκεκριµένη γεωγραφική περιοχή την οποία ονόµασε «Χάρτα της Ελλάδος», ενώ πρόκειται για έναν χάρτη της Βαλκανικής Χερσονήσου ; Και γιατί δεν καλύπτεται ολόκληρη η Βαλκανική ;

Τα βόρεια όρια Χάρτας και Πίνακα σε προβολή σε σύγχρονο χάρτη.

O λόγος που φέρεται να επικαλέστηκε ο Ρήγας για την έκδοση της Χάρτας ενώπιον των αυστριακών Αρχών ήταν για να «συνδράµει στην κατάληψιν (= κατανόηση)» της περίφηµης έκδοσης του 1788 του J.J. Barthélemy ’‘Voyage du jeune Anacharsis en Grèce’’, στην οποία ο J.D. Barbié du Bocage προσέθεσε έναν τόµο µε 31 χαρακτικά της αρχαίας Ελλάδας, ορισµένα από τα οποία συµπεριλαµβάνονται στη Χάρτα.

Οι ερµηνείες που έχουν δοθεί για την ονοµασία της Χάρτας είναι πολλές. Σύµφωνα µε Γάλλους ιστορικούς της εποχής µας [172] «η Χάρτα παρουσιάζει διάχυση και σύγχυση (…) Ο Ρήγας θέλει να ενοποιήσει αυτό που δεν υπάρχει και µε ένα χάρτη, που είναι υπερφορτωµένος, προσπαθεί να αποδείξει ότι αυτός ο (γεωγραφικός) χώρος είναι οµοιογενής.» Στο ίδιο άρθρο διατυπώνεται επίσης η άποψη ότι η Χάρτα δείχνει την επιθυµία του Ρήγα για την δια της βίας «ελληνοποίηση ενός µη ελληνικού χώρου» [173] και επίσης ότι επρόκειτο για έναν χάρτη «απελευθέρωσης, αλλά και πολιτιστικού βλ. J.Y. Guiomar και et M.Th. Lorain : ’’ Elle se présente comme profuse et confuse (…) Rigas veut unifier ce qui ne l’est pas, et il apparaît en effet que avec cette carte, exceptionnelle par sa surcharge, Rigas veut démontrer que cet espace est homogène.’’ + Τολιας Σελ.51 Γ. Τόλια : ’’Αποχαιρετισµός στο γένος. Αυτοκρατορία και πατριωτισµός στο χαρογραφικό έργο του Ρήγα (1796-1797)’‘ 172

στα γαλλικά : ’‘hellénisation forcée d’un espace non grec’’

173

90 ιµπεριαλισµού, που διαρκεί από την Αρχαιότητα.» [174]. Απόψεις που - αν ισχύουν αφορούν εξ αντανακλάσεως στον Πίνακα και είναι ενδεικτικές της θεώρησης των δυο χαρτών από µη Έλληνες. Δεν κρίνουµε απαραίτητο να επεκταθούµε σε άλλες ερµηνείες, ορισµένες από τις οποίες δεν κρίνονται σοβαρές. [175] Η πιο ευλογοφανής είναι ότι τα όρια της Χάρτας σχεδιάστηκαν µε κύριο γνώµονα σε ποιες περιοχές της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας το ορθόδοξο στοιχείο είχε ισχυρή παρουσία και, ως εκ τούτου, ήταν εκείνες που θα µπορούσαν, εν δυνάµει, να εξεγερθούν για την αποτίναξη του οθωµανικού ζυγού. Σηµειώνεται ότι για τον πληθυσµιακό και ιστορικό ορισµό της Ελλάδος, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ είχε γράψει το 1761 ότι « ταν λ γω Ελλ δα, εννο λας τας διασπορ ς των Ελλ νων». [176] Κυρίαρχη σηµασία είχε επίσης τότε η ταύτιση Ορθοδόξων και Ελλήνων, την οποία συµµεριζόταν βέβαια και ο Γαζής ως κληρικός. Σε αντίθεση µε τον Ρήγα που ονειρευόταν µι ουδετερόθρησκη οµοσπονδία. Σηµειωτέον ότι στη «Νέα Πολιτική Διοίκηση δεν γίνεται καν λόγος για Ορθοδοξία ή Εκκλησία». [177] Γενικότερα πάντως, ο όρος «Έλλην» µε τα συνώνυµά του «Γραικός» και «Ρωµιός», «παρουσίαζε από τον 18ο αιώνα σηµασιολογικές µετατροπές, µέσα στις οποίες

174

’‘une carte de libération mais aussi d’impérialisme culturel, inscrit dès l’Antiquité’’.

Μια από αυτές είναι ότι ο Ρήγας την ονόµασε «Χάρτα της Ελλάδος», προκειµένου να µη εγείρει υποψίες στην αυστριακή λογοκρισία σχετικά µε το όραµα του για την απελευθέρωση των Βαλκανίων. Γνωρίζοντας ότι οι δραστηριότητες του Ρήγα παρακολουθούνταν από τις Αρχές, η ερµηνεία αυτή δύσκολα γίνεται πιστευτή. Ιδίως αν ληφθεί υπόψη ότι η Χάρτα είχε ως πρότυπο έναν ευρείας κυκλοφορίας πεπαλαιωµένο χάρτη, χωρίς στρατιωτική αξία. 175

176

Στο Προίµιο της «Ηθικής φιλοσοφίας»

βλ. σελ. 165 Δ. Ψαρρά στο βιβλίο του “Πώς συλλογάται ο Ρήγας - Επιστροφή στις πηγές». Εκδόσεις Πολις , Αθήνα, 2020, σσ. 205. Βιβλίο στο οποίο περιέχεται µια πολύ καλή ανάλυση για την «ουδετεροθρησκεία» του Ρήγα. Σε συνέντευξή του της 31.5.2021 στην «Εφηµερίδα των Συντακτών», ο Δ. Ψαρράς αναφέρει επίσης τα εξής : «Αυτό µάλιστα που είναι ανυπόφορο για τους σύγχρονους υπερεθνικόφρονες είναι το γεγονός ότι, ακριβώς επειδή ο Ρήγας καλούσε σε µια πολιτική και κοινωνική επανάσταση και όχι εθνική εξέγερση, στο κάλεσµά του περιλάµβανε όλες τις «φυλές» («αράπηδες και άσπρους»), τις «θρησκείες» («ελευθερία κάθε είδους θρησκείας, χριστιανισµού, τουρκισµού, ιουδαϊσµού»), τις γλώσσες, τις εθνότητες. Εχθρός του Ρήγα δεν ήταν «οι Τούρκοι», αλλά «ο σουλτάνος», το πολιτικό δηλαδή σύστηµα της οθωµανικής απολυταρχικής διοίκησης. Γι’ αυτό καλούσε και τους Τούρκους σε συστράτευση, κάτι που βέβαια είναι αδιανόητο για την κυρίαρχη ιστοριογραφία.»

ά

ό

ώ

ά

έ

ό

177

ή

91 εξελισσόταν σταδιακά από έναν παραδοσιακό ετεροπροσδιορισµό θρησκευτικού χαρακτήρα σε έναν συλλογικό αυτοπροσδιορισµό εθνικού χαρακτήρα.» [178] - [179] Κατά την άποψή µας, µόνο εφόσον (απο-)δεχθούµε ότι ο Ρήγας ήταν Βλάχος, θα κατανοήσουµε την οπτική του γωνία για τα γεωγραφικά όρια της Χάρτας και κατ’ επέκτασιν του Πίνακα. Για το θέµα αυτό ο Ν. Μέρτζος, γράφει ότι ο Ρήγας «ως Αρµάνος [180] έφερε µέσα του την αίσθηση της ευρείας Ανατολικής Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας», [181] που δεν ταυτίζεται µε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Συνεπώς τη θεώρηση αυτή θα µπορούσε να την οραµατιστεί µόνο ένας Έλληνας που η µητρική γλώσσα του είναι απότοκος της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας. (βλ. στο τέλος του κεφαλαίου ΣΗΜΕΙΩΣΗ για τους Βλάχους) Οι Γάλλοι ιστορικοί, στους οποίους αναφερθήκαµε προηγουµένως, αποδίδουν την προσπάθεια του Ρήγα «να µεταστρέψει την κατάκτηση του ελληνικού κόσµου από τους

Απόσπασµα από κείµενο του Καθ. του Παν/µίου του Μονάχου Ιω. Ζελεπού στο Διεθνές Επιστηµονικό Συνέδριο µε θέµα «Έλλην, Ρωµηός, Γραικός», Αθήνα, 19-21.1.2017. 178

Αν και όχι απόλυτα αντίστοιχος, ο συνειρµός µε το σηµερινό Λίβανο είναι αναπότρεπτος. Το 8% του πληθυσµού του Λιβάνου έχει ελληνο-ορθόδοξο θρήσκευµα, ενώ η πλειονότητα των χριστιανιών είναι καθολικοί - Μαρωνίτες. Ευνοϊκά διακείµενοι προς τη χώρα µας, οι ’‘rum-orthodoxes’’ δεν θεωρoύν ότι έχουν οποιαδήποτε φυλετική συγγένεια µε την Ελλάδα. Παρά ταύτα, µετά τον τελικό του Ευρωπαϊκού Κυπέλλου ποδοσφαίρου του 2004, οι ελληνορθόξοι Λιβανέζοι βγήκαν αυθόρµητα στους δρόµους, πανηγυρίζοντας για τη νίκη «τους» επί των … καθολικών Πορτογάλων (!) 179

180

Αρµάνος = Βλάχος

Παρατίθεται ολόκληρη η παράγραφος από το άρθρο του Ν. Μέρτζου που δηµοσιεύθηκε στη “Μακεδονία” της 24 Νοεµβρίου 2019 : «Την Εθνεγερσία προετοίµασε και ευαγγελίσθηκε ο Βλάχος µέγας εθναπόστολος και εθνοµάρτυρας Ρήγας ο Βελεστινλής. Ονοµάζονταν Αντώνιος Κυριαζής και γεννήθηκε το 1757 στον βλαχοµαχαλά του Βελεστίνου της Θεσσαλίας (…) και ατένιζε τους πιο πλατείς ορίζοντες από την πιο υψηλή κορυφή. Προσονοµάσθηκε µόνος του βασιλικά Ρήγας (…) Διδάχθηκε τα ελληνικά γράµµατα στη Ζαγορά του Πηλίου και στα Αµπελάκια, ενώ τα δίδαξε στον Κισσό του Πηλίου. Όταν σκότωσε τον Τούρκο αγά (…), προσέφυγε στην προστασία των Βλάχων : στον αρµατολό θείο του Πάνο Ζήδρο, µετά στον αρµατολό του Ολύµπου Πάνο Τσάρα, πεθερό του θείου του, από τον ΄Ολυµπο στο ΄Αγιον ΄Ορος στον Μετσοβίτη διευθυντή της Αθωνιάδος Σχολής Κωνσταντίνο Τζαρτζούλη και από εκεί συστηµένος στο Φανάρι. Τελικά υπηρέτησε τον Φαναριώτη Ηγεµόνα της Βλαχίας Νικόλαο Μαυρογένη, ενώ συνάµα σπούδαζε στην περιώνυµη Ελληνική Ακαδηµία του Βουκουρεστίου όπου φοιτούσε ο Βλάχος µετέπειτα Μέγας Διδάσκαλος του Γένους Νεόφυτος Δούκας. Εκεί ο Ρήγας έγραψε τα επαναστατικά έργα του.»

181

92 Ρωµαίους σε επέκταση του ελληνισµού». [182] - Μια αντίληψη που έχει ως βάση τον «ελληνορωµαϊκό πολιτισµό» ; Έτσι εξηγείται ίσως και µια αντινοµία της Χάρτας. Ενώ δηλ ο Ρήγας καλεί στα όπλα όλες τις καταπιεζόµενες εθνότητες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας στην Ευρώπη, στην Ασία και στη Β. Αφρική («από τη Μπόσνα [183] ως την Αραπιά»), η Χάρτα απεικονίζει µόνο το ευρωπαΪκό τµήµα της και τα παράλια της Μ. Ασίας. Το παράδοξο αυτό απασχόλησε και τον Woodhouse [184] που γράφει ότι αρχική πρόθεση του Ρήγα ήταν η Χάρτα να εκδοθεί σε διπλάσιο µέγεθος, δηλ. σε 24 φύλλα, συµπεριλαµβάνοντας και τις άλλες περιοχές που ανήκαν στην Οθωµανική Αυτοκρατορία. [185] Στην περίπτωση όµως αυτή, µε την απεικόνιση στο χάρτη περιοχών όπως η Αίγυπτος ή η Αλγερία, θα ήταν προσέτι παράδοξο να έφερε η Χάρτα την ονοµασία που φέρει. Και επιπλέον θα ήταν ένα σοβαρό στρατηγικό (και «επικοινωνιακό») λάθος, καθότι οι περιοχές µε ορθόδοξο πληθυσµό θα αποτελούσαν ένα µικρό σχετικά σε έκταση τµήµα της αχανούς τότε Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Εικόνα αποθαρρυντική για τους Χριστιανούς υποτελείς στα Βαλκάνια.

Η Οθωµανική Αυτοκρατορία το 1800

βλ. σελ 115 Guiomar και Lorain : ‘’Il a retourné la conquête romaine du monde grec en expansion de l’ héllenisme’’ 182

Μπόσνα = Βοσνία - Σύµφωνα µε ξένους ερευνητές, ένα µεγάλο ποσοστό των Βοσνίων είναι εξισλαµισθέντες Βλάχοι (Vuk Karadzic, Ilona Czamanska κλπ) 183

Woodhouse C.M : «Ρήγας Βελεστινλής - Ο πρωτοµάρτυρας της Ελληνικής Επανάστασης», Εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα, 1997 184

Άγνωστο που αρύεται ο Woodhouse την άποψη αυτή.

185

93 Τίθεται έτσι ένα πρώτο ερώτηµα : Μήπως η ονοµασία της Χάρτας µας ξενίζει λιγότερο ως Έλληνες επειδή από τα σχολικά µας χρόνια, θεωρήσαµε «αυτονόητο» να βλέπουµε τους λαούς της Βαλκανικής να περικλείονται σε ένα «χάρτη της Ελλάδος» ; Και ένα δεύτερο : Θα ίσχυε το ίδιο αν τα µεγαλύτερα βαλκανικά κράτη (Ρουµανία, Βουλγαρία, Σερβία) δεν είχαν ως θρήσκευµα την Ορθοδοξία ; Ακριβώς λόγω της θρησκείας, οι καθολικοί Κροάτες απορρίπτουν πλήρως ότι γεωπολιτικά έχουν οποιαδήποτε σχέση µε τα Βαλκάνια Στο σηµείο αυτό πρέπει να γίνει αναφορά στο γεωγραφικό όρο της εποχής : «Ρούµελη». Η ακριβής µετάφραση από τα τουρκικά σηµαίνει «η χώρα των Ρωµαίων», ουσιαστικά δηλαδή των περιοχών της βαλκανικής χερσονήσου που ανήκαν στην «Ανατολική Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία», δηλαδή στο Βυζάντιο, µε ορισµένες όµως εξαιρέσεις, όπως η Βοσνία, η Κρήτη, η Κύπρος και τα νησιά του Αιγαίου. Συνοπτικά θα µπορούσε να οριστεί ως η περιοχή στα ηπειρωτικά ευρωπαϊκά εδάφη της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας µε πλειοψηφική χριστιανική παρουσία, που βρισκόντουσαν σε κοντινή σχετικά απόσταση από την Κωνσταντινούπολη. [186] Ίδια είναι η έννοια και σε όλες τις άλλες γλώσσες, µε εξαίρεση τα ελληνικά στα οποία η ερµηνεία σήµερα είναι «χώρα - γη - περιοχή των Ρωµιών», εννοώντας αποκλειστικά τους Έλληνες. Πρόκειται για έναν πολύπλοκο όρο, µε ευρύ, όσο και ευµετάβλητο, νοηµατικό βάθος (ανάλογα µε τις διάφορες ιστορικές περιόδους) και µε πολλές αποχρώσεις. [187] Το ερώτηµα είναι κατά πόσο η γεωγραφική έννοια της «Ρούµελης» στα τέλη του 18ου αι. επηρέασε τη χάραξη της Χάρτας. Άξιος προσοχής είναι και ένας λίγο µεταγενέστερος χάρτης του G. de Vaudoncourt που εκδόθηκε το 1818 και το 1822 µε την ονοµασία ''Carte générale de la Turquie d'Europe à la droite du danube ou des beglerbegliks de Roum Jli, Bosna et Morée''. Η ευρωπαϊκή Τουρκία αποτελείται εδώ από τρεις µόνο µείζονες περιοχές (beglerbegliks) : τη Βοσνία (που δεν θεωρείται ότι ανήκει στα Βαλκάνια), τη Ρούµελη και τον Μωριά.

186

Η «απόπειρα» ορισµού είναι του γράφοντας.

Ο όρος µπορεί να έχει συγκινησιακή φόρτιση, να είναι µειωτικός («Δεν αλλάζει (µυαλά) ο Ρωµιός») ή και το αντίθετο (βλ. ποίηµα Γ. Ρίτσου «Η Ρωµιοσύνη»).

187

Ο Πίναξ διατηρεί τα ίδια γεωγραφικά όρια µε τη Χάρτα και στην πράξη την ίδια ονοµασία, οι αλλαγές όµως που έχουν επέλθει είναι πολυάριθµες, µεταξύ των οποίων και ο σκοπός της έκδοσής του : «Ο χ ρτης των Müller και Γαζ αποτελε πλ ον να «συγκριτικ », σ µφωνα µε τον ρο της εποχ ς, αρχαιογνωστικ χ ρτη της Ελλ δας, ργο που εντ σσεται πλ ρως στο εκπαιδευτικ εκδοτικ πρόγραµµα του Γαζή.» [188] Στην πραγµατικότητα και οι δύο χάρτες, είναι αυτό που σήµερα ονοµάζεται ‘’χάρτες πειθούς’’, οι οποίοι για τη µετάδοση ενός συγκεκριµένου µηνύµατος προσφεύγουν, µεταξύ άλλων, στη συµπερίληψη ή στον αποκλεισµό ορισµένων δεδοµένων, στη χρήση ασυνήθιστων προβολών και χρωµάτων, όπως και «σε κάθε ρητορικό µέσο στο κείµενο και στον τίτλο του χάρτη». Σκοπός τους είναι να «προσανατολίσουν την προσοχή του δέκτη προς µια συγκεκριµένη κατεύθυνση». [189]

Kαι στις δύο περιπτώσεις (Χάρτας και Πίνακα) η ονοµασία τους ως χάρτες της Ελλάδος ίσως εκφράζει (ποιητική αδεία) τη µύχια επιθυµία των Ρήγα και Γαζή για µια ελεύθερη αλλά και µεγάλη Ελλάδα προκειµένου να πείσουν (Έλληνες και µη) ότι επιβάλλεται η (ανα-) γέννησή της.

Γ. Τόλιας «Αποχαιρετισµός στο Γένος …» σελ. 51

188

σελ. 10, τόµου 21 «Οι ιδεολογικοί χάρτες», Έκδοσης Radnet «Χάρτες Αντίκες», Οκτ. 2020

έ

ά

έ

ί

ά

ή

ό

ή

ό

ά

ό

ή

ύ

ά

ό

189

έ

Οι στίχοι της Wislawa Szymborska [190] αρµόζουν στην περίσταση :

Μου αρέσουν οι χάρτες, επειδή ψεύδονται Επειδή δίνουν πρόσβαση στη σκληρή αλήθεια Επειδή απλώνουν µπροστά µου έναν κόσµο όχι αυτού του κόσµου Η πραγµατικότητα είναι πιο απλή και λιγότερο ροµαντική. Θα διακινδυνεύσουµε την άποψη ότι µε τον όρο «Ελλάδα», Ρήγας και Γαζής εννοούσαν το «γένος», ο πλέον εύστοχος ορισµός του οποίου είναι αυτός της Ε. Σκοπετέα : «Για τον καθορισµό των ορίων του γένους (ΣΗΜ.: ως αντίστοιχο του οθωµανικού millet) πρέπει να λάβει κανείς υπόψη αρκετούς ετερόκλητους παράγοντες : τα όρια του χριστιανικού στοιχείου που υπαγόταν στο Οικουµενικό Πατριαρχείο, τα αναγκαστικά ασταθή όρια του παροικιακού ελληνισµού, τα όρια του ελληνικού διαφωτισµού, την επικράτηση του ελληνικού στοιχείου στα αστικά κέντρα της ευρωπαϊκής Τουρκίας ή στον οθωµανικό κρατικό µηχανισµό, την εθνικά ρευστή βαλκανική ενδοχώρα. Και µόνο το γεγονός ότι στο γένος µπορούσαν να ενταχθούν χριστιανικοί πληθυσµοί άλλων εθνοτήτων από την ελληνική, αποκλείει την αυστηρώς εθνική εξειδίκευση του όρου.» 191 Τα έντονα στοιχεία µε τα οποία υπογραµµίζουµε την τελευταία πρόταση, φρονούµε ότι αιτιολογούν επαρκώς τις ονοµασίες Χάρτας και Πίνακα ως χαρτών της Ελλάδος, µολονότι πρόκειται για χάρτες της Βαλκανικής χερσονήσου. Η συγγραφέας, χωρίς να αναφέρεται συγκεκριµένα σε αυτούς, λύνει ίσως το γρίφο της ονοµασίας τους. Για τον Ρήγα και τον Γαζή τα σηµαίνοντα «γένος» και «Ελλάδα», ταυτίζονται σύµφωνα µε τα σηµαινόµενα της εποχής τους. Η ευρεία αυτή αντίληψη για το γένος, διατυπώνεται άλλωστε ξεκάθαρα στο ψήφισµα της Συνέλευσης των Σαλώνων του 1824. [192] [193] 190

Βραβείο Νόµπελ Λογοτεχνίας 1996

σ. 25 - Ε. Σκοπετέα «Το πρότυπο Βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα», Εκδ. Πολύτυπο, Αθήνα, 1988, σσ.456. 191

«Όσοι χριστιανοί καταφύγωσι από της υποδουλωµένας επαρχίας εις τα ελεύθερα της Ελλάδος µέρη, θέλουσι είναι δεκτοί ως αδελφοί, απολαµβάνοντες τα αυτά µε τους λοιπούς Έλληνας δικαιώµατα … (και παρακάτω) η δε λέξις ξένος δεν θέλει καθόλου αναφέρεται µεταξύ των Ελλήνων.» 192

Έτσι αν κάποιος νυµφευόταν µια καθολική της Τήνου αυτή ήταν «ξένη», ενώ µια ορθόδοξη βουλγάρα της Μακεδονίας ήταν «δικιά µας». - βλ. Στάθης, Παν. «Για την Επανάσταση του 1821 και τον χαρακτήρα της» (κείµενο από διαδίκτυο) µε αναφορά στον Αλ. Πολίτης, «Η αρχαιοελληνική γένεση της νεοελληνικής εθνικής συνείδησης 1760-1830», Αναζητήσεις Ρεθύµνου, τχ. 9-10(Απρίλιος 2003)

193

96 Συν βέβαια η ευρεία διάδοση της ελληνικής γλώσσας στα Βαλκάνια ως γλώσσα της Ορθοδοξίας, ως µέσον εµπορικής επικοινωνίας και ως ο πλέον διαδεδοµένος φορέας ανώτερης εκπαίδευσης. Χαρακτηριστικό παράδειγµα η Ακαδηµία του Βουκουρεστίου, [194] όπου, έως το 1818, η διδασκαλία όλων των µαθηµάτων γινόταν στα ελληνικά. Άξιο µνείας είναι τέλος ότι, όπως αναφέρει ο Ιω. Φιλήµων, [195] οι τρεις εκπρόσωποι του Λάµπρου Κατσώνη που συνάντησαν την Μεγάλη Αικατερίνη το 1790, µε αίτηµα την ανάληψη πρωτοβουλίας από τη Ρωσία, εµφανίστηκαν ενώπιον της, όχι ως Ρωµιοί, αλλά ως «Έλληνες, απόγονοι των Αθηναίων και των Σπαρτιατών». Από τις αρχές συνεπώς της δεκαετίας του 1790, ο όρος «Έλληνες» είχε αρχίσει να κερδίζει έδαφος, γεγονός που πρέπει να επηρέασε και τον Ρήγα για την ονοµασία της Χάρτας. *** Η ταύτιση των Βαλκανίων µε την Ελλάδα, «µεταλλάχθηκε» σταδιακά από τα µέσα του 19ου αιώνα σε µια νέα ορολογία («Ελληνική Χερσόνησος»), που χρησιµοποιήθηκε πιο έντονα στις δύο δεκαετίες που προηγήθηκαν της µικρασιατικής εκστρατείας. Μεταξύ 1900 και 1921 εντοπίζονται πέντε χάρτες µε αυτή την ονοµασία. (Εκδόσεων Σαλίβερου (1900), Φέξη (1905), Κολλάρου (1916) και δυο των Εκδ. Παπαχρυσάνθου 1906 και 1921) [196 ] Μόνο πού µε τη δηµιουργία του ελληνικού Κράτους, η έννοια του «γένους» είχε πάψει προ πολλού να είναι η ίδια, αφού είχε καταστεί συνώνυµη µε την ελληνική εθνότητα. Ουσιαστικά πρόκειται πλέον για χάρτες της «Μεγάλης Ιδέας». Ορολογία που δεν υιοθετήθηκε από κανένα ξένο χαρτογράφο ή εκδότη χαρτών, αφού είναι προφανές ότι προοριζόταν αποκλειστικά για εσωτερική κατανάλωση στην Ελλάδα. Εντύπωση προκαλεί ότι ορισµένοι χάρτες των Βαλκανίων που εκδόθηκαν στην Ελλάδα και µετά τη Μικρασιατική καταστροφή, συνεχίζουν να φέρουν την ονοµασία «Χάρτης της Ελληνικής Χερσονήσου», όπως αυτός του 1931 των «Εκδόσεων Σαλίβερος».

Academia Domnească din București - https://en.wikipedia.org/wiki/Princely_Academy_of_Bucharest 194

βλ. Ιω. Φιλήµων «Δοκίµιον ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως», Τόµος 2, Αθήνα, 1859 195

https://www.omnia.ie/index.php? navigation_function=3&europeana_query=%CE%A7%CE%91%CE%A1%CE%A4%CE %97%CE%A3+%CE%A4%CE%97%CE%A3+ %CE%95%CE%9B%CE%9B%CE%97%CE%9D%CE%99%CE%9A%CE%97%CE%A 3+ %CE%A7%CE%95%CE%A1%CE%A3%CE%9F%CE%9D%CE%97%CE%A3%CE%9 F%CE%A5 (Πρόσβαση 1.6.2021)

196

«Νέος χάρτης της Ελληνικής Χερσονήσου», 1931

Υπενθυµίζεται ότι η λέξη «Βαλκάνια» δεν ήταν καν σε χρήση το 1800, αφού ο όρος επινοήθηκε το 1808 από τον Γερµανό August Zeune και είχε γεωπολιτική κυρίως έννοια. Η ευρύτερη περιοχή της οροσειράς του Αίµου καθιερώθηκε ως Βαλκάνια το 1878, στο Συνέδριο του Βερολίνου. Προηγουµένως, η ανατολική περιοχή των Βαλκανίων ήταν γνωστή, από τους µεσαιωνικούς τουλάχιστον χρόνους, ως Rumelia. Η οροσειρά του Αίµου, αυτή καθεαυτή, είχε πάντως ήδη µετονοµαστεί σε Βαλκάνια από την αντίστοιχη τουρκική λέξη ’‘balkan’’, που σηµαίνει «δασώδης οροσειρά». Ποια ήταν επακριβώς τα βόρεια και τα νότια όρια των Βαλκανίων απετέλεσε συχνά αντικείµενο αντιπαραθέσεων και ερµηνειών. [197]. Άξιο επισήµανσης είναι παράλληλα ότι οι περισσότεροι ευρωπαϊκοί χάρτες από τον 18ο αιώνα, αναφέρουν την περιοχή ως «Ευρωπαϊκή Τουρκία».

Σήµερα, στους διεθνείς καταλόγους δηµοπρασιών και πώλησης χαρτών, η Ελλάδα περιλαµβάνεται σε µια από τις κατηγορίες «Νότια Ευρώπη», «Ανατολική Ευρώπη», «Νοτιοανατολική Ευρώπη», «Μεσόγειος», ή «Βαλκάνια». Θα είχε ενδιαφέρον µια ανάλυση του ποσοστού της κάθε κατηγορίας, αφού θα ήταν ενδεικτική της γεωγραφικής θεώρησης (perception) της χώρας µας.

197

Οροσειρά του Αίµου (Βαλκάνια)

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ 1: Είναι γνωστή η (επιεικώς) εφεκτικότητα της ελληνικής Πολιτείας να αναγνωρίσει / αποδεχθεί ότι ο Ρήγας ήταν βλαχικής καταγωγής, ενώ παράλληλα υποβαθµίζεται και η προσφορά των Βλάχων στον ένοπλο Αγώνα του 1821, περιοριζόµενη στις οικονοµικές ευεργεσίες τους. [198] Υπογραµµίζεται ότι την περίοδο της αφύπνισης του εθνικισµού, οι Βλάχοι δεν διεκδικούσαν κανένα έδαφος και η µεγάλη πλειοψηφία αυτών στον ελλαδικό χώρο δήλωναν αυτοβούλως ότι είναι µέλη της ελληνικής εθνικής κοινότητας, αλλά έχουν ως γλώσσα τα βλάχικα (ή σωστότερα την αρωµουνική [199]). Μια γλώσσα λατινογενής, η οποία όµως δεν επηρέασε τη βούληση (και το πάθος) τους για την απελευθέρωση της Ελλάδος. Οι περισσότεροι ήταν άλλωστε δίγλωσσοι. Μια ακόµα απόδειξη της καταγωγής του Ρήγα είναι το βιβλίο του Πρόκλου, έκδοση του 1561, που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη και αναφέρεται στους παλαιούς γεωγράφους. Ο Ρήγας ήταν κάτοχός του όταν ήταν µαθητής στη Ζαγορά, σε ηλικία 16-18 ετών. Υπάρχει ιδιόχειρη σηµείωση του στην οποία είχε γράψει : «Ρήγα Κυρίτζη Βελεστίνου, ατάροισι ποτί εντί και τούτο.» Σύµφωνα µε την ερµηνεία που έχει δοθεί,

198

Με λίγες εξαιρέσεις, όλοι σχεδόν οι µεγάλοι ευεργέτες της Ελλάδος ήταν Βλάχοι.

«Αρωµουνική» και «Αρωµανική» : Λέξεις που δεν περιλαµβάνονται ούτε στον αυτόµατο διορθωτή κειµένου …

199

99 σηµαίνει «Του Ρήγα του Κυρίτζη από το Βελεστίνο είναι κοντά στα άλλα και τούτο το βιβλίο» [200]. Η λέξη που µας δυσκόλεψε ήταν το ‘’ατάροισι’’ στο αρχικό γράµµα άλφα της οποίας, ο Ρήγας έχει βάλει δασεία. Δεν µπορέσαµε να βρούµε την ετυµολογία της έως ότου γράψαµε τη λέξη µε λατινικούς χαρακτήρες, προσθέτοντας πριν το πρώτο γράµµα το «h» ως πιθανή αντιστοιχία της δασείας. Η λέξη που προέκυψε είναι η ουγγρική «határos» από την οποία προέρχεται η ρουµανική «hotăr» που σηµαίνει : γειτονική, διπλανή, κοντινή. Το «ατάροισι» είναι ενδεχοµένως η βλαχική προφορά της ίδιας λέξης, πρέπει όµως τούτο να διασταυρωθεί αν είναι σωστό. Υπογραµµίζεται ότι ο λόγος για τον οποίο διερευνούµε την καταγωγή του Ρήγα δεν είναι µόνο για την απόδοση της αλήθειας στην οποία αναφερθήκαµε παραπάνω, αλλά κυρίως για να διασταυρώσουµε την άποψη του Μέρτζου που παραθέσαµε και την οποία θεωρούµε σηµαντική όσον αφορά στην επιλογή των γεωγραφικών ορίων Χάρτας (και Πίνακα).

*** ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ 2 : Σχετικά µε τον χώρο που καλύπτουν γεωγραφικά Χάρτα και Πίναξ, παραµένει επίσης η απορία γιατί δεν περιλαµβάνεται και ο Πόντος στον οποίο υπήρχε επίσης ελληνικό στοιχείο, όπως δείχνει και ο παρακάτω χάρτης της εποχής. Έτσι δεν απεικονίζεται η Οδησσός όπου µερικά χρόνια αργότερα ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρία.

βλ. Δ. Καραµπερόπουλος. Σελ. 73 Πρακτικών Συνεδρίου «Ο Ρήγας Βελεστινλής και οι βαλκανικοί λαοί». Βελιγράδι, 2003. http://karaberopoulos.gr/karaberopoulos/pdf/ peripeteies-onomatos-rhiga.pdf

200

100

Τμήμα εθνολογικού χάρτη J. Gabrys (1818) - Τα βέλη δείχνουν τις περιοχές στον Πόντο με ελληνικούς πληθυσμούς.

Το ότι δεν υπάρχει παρά µικρό µόνο ένα µικρό τµήµα του δυτικού Πόντου, είναι κατανοητό σύµφωνα µε όσα παραθέσαµε. Η γνώµη µας πάντως είναι ότι η περιοχή του Πόντου θα µπορούσε να είχε συµπεριληφθεί µέσα σε ένα ένθετο, από τα πολλά που υπάρχουν στη Χάρτα. Κατά µείζονα δε λόγο αφού και στους χάρτες του «Νέου Ανάχαρση», ο Barbié du Bocage υπάρχει αυτοτελής ο παρακάτω χάρτης του, µε αποκλειστικά µάλιστα ελληνικά τοπωνύµια.

101

Συνοψίζοντας : Ο Άνθιµος Γαζής ήταν αναµφίβολα ένα δραστήριο και ριψοκίνδυνο άτοµο, όπως το απέδειξε στην πράξη και µε την ενεργό συµµετοχή του στα πολεµικά γεγονότα του Μαίου του 1821 στη Θεσσαλία. [201] Αξιοπρόσεκτη είναι επίσης η τόλµη του σε πρωτοβουλίες που ήταν εν τη γενέσει τους. Η ίδρυση της Σχολής στις Μηλιές, ο «Λόγιος Ερµής» και η έκδοση χαρτών, δεν ήταν εύκολα εγχειρήµατα αν αναλογιστεί κανείς τους κινδύνους. Ίσως δεν έχει επισηµανθεί επαρκώς ότι ο Γαζής είχε το σθένος να εκδώσει ή να επιµεληθεί της έκδοσης συγγραµµάτων σχετικά µε τις φυσικές επιστήµες (όπως π.χ. η «Χηµική Φιλοσοφία» του A.F. Fourcroy), σε µια εποχή που η στάση της ανώτερης ιεραρχίας της ορθόδοξης εκκλησίας ήταν άκρως αρνητική, [202] φθάνοντας έως τη δίωξη όσων τις διέδιδαν. [203] Είναι αξιοσηµείωτο ότι, παρότι κληρικός, ο Γαζής επιµελήθηκε κι εξέδωσε τρία µόνο εκκλησιαστικά βιβλία.

Η γνώµη του Κ. Μαρξ για τους Θεσσαλούς δεν ήταν πολύ κολακευτική : «Οι Θεσσαλοί είναι ένα δειλό και άψυχο σώµα του πληθυσµού που δεν τόλµησε να εξεγερθεί ούτε το 1821» Γράφτηκε από τον Μαρξ µε αφορµή τις αποτυχηµένες εξεγέρσεις το 1854 σε Ήπειρο, Μακεδονία και Θεσσαλία, σε ανταπόκρισή του που δηµοσιεύτηκε στο φύλλο της 29ης Μαρτίου 1854 της εφηµερίδας ‘’New York Tribune’’. Το σχετικό απόσπασµα έχει ως εξής : ’‘Τhe occupants of the plains of Thessaly, who form the only compact Greek community still living under Turkish supremacy, are more afraid of their compatriots than of the Turks themselves. It is not to be forgotten that this spiritless and cowardly body of population did not dare to rise even at the time of the Greek war of independence.’’ 201

Ενδεικτικό του ότι τόσο o Ρήγας, όσο και ο Γαζής, εξακολουθούν, έως και σήµερα, να µην είναι «δηµοφιλείς» στην εκκλησία και στους συντηρητικούς κύκλους, είναι ότι στο Δήµο Αθηναίων οι δυο οδοί που φέρουν το όνοµά τους (από το 1884, επί δηµαρχίας Δ. Σούτσου), µετά βίας υπερβαίνει ο καθένας τα 100 µέτρα µήκους … (ΣΗΜ : Η οδός Riga οd Fere στο Βελιγράδι είναι µήκους 350 µέτρων). 202

«Η αρνητική στάση της ανώτατης ιεραρχίας του πατριαρχείου απέναντι στις έννοιες της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας των Ελλήνων, εντοπίζεται, µέσα από τις πρωτότυπες πηγές, τόσο στις αντεπαναστατικές εγκυκλίους της περιόδου 1798-1821 και τον αφορισµό των Επαναστατών, όσο και στις βίαια αντιδιαφωτιστικές πρακτικές που εκφράστηκαν µέσα από επιστολές, συγγραφικά έργα, καύσεις διαφωτιστικών έργων στην Κωνσταντινούπολη, τις διώξεις των Φυσικών Επιστηµών …» βλ. https:// www.news247.gr/koinonia/anaviosi-diagonismoy-poia-einai-ta-deina-poy-prokalese-iekklisia-to-1821.8030656.html (Πρόσβαση 1.6.2021)

203

Να σηµειωθεί ότι κατά τη χρονική περίοδο γενικότερα µια θεαµατική αύξηση των ελληνικών έχουµε 749 τίτλους εκδοθέντων βιβλίων (Κατά 1801-1820 ο αριθµός αυτός υπερδιπλασιάζεται σε [204]

102 που έδρασε ο Γαζής, παρατηρείται εκδόσεων : Ενώ µεταξύ 1776-1800 µέσον όρο 31 ανά έτος), µεταξύ 1464. (Κατά µέσον όρο 73 ανά έτος)

Στη διάρκεια του βίου του ο Γαζής έγινε συχνά στόχος επιθέσεων, µεταξύ των οποίων και από τον εξάδελφό του Γρ. Κωνσταντά, ο οποίος του απέδωσε βαρύτατες κατηγορίες και χαρακτηρισµούς. [205] Η πρώτη εκτίµηση για τον Γαζή είναι ότι κινήθηκε στη σκιά του Ρήγα και του Κοραή. Δεν διέθετε το επαναστατικό πνεύµα του πρώτου, ούτε τις γνώσεις του δεύτερου. Ούτε οι σπουδές του ήταν εφάµιλλες των Ρήγα και Κοραή που κατάγονταν από πλούσιες οικογένειες εµπόρων. Ήταν ένα αυτοδηµιούργητο άτοµο που ασχολήθηκε µε πολλά, χωρίς να παράξει κάποια µεγάλη ιδέα ή να συγγράψει κάτι σηµαντικό πέραν του τρίτοµου Λεξικού του της ελληνικής γλώσσας [206]. Κάνοντας όµως τον τελικό απολογισµό των δραστηριοτήτων του, διαπιστώνουµε ότι η συνολική προσφορά του ήταν µεγάλη και για το λόγο αυτό συγκαταλέγεται δίκαια µεταξύ των «Δασκάλων του Γένους», µε το όνοµα του να αναφέρεται συνήθως από τους ιστορικούς στα πρώτα 3-4 των του «νεοελληνικού διαφωτισµού». Για να σταθµίσουµε πάντως καλύτερα τη συµβολή του Γαζή, πρέπει να λάβουµε υπόψη τα στενά όρια µέσα στα οποία µπορούσε να δράσει λόγω της στάσης του

βλ. Καπατζα Βαλ. «Η επίδραση της γαλλικής σκέψης στους έλληνες διαφωτιστές», Διδακτορική Διατριβή, Φιλοσοφική Σχ. Παν/µιου Θεσσαλονίκης, 2000 204

Ο Γρ. Κωνσταντάς έγραψε στη διαθήκη του το 1824 τα εξής : «Τα δε βιβλία (ΣΗΜ : της Σχολής στις Μηλιές) όσα έχουν σηµείον ότι είναι εδικά του, (ΣΗΜ : δηλ του Γαζή) µ’ όλον όπου και αυτά είναι αγορασθέντα τα περισσότερα από συνδροµές φιλογενών (…) ας τα πάρη δια να µη µείνει µίασµα αυτού εις το σχολείον, ουδέ µετοχή ουδεµία.» (Χατζηφώτης σελ. 87-88). Τελικά, τα βιβλία αυτά, στα οποία πιθανόν να συµπεριλαµβάνονταν και χάρτες, παρέµειναν στη Σχολή στις Μηλιές, η βιβλιοθήκη της οποίας συλήθηκε σταδιακά, µε αποτέλεσµα από 7.000 τόµους, να αποµείνουν το 1893, µόνο 2.500. (Χατζηφώτης, σελ. 91, ο οποίος επικαλείται σχετική µαρτυρία του Ζ. Εσφιγµενίτη που δηµοσιεύθηκε στο περιοδικό «Προµηθεύς» το 1893). 205

Το λεξικό της ελληνικής γλώσσας του Γαζή (που ανατυπώθηκε το 2001 από τις εκδόσεις «Πρωτοπορία»), είχε δεχθεί σφοδρή (και ενίοτε ειρωνική) κριτική από τον Κοραή για τα λάθη που περιείχε.

206

103 ιερατείου του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης που αντιδρούσε σφοδρά στον ευρωπαϊκό Διαφωτισµό. [207] Επισηµαίνεται ότι όχι µόνο το Πατριαρχείο, αλλά κι ένα σηµαντικό επίσης τµήµα του λαού, έβλεπε την πολιτιστική επίδραση της Δύσης ως απειλή. «Οι περισσότεροι από τους λόγιους εκπροσώπους του («ελληνικού διαφωτισµού») είτε αποµακρύνθηκαν από τις σχολές που δίδασκαν (Γρ. Κωνσταντάς), είτε είδαν τα βιβλία τους να καίγονται δηµόσια (Κοραής). Οι περιπτώσεις των θρησκευτικών διώξεων του Θ. Καΐρη, του Ανδ. Λασκαράτου και του ποιητή Π. Συνοδινού, που έγιναν δεκτές µε ενθουσιασµό από το κοινωνικό σώµα, συνιστούν τεκµήρια του ασυµβίβαστου και επιβεβαίωσαν το χάσµα µεταξύ της ελληνικής και της ευρωπαϊκής παράδοσης.» [208] Όπως πολύ εύστοχα έχει επισηµανθεί από την καθηγήτρια Ε. Σκοπετέα «Εκεί που κατά τα τέλη του 18ου αιώνα, το έργο του φωτισµού του Γένους προχωρούσε µε ρυθµό αλµατώδη, έξαφνα, κατ’ ατυχία των ηµετέρων λογίων, ξέσπασε η γαλλική επανάσταση. Ηµάρτανον οι καιροί.» [209] Παραθέτουµε ένα ακόµα απόσπασµα της ίδιας, που φρονούµε ότι - χωρίς να κατονοµάζεται ο Γαζής - εξηγεί µε σαφήνεια σε ποιο από τα δυο στρατόπεδα ανήκε : «Ο ελληνικός διαφωτισµός γεννιέται αρκετές δεκαετίες πριν τη γαλλική επανάσταση και η αντίθεση που είχε προλάβει ως τότε να εκδηλωθεί δεν ήταν αντίθεση µεταξύ εκκλησίας και αποστόλων της εκκοσµίκευσης, αλλά αντίθεση µεταξύ προοδευτικών και αντιδραστικών δυνάµεων στους κόλπους της ίδιας της εκκλησίας.» [210]. Ας µην ξεχνάµε ότι, αντίθετα µε τη Γαλλία, δεν παρατηρήθηκε στην Ελλάδα της εποχής, κανείς άξιος λόγου αντικληρικαλισµός. Η συνεισφορά του Γαζή στη χαρτογραφία είναι αναντίρρητα σηµαντική. Οι εκδόσεις χαρτών, συνέβαλαν τα µέγιστα από εκπαιδευτικής άποψης και όχι µόνο. Ο ίδιος ενστερνιζόταν το σχόλιο του Μελετίου και το περιέλαβε στον πρόλογο της ανατύπωσης του βιβλίου του το 1807 : «Η Γεωγραφία και η Ιστορία, όχι µόνον στολίζουσι τον άνθρωπον, αλλά και τον αποκαθιστάνουσι τω όντι πολίτην και ωφέλιµον εις την πολιτικήν Κοινωνίαν. Η µεν Γεωγραφία χειραγωγούσα και περιφέρουσα αυτόν Όπως αναφέρει και ο Γ. Κορδάτος στην «Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας 1453-1961», Εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα, 1983, το Πατριαρχείο ήταν αντίθετο και µε την εκµάθηση των αρχαίων ελληνικών, επειδή οι Διαφωτιστές στη Δύση απέδιδαν στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς ιδιαίτερη σηµασία. 207

https://el.wikipedia.org/wiki/ %CE%9D%CE%B5%CE%BF%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE% B9%CE%BA%CF%8C%CF%82_%CE%94%CE%B9%CE%B1%CF%86%CF%89%CF %84%CE%B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82 (Πρόσβαση 1.6.2021) 208

βλ. πρώτη παράγραφο 10σέλιδου δακτυλογραφηµένου κειµένου της Ε. Σκοπετέα «Ελληνικός διαφωτισµός : Μια προβληµατική µαθητεία στη Δυτική Ευρώπη»- https:// www.lit.auth.gr/sites/default/files/documents/skopatea_ellinikos_diafotismos.pdf (Πρόσβαση 1.6.2021) 209

op.cit. σελ.3

210

Α π ό σ πα σ µ α α π ό ονόµατα Σουλτάνων στη Χάρτα του Ρήγα

5. Αν και η απεικόνιση του γεωγραφικού χώρου είναι απηρχαιωµένη, χάρις στην ισορροπία και στη λιτότητά του (χωρίς δηλ. την πληθώρα των διακοσµητικών στοιχείων της Χάρτας), ο Πίναξ δίνει µια ευδιάκριτη εικόνα της Ελλάδος και των Βαλκανίων, επιτυγχάνοντας έτσι το στόχο του Γαζή, που θεωρεί τη Γεωγραφία απαραίτητο εργαλείο µάθησης. *** Ευνόητο είναι ότι οι παραπάνω παράµετροι και συµβολισµοί, δεν θα µπορούσαν να εκπορεύονται από τον Μüller, γι αυτό και είναι τουλάχιστον απλοϊκό να υποβαθµίζεται η συµβολή του Γαζή στη διαµόρφωση της φυσιογνωµίας του Πίνακα. O µη «εκκωφαντικός» Πίναξ (σε περιεχόµενο, διαστάσεις και επαναστατικούς συνειρµούς) δεν είχε την «επικοινωνιακή» επιτυχία της Χάρτας. Ούτε διαθέτει το Ανθ. Γαζής (Εκδ.) «Μελετίου Γεωραφία παλαιά και νέα». Τύποις Πάνου Θεοδοσίου. Βενετία, 1807.

211

104 από τόπον εις τόπον, τω δείχνει όλην την σφαίραν της Γης επί της οποίας κατοικούµεν … » [211] Όσον αφορά στον Πίνακα, φρονούµε ότι είναι ένας ιδιαίτερος χάρτης, µε πολλαπλές αναγνώσεις : 1. Είναι ο πρώτος χάρτης της Ελλάδος και των Βαλκανίων µε ελληνικούς χαρακτήρες, µε καθαρά δυτική µορφή, σε απόλυτη αντιστοιχία µε τους ευρωπαϊκούς χάρτες της εποχής του. Ο πρώτος του είδους του στα Βαλκάνια. 2. Είναι ένα έργο που αποτίει φόρο τιµής στη Χάρτα, λειτουργώντας ενισχυτικά στο θυµικό των Ελλήνων και συγχρόνως καθιστά σαφές ότι η ελευθερία θα ανακτηθεί µόνο εάν οι υπόδουλοι στηριχθούν αποκλειστικά στις δικές τους δυνάµεις. Οι συµβολισµοί του στην προµετωπίδα έχουν έντονο «εθνεγερτικό χαρακτήρα». 3. Υπενθυµίζει ότι Ελλάδα δεν είναι µόνο τα Βαλκάνια, αλλά και η Κύπρος και ότι στο παρελθόν υπήρξε και η Μεγάλη Ελλάδα που απουσιάζει επίσης από το χάρτη του Ρήγα. 4. Μολονότι ο Γαζής αφαιρεί πλήθος αναφορών του Ρήγα στην αρχαία Ελλάδα (όλες τις επιπεδογραφίες µαχών Μαραθώνα Πλαταιών, τα 161 αρχαία και µεσαιωνικά νοµίσµατα κλπ), ο Πίναξ είναι ένας αµιγώς ελληνικός χάρτης. Δεν υπάρχουν σε αυτόν τα ονόµατα Ρωµαίων αυτοκρατόρων και Σουλτάνων, που περιέχονται στη Χάρτα, ούτε άλλα στοιχεία ξένα προς την Ελλάδα.

105 συγκινησιακό στοιχείο που συνδέεται µε το όραµα, και τη θυσία του Ρήγα. Είναι όµως ένας χάρτης που επετέλεσε το σκοπό του, ανεξαρτήτως του ότι για τους λόγους και τις συγκυρίες που εκθέσαµε, ήταν τελικά ένας «άτυχος» χάρτης, µε την έννοια ότι δεν είχε ευρεία διάδοση. «Ατυχία» στην οποία οφείλει την εξαιρετική σπανιότητά του σήµερα …

Λεπτοµέρεια από τον Πίνακα (Δευκαλίων και Πύρρα)

106

ΑΛΛΕΣ ΠΙΘΑΝΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΠΑΝΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ. 1. Όσον αφορά στην α’ έκδοση του 1800, υπάρχει ένα νέο στοιχείο που ίσως εξηγεί, σε ένα βαθµό, τον µικρό αριθµό των αντιτύπων που υπάρχουν. Το Σεπτέµβριο του 2020 πληροφορηθήκαµε την ύπαρξη ενός αντιτύπου του Πίνακα στη Βιβλιοθήκη της Ακαδηµίας της Ρουµανίας. Από πρόχειρη φωτογραφία, διαπιστώσαµε µε έκπληξη ότι το 5ο φύλλο του χάρτη έχει επικολληθεί στο ύφασµα … ανάποδα. Έτσι η Εύβοια βρίσκεται κάτω από την Κέρκυρα και η Κεφαλονιά κοντά στο σηµείο όπου θα πρέπει να ήταν το Πήλιο. Το πιο εντυπωσιακό όµως είναι ότι τα άκρα του φύλλου 5 εφάπτονται σχεδόν … αρµονικά (!) µε τα γειτονικά φύλλα (2, 3, 4, 6, 7 + 8) Αν κάποιος δεν γνωρίζει το σχήµα της Ελλάδος, δύσκολα θα παρατηρήσει το λάθος. Εάν συνέβη το ίδιο σε περισσότερα αντίτυπα, αυτά µάλλον δεν κυκλοφόρησαν στο εµπόριο και ενδεχοµένως καταστράφηκαν ως άχρηστα, αφού η αποκόλληση του κεντρικού φύλλου, θα ήταν δύσκολα διορθώσιµη. Για αυτό µάλλον και δεν επιχειρήθηκε επί δυο και πλέον αιώνες.

Η λάθος επικόλληση στο ρουµανικό αντίτυπο

107 2. Όσον αφορά στη β’ έκδοση, είναι ενδιαφέρον ότι σε κείµενό του ο Γ. Τόλιας αναφέρει ότι το 1846 το Ελληνικό Κράτος αποφάσισε να εκποιήσει 88 αντίτυπα του Πίνακα από τη δεύτερη έκδοση. Εάν η εκποίηση ήταν επιτυχής, θα πρέπει να υπήρχαν σήµερα περισσότερα αντίτυπα του 1810, ιδίως στην Ελλάδα, αφού απετέλεσαν ιδιοκτησία του Δηµοσίου. Είναι συνεπώς λογικό να υποθέσουµε ότι η πλειονότητα (ή το σύνολο) των αντιτύπων αυτών θα πρέπει να καταστράφηκαν πριν πωληθούν.

Δεδοµένου ότι κατά τη δεκαετία 1840-1850 η ελληνική οικονοµία διήρχετο µια από τις χειρότερες περιόδους, η αναγγελία πώλησης του Πίνακα το 1846 είχε, µάλλον, ελάχιστη απήχηση στο αγοραστικό κοινό. Ο Πίναξ ήταν άλλωστε ένας παλαιός πλέον χάρτης, χωρίς ιδιαίτερη πλέον συναισθηµατική αξία, αφού η Ελλάδα δεν ήταν πια υπόδουλη. Ούτε είχε κάποια συλλεκτική αξία αφού είχε εκδοθεί 3-4 δεκαετίες πριν. Επειδή ο αριθµός των δηµοσίων κτηρίων στην Αθήνα το 1846 ήταν µικρός, τα 88 αντίτυπα ενδέχεται να διετίθεντο προς πώληση από το Βασιλικό Τυπογραφείο και Λιθογραφείο, που είναι η πιο συναφής µε το αντικείµενο δηµόσια Αρχή. Αν τούτο ευσταθεί, τότε τα 88 αντίτυπα, ίσως σάπισαν στα «κάθυγρα υπόγεια του κτηρίου» [212], όπου είχε µεταφερθεί από το 1844 η βιβλιοθήκη του Τυπογραφείου ή αποτεφρώθηκαν στην πυρκαγιά που κατέστρεψε το κτήριο το 1853. Τα ανωτέρω αποτελούν υπόθεση εργασίας, που εδράζεται κυρίως στη διαπίστωση ότι τα σωζόµενα αντίτυπα της δεύτερης έκδοσης (του 1810) είναι ελάχιστα, σε σχέση µε εκείνα της πρώτης.

Για την ιστορία του Βασιλικού Τυπογραφείου βλ. http://www.arxaiologia.gr/assets/media/PDF/ migrated/967.pdf

212

108

Η ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ. Το 2019 εκπλειστηριάστηκαν από τον «Οίκο Δηµοπρασιών Βέργος» δυο χάρτες του Γαζή. Ο «Πίναξ της Ευρώπης» (Μάρτιος 2019) και ο «Άτλας» (Ιούνιος 2019). Και οι δυο βρήκαν αγοραστή στην ίδια τιµή των 40.500 ευρώ ο καθένας. [213] Στις δηµοπρασίες δεν έλαβε µέρος το Ελληνικό Κράτος ή άλλος δηµόσιος φορέας. Επισηµαίνεται ότι ένα αντίτυπο του «Άτλαντα» είχε αγοραστεί το 2000 από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστραλίας, [214] που τον απέκτησε µάλιστα τότε σε πολύ προσιτή τιµή. Οι τιµές για τους δυο χάρτες του Γαζή το 2019 δεν ήταν υψηλές και τούτο οφείλεται µάλλον στην οικονοµική συγκυρία της χώρας. Για τον ίδιο µάλλον λόγο, πουλήθηκε το 2016 ένα αντίτυπο της Χάρτας έναντι µόνο 53.000 ευρώ, ενώ 19 χρόνια προηγουµένως (το 2000), ένα άλλο αντίτυπο είχε πουληθεί 28.2 εκ. δρχ, ήτοι 83.000 ευρώ, [215] που αποπληθωρισµένα αντιστοιχούν (σε τιµές του 2016) σε ποσό άνω των 100.000 ευρώ, δηλαδή τιµή διπλάσια περίπου εκείνης του 2016. Με γνώµονα τους παραπάνω πρόσφατους πλειστηριασµών και δεδοµένης της σπανιότητας του Πίνακα, η εµπορική του αξία ίσως να είναι σήµερα εφάµιλλη εκείνης της Χάρτας, αν και η υπόθεση αυτή είναι θεωρητική, αφού δεν προκύπτει να υπήρξε κατά το παρελθόν δηµοπράτηση έστω και ενός αντιτύπου στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό. Ένδειξη ότι τα τυχόν αντίτυπα, σε χέρια ιδιωτών, πρέπει να είναι ελάχιστα. Σε κάθε περίπτωση, ο Πίναξ θα παραµείνει ένας πολύ σπάνιος χάρτης, αφού τα γνωστά σωζόµενα αντίτυπά του είναι πέντε φορές λιγότερα από εκείνα της Χάρτας. [216] Διαπίστωση όχι αυτονόητη πριν λίγες δεκαετίες, όταν δεν είχε ερευνηθεί σε βάθος, σε ποιες βιβλιοθήκες του εξωτερικού υπάρχουν αντίτυπα των δυο χαρτών, έρευνα που διευκολύνθηκε τα µέγιστα από την ψηφιοποίηση των καταλόγων τους και την ταχεία επικοινωµ

https://www.vergosauctions.com/index.php?option=com_virtuemart&view=categories&virtuemart_category_id=1&Itemid=120 213

https://catalogue.nla.gov.au/Record/507570? ookfor=map%20anthimos&offset=1&max=1 (Πρόσβαση 1.6.2021) 214

Τα αντίτυπα της Χάρτας του 2000 και του 2016 πωλήθηκαν επίσης από τον «Οίκο Βέργου». 215

Σύµφωνα µε καταµέτρηση του 2017, τα αντίτυπα της Χάρτας είναι 56 βλ. https://ethessalia.gr/nea-stichia-gia-ti-charta-tou-riga/ - (Πρόσβαση 1.6.2021)

216

109 Δεν φαίνεται να υπάρχει κάποια πρωτογενής µαρτυρία για τυχόν συνάντηση στη Βιέννη, στο Βουκουρέστι ή αλλού, µεταξύ Ρήγα και Γαζή. Η µόνη αναφορά, η οποία όµως είναι αόριστη, είναι του Γ. Λαΐου, στα µέσα του περασµένου αιώνα. [217] Ούτε προκύπτει κάποια ανταλλαγή επιστολών µεταξύ των δυο ανδρών, µολονότι αµφότεροι ήταν πολυγραφότατοι. Επίσης µολονότι ο Γαζής είχε εντονότατο ενδιαφέρον για την χαρτογραφία, δεν γνωρίζουµε κάποιο σχόλιό του για τη Χάρτα του Ρήγα.

Λιθογραφία 1930, εκδ. «Άγκυρα» (Σχέδιο Νείρος, διαστ. 70Χ50 εκ.)

Γ. Λάιος «Ο Ελληνικός Τύπος στη Βιέννη», όπου αναφέρει (σελ.39) : «(Ο Γαζής) πιθανόν να είχε πάρει το έναυσµα (για την έκδοση του Λόγιου Ερµή) από τότε που έφτασε για πρώτη φορά στη Βιέννη το 1797 και ήρθε σε επαφή µε τον Ρήγα και τους αδερφούς Μαρκίδες Πούλιου.» - ΣΗΜ : Η ίδρυση του Λόγιου Ερµή έγινε µε την προτροπή του Κοραή προς τον Γαζή.

217

Ακροτελεύτια :

110

1. Έντονη υπήρξε το 2015 η κριτική του Προέδρου της «Επιστηµονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών - Βελεστίνου Ρήγα» Δ. Καραµπερόπουλου [218] προς το Δ/ντή του Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών Γ. Τόλια, επειδή ο τελευταίος εξέφρασε την άποψη ότι «οι εκδόσεις στις οποίες προέβη ο Ρήγας κατά τους τελευταίους µήνες του βίου του, δεν έχουν τον χαρακτήρα ενός ενιαίου συγκροτηµένου πολιτικού και µορφωτικού προγράµµατος, παρόλο που αυτό υποστηρίζεται από τους περισσότερους µελετητές…» και ότι «ένα (επαναστατικό) πρόγραµµα χρειάζεται ενιαία σύλληψη, επιτελικό σχεδιασµό, ειδική στόχευση και µακρόχρονη εκτέλεση.» Είναι µια οπτική που δεν στερείται επιχειρηµάτων. Ο συγγραφέας εκφράζει εξάλλου σκέψεις που δηµιουργήθηκαν και στον γράφοντα. Ίσως ο Γαζής να συµµεριζόταν µάλιστα ορισµένες από τις παραπάνω κρίσεις κατά την κατασκευή του Πίνακα και το «Επιδ.[-ιορθωθείς]» που αναγράφεται στην προµετωπίδα, ενδέχεται να µην περιορίζεται τελικά µόνο στις διορθώσεις τοπωνυµίων και ακτογραµµών της Χάρτας, αλλά να εµπεριέχει και µια έµµεση κριτική σε κάποιες υπερβολές της, που ούτως ή άλλως ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά της ενθουσιώδους / επαναστατικής προσωπικότητας του Ρήγα. Υπόθεση που εξηγεί γιατί στον Πίνακα έχουν αφαιρεθεί όλα τα ένθετα της Χάρτας. Μεταξύ των οποίων και το ένθετο του φύλλου 4 [219] στο οποίο απεικονίζονται οι Φερές, (Βελεστίνο). [220] Θεωρούµε ως δεδοµένο ότι ως κληρικός, ο Γαζής δεν συµµεριζόταν στον ίδιο βαθµό µε τον Ρήγα όλες τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, οι θέσεις (και οι πράξεις) της οποίας έναντι (ή σωστότερα : κατά) της θρησκείας είναι γνωστές. [221]

Δ. Καραµπερόπουλος «Ένας όψιµος, άδικος επικριτής του Επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή», Επιστηµονική Εταιρεία Μελέτης Φερών Βελεστίνου Ρήγα, 2015. 218

βλ. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/ 5/59/%CE%A7%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B1_%CF%84%CE%BF%CF%85_% CE%A1%CE%AE%CE%B3%CE%B1_-_1797__%CE%A6%CF%8D%CE%BB%CE%BB%CE%BF_4.pdf (Πρόσβαση 1.6.2021) 219

Σύµφωνα µε την Μ. Παζαρλή : «Δεν είναι τυχαία η τοποθέτηση της Αθήνας (στη Χάρτα) στην τιµητική θέση δίπλα στον τίτλο, ούτε η τοποθέτηση του Βελεστίνου κοντά στην Αθήνα – πρόκειται για ένα τρυκ πρόκλησης της προσοχής του αναγνώστη.» - βλ. Μ. Παζαρλή, Ρήγα Βελεστινλή, Χάρτα της Ελλάδος : Η Εποχή, ο Χάρτης, η Επανάσταση - https://classroom.onassis.org/pluginfile.php/560/mod_page/content/10/006_Symbols.pdf?time=1608548341693 (Πρόσβαση 1.6.2021) 220

Χαρακτηριστική η φράση του Γαζή σε τεύχος του «Λόγιου Ερµή» του 1815 στο οποία γράφει : «Και τη αληθεία τότε ευδοκιµήσει το γένος, όταν οι Ιερείς φιλοσοφήσωσιν ή οι φιλόσοφοι ιερατεύσωσιν.» βλ. άρθρο καθ. Μιχ. Μερακλή ( https://cognoscoteam.gr) - Πρόταση που µάλλον δεν συνάδει µε το πνεύµα της Γαλλικής Επανάστασης.

221

111

Επιπεδογραφία Φερών

2. Στο βιβλίο αυτό και µολονότι τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες καταβάλλεται ιδιαίτερη προσπάθεια, ιδίως από την «Επιστηµονική Εταιρία Φερών-Βελεστίνου», να χρησιµοποιείται ο όρος «Ρήγας Βελεστινλής» και όχι «Ρήγας Φεραίος» επειδή ο Ρήγας υπέγραφε ως Βελεστινλής και ποτέ ως Φεραίος, επιλέξαµε να δώσουµε την πρωτοκαθεδρία στο «Φεραίος» και όχι στο «Βελεστινλής», επειδή αυτή είναι η ονοµασία που έχει καλώς ή κακώς παγιωθεί στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. [222] [223] Δεν µας απασχολεί το ότι η προέλευση και η ετυµολογία της λέξης Βελεστίνο είναι (πρώτο-) σλαβική, θεωρούµε πάντως υπερβολικό τον ζήλο που καταβάλλεται από ορισµένους ώστε να επικρατήσει αποκλειστικά ο όρος αυτός. Για το σκοπό αυτό προβάλλονται ευφάνταστες ετυµολογικές «ελληνοπρεπείς» ερµηνείες όπως το ότι το «Βέλες» είναι

Σηµειωτέον ότι στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας αναγράφεται ως ‘’Κonstantinos Rígas’’ βλ. https://data.bnf.fr/en/15335668/konstantinos_rigas/ 222

Στο κέρµα των 10 λεπτών του ευρώ, που κυκλοφορεί και που συνεχίζει να παράγεται κάθε χρόνο, αυτή είναι η ονοµασία που αναγράφεται.

223

112 παραφθορά του αρχαίου «Φερές» και όχι της οµώνυµης σλαβικής θεότητας. [224] [225] Οι φωτογραφίες που παρατίθενται µαρτυρούν την πολιτισµική τους προέλευση. Ούτε επίσης µας «ενοχλεί» η κατάληξη -λής, (Βελεστιν-λής) που είναι τουρκική και δηλώνει τόπο καταγωγής (= αυτός που είναι από κάπου). Η προσπάθεια «επιβολής» του «Βελεστινλής» ίσως οφείλεται σε τοπικιστικά κίνητρα.

Τα αρχαιολογικά ευρήµατα στο Βελεστίνο που βρίσκονται στο Πανεπιστήµιο του Princeton

Εξ ου και η πόλη Veles στη Β. Μακεδονία, 110 χλµ βόρεια από τα σύνορα µε την Ελλάδα. Για τη θεότητα Veles βλ. και τα εξής : «Ο Βέλες: (Велесъ), γνωστός και ως Βόλος, είναι από τις λίγες σλαβικές θεότητες που λατρευόταν σε όλα τα σλαβικά έθνη Ήταν ο θεός των κτηνοτρόφων και των αγροτών. Στα µέσα του 10ου αιώνα ο Βλαδίµηρος ο Α’ είχε στήσει στο Κιέβο επτά αγάλµατα θεών και αυτό του Βέλες είχε στηθεί σε ξεχωριστή θέση στην αγορά της πόλης, κάτι που δείχνει ότι η λατρεία του συνδεόταν και µε το εµπόριο. Η ξεχωριστή λατρεία του Βέλες είναι σήµερα ζωντανή στην τοπογραφία : χωριά και πόλεις στα πεδινά, έλκουν τ' όνοµά τους από τον Βέλες.» (ΣΗΜ : Το Βελεστίνο έχει υψόµετρο 120 µ.) Πηγή : Wikipedia. 224

Πουθενά πάντως σε ελληνικές πηγές δεν έχουµε δει κάποια άξια λόγου αναφορά στα 20 σλαβικά αρχαιολογικά ευρήµατα του 7ου περίπου αιώνα µ.Χ. που βρέθηκαν στις Φερές το 1924 και που - άγνωστο πως - βρίσκονται έκτοτε στο Μουσείο Τέχνης του Παν/µίου του Princeton. https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Velestino_Hoard,_20_plaques,_Northern_Greece,_Slavic,_7th-9th_centuries,_lead _and_bronze_-_Princeton_University_Art_Museum_-_DSC06709.jpg. (Πρόσβαση 1.6.2021) 225

113

3. Στο Κεφ. «Η σωστή και η λάθος αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους συν άλλες διαφορές», αναφερθήκαµε στο ενδεχόµενο η Χάρτα Τύπου Β να εκδόθηκε, όχι το 1797, αλλά µετά την έκδοση του Πίνακα το 1800. Ερευνώντας την πιθανότητα αυτή, εντοπίσαµε ένα κείµενο του καθηγητή Ευ. Λιβιεράτου [226] στο οποίο διατυπώνονται οι εξής πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις : «Αποτελούν άραγε τα αντίτυπα της έκδοσης του τύπου-Α δοκίµια της Χάρτας, που κυκλοφόρησαν όµως µόνο στον ελληνικό χώρο, πριν τις διορθώσεις και τις προσθήκες στα αντίτυπα του τύπου-Β, τα οποία ακολούθησαν και αποτελούν σήµερα την πλέον πολυάριθµη τυπολογία αντιτύπων που σώζονται εντός Ελλάδος και αποκλειστικά στο εξωτερικό; Πού οφείλεται το γεγονός ότι τα αντίτυπα του τύπου-Β, για όσα από αυτά διαθέτουµε στοιχεία κτήσης (όπως για αυτά που βρίσκονται στο εξωτερικό, π.χ. Λονδίνο, Παρίσι και για µερικά του εσωτερικού), γνωρίζουµε ότι αποκτήθηκαν από τους κτήτορές τους περί τα µέσα του 19ου αι.; [227] Τι απέγιναν άραγε οι χάλκινες µήτρες των δώδεκα φύλλων της Χάρτας που χάραξε ο Franz Müller στη Βιέννη; Τι µπορεί να δείξει µια επιστηµονική χρονολόγηση του χαρτιού στο οποίο τυπώθηκαν τα αντίτυπα του τύπου-Α και του τύπου-Β; » [228] Κατά τη γνώµη µας, ο Ευ. Λιβιεράτος αφήνει ανοικτό το ενδεχόµενο να υπήρξε και µια µεταγενέστερη εκτύπωση της Χάρτας, όχι αµέσως µετά την εκτύπωση της τύπου-Α το 1797. Γι αυτό και διερωτάται «τι απέγιναν οι χάλκινες µήτρες της Χάρτας» και εάν είναι δυνατή «η χρονολόγηση του χαρτιού στο οποίο τυπώθηκαν». Προσθέτοντας ότι όλες οι µεγάλες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες έχουν αντίτυπα τύπου-Β. Συνεπώς δεν αποκλείεται η υπόθεση που κάναµε µε έναυσµα τους δυο τύπους γραφής του Αιγαίου Πελάγους. Δηλαδή οι διορθώσεις της Χάρτας τύπου-Β να έγιναν µετά την έκδοση του Πίνακα από τον Γαζή, ήτοι µετά το 1800. Πως θα µπορούσε να τεκµηριωθεί αυτό ; Μόνο εάν αναλύοντας τις διορθώσεις και προσθήκες του Πίνακα, βρίσκαµε απτές αποδείξεις ότι ο Γαζής είχε νέες πληροφορίες και νέα στοιχεία που ενδεχοµένως προέκυψαν µεταξύ 1797 και 1800 και συνεπώς δεν θα µπορούσαν να ήταν σε γνώση του Ρήγα. Στην ερώτηση γιατί στις Χάρτες τύπου-Β δεν υπάρχουν οι βελτιώσεις στις ακτογραµµές που έγιναν από τον Γαζή στον Πίνακα, η απάντηση είναι ότι δεν ήταν εφικτό, καθότι θα προϋπέθετε την ολική επαναχάραξη της χάλκινης µήτρας της Χάρτας, κάτι που αποδεδειγµένα δεν συνέβη αν συγκρίνουµε τις Χάρτες τύπου-Α και τύπου-Β.

Ευ. Λιβιεράτος «H Xάρτα του Ρήγα Βελεστινλή, ελκυστική όσο ποτέ στον ψηφιακό 21ο αιώνα !» -βλ. https://www.topo.auth.gr/greek/ORG_DOMI/EMERITUS/TOMOS_ARABELOS/The_apple%20pdf/2-03%20Livieratos.pdf (Πρόσβαση 1.6.2021) 226

Σε άλλο του κείµενο ο Ευ. Λιβιεράτος αναφέρει ότι η Χάρτα αποκτήθηκε από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας το 1847 και από την British Library το 1851. 227

ΣΗΜ : Οι έντονοι χαρακτήρες στο κείµενο είναι δικοί µας)

228

114 Αντίθετα, η προσθήκη τοπωνυµίων, φράσεων (όπως αυτή για την «καταποντισµένη πόλη» στην οποία ήδη αναφερθήκαµε) ή µικρών διορθωτικών παρεµβάσεων (όπως π.χ. η αλλαγή ροής ενός ποταµού) ήταν εύκολη τεχνικά : Κάλυψη µε κερί ή άλλο υλικό των τοπωνυµίων που έπρεπε να απαλειφθούν ή διορθωθούν και χάραξη στη µήτρα νέων τοπωνυµίων και φράσεων που δεν υπήρχαν προηγουµένως. Με µια πιο σχολαστική µατιά στη φράση : «Φαίνεται µια καταποντισµένη πόλις εις την Θάλασσαν» θα παρατηρήσουµε ότι η χάραξη της είναι αρκετά συµπιεσµένη («στριµωγµένη») και συνεπώς όχι τόσο ευανάγνωστη. Ένδειξη ότι πιθανόν προστέθηκε (χαράχθηκε) εκ των υστέρων. Τέλος, η παραπάνω υπόθεση απαντά και στην έκδηλη απορία γιατί ο χαρτογράφος και φιλέλληνας Barbié du Bocage είχε στη συλλογή του ένα αντίτυπο του Πίνακα, όχι όµως και ένα αντίτυπο της Χάρτας του Ρήγα, παρότι οι χάρτες της Ελλάδος και οι επιπεδογραφίες που υπάρχουν σε ξεχωριστό τόµο, στο έργο του J.J. Barthélemy ’‘ Voyage du jeune Anacharsis en Grèce’’, είναι όλες δικές του δηµιουργίες. Υπενθυµίζεται ότι η Χάρτα αποτελεί, κατά τον Ρήγα, την χαρτογραφική απεικόνιση του παραπάνω βιβλίου και ότι έχει προσθέσει σε αυτήν επιπεδογραφίες του Barbié du Bocage, µεταφρασµένες στα ελληνικά. Λογικά ο Γάλλος χαρτογράφος θα έπρεπε να είχε στην κατοχή του ένα αντίτυπο της Χάρτας, έστω «τιµής ένεκεν». [229] Γνωρίζουµε ότι ο du Bocage απεβίωσε το 1825, οπότε µια δεύτερη υπόθεση θα µπορούσε να ήταν ότι δεν είχε τη Χάρτα, επειδή ίσως ο Ρήγας δεν πρόλαβε να του αποστείλει ένα αντίτυπο και ότι δεν είχε ακόµα κυκλοφορήσει η Χάρτα τύπου-Β. Με βάση τα στοιχεία αυτά, εικάζουµε ότι αν όντως υπήρξε επανεκτύπωση της Χάρτας, αυτή πιθανόν να έγινε µεταξύ 1825 και 1847, ηµεροµηνία κατά την οποία η Χάρτα αποκτήθηκε από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Ο έντονος φιλελληνισµός που αναπτύχθηκε στην Ευρώπη κατά τη δεκαετία του 1820 αποτέλεσε ένα επιπλέον κίνητρο για µια ενδεχόµενη µεταγενέστερη ανατύπωση της Χάρτας. Στο παρακάτω διάγραµµα, εµφανίζονται οι κάθε είδους φιλελληνικές δηµοσιεύσεις (συµπεριλαµβανοµένων των χαρτών) κατά την περίοδο 1821-1833. Εάν συνεπώς υπήρξε αναδηµοσίευση της Χάρτας από φιλελληνικούς κύκλους για τη συλλογή πόρων σε ενίσχυση των µαχόµενων Ελλήνων, αυτή θα πρέπει να αναζητηθεί κυρίως στην τριετία 1825-1828. [230] Παράδοξο που επισηµαίνεται και από ξένους συγγραφείς. βλ. σελ. 106 άρθρου Guiomar, J.Y et Lorain, M-Th. - cf : Βιβλιογραφία + https://www.persee.fr/doc/ahrf_00034436_2000_num_319_1_2296 - : ’’Ce qui est curieux, c’ est que Barbié du Bocage, très lié à des gèographes grecs, (…) a eu connaissance de la Carte de Antime Gazi (…) mais pas celle de Rigas.’’ (Mτφ.: «Είναι περίεργο ότι ο B.d.B. που είχε στενές σχέσεις µε τους Έλληνες γεωγράφους (…) γνώριζε τον χάρτη του Α. Γαζή (…), αλλά όχι εκείνον του Ρήγα.») 229

Διάγραµµα σε σελ.65 βιβλίου Λουκίας Δρούλια ‘’Sens et portée du Philhellénisme’’, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, 2020.

230

115

(Μτφ. : Γερµανικά κράτη, Γαλλία, Μ.Βρετανία, άλλες χώρες) - Πηγή : Λ. Δρούλια (βλ. υποσηµείωση)

Επανερχόµενοι στο άρθρο της «Καθηµερινής» της 11.12.2017 παραµένει «το ερώτηµα για τη χαρτογραφική ή ιστορική έρευνα στο µέλλον, ποιο χέρι και γιατί, προσθέτει αφαιρεί ή αλλάζει, τοπωνύµια, σηµειώσεις κ.ά. από τη Χάρτα.» [231]. Συν το εύλογο ερώτηµα «πότε». Σηµειώνουµε ότι µια ενδεχόµενη επανέκδοση της Χάρτας, θα ήταν προσοδοφόρα, αφού η µόνη οικονοµική ουσιαστικά επιβάρυνση του εκδότη της θα ήταν η αγορά του χαρτιού εκτύπωσης. Ιδίως µάλιστα αν λάβουµε υπόψη ότι χάρη στις τεχνικές προόδους

Έντονα στοιχεία δικά µας

231

116 του τρόπου παραγωγής του, η τιµή του χαρτιού µειώθηκε σηµαντικά από το 1800 και εφεξής, [232] [233] 4. Εάν όµως ισχύει η υπόθεση αυτή, το επόµενο (αναπόφευκτο) ερώτηµα θα ήταν αν το 1797 παρήχθησαν όντως 1220 αντίτυπα της Χάρτας. (ΣΗΜ. : Αριθµός που πολλαπλασιαζόµενος µε τα 12 φύλλα-χάρτου του κάθε αντιτύπου, αντιστοιχεί σε 14.640 φύλλα, που αντιπροσωπεύουν ένα ιδιαίτερα σεβαστό χρηµατικό ποσό, ιδίως αν συνυπολογίσουµε ότι η Xάρτα τυπώθηκε σε ακριβό ολλανδικό χαρτί, διαστάσεων [234] ‘’Elephant’’ (58 Χ 71 εκ.). [235] [236] ) 5. Κατά την άποψη µας υπάρχει ένα ακόµα επιχείρηµα για το ενδεχόµενο µεταγενέστερης επανεκτύπωσης της Χάρτας. Το ότι οι διεθνείς βιβλιογραφικές αναφορές κατά τον 19ο αι. για τη β’ έκδοση του Πίνακα από τον J. Cappi είναι µηδενικές. Ουσιαστικά γνωρίζουµε την β’ έκδοση χάρη στην αλλαγή της ηµεροµηνίας από 1800 σε 1810 και στην αλλαγή του ένθετου στα γαλλικά στο οποίο προστέθηκε το όνοµα του Cappi. Χωρίς αυτές τις δυο εµφανείς παρεµβάσεις, είναι αµφίβολο αν θα γνωρίζαµε την επανέκδοση του Πίνακα 10 έτη αργότερα. Όσο συνεπώς δεν έχουµε καµία πληροφορία για την ηµεροµηνία καταστροφής της χάλκινης µήτρας της Χάρτας, όλα είναι πιθανά.

Τ. Barrett : ’’European Papermaking Techniques 1300–1800’’ -

232

http://paper.lib.uiowa.edu/european.php

The paper machine invented in France 1799 at the Didot family’s paper mill, could make 40 times as much paper per day as the traditional method - βλ.άρθρο R. Adler του 2017 : https://www.newamerica.org/weekly/19th-century-moral-panic-over-papertechnology/ µε τίτλο ‘’The 19th Century Moral Panic Over … Paper Technology’’. 233

Και όχι χαρτί «τύπου Elephant», όπως αναφέρεται συχνά λανθασµένα.

234

Εξαίρεση αποτελεί µια παραλλαγή της Χάρτας, γνωστή ως «Χάρτα του Καπέσοβο», οι διαστάσεις του χαρτιού στο οποίο τυπώθηκε το κάθε φύλλο, σύµφωνα µε την πηγή της πληροφορίας, είναι 85 Χ 58.5 εκ., δηλ. διαστάσεις διαφορετικές από εκείνες του ‘’Elephant’’ - βλ. «Η Χάρτα του Ρήγα στο Καπέσοβο», Έκδ. Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων, 2018 https://www.archaiologia.gr/blog/2018/03/27/%CE%B7%CF%87%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%AE%CE%B3%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BA%CE%B1%CF%80%CE%AD%CF%83%CE%BF%CE%B2%CE%BF/ 235

Το υδατόσηµο του χαρτιού φέρει την ένδειξη C8 ION IG (Πηγή : βλ. σελ. 6 έκδοσης αµέσως προηγούµενης παραποµπής)

236

117

Επίλογος : Όπως τονίσαµε στην εισαγωγή, η ενασχόληση µας µε το θέµα ήταν εκείνη ενός ερασιτέχνη συλλέκτη παλαιών χαρτών, που είχε την τύχη να αποκτήσει στο παρελθόν ένα σπάνιο χάρτη. Εννοείται ότι οι πολύ αξιόλογοι ειδικοί στην ελληνική χαρτογραφία [237] γνωρίζουν καλύτερα και περισσότερα και ίσως διαφωνήσουν σε ορισµένα ή πολλά σηµεία του κειµένου αυτού. Τυχόν παρατηρήσεις και διορθώσεις τους θα ήταν ευπρόσδεκτες για µια επόµενη … «επιδιορθωµένη» έκδοση. Η οπτική µας γωνία είναι αυτή ενός µη ειδικού που πιστεύει ότι η διατύπωση ακόµα και «αιρετικών» θέσεων είναι επωφελής. Όπως αυτές ορισµένων ερευνητών που τολµούν να θέσουν ερωτήµατα, όπως π.χ. εάν ο «νεοελληνικός διαφωτισµός» ήταν τελικά τόσο σηµαντικός ή/και αν η επιρροή του στον ξεσηκωµό του 1821 είχε όντως τον καθοριστικό χαρακτήρα που του αποδίδεται σήµερα. [238] Το βέβαιο είναι ότι η έρευνα, η συλλογή στοιχείων και η µελέτη τους, καθώς και οι αµφιβολίες και αµφισβητήσεις που προέκυψαν, απετέλεσαν µια γοητευτική εµπειρία.

Κλίµακα Πίνακα. (Η ίδια ακριβώς υπάρχει και στη Χάρτα, µε τη διαφορά ότι λόγω των µεγαλυτέρων διαστάσεων της, το µήκος των δυο γραµµών µε τις διαβαθµίσεις, είναι µεγαλύτερο)

Υ.Γ. : Υπάρχει και ένας ακόµα λόγος για τη δηµοσίευση αυτού του κειµένου : Ο έντονος εθνικισµός που µας διακατέχει ως λαός σ ένα ιδεολογικά φάσµα που εκτείνεται συχνά έως και την «πατριωτική αριστερά». H άκρατη και άκριτη ωραιοποίηση, όπως και η αποσιώπηση µη «ευχάριστων» ιστορικών γεγονότων είναι πάντα επιζήµια.

***.

237

Ευ. Λιβιεράτος, Γ. Τόλιας, Μ. Παζαρλή,Μ. Μπούτουρα, Αγγ. Τσορλίνη κ.ά.

Επ’ αυτού παραθέτουµε την περίφηµη φράση του Κοραή που έγραψε σε επιστολή του το 1825 : «Η επανάστασις της Ελλάδος ήτο δικαιοτάτη, αλλὰ έγινεν ακαίρως. Ο καιρός της ήτο το 1850 έτος».

238

118

Κατά σύµπτωση, 200 ακριβώς χρόνια αφότου ξεκίνησε η κατασκευή της Χάρτας στην Αυστρία των Αψβούργων το 1796, ένας απόγονός τους, ο Otto von Habsburg έγραψε το 1996 στην ισπανική εφηµερίδα ‘’ABC’’ ένα άρθρο µε τίτλο «Δεν ξεχνώ τη Γεωγραφία» στο οποίο αναφέρει το σχόλιο ενός επικεφαλής της γαλλικής αντικατασκοπείας : «Όταν µπαίνω στο γραφείο µιας (διεθνούς) προσωπικότητας της εποχής µας, το πρώτο που κοιτάζω είναι τους τοίχους. Αν υπάρχουν πίνακες, είναι πιθανό ο ηγέτης αυτός να µην παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αν αντίθετα, δω ότι υπάρχουν χάρτες, τότε πρέπει να τον λάβουµε σοβαρά υπόψη, γιατί αυτό σηµαίνει ότι είναι ικανός να σκέπτεται γεωστρατηγικά.» [239] Και κλείνουµε, µε δυο στίχους [240] που ίσως αρµόζουν και στη διαµόρφωση των χαρτών, στην ιστορική διαδροµή κάθε λαού :

χάρτης που διψώ το µελάνι της πορείας σου να πιω.

Λεπτοµέρεια από Πίνακα : Ελαφονήσι και Κύθηρα.

Άρθρο του Καθ. R. Núñez de las Cuevas ’‘El poder de los mapas’’ - file:///Users/ quarto/Downloads/383-384-1-PB.pdf 239

Στίχοι Τ. Μπουλµέτη.

240

119

Χρ. Νοταράς : ;«Πίναξ Γεωγραφικός τῆς τε Παλαιᾶς καί Νέας Ἀπάσης Ἐγνωσµένης Γῆς», Πάντοβα, 1700.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ : Ανώνυµος ο Έλλην (1806). «Ελληνική Νοµαρχία ήτοι λόγος περί ελευθερίας». Εν Ιταλία, 1806. Αξελός, Λ. : «Ο Δηµοκρατικός Πατριωτισµός ως βασική παράµετρος της αξιολογικής, ιδεολογικής και πατριωτικής συγκρότησης του Ρήγα» - Τετράδια Διαλόγου Έρευνας και Κριτικής, τεύχος 72-73 Βερέµης, Θ., Κολιόπουλος, Γ. και Μιχαηλίδης, Ιακ. «1821 - Η δηµιουργία ενός έθνους - Κράτους» , Εκδ. Μεταίχµιο, Αθήνα, 2018. Βρανούσης, Λ. : «(Έρευνα, συναγωγή και µελέτη), Ρήγας», Εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1954 Γούδας, Αν. : «Βίοι Παράλληλοι», Αθήνα, Εθνικό Τυπογραφείο, 1869.

Δηµαρά Κ.Θ. : «Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας», Αθήνα, Ίκαρος, 1975.

120 Ενεπεκίδης, Πολ. : «Ρήγας-Υψηλάντης-Καποδίστριας. Έρευναι εις τα αρχεία της Αυστρίας, Γερµανίας, Ιταλίας, Γαλλίας και Ελλάδας.», Εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1965. Επιστηµονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα : «Η Χάρτα της Ελλάδος », Β’ έκδοση, 2003 Ζιούτος, Γ. : «Ανθιµος Γαζής», Εκδ. Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2000, β’ έκδοση Καπατζά Β. : «Η επίδραση της γαλλικής σκέψης στους έλληνες διαφωτιστές», Διδακτορική Διατριβή, Φιλοσοφική Σχ. Παν/µίου Θεσσαλονίκης, 2000. Καραµπερόπουλος Δηµ. : «Ένας όψιµος, άδικος επικριτής του Επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή», Επιστηµονική Εταιρεία Μελέτης Φερών Βελεστίνου Ρήγα, 2015. Καραµπερόπουλος Δηµ. : Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος, Βιέννη 1800, έκδοση του Ανθίµου Γαζή ή του F. Müller; », Θεσσαλικό Ηµερολόγιο, Ιούλιος 2018. Κιτροµηλίδης, Π. Μ. : «Νεοελληνικός Διαφωτισµός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες.» Μετάφραση Σ. Νικολούδη. 2η Έκδοση.Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1999. Κορδάτος, Γ. : «Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας 1453-1961», Εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα, 1983 Κουµαριανού Αικ. : «Αλληλογραφία µεταξύ Δ. Φιλιππίδη, Barbié du Bocage και Α. Γαζή 1794 και 1819», Αθήνα, Βιβλ. Εστίας, 1966 Λάιος, Γ. : «Ο ελληνικός τύπος της Βιέννης, από του 1784 µέχρι του 1821», Αθήνα, 1961. Λιβιεράτος, Ευ. : «Αγιον Όρος και Κύπρος : στον χάρτη της Ελλάδος του Άνθιµου Γαζή (1800)», Θεσσαλονίκη : Αγιορείτικη Βιβλιοθήκη, 2008. Λιβιεράτος, Ευ. : «Η Χάρτα του Ρήγα. Τα δυο (συν) Πρόσωπα. Μια άλλη ανάγνωση του χάρτη» Τρικόγλειος Βιβλιοθήκη, Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης 2017 Λιβιεράτος, Ευ. : «Ένα ταξίδι στην κυριαρχία των χαρτών», Εκδ. Ζήτα, 2007. Λιβιεράτος, Ευ. :«Χαρτογραφίας και χαρτών περιήγησις», Εθνική Χαρτοθήκη, 1998. Μουγογιάννης Γ, : «Άνθιµος Γαζής», Ανάτυπο από Τόµο «Μορφαί της Μαγνησίας», 1974. Παζαρλή, Μ. : «Ρ γα Βελεστινλ Χ ρτα της Ελλ δος: Μ α χαρτογραφικ προσ γγιση», Διδακτορική Διατριβή (ΑΠΘ-2014) Πέννα, Β. : «Τα νοµίσµατα της Χάρτας του Ρήγα», Εκδ. Επιστηµονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών - Βελεστίνου - Ρήγα, Αθήνα 1998.

ή

ί

ά

ή

έ

Πολέµη, Π. : «Χάρτες του Ρήγα και βιβλία του Διαφωτισµού στην Ερµούπολη. Μία επιστολή: 1838-1846’’ στον συλλογικό τόµο Δρόµοι κοινοί: µελέτες για την κοινωνία και

121 τον πολιτισµό αφιερωµένες στην Αικ. Κουµαριανού», Αθήνα, 2009, παράρτηµα περιοδικού «Μνήµων», Αρ. 15, σελ. 209-214. Σειρηνίδου, Β. : «Μια µακεδονική ιστορία : Η ελληνική παροικία στη Βιέννη, 18οςπρώτο µισό 19ου αιώνα», 2012. http://yaunatakabara.blogspot.com/2012/06/m-18-19griechische-gemeinde-wien.html Σκοπετέα, Ε. : «Το πρότυπο Βασίλειο και η Μεγάλη Ιδέα», Εκδ. Πολύτυπο, Αθήνα, 1988. Σκοπετέα, Ε. : Δεκασέλιδο δακτυλογραφηµένο κείµενο µε τίτλο : «Ελληνικός διαφωτισµός : Μια προβληµατική µαθητεία στη Δυτική Ευρώπη» Σταυρουλάκη, Ελ. : «Ο Άνθιµος Γαζής», Διδακτορική Διατριβή, ΕΚΠΑ, Αθήνα, 2001.

Τόλιας, Γ. : «Τα Ιστορικά» (τεύχος 28 & 29 -Αθήνα, 1998) [«της ευρυχώρου Ελλάδος : η Χάρτα του Ρήγα και τα όρια του ελληνισµού»]. Φιλιππίδης Δαν. - Κωνσταντάς Γρ. : «Γεωγραφία Νεωτερική», Εκδ. «Εστία», Αθήνα, 2006 (Επιµέλεια Αικ. Κουµαριανού)

Χατζηφώτης Ιω : «Α. Γαζής : Νέα θεώρηση της ζωής και του έργου του», Βιβλ. Εστίας, 1969. Ψαρράς, Δ. : “Πώς συλλογάται ο Ρήγας - Επιστροφή στις πηγές». Εκδόσεις Πόλις , Αθήνα, 2020 ————Barthélemy, J.J .: !"Voyage du jeune Anarcharsis en Grèce’’, 1787

Bouchard, J. : «Νεοελληνικός πρώιµος Διαφωτισµός. Ορισµός και περιοδολόγηση» [Ανάτυπο από Αφιέρωµα Κ. Θ. Δηµαράς, Περιοδικό Κριτικής Λογοτεχνίας και Τεχνών, Τεύχος 11]. Αθήνα, 2006. Boutoura, C. ‘’On the projection of the Rhigas Velestinlis Charta’’, e-perimetron, vol.3, no 3, 2008

Dörflinger, J. : ’’Die österreichische Kartographie im 18. und zu Beginn des 19. Jahrhunderts unter besonderer Berücksichtigung der Privatkartographie zwischen 1780 und 1820’’. Wien : Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1984-88.

122 Dörflinger, J. : ’’Time and Cost of Copperplate Engraving. Illustrated by Early Nineteenth Century Maps from the Viennese Firm Artaria & Co.’’, Imago Mundi, Vol. 35. (1983) Droulia, L. : ‘’Sens et portée du Philhellénisme’’, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, 2020 Edney, Μ.Η. : ‘’The History of Cartography, Volume 4 - Cartography in the European Enlightenment’’, Edited by Matthew H. Edney and Mary Sponberg Pedley, 2019, σσ 1920. Guiomar, J.Y et Lorain, M-Th. : ’’La carte de Grèce de Rigas et le nom de la Grèce’’ - Annales Historiques de la Révolution française, Janv.-Mars 2000. Livieratos, E.: : http://cartography.web.auth.gr/Kozani/KOZ_Gaz_Wor.pdf Myrogiannis, St. : ‘’The Emergence of a Greek Identity (1700-1821), Cambridge Scholars Publishing, 2012 Núñez de las Cuevas, R. : ’’El poder de los mapas’’. (file:///Users/quarto/Downloads/ 383-384-1-PB.pdf) Pazarli, M., Tsorlini A. and E. Livieratos : “Vienna, late 18th century…”: Birth and importance of two monuments of Greek cartographic heritage, the Rigas Velestinlis’ Charta and the Anthimos Gazis’ Pinax, from a digital point of view’’. (Ανακοίνωση σε 5th International Workshop on Digital Approaches in Cartographic Heritage (Vienna 22-24/2/2010) - βλ.: e-Perimetron, Vol. 6, No. 1, 2011 [14-28] Tolias, G. : ”Antiquarianism, Patriotism and Empire : Transfers of the cartography of the travels of Anacharsis the younger in Greece (1788-1811)’’ σε ''Historical Review" Vol.II (2005) Tolias, G. : ’’Maps printed in Greek during the Age of Enlightenment 1665-1820’’ eperimetron Vol.5 – no1 Tzifopoulos Υ. and Livieratos Ε. : ’‘Mapping Cartouches in Rigas' Charta and Gazis' Pinax: The Elaborately Symbolic Narrative of a Map.’’ e-Perimetron, Vol. 14, No. 2, 2019 [77-84] www.e-perimetron.org | Woodhouse, C.M. : «Ρήγας Βελεστινλής – Ο πρωτοµάρτυρας της Ελληνικής Επανάστασης», Εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα, 1997 Handbuch Der Geographie und Statistik für die gebildeten Stände, 1864, τόµος 3

Allgemeine geographische Ephemeriden, vol. 37, 1812.

123 Ευχαριστίες για την ουσιαστική και ανιδιοτελή συνδροµή τους στους (κατ’ αλφαβητική σειρά επιθέτου) : Ξ. Θεοφανίδου, Αικ. Καλαϊτζάκη, Ευ. Λιβιεράτο, Μ. Μπούτουρα, Σ. Σαχίνη

Ευρετήριο προσώπων :

Αναξίµανδρος Aψβούργων, Μαρία-Λουϊζα Βέργος (Οίκος δηµοπρασιών) Βερέµης, Θ. Γκάζαλης, Αν. Γολέσκου, Γ. Γούνας, Αν. Γρηγόριος Ε’ (Πατριάρχης) Δηµαράς, Κ.Θ. Ζαφειρόπουλος, Στ. Ζαχαρόγιωργα-Σγούρδη, Α.Θ. Ζελεπός, Ιω. Θεοτόκης, Ν. Ιώσηπος Μοισιόδαξ Ιωσήφ Β’ (Αυτοκράτορας) Καποδίστριας, Ιω. Καραµπερόπουλος, Δ. Κοραής, Αδ. Κορδάτος, Γ.

Κύριλλος (Μητροπολίτης)

Κωνσταντάς, Γρ. Λάιος, Γ. Λιβιεράτος, Ευ. (και Livieratos, E.) Μαρξ, Κ. Μελέτιος Μέρτζος, Ν. Μπούτουρα, Μ. (και Boutoura, M) Ναπολέων Nεόφυτος, ’Ζ (Πατριάρχης) Νοταράς, Χρ. Παζαρλή, Μ. Παπαγεωργίου, Μ. Παπαπανταζής, ‘Ανθ. Σαχίνη, Σύλ. Σκοπετέα, Έ. Σκουτάρη, Άρτ. Σοφοκλής Σταυρουλάκη, Ελ. Τζιφόπουλος, Ιω. Τόλιος, Γ. (και Tolios, G.) Τσορλίνη, Αγγ. (και Tsorlini, A.) Φιλιππίδης, Δαν. Χατζηφώτης, Ιω. Χριστόδουλος (Αρχιεπίσκοπος) Ψαρράς, Δηµ. ———————————————

Aldenhoven, F.

124

Arrowsmith, A. Αrtaria (Carlo & Francesco) Barbié du Bocage Barnoud, M. Barthélemy, J.J. Bettali, G. Cappi, J. Delisle, Gu. Diabelli, A. Dörflinger, J. Eco, U. Edney, M.H. Faden, W. Fourcroy, Α.F. Garver, G. Grimm, M. - Benedicti, H. Guiomar, J.Y. Guggenberger T. και Halbreiter U. Habsburg, O. Kiepert, H. Legrand, E. Lorain, M.T. Luyts, J. Müller, Fr. Raigniauld. Η. Reichard., Chr. Rizzi Zannoni, G

Ruhedorf, F.J. Runnels, C. Schindelmayer, Κ.

125

126

Szymborska, W. Schropp, S. Tipaldo, C. Woodouse, C.M.

*** H έκδοση του βιβλίου συµβολικά µόνο σε 300 αριθµηµένα αντίτυπα (όσα και τα αντίτυπα που εικάζουµε ότι εκδόθηκε ο Πίναξ), έγινε µε δαπάνη του συγγραφέα και δεν «εντάσσεται» στις εκδηλώσεις για τα 200 χρόνια από το 1821. Γι’ αυτό και δηµοσιεύθηκε σκόπιµα το 1822, ενώ ολοκληρώθηκε το 2021. Επειδή πιστεύουµε ότι η γνώση δεν πρέπει να είναι εµπορεύσιµη, το βιβλίο αυτό θα είναι διαθέσιµο στο διαδίκτυο δωρεάν, τρεις µήνες µετά από την ηµεροµηνία δηµοσίευσής του.

CV. : Ο Ν. Βαµβουνάκης σπούδασε Διεθνείς Σχέσεις στη Γενεύη και στο Παρίσι (DEA - Paris I). Εργάστηκε στο Υπουργείο Εξωτερικών σε διάφορες θέσεις στην Κεντρική Υπηρεσία και στο εξωτερικό : Βενετία, Φρανκφούρτη, Λάγκος, Μόντρεαλ, Κορυτσά, Βαρσοβία, Βηρυττό και Μπανγκόκ.

ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ :

127