Juan Manuel Marcos
GUNTERS VINTER roman Omsett til norsk av Bente Teigen Gundersen
Solum Bokvennen 2020
© SolumBokvennen AS, 2020 © Juan Manuel Marcos, 2012 Originalens tittel: El invierno de Gunter (Asunción, 1987) Utgjeven første gong 1987 Printed in Latvia Livonia Print, Riga 2020 Boka er sett med 11,5/16 p. Adobe Garamond Pro Papir: Holmen Book Cream 80 g Omslagsdesign: monoceros ISBN: 978-82-560-2385-1 ISBN: 978-82-560-2386-8 [ebok] E-post: post@solumbokvennen.no Internett: www.solumbokvennen.no
OMSETJAR ENS FOROR D
Gunters vinter (El invierno de Gunter, første gong publisert 1987) er ein lappetepperoman av Juan Manuel Marcos (f. 1950), forfattar og intellektuell frå Paraguay, som i dag er rektor ved Universidad del Norte i hovudstaden Asunción. Romanen er ein eksperimentell, open tekst og difor svært krevjande både i stil og form. Her finn vi sjanger- og stilblanding (krim, poesi, filosofi, intertekstualitet, stream of consciousness, surrealisme, erotikk, mytologi og humor). Bakteppet er paraguayansk historie med militærdiktatur i sentrum og referansar til guarani-kulturen som ein raud tråd gjennom heile boka. Gjennom eit prosjekt som har som mål å profilere paraguayansk litteratur og kultur internasjonalt er romanen omsett til og gjeven ut på 40 språk. Samtidslitteraturen frå Paraguay er mindre kjent enn skjønnlitteratur frå større land i Latin-Amerika som Argentina, Chile, Colombia, Peru og Mexico. Då Gunter’s Winter kom ut på engelsk på åttitalet, var det berre to paraguayanske romanar av Augusto Roa Bastos som var omsette til engelsk: El hijo del hombre (Son of Man, 1965) y Yo el Supremo (I, the Supreme, 1986). Den første blei også omsett til norsk i 1968 og fekk tittelen Menneskesønnen. Gunters vinter –7–
er såleis den andre skjønnlitterære boka skrive av ein paraguayansk forfattar som er omsett til norsk. Handlinga utspelar seg i den argentinske byen Corrientes ved grensa til Paraguay i tida rundt Falklandskrigen, militærkonflikten som oppstod mellom Argentina og Storbritannia i 1982. Vi møter eit rikt persongalleri med blant andre Gunter, ein paraguayanar av tysk avstamming busett i Washington D.C., som er ein framståande tenestemann i Verdsbanken. Han er gift med Eliza Lynch, amerikansk litteraturprofessor. Ho har i alle år hatt eit nært forhold til ein kollega, Toto Azuaga. Soledad Montoya er niesa til Gunter. Ho bur åleine saman med mor si, og dei slit økonomisk etter at faren døydde. Ho blir god venninne med Verónica Sarriá, dottera til ein framståande og styrtrik advokat i Corrientes. Og etter kvart innleiar ho eit erotisk forhold til henne og bror hennar, Alberto. Romanen er ei blanding av sjangrar (høg og låg litteratur) og perspektiv som glir umerkeleg over i kvarandre. I rammeforteljinga finn vi element frå krimlitteraturen. Men Gunters vinter er også ein historisk og politisk roman, med innslag både av poesi, eksistensiell og filosofisk litteratur. Realisme, humor og populærkultur er også sentrale komponentar i boka. Gunters vinter er ei utømmeleg kjelde av intertekstualitet og referansar til dikting, teater og filosofi. Eliza Lynch, kona til Gunter, er akademikar og blant dei fremste internasjonale forskarane på forfattarskapen til Antonio Machado. Hovud karakteren Soledad Montoya er kjent frå «Romance de la Pena Negra» (Sigøynerballader, Bokvennen 2007) av Federico Garcia Lorca. Gjennom heile romanen er det flust med sitat frå andre kjente og ukjente forfattarar og tenkjarar. Alle desse referans –8–
ane gir oss hint om korleis vi kan lesa romanen i dialog med andre verk frå spanskspråkleg og universell litteratur. Mange referansar vil vera framande for norske lesarar utan særleg kjennskap til historia til Paraguay, Argentina og Spania. Difor har vi lagt til nokre merknader til slutt i teksten med korte forklaringar på stadnamn, historiske hendingar, kulturhistoriske referansar, forfattarar og kunstnarar, ord og omgrep på guarani som blir nemnde i romanen. I arbeidet med å omsetja romanen til norsk har kommentarane til Tracy Karl Lewis (State University of New York in Oswego), som har omsett boka til engelsk, vore svært nyttige. I teksten er det også vove inn lyrisk prosa og sitat i kursiv. Her kan ein tenkja seg at det er Soledad som tek over forteljarstemma med diktinga si, sjølv om dette er ope for tolking. Sitata med namn på opphavsmann i parentes er ikkje nødvendigvis bokstavlege, men slik forteljaren hugsar dei. I romanen får vi innsikt i viktige historiske hendingar som har prega den sørlegaste delen av Latin-Amerika: blodige konfliktar som Trippelalliansekrigen, Chaco-krigen og militærdiktatura i det 20. hundreåret. Sjølv om handlinga utspelar seg i byen Corrientes i Argentina, kan ein lesa romanen som ein slags allegori over det brutale diktaturet til Alfredo Stroessner i Paraguay, som varte frå 1954 til 1989. Mange av karakterane i romanen finn ein motpart i den politiske historia til Paraguay. Gumersindo Larraín har klare trekk som knyter han til Stroessner og andre berykta generalar. Torturen Soledad og Verónica blir utsette for, er også klare referansar til det kyniske og brutale militærdiktaturet landet levde med i over 30 år. Ein bør hugsa at romanen kom ut mens Stroessner enno sat ved makta og forfattaren levde i eksil. –9–
I Gunters vinter får vi også spanande kunnskap om mytologien og kulturen til guarani-folket i Paraguay. Ein raud tråd gjennom heile romanen er myten om «den himmelske jaguaren» som etter kvart kan knytast opp til krimplottet og til fleire karakterar. Tidleg i teksten får vi presentert ideen om «den himmelske jaguaren» som markerer verdas ende. Professoren Toto Azuaga fortel i eit foredrag om myter og tru blant urfolket i Paraguay: «Verda skal bli øydelagt av eld og ein stor himmelsk jaguar som berre lar guarani-indianarane overleva. (…) Mens dei ventar på at verda skal gå til grunne, veit guarani-folket at riket deira skal koma og at Landet utan Vondskap skal bli deira siste kvilestad til slutt.»
FØR STE DEL
1
Like før han sette seg på flyet til Corrientes, hadde Toto Azuaga halde den siste forelesinga på haustseminaret i Oklahoma. Gretne mastergradsstudentar sat og glipte med augo i det vesle seminarrommet i trettande etasje i den såkalla Cathedral of Learning. Azuaga hadde kasta eit siste forferda blikk på den tunge snøen som dala ned utan stans, og som vanleg reinska han halsen før han gjekk i gang: − Som i alle primitive samfunn her på kontinentet byggjer det religiøse livet til tupi-guarani-folket på sjamanisme. Payéane, medisinmennene, har dei same oppgåvene som andre stader, og det rituelle livet skal sikra sosial kohesjon, det er levereglar som kulturheltane (Sola, Månen, osb.) eller mytiske forfedrar har pålagt menneskeslekta. Så langt skil derfor ikkje tupi-guarani-folket seg stort frå andre regnskogfolk. Likevel vitnar skildringane til franske, portugisiske og spanske reisande om så store forskjellar, at tupi-guarani-folket har ei absolutt særstilling blant urfolksamfunn i Sør-Amerika. Kva skilnader talar vi om? Europearane såg ikkje anna enn heidenskap og styggedom i dei endelause stammekrigane og dei religiøse uttrykka deira. Den underlege profetien til tupi-guarani-folket blei stadig vekk mistyda. Fram til for kort tid sidan trudde ein – 13 –
at det var snakk om ein messianisme1 som ein typisk ser i krisetider, ein slags reaksjon mot stormløpet frå vestleg sivilisasjon. Men han hadde eigentleg oppstått lenge før dei kvite kom, kan henda rundt midten av 1400-talet. Sjølv om dei første krønikeforfattarane ikkje skjøna fenomenet, kunne dei likevel skilja mellom sjamanar og andre gåtefulle framtoningar som karaíane. Desse hadde ikkje nokon terapeutisk funksjon, for det var det som payéane hadde. Dei leia heller ikkje kultushandlingane. Dei var altså verken sjamanar eller prestar. Så kva var karaíane? Dei gjorde ikkje anna enn å tala, sa at kallet deira var å tala overalt. Ikkje berre i eige nærmiljø, men alle stader. Karaíane var stadig på farten, dei tala seg rundt frå ein landsby til ein annan. Dei ferdast ustraffa rundt blant stammar i krig. Farar var dei ikkje utsette for, og blei snarare tekne imot med stor iver. Det gjekk så langt at folk dekte innfartsvegen med lauv når dei nærma seg ein landsby. (You really are horny. I can see that by the size of your prick, hadde Eliza sagt til han). Ingen såg på karaíane som fiendar. Korleis var det mogleg? I primitive samfunn blir individet definert utifrå slektskap og tilhøyrsle i lokalmiljøet. Ein blir skriven inn i ei ættekjede og ein vev av forbundsfellar. Blant tupi-guarani-folket var nedstamminga patrilineær, ho følgde altså farslinja. Her er det at den underlege diskursen til karaíane kjem inn i bildet. Dei hevdar at dei ikkje har far, men at dei er avkom av ei kvinne og ein gud. I denne samanhengen snakkar vi ikkje om stormannsgalskap som kan få profetar til å guddommeleggjera seg sjølve. Det interessante her er fråveret og avvisinga av ein farsfigur. Om det ikkje finst nokon far, finst det ikkje noka avstamming. Ein slik tankegang snur opp ned på sjølve grunnstrukturen i primi– 14 –
tive samfunn som jo nettopp byggjer på blodsband. Så grunnen til at karaíane levde eit nomadeliv var at dei ikkje var knytte til eit bestemt samfunn – det var ikkje førestillingsevna eller reiselysta deira. Dei høyrde ikkje til i ei gruppe, dei hadde ingen fiendar. Ingen var fiendslege mot dei eller såg på dei som vettlause. Dei høyrde til alle stader. Kva var det karaíane sa? Tankegangen deira overgjekk alle tankegangar. Dei fascinerte dei indianske stammane med eit resonnement som braut med tradisjonell tankegang, og som utvikla seg på sida av den gamle arven av normer og verdiar pålagde av gudar og mytiske forfedrar. Dette er den største gåta. Korleis hadde det seg at eit primitivt og konservativt samfunn, som tviheldt på gamle verdiar, tillét desse gåtefulle mennene som forkynte at reglane, og verda som rettar seg etter dei, skal ta slutt? Kort sagt er den profetiske talen til karaíane ei stadfesting og ein lovnad. På den eine sida hevdar dei ustanseleg at verda har eit djupt og vondt vesen, men på den andre sida erklærer dei at det er mogleg å erobra den gode verda. (Darling, I don’t know what got into me, hadde Eliza sagt, if somebody had told me this morning that I was going to do something like this, I’d have told them they were crazy.) «Verda er vond! Jorda er ufyseleg!» hevda dei. «La oss forlata henne!» Og dei fann atterklang for denne gjennompessimistiske framstillinga av verda hjå dei medgjerlege indianarane som høyrde på dei. Indianarane såg ikkje på resonnementet deira som sjukeleg eller sinnssvakt. Det handla berre om at tupi-guarani-folket var, under press frå mange kantar, i ferd med å slutta å vera eit primitivt samfunn. Det vil seia, eit samfunn som ikkje vil ha endringar. Forkynningane til karaíane stadfesta undergangen av eit slikt samfunn. Stor folkeauke, – 15 –
tendensen til å busetja seg i større landsbyar – i staden for den spreidde folkesetnaden som før hadde vore vanleg – og framveksten av maktmenneske var klare teikn på at den mest øydeleggjande fornyinga var i emning: nemleg sosial lagdeling og ulikskap. Ei stor misnøye skaka stammane. Karaíane var medvitne om misnøya og hevda at ho var uttrykk for det vonde, det ufyselege og verdas løgn. Profetane, meir kjenslevare enn andre som dei var for endringane som var i emning, var dei første som uttala seg om det andre hadde ei meir utydeleg kjensle av. Det var altså djup semje mellom indianarane og profetane som sa til dei: «Det er nødvendig å endra verda.» (Come on and fuck me, hadde Eliza sagt til han, oh baby, slam it home. Drive it into my mound, Darling, oh, fuck my box. Give me a good screw.) Kva for ein utveg foreslo karaíane? Dei oppmoda indianarane til å forlata den vonde verda og fara til Landet utan vondskap, ein stad der pilene skyt bytet av seg sjølv, der maiskolbane bognar utan stell – ein fullkomen stad der utanforskap ikkje eksisterer. Landet som var før den første menneskeslekta blei øydelagt av syndfloda. Attende til den mytiske fortida? Ønsket om oppbrot var så gjennomgripande at det ikkje var avgrensa til å sjå for seg ei verd utan plager, men dei tala også om at heile den gamle samfunnsordenen måtte leggjast heilt aude. Oppropet unngjekk ikkje nokon regel, ikkje ein gong det ultimate grunnlaget for samfunnet: norma om konebyte. Kvinner har ikkje lenger nokon herre, sa karaíane. (Fuck me, fuck me, fuck me, hadde Eliza sagt, oh, Toto, come on and fuck me.) Kvar låg dette Landet utan vondskap? Mystikken til karaíane gjekk ut over alle tradisjonelle grenser. Myten om eit paradis på jord er vanleg i dei fleste kulturar, og – 16 –
det er berre når ein døyr at ein får koma dit. Men for karaíane var Landet utan vondskap ein verkeleg stad, tilgjengeleg her og no, og det vil seia at det ikkje var naudsynt å døy for å koma dit. Myten fortel at det låg mot aust, nær staden der sola renn. Frå slutten av 1400-talet starta dei store religiøse utvandringane til tupi-guarani-folket. Tusenvis av indianarar reiste frå gard og grunn og gav seg i veg mot aust for å finna landet til gudane. Dei fasta og dansa – blei nomadar att. Då dei kom ned til sjøkanten, møtte dei den største bøygen: havet. Bakom der låg nok Landet utan vondskap. Andre stammar vandra heller mot vest for å finna det. Ei folkevandring med over hundre tusen indianarar tok i veg frå munningen av Amazonas på byrjinga av 1500-talet. Ti år seinare kom dei til Peru som då var okkupert av spanjolane. Det var berre tre hundre att av dei. Resten hadde døydd, som offer for forsaking, svolt og utmatting. Profetien til karaíane førte med seg ein risiko for massedød. Og profetiane har ikkje forsvunne med tupiane frå kysten. Dei lever vidare blant guaraniane i Paraguay, der den siste store utvandringa for å finna Landet utan vondskap fann stad i 1947, då eit titals mbyá-indianarar2 vandra mot Santos-regionen i Brasil. Sjølv om migrasjonsstraumen har stagnert blant dei nolevande guaraniane, blir karaíane framleis inspirerte av dette mystiske kallet. Men sidan dei ikkje er i stand til føra folket til Landet utan Vondskap, tek karaíane heller stadig ut på sjelelege reiser der dei får granska mytane sine og, til og med, driva med reint metafysisk grubleri. Dette syner både skriftene deira og dei heilage songane som enno kjem or munnen deira. Dei veit, slik forfedrane deira visste for fem hundreår sidan, at verda er vond og dei ventar på at ho skal enda. Verda – 17 –
skal bli øydelagt av eld og ein stor himmelsk jaguar3 som berre lèt guarani-indianarane overleva. Den enorme og høgstemte ærekjensla dei har, held dei i vona på at dei er det utvalde folket som gudane, før eller seinare, vil kalla heim. Medan dei ventar på at verda skal gå under, veit guarani-folket at riket deira skal koma og at Landet utan vondskap til slutt blir den siste kvilestaden deira.i
i Tekstkompilering som byggjer på Pierre Clastres essay «Mitos y ritos de los indios de la América del Sur», Nicaráuac (Managua) 4 (1981), 149–154. (Forfattarens fotnote).
– 18 –
2
Den stille flyplassen i Atlanta verkar større enn den eigentleg er i timane før morgongry. Toto Azuaga sit åleine og røykjer i ein ventehall ved dei mange gatane i B-fløyen. To feite turistar frå Reagan-tida sit og småpratar på Burger King-restauranten rett overfor, der dei ikkje får selja øl fordi det er søndag. Ein gamal raudhåra mann stryk forbi og svippar innom baren like ved, bestiller ein Dry Martini, men blir nekta servering fordi dei skal stenga. Han trekker seg attende og kastar eit rasande blikk på Azuaga, som om det var hans skuld at det er søndag, før han går surmulande vidare. Azuaga hugsar begeistra den praktfulle novella til Hemingway, «A clean, well-lighted place», og kjem i hug at i Madrid er søndag den dagen folk drikk mest. Han hugsar ein liten bar i nærleiken av Glorieta de Quevedo og tenker: «Dette er faen ta meg sivilisasjonen.» Han har tydd til den utvaska og skrukkete blå frakken, som står i stil med den nøkterne gråfargen til Eastern, han er rufsete på håret, ubarbert og i munnvika heng det ein melankolsk sigarett. Ein kort nase mellom to ironiske augo, ingen ville tippa at han er seksti. Ein kveld på Manhattan hadde Eliza presentert han for ei snobbete dame som «ein uflidd og verksam latin-lover til ei dilettantisk nymfoman grevinne av angelsaksisk opphav, men – 19 –
altfor folkeleg og listig til å vera tilhengar av monarkiet.» Kvar gong han reiser sørover frå Oklahoma, prøver han å unngå å mellomlanda i Atlanta. Korleis er den byen eigentleg? Han får han til å tenkja på Scarlett O’Hara og president Carter. Begge var sympatiske. Byen er sikkert også det. Han har vore så mange gonger på denne enorme flyplassen, men han har aldri vore inne i sjølve byen. Denne gongen, med så mykje snø og så forseinka flytrafikk, har han i det heile teke vore heldig som har fått plass på flyet. I Miami skal han over på Líneas Aéreas Paraguayas. − Skal det vera litt vin, sir? Han opnar augelokka dovent, er søvnig av den behagelege duren i flymotorane. Alt ebbar ut som om ein fjern atterljom – samtalane på første klasse, flyvertinnene som fer att og fram, deira forsiktige og hjelpsame røyster på guarani. Ver så god. − Takk, Karin. Han tek ein liten slurk. Undurraga-vinen er som den skal vera. Han kjærteiknar kanten på glaset med leppene. Lukkar augo halvveges att. Korte lysglimt frå morgonen som gryr kjem inn som blå minne … Eliza sprett ned frå stupebrettet som er innandørs på Sheraton på 7. aveny og 52. gate. Ein symbolsk bikini, solbrente bryst som kunne vore ein Boticelli verdig, sjokoladebrun hud. Den gylne og tilfeldige sommaren. − Eg deltek på konferansen. Ja, eg blei invitert. Om eg ikkje hadde fått dekt alt, kunne eg ikkje ha vore her. Mannen min er diktar, han har ikkje eit raudt øre. Eliza her, men du kan kalla meg Liza. Ho stuper uti. Det varme bassenget. – 20 –
− Du vil liggja med meg, ikkje sant? Kyss utan briller. Eliza i dusjen etter elskoven. − Så du skriv bok, altså. Å ja, om ho der Guggenheim-dama. Dusjstråler på dei runde brune brysta. Eit oransje handkle. − Tørk meg, er du snill … å, så vedunderleg. Ta litt meir i, mann! Handa hennar rundt den erigerte lemen hans. − La meg få ta avskil med han. I full fart av garde til føredraget. Eliza på avslutningsmiddagen. Den apekatt-liknande låtten hennar. Ein perfekt og opprørande tanngard. Gamle og indignerte professorar. − Eg kunne ikkje halda meg, eg lovar! Eg greier ikkje å halda meg alvorleg under høgtidelege seremoniar … Kan vi ikkje dra ned til Village? Vi må jo skåla, for helvete! Kva i all verda for eit museum er det eg har funne denne gamle, astmatiske og nedstøva gubben på? Du smiler jo aldri, jo! Utsikt mot World Trade Center frå lasagnen. Eit par martiniar, skål! − Kom an, få sjå lommeboka di, få sjå bilde av kona di, jøss så feit ho er, for nokre fine jenter …! Visste du at eg hadde lyst til å bli arkitekt? Eliza åleine på stranda. Stille ettermiddagsstund på New Jersey. − Nei, ikkje spør meg, eg vil ikkje gifta meg og dermed basta! Tusla berrføtt rundt i det intime bølgjeskummet. Skjelva av kulde, av behag. Dirra og grina. − Kvifor endar menn alltid med å fri? Nippa til drinkar. Gjennomskinlege augo, grøne som him– 21 –
melen. Mørk hud, grasgrønt blikk, karneval, bibliotek. Smil gjennom tårer. Sjøen … Eliza som røykjer på senga. Lukta av mann. − Du, kor gamal er du, eigentleg? Ver ærleg! Ikkje lyg på deg ein alder slik alle dekadente skodespelarar gjer. Så gamal? Raud i kinna. − Frekking! La meg få prøva … Røyksky ut av munnen. − Sigarettane dine luktar pyton! Eliza på La Guardia på veg til endå eit foredrag. Rouge. − Du, kan du ikkje halda opp spegelen for meg, nei, litt høgare opp, sånn ja. Har du ikkje tenkt å kyssa meg, eller? Freisting. Udåden. − Din kødd! Meir rouge og spegel. Eliza kjem attende frå nok eit foredrag på Dulles. Drosjen. − Gosh, eg er heilt utmødd, eg måtte snakka spansk heile tida … Men Gud så nydeleg sjømat dei har på Penn Avenue … Handa hans. − Kan du ikkje ta det med ro? Vent no litt … Blikket til sjåføren i spegelen. − Så pinleg! Kjære passasjerar, om få minutt … Eliza, kvinne. Saman. − Toto … Mørke lokkar på den hårete brystkassen hans, korketrekkjarar frå ein haust ved ekvator. − Eg må fortelja deg noko … Fyldige lepper som bivrar. – 22 –
… går vi inn for landing på Asunción internasjonale lufthamn … − Det er ikkje det, din idiot, trur du ikkje eg veit kva eg driv på med? Eit strengt blikk frå fuktige glimesteinar under den ubarberte haka. − Eg er ikkje gravid, for svarten, eg har adoptert ei lita jente … vil du ikkje høyra om det, eller? … vi ber dykk feste setebelta … Eliza i døra heime hjå seg sjølv. Toto held fast rundt to fargerike ballongar idet han tek nervøst i dørklinka. − Shh, du må opna døra forsiktig! Likar du heimen min? Den nye mannen min er rik, skjønar du. Shh, der kjem ho! Den svarte jenta med kvit barnepike. − Ho er fire år gamal. Smil. − Vesle venen, dette er ein kompis av mamma, du må helsa på han, sånn ja, så bra. Uskuldig famling, blå eller grøn ballong? … vi ser fram til å sjå dykk om bord att … Forvirring, blå eller grøn ballong? Togn. Jenta stod urørleg. … temperaturen er på 38 grader … Blå ballong eller …? − Faen, berre gi henne ein av dei! Ser du ikkje at ho er blind? … flyet til Corrientes er klart til avgang frå utgang seks …