Guía Turística Eume-Ferrol-Ortegal

Page 1

Guía Turística das comarcas · Guía Turística de las comarcas · Tourist Guide from the regions of


Coordinación: Plan de Dinamización Turística Eume-Ferrol-Ortegal Revisión Lingüística: Reverso Servizos Lingüísticos ® Deputación da Coruña Deseño, maquetación e Impresión: Plana Artes Gráficas, S.L. Dep. Legal: C 2084-2010



Ente Mixto de Xestión Turística Eume-Ferrol-Ortegal

Ente Mixto de Gestión Turística Eume-Ferrol-Ortegal

O desenvolvemento do turismo require unha estratexia de fomento que planifique, estimule e articule o accionar do sector público coa iniciativa do sector privado defendendo os intereses da comunidade. Deste xeito, é posible implementar un modelo de xestión baseado na participación, onde o organismo encargado de conducir o devir da actividade turística realice a promoción do turismo como unha actividade económica e produtiva, que xere ingresos e beneficios.

El desarrollo del turismo requiere una estrategia de fomento que planifique, estimule y articule el accionar del sector público con la iniciativa del sector personal defendiendo los intereses de la comunidad. De este modo, es posible implementar un modelo de gestión basado en la participación, donde el organismo encargado de conducir el devenir de la actividad turística realice la promoción del turismo como una actividad económica y productiva, que genere ingresos y beneficios.

Os obxectivos que se pretenden coa conformación do Ente Mixto de Xestión Eume-Ferrol-Ortegal son os seguintes:

Los objetivos que se pretenden con la conformación del Ente Mixto de Gestión Eume-Ferrol-Ortegal son los siguientes:

» Ser canle de articulación entre os sectores público e privado exercendo un rol dinámico, participativo e representativo a fin de suxerir políticas turísticas innovadoras, colaborando na implementación das mesmas.

» Ser canal de articulación entre los sectores público y privado ejerciendo un rol dinámico, participativo y representativo el fin de sugerir políticas turísticas innovadoras, colaborando en la implementación de las mismas.

» Observar e investigar o territorio e a contorna no que se move e se desenvolve a actividade turística » Participar na planificación turística, de acordo a un criterio responsable, asegurando a sustentabilidade económica, cultural, social e ambiental do destino. » Desenvolver e implementar os programas e estratexias de promoción turística do destino. » Colaborar na xeración de recursos para a execución das accións expostas, controlando que se invistan en forma eficiente, equitativa entre as partes e asegurando a calidade do destino. » Desempeñar a función de órgano de coordinación e consulta entre os sectores públicos e privados que participan na actividade turística. » Dar continuidade ao Plan de Dinamización de Produto Turístico Ferrol-Ortegal. » Concienciar á poboación nun turismo para tod@s e entre tod@s, desenvolvendo a axenda21 do turismo e os criterios universais de sustentabilidade e accesibilidade.

4

» Observar e investigar el territorio y el entorno en el que se mueve y se desarrolla la actividad turística » Participar en la planificación turística, de acuerdo la un criterio responsable, asegurando la sostenibilidad económica, cultural, social y ambiental del destino. » Desarrollar e implementar los programas y estrategias de promoción turística del destino. » Colaborar en la generación de recursos para la ejecución de las acciones expuestas, controlando que se inviertan en forma eficiente, equitativa entre las partes y asegurando la calidad del destino. » Desempeñar la función de órgano de coordinación y consulta entre los sectores públicos y personales que participan en la actividad turística. » Dar continuidad al Plan de Dinamización de Producto Turístico Ferrol-Ortegal. » Concienciar a la población en un turismo para tod@s y entre tod@s, desarrollando la agenda21 del turismo y los criterios universales de sostenibilidad y accesibilidad.

Mix Entity For The Management Of Tourism In The Eume-Ferrol-Ortegal Region The development of tourism requires a encouraging strategy that would plan, stimulate and articulate the actions of the public sector with the initiative of the private sector, defending the interests of our region. This way, it would be possible to activate a managing model based on participation, where the entity running the future developments of the tourist activities deals with the promotion of tourism as an economic and productive activity, which will produce income and benefits. The objectives of this partnership between the Mix Entity for the Management of Tourism in the Eume-FerrolOrtegal Region are as follows: » To be the connecting channel between the public and private sectors, fulfilling a dynamic, representative, and participative role, with the idea of suggesting innovative touristic policies, cooperating in their implementation. » To observe and investigate the area and surroundings where the touristic activity takes place and develops. » To be part of the tourism planning, according to responsible criteria, maintaining the economic, cultural, social and environmental sustainability. » To develop and implement the programs and strategies for the promotion of tourism in the area. » To cooperate in the creation of means for these actions to take place, controlling the efficiency of the investments, so they are balanced between both sides, and checking the quality of the destination. » To become the coordinating and consulting entity between the public and private sectors that participate in the tourism activities. » To guarantee the continuation of the Plan for the Development of the Tourism Product Ferrol-Ortegal. » To make the population aware of a kind of tourism for all, shared by all, developing the 21agenda of tourism


» Canalizar o proceso de implantación e renovación de equipamentos hostaleiros.

» Canalizar el proceso de implantación y renovación de equipaciones hosteleras.

and the universal criteria of sustainability and accessibility.

» Aplicar as novas tecnoloxías nos procesos de planificación, comercialización e difusión da imaxe de EumeFerrol-Ortegal como destino turístico.

» Aplicar las nuevas tecnologías en los procesos de planificación, comercialización y difusión de la imagen de Eume-Ferrol-Ortegal como destino turístico.

» To channel the progress of the creation and renewal of food and beverage infrastructure.

» Promocionar o territorio de Eume-Ferrol-Ortegal como destino turístico.

» Promocionar el territorio de Eume-Ferrol-Ortegal como destino turístico.

» To apply new technologies in the process of planning, marketing, and selling of the image of Eume-Ferrol-Ortegal as a tourist destination.

» Desenvolver novos produtos turísticos ao redor dos eixos vertebradores do territorio.

» Desarrollar nuevos productos turísticos alrededor de los ejes vertebradores del territorio.

» To promote the Eume-Ferrol-Ortegal area as a tourist destination.

» Realizar labores de investigación do mercado turístico.

» Realizar labores de investigación del mercado turístico.

» To develop new tourism products around the different driving forces of the region.

» Establecer un marco de colaboración estable con organismos, empresas e destinos.

» Establecer un marco de colaboración estable con organismos, empresas y destinos.

» To carry out market research in the tourism areas.

» Incorporar a sectores estratéxicos do territorio ao proceso de desenvolvemento turístico.

» Incorporar a sectores estratégicos del territorio al proceso de desarrollo turístico.

Conseguir o equilibrio entre as necesidades e expectativas dos grupos con intereses diversos representa un dos principais desafíos que se expón a maioría dos organismos turísticos locais, e isto é o que se pretende coa consolidación do Ente Mixto de Xestión Turística EumeFerrol-Ortegal

Conseguir el equilibrio entre las necesidades y expectativas de los grupos con intereses diversos representa uno de los principales desafíos que se expone la mayoría de los organismos turísticos locales, y esto es lo que se pretende con la consolidación del Ente Mixto de Gestión Turística Eume-Ferrol-Ortegal

Área de intervención do Ente Mixto Eume-Ferrol-Ortegal

Área de intervención del Ente Mixto Eume-Ferrol-Ortegal

A área de intervención será a que corresponde aos municipios das comarcas de Eume, Ferrol e Ortegal, isto é: Ares, Cabanas, A Capela, Cariño, Cedeira, Cerdido, Fene, Ferrol, Mañón, Moeche, Monfero, Mugardos, Narón, Neda, Ortigueira, As Pontes, Pontedeume, San Sadurniño, As Somozas e Valdoviño, máis o concello de Vilarmaior.

El área de intervención será la que corresponde a los municipios de las comarcas de Eume, Ferrol y Ortegal, esto es: Ares, Cabanas, A Capela, Cariño, Cedeira, Cerdido, Fene, Ferrol, Mañón, Moeche, Monfero, Mugardos, Narón, Neda, Ortigueira, As Pontes, Pontedeume, San Sadurniño, As Somozas y Valdoviño, más el ayuntamiento de Vilarmaior.

fotografía: © Xurxo Lobato [PDPT Ferrol-Ortegal]

fotografía: © Xurxo Lobato [PDPT Ferrol-Ortegal]

» To establish a stable cooperating relationship with institutions, companies, and destinations. » To incorporate strategic fields of the territory into the tourism development process. Managing to balance the needs and expectations of groups with different interests, represents one of the main challenges that most of the local tourism organizations are exposed to. This is exactly the objective of the consolidation of the Mix Entity for the Management of Tourism in the Eume-Ferrol-Ortegal Region. Area of Intervention of the Mix Entity Eume-FerrolOrtegal Region The area of intervention will be that covered by the councils in the Eume, Ferrol, and Ortegal regions, that is: Ares, Cabanas, A Capela, Cariño, Cedeira, Cerdido, Fene, Ferrol, Mañón, Moeche, Monfero, Mugardos, Narón, Neda, Ortigueira, As Pontes, Pontedeume, San Sadurniño, As Somozas and Valdoviño, plus the council of Vilarmaior. photography: © Xurxo Lobato [PDPT Ferrol-Ortegal]

5


No norte da provincia da Coruña as bisbarras do Eume, Ferrol e Ortegal constitúen un espazo de excepcional interese turístico. Son moitos e variados os recursos que ofrece este territorio: desde paisaxes de extraordinaria beleza, pasando por praias salvaxes para a práctica de deportes ou pequenas calas para un día de descanso, ata altos cantís, bosques frondosos, unha singular cultura, construcións emblemáticas, festas pagás e romarías e, por suposto, unha gastronomía de indubidable calidade.

En el norte de la provincia de A Coruña las comarcas de Eume, Ferrol y Ortegal constituyen un espacio de excepcional interés turístico. Son muchos y variados los recursos que ofrece este territorio, desde paisajes de extraordinaria belleza, pasando por playas salvajes para la práctica de deportes o pequeñas calas para un día de descanso, altos acantilados, bosques frondosos, singular cultura, construcciones emblemáticas, fiestas paganas y romerías y por supuesto, una gastronomía de indudable calidad.

Os concellos que conforman o destino turístico son un total de 21. Deles, 5 pertencen á bisbarra do Eume: Cabanas, A Capela, Monfero, Pontedeume e As Pontes; 11 á bisbarra de Ferrol: Ares, Cedeira, Fene, Ferrol, Moeche, Mugardos, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas e Valdoviño; 4 á bisbarra de Ortegal: Cariño, Cerdido, Mañón e Ortigueira; e uníndose a eles o concello de Vilarmaior.

Los ayuntamientos que conforman el destino turístico son un total de 21, siendo 5 de la comarca del Eume: Cabanas, A Capela, Monfero, Pontedeume y As Pontes; 11 de la comarca de Ferrol: Ares, Cedeira, Fene, Ferrol, Moeche, Mugardos, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas y Valdoviño;4 de la comarca de Ortegal: Cariño, Cerdido, Mañón y Ortigueira; y uniéndose a ellos el ayuntamiento de Vilarmaior.

Nesta guía intentouse reflectir unha parte dos innumerables recursos deste territorio, animando o viaxeiro a descubrir por si mesmo cada un deles. Sen dúbida, o destino Eume-Ferrol-Ortegal non defraudará a quen o visite.

En esta guía se han intentado reflejar una parte de los innumerables recursos de este territorio, animando al viajero a descubrir por sí mismo cada uno de ellos. Sin duda, el destino Eume-Ferrol-Ortegal no defraudará a quien lo visite.

6

In the North of A Coruña province, the regions of Eume, Ferrol and Ortegal form a space of exceptional touristic interest. There are many different experiences to be enjoyed, from exceptionally beautiful landscapes, to wild beaches where you can enjoy watersports or small coves for a laid back day, high cliffs, deep forests, unique culture, remarkable landmarks, both pagan and religious festivities, and of course, the undeniable quality of the local gastronomy. The councils that form this touristic destination are a total of 21, 5 in the Eume region: Cabanas, A Capela, Monfero, Pontedeume, and As Pontes; 11 in the Ferrol region: Ares, Cedeira, Fene, Ferrol, Moeche, Mugardos, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas, and Valdoviño; 4 in the Ortegal region: Cariño, Cerdido, Mañon, and Ortigueira; and joining as well, the Vilarmaior council. In this guide, we have tried to show a part of the endless resources in this area, encouraging travelers to discover each and every one of them for themselves. Without a doubt, the Eume-Ferrol-Ortegal area will not disappoint any visitor.


introdución . introducción . introduction índice . índice . index

Patrimonio Natural

Patrimonio Natural

Natural Heritage

8

Patrimonio Cultural

Patrimonio Cultural

Cultural Heritage

24

Arquitectura Relixiosa

Arquitectura Religiosa

Religious Architecture

26

Arquitectura Civil

Arquitectura Civil

Civil Architecture

36

Museos

Museos

Museums

50

Teatros e Auditorios

Teatros y Auditorios

Theaters and Auditoriums

54

Arquitectura Popular

Arquitectura Popular

Popular Architecture

56

Festas, Romarías e Eventos

Fiestas, Romerías y Eventos

Parties, Romerías and Events

58

Gastronomía

Gastronomía

Gastronomy

70

Lecer Activo

Ocio Activo

Active Free Time

74

Sendeirismo

Senderismo

Walks

76

7


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Punta de Estaca de Bares Cabo de Bares

Cabo Ortegal

Bares

Punta de Os Aguillóns

N

San Xiao de Trevo

Punta Tiñosa Punta Robaliceira

3 12

ría de 11 Ortigueira 10 6 9

A Pedra

ensenada de San Andrés

San Andrés de Teixido

7

8

Capelada

2

Punta Gabeira

CARIÑO

Punta Candieira Punta Felgueira

O Porto de Barqueiro

4 5

Loiba Céltigos Espasante As Painceiras

río Callobre

Ladrido As Ribeiras do Sor

Feás

OCÉANO ATLÁNTICO

Punta Frouxeira

23

33 Punta Cela 34 Punta Branca

Serantes

A Graña

ría de Ferrol 46 Punta Coitelada

Rilo Chanteiro Cervás Lubre

ARES 47

48

AS SOMOZAS

Narahío

embalse da Ribeira

Viladonelle Espiñaredo

FENE

Brixeo

fervenza do Belelle

Caaveiro

río Belelle

Laraxe

AS PONTES

ría de Ares

52 53

42

43

44

Breamo

A CAPELA

CABANAS PONTEDEUME Vilar

Goente

As Neves

San Martiño de Porto

Redes 51

Ribadeume

río Eume

río Maciñeira

A Faeira San Pedro de Eume

Taboada Cabana

Torre Bermui Embalse do Eume

ría de Betanzos

Trasdorona

A Escoitadoira

Cruceiro

VILARMAIOR

Graña da Igrexa

Callobre A Pousadoira

MONFERO Bouzas

8

O Freixo

Recemel

Igrexafeita

O Roxal

Franza

49 50

Punta de Miranda

O Deveso Seixas

G de Xubia

A Cruz do Pouso

Limondre

As Grañas do Sor

río Sor

MOECHE

Pedroso

Barallobre

MUGARDOS

As Neves

As Enchousas

SAN SADURNIÑO

40 41

San Felipe 45 Cabo Prioriño Grande Cabo Prioriño Chico

Insua Os Casás

Abade

Sedes

39

38

río Fulgueira

San Ramón

NEDA

FERROL

Doniños

Ponte Segade

Ermo A Barqueira

Xubia

Chamorro

MAÑÓN

Monte

Trasancos

Doniños 37 lagoa de

Punta Penencia

CERDIDO

rego de Bañoca

Castro

Punta Lavandeira

Freires

Devesos

río Mera

NARÓN 36

Vilarrube Pazos

VALDOVIÑO

Lourido

río Sor

Esteiro

Lamas

Covas

35

Senra

Lago

Punta Campelo Montefaro 28 Meirás 29 Punta Castelo Baltar 30 32 31 O Val

Cuíña

río Mera

Montoxo

embalse das Forcadas

Loira

lagoa da Frouxeira

Braelle

río Baleo

Mera

CEDEIRA

13 14

22

27

Punta Chonco

Régoa

Navaraxe

24 25 26

Cabo Prior

ORTIGUEIRA

Os Salgueiros

Punta Ardilosa ría de Cedeira 16 Punta Aperecha 17 18 15 Punta Corveira 19 20 21 Pantín

1 ría do Barqueiro

Punta da Moeda

Punta de O Limo

Graña do crego

Restrevas

O Aparral


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage

LENDA . LEYENDA . LEGEND

Praias . Playas . Beaches Parque Natural . Parque Natural . National Park Parque . Parque . Park Área Recreativa . Área Recreativa . Leisure Area Praia . Playa . Beach Fervenza . Cascada . Waterfall Lagoa . Laguna . Lagoon Miradoiro . Mirador . Viewpoint Dolmen . Dolmen . Dolmen Gravura . Petroglifo . Petroglyph Castro . Castro . Castro

Concello . Ayuntamiento . Council Poboación . Población . Town

Límite de Comarca . Límite de Comarca . Region Limit Límite de Concello . Límite de Ayuntamiento . Council Limit Río . Río . River

Mañón 1. Bares 2. Esteiro

Narón 29. Hortiña 30. Casal

Ortigueira 3. O Picón 4. Bimbiero 5. San Antonio 6. A Concha / Espasante 7. Morouzos

Ferrol 31. Ponzos 32. Sta. Comba 33. O Vilar 34. A Fragata 35. San Xurxo 36. Doniños 37. A Graña 38. Caranza

Cariño 8. Figueiras 9. Fornos 10. Basteira 11. O Peiral 12. A Concha Cedeira 13. Area Longa 14. A Magdalena Valdoviño 15. Vilarrube 16. Graxal 17. O Baleo 18. Carrizo 19. Pantín 20. Rosela 21. Prados 22. Frouxeira 23. Porto 24. Mourella 25. Cano Grande 26. O Rego 27. Meirás 28. Campelo

Fene 39. O Regueiro 40. Carril 41. Garita 42. Rio Sandeu 43. Coído 44. Almieiras Mugardos 45. Bestarruza Ares 46. Chanteiro 47. A Barrosa 48. Estacas 49. Ares 50. Seselle 51. Raso 52. Sabadelle 53. Area Morta

A diversidade do contorno natural de Eume-Ferrol-Ortegal e o excelente estado de conservación en que se encontra son algúns dos grandes atractivos que ofertan estas tres bisbarras galegas. No seu territorio altérnanse costas abruptas de altos e escarpados cantís con rías de praias tranquilas, lagoas e brañas. No interior o visitante gozará dun relevo homoxéneo onde se funden montes e vales en medios non masificados de natureza salvaxe. La diversidad del entorno natural de Eume-Ferrol-Ortegal y el excelente estado de conservación en que se encuentra es uno de los grandes atractivos que ofertan estas tres comarcas gallegas. En su territorio se alternan costas abruptas de altos y escarpados acantilados con rías de playas tranquilas, lagunas y humedales. En el interior el visitante disfrutará de un relieve homogéneo donde se funden montes y valles en entornos no masificados de naturaleza salvaje. The diversity of the natural environment in Eume-Ferrol-Ortegal and its excellent state of conservation is one of the mayor points of interest of these three Galician regions. In this territory we can find an abrupt coast, lined by high and rugged cliffs, but also estuaries (rias) with quiet beaches, lakes, and wetlands. When the visitors move inland, they will enjoy a landscape where hills and valleys meet around still virgin areas of wild nature. 9


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Fragas do Eume . Bosques del Eume . Forests of the Eume

Se iniciamos a ruta polos bosques do noso territorio, temos no parque natural Fragas do Eume o mellor expoñente. Abarca os concellos de Cabanas, A Capela, As Pontes, Monfero e Pontedeume.

Iniciando la ruta por los bosques de nuestro territorio, tenemos en el Parque Natural Fragas do Eume la mejor representación. Abarca los ayuntamientos de Cabanas, A Capela, As Pontes, Monfero y Pontedeume.

Starting the route by the forests of our territory, we find the best example in the Fragas do Eume National Park. It spreads around the councils of Cabanas, A Capela, As Pontes, Monfero, and Pontedeume.

A lenda conta que naceron tres fontes (Eume, Landro e Masma) e empezaron xuntas o seu percorrido cara ao mar co pacto de non chegar unhas antes que outras. As tres fontes cansáronse polo camiño e acordaron parar a durmir; a primeira que espertase avisaría as outras. A primeira espertou e continuou o camiño sen facer ruído para non espertar ás demais. A segunda espertou e, ao darse de conta do feito, fixo o mesmo que a outra. Cando espertou, o Eume viu que as outras fontes o enganaran e marchou enfurecido cara ao mar cruzando vales e montes para gañarlles. De aí que saíse bravo e agreste. Desde entón quedaron relegados os traidores a ser simples afluentes do Eume.

La leyenda cuenta que nacieron tres fuentes (Eume, Landro y Masma) y empezaron juntas su recorrido hacia el mar con el pacto de no llegar unas antes que otras. Las tres fuentes se cansaron por el camino y acordaron parar a dormir siendo la primera que despertase la que avisaría a las otras dos. La primera se despertó y continuó el camino sin hacer ruido para no despertar a las demás. La segunda se despertó y dándose cuenta de lo hecho hizo lo mismo que la otra. Cuando se despertó el Eume vio que las otras fuentes le habían engañado y enfurecido marchó hacia el mar cruzando valles y montes para ganar, de ahí que saliera bravo y agreste. Desde entonces, quedaron relegados los traidores a ser simples afluentes del Eume.

Legends goes that three water springs (Eume, Landro, and Masma) were born and they followed their way towards the sea under the agreement of reaching their destination together. The three fountains got tired along the way and they decided to stop for a nap, and the first one to wake would call the other two. The first one woke up and left on its own trying to be quiet not to wake the other two. The second one woke up and realizing what had happened, it did the same as the first one. When the Eume woke up and saw it had been fooled, it carried on furiously towards the sea, crossing valleys and hills to win, so it became rough and fierce, and the other two traitors ended up becoming just simple tributaries of the Eume.

1

10


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Fragas do Eume . Bosques del Eume . Forests of the Eume

“o bosque atlántico costeiro máis importante de Europa” “el bosque atlántico costero más importante de Europa” “the most important atlantic coastal forest in Europe”

1 2 3

Río Eume. Río Eume. Eume River Caaveiro. Caaveiro . Caaveiro Ponte. Puente . Bridge

2

As Fragas do Eume son únicas en Europa. A extensión arbórea é a principal mostra deste ecosistema de alta biodiversidade: o bosque atlántico, tan específico grazas á proximidade do mar e das profundas ribeiras do río. Trátase dun espazo protexido, pero visitable, que ofrece agradables sorpresas a quen o percorre, entre elas o Mosteiro de Caaveiro, antigo mosteiro beneditino, hoxe en día rehabilitado, cuxas instalacións son visitadas por milleiros de persoas cada ano. Las Fragas do Eume son únicas en Europa. La extensión arbórea es la principal muestra de este ecosistema de alta biodiversidad: el bosque atlántico, tan específico gracias a la proximidad del mar y de las profundas riberas del río. Se trata de un espacio protegido, pero visitable, que ofrece agradables sorpresas a quien lo recorre, entre ellas el Monasterio de Caaveiro, antiguo monasterio benedictino, hoy en día rehabilitado, cuyas instalaciones son visitadas por miles de personas cada año. The Eume forest is unique in Europe. The tree extension is the main example of this high biodiversity ecosystem: the Atlantic forest, so unique due to its proximity to the sea and the deep river banks. It is a protected area, but open to visitors, that offers nice surprises to hikers. One example is the Caaveiro Monastery, old Benedictine priory, just restored, and visited by thousands of people every year.

3

11


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Costa Ă rtabra . Costa Ă rtabra . Artabra Coast

1

12


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Costa Ártabra . Costa Ártabra . Artabra Coast

“pódense observar os acantilados máis elevados de Europa” “se pueden observar los acantilados más elevados de Europa” “it looks out onto the highest cliffs in Europe” Se nos diriximos cara á costa, os concellos de Ares, Mugardos, Ferrol, Narón, Valdoviño, Cedeira, Cariño e Ortigueira conforman o LIC (lugar de importancia comunitaria) Costa Ártabra. Este ofrece ao visitante multitude de panorámicas, praias abertas que se mesturan con calas resgardadas da ondada, miradoiros de gran beleza e vistas únicas dunha costa moi escarpada. Aquí non podemos deixar de visitar os cantís máis altos da Europa continental no lugar chamado Garita de Herbeira en Cedeira que, con máis de 600 m sobre o nivel do mar, non nos deixarán indiferentes. Si nos dirigimos hacia la costa, los ayuntamientos de Ares, Mugardos, Ferrol, Narón, Valdoviño, Cedeira, Cariño y Ortigueira conforman el LIC (Lugar de Importancia Comunitaria) Costa Ártabra que, ofrece al visitante multitud de panorámicas, playas abiertas que se mezclan con calas resguardadas del oleaje, miradores de gran belleza y vistas únicas de una costa muy escarpada. Aquí no podemos dejar de visitar los acantilados más altos de la Europa Continental en el lugar llamado Garita de Herbeira en Cedeira, que con más de 600 m sobre el nivel del mar, no nos dejarán indiferentes. If we head towards the coast, the councils of Ares, Mugardos, Ferrol, Narón, Valdoviño, Cedeira, Cariño, and Ortigueira form the Artabra Coast LIC (Area of Community Importance), that offers the visitor plenty of open, panoramic beaches, mixed with coves hidden from the waves, beautiful outlooks and unique vistas of a very rugged coast. Here we cannot leave without visiting the highest cliffs in Continental Europe, in a place called Garita de Herbeira, in Cedeira, placed more than 600 m. above sea level and a guarantee that we won’t leave disappointed.

1 2

Cabo Ortegal. Cabo Ortegal. Ortegal cape Mirador Vixía de Herbeira. Mirador Vixía de Herbeira. Vixía de Herbeira viewpoint

2

13


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Costa Ă rtabra . Costa Ă rtabra . Artabra Coast

1

14


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Costa Ártabra . Costa Ártabra . Artabra Coast

O seu espectacular contorno precipítase ao mar formando fermosas escarpas verticais, como son os illotes chamados Os Aguillóns, xa no concello de Cariño, na zona do cabo Ortegal. Tamén son de gran interese as colonias de aves mariñas que habitan nos cantís. Estes altos cantís forman a franxa costeira da Serra da Capelada, que abarca o tramo de costa entre as rías de Ortigueira e Cedeira e presenta un enorme interese desde o punto de vista xeolóxico. De feito foi aquí onde se encontrou a rocha máis antiga da que se ten constancia na península Ibérica: a anfibolita. Aínda que a paisaxe característica desta serra vén dada por outra rocha: a serpentina, auténtica escultura da natureza, da aperta do vento e da caricia do mar.

Su espectacular entorno se precipita al mar formando hermosos escarpes verticales como son los islotes llamados Os Aguillóns, ya en el ayuntamiento de Cariño en la zona de Cabo Ortegal; siendo también de gran interés las colonias de aves marinas que habitan en los acantilados. Estos altos acantilados forman la franja costera de la Sierra de A Capelada que, abarca el tramo de costa entre las rías de Ortigueira y Cedeira y presenta un enorme interés desde el punto de vista geológico, de hecho, aquí se ha encontrado la roca más antigua de la que se tiene constancia en la Península Ibérica, la anfibolita. Si bien el paisaje característico de esta sierra se lo aporta otra roca, la serpentina, auténtica escultura de la naturaleza, del abrazo del viento y de la caricia del mar.

Its spectacular surroundings fall right down to the sea, creating astonishing vertical formations like the small islands of Os Aguillóns, into the council of Cariño, around the area of Cape Ortegal. There, we can also find interesting sea bird colonies that inhabit the cliffs. These cliffs form the coast line of Sierra de A Capelada, which runs along the coast between the rias of Ortigueira and Cedeira and it provides an important opportunity from a geological point of view; in fact, the oldest rock ever found in the Iberian peninsula originates from this area: the anfibolita. Even though the typical landscape of the area is provided by another type of rock, the serpentine, a real sculptor of nature, the embrace of the wind and the touch of the sea.

Singular en cada forma, converte a Serra da Capelada nun auténtico museo ao aire libre. Os cabalos salvaxes, ou garañóns, teñen aquí un lugar idóneo onde vivir lonxe da acción directa do home, e en convivencia co gando vacún que percorre estes montes.

Singular en cada forma, convierte a la Sierra de A Capelada en un auténtico museo al aire libre. Los caballos salvajes, o garañóns, tienen aquí un lugar idóneo donde vivir lejos de la acción directa del hombre, y en convivencia con el ganado vacuno que recorre estos montes.

Unique on each form, it turns the Sierra de A Capelada into a real open air museum. The wild horses, or garañons, enjoy this area as a peaceful retreat where they can live away from the direct influx of humans, sharing these hills with free roaming cattle.

“lugar onde se mestura o natural co antrópico, a natureza en estado salvaxe” “lugar en donde se mezcla lo natural con lo antrópico, la naturaleza en estado salvaje” “a place where nature and humanity converge; nature in its wildest form”

1 2

Os Aguillóns. Os Aguillóns. Os Aguillóns. Serra da Capelada. Sierra de A Capelada. A Capelada Mountains.

2

15


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Lagoa de A Frouxeira . Laguna de A Frouxeira . A Frouxeira Lagoon

Dentro da Costa Ártabra, facendo unha parada en Valdoviño, podemos realizar un percorrido pola Lagoa da Frouxeira, situada ao carón da praia de igual nome. Trátase dun enclave húmido de gran importancia, en especial polo seu notable valor ornitolóxico, dado o papel que desenvolve como lugar de descanso para numerosas aves durante os pasos migratorios de primavera e outono. De aí que fose declarada zona de especial protección para as aves (ZEPA) e braña de importancia internacional en 1993.

Dentro de la Costa Ártabra y haciendo una parada en Valdoviño, podemos realizar un recorrido por la Laguna de A Frouxeira, situada al lado de la playa del mismo nombre. Se trata de un enclave húmedo de gran importancia, en especial por su notable valor ornitológico, dado el papel que desarrolla como lugar de descanso para numerosas aves durante los pasos migratorios de primavera y otoño, de hecho fue declarada zona de especial protección para las aves (ZEPA) y humedal de importancia internacional en 1993.

Down the Ártabra Coast, stopping in Valdoviño, we can go for a walk around the A Frouxeira lagoon, located next to beach bearing the same name. They are regarded as some of the most important wetlands in the area, mainly because their ornithological value, due to their role as resting place for the numerous birds during their spring and autumn journeys. In fact, back in 1993, it was declared special protection zone for birds (ZEPA) and wetlands of international importance.

1

16


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Ortigueira-Mera . Ortigueira-Mera . Ortigueira-Mera

Outro espazo salientable dentro do territorio é o LIC Ortigueira-Mera, o cal se compón de dúas partes ben diferenciadas: ao norte encóntrase a ría de Ortigueira e Ladrido, espazo litoral do tipo esteiro, dunha singular beleza paisaxística; e ao sur, prolongándose desde a ría, esténdese a cunca do río Mero, tramo fluvial con áreas de bosques e matos atlánticos. Esta zona compleméntase ademais con areais e a illa de San Vicente, co que ofrece unha panorámica inigualable. Otro espacio a destacar dentro del territorio es el LIC Ortigueira-Mera, el cual se compone de dos partes bien diferenciadas, al norte se encuentra la ría de Ortigueira y Ladrido, espacio litoral de carácter estuárico, de una singular belleza paisajística; y al sur, prolongándose desde la ría, se extiende la cuenca del río Mera, tramo fluvial con áreas de bosques y matorrales atlánticos. Esta zona se complementa además, con arenales y la isla de San Vicente, ofreciendo una panorámica inigualable. Another important area to highlight is the LIC Ortigueira-Mera, which includes two different parts; to the North, we can find the ría of Ortigueira and Ladrido, an estuary of outstanding natural beauty; to the South, running along the ría, we have the banks of the Mera river, and its forest areas and Atlantic bush. This area is complemented with the beaches and the isle of San Vicente, offering a unique panoramic view.

2

“ofrecen unha panorámica inigualable da vida silvestre e marítima” “ofrecen una panorámica inigualable de la vida silvestre y marítima” “they provide an exceptional insight into the wildlife and sea life”

1 2 3

Lagoa de Valdoviño. Laguna de Valdoviño. Valdoviño Lagoon Pena Furada. Pena Furada. Pena Furada Ría de Ortigueira. Ría de Ortigueira. Ortigueira tidal inlet

3

17


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Xuvia-Castro . Xuvia-Castro . Xuvia-Castro

Se continuamos cos lugares declarados LIC, debemos sinalar o espazo Xuvia-Castro, que constitúen os concellos da Capela, Moeche, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas e As Pontes; contorno que conforman as ribeiras dos ríos Xuvia e Castro, declarado espazo protexido xa que mantén a súa vexetación de ribeira en bo estado de conservación. Así mesmo, aquí encóntrase a serra do Forgoselo, un espazo aberto, de baixa montaña, con amplas extensións de terreo no que existe unha gran diversidade de hábitats e unha importante variedade de paisaxes nas que podemos encontrar pequenos bosques, prados, veigas,…

1

Si continuamos con los lugares declarados LIC, debemos señalar el espacio Xuvia-Castro que forman los ayuntamientos de A Capela, Moeche, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas y As Pontes, entorno que conforman las riberas de los ríos Xuvia y Castro, declarado espacio protegido ya que mantiene su vegetación de ribera en buen estado de conservación. Así mismo, aquí se encuentra la Sierra do Forgoselo, siendo un espacio abierto, de baja montaña con amplias extensiones de terreno en el que existen una gran diversidad de hábitats y una importante variedad de paisajes en los que podemos encontrar pequeños bosques, prados, vegas,… Another place also declared as LIC is the area Xuvia-Castro, located in the councils of A Capela, Moeche, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas, and As Pontes. This zone includes the banks of the rivers Xuvia and Castro, declared protected area as it still keeps the typical bank vegetation in a good conservation state. We can also point here the Sierra do Forgoselo, a space of low hills with wide open land where we find a great variety of landscapes and habitats that include small forests, grasslands, river banks,...

“un peirao da Idade de Bronce” “un muelle de la Edad de Bronce” “a dock dates to the Bronze Age”

1 2 2

18

3

Xuvia- Castro . Xuvia-Castro . Xuvia-Castro O Barqueiro. O Barqueiro . O Barqueiro Bares. Bares. Bares


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Estaca de Bares . Estaca de Bares . Estaca de Bares

Outro LIC do territorio é o espazo Estaca de Bares, situado nos concellos de Ortigueira e Mañón. Parte do actual LIC foi declarado igualmente sitio natural de interese nacional. Esta zona está formada por cantís costeiros con vexetación dominada por matos e pastos e caracterizada por especies de flora endémica. Trátase dun punto excepcional para observar o paso de aves migratorias, de feito aquí encóntrase un observatorio ornitolóxico. Cómpre tamén facer referencia ao porto de Bares que conta cunha excepcional importancia arqueolóxica, xa que o dique que protexe o porto moderno está formado por grandes pedras redondeadas pola erosión que pertencen a un peirao, probablemente de orixe fenicio, coñecido como O Coído. Tamén merecen ser visitados no contorno de Estaca de Bares o porto do Barqueiro, pintoresca vila mariñeira, e o Semáforo de Bares, desde onde gozaremos dunhas excepcionais vistas a un mar e un océano: o Cantábrico e o Atlántico.

Otro LIC del territorio es el espacio Estaca de Bares, ubicado en los ayuntamientos de Ortigueira y Mañón. Parte del actual LIC ha sido declarado igualmente Sitio Natural de Interés Nacional. Esta zona está formada por acantilados costeros con vegetación dominada por matorrales y pastos y caracterizada por especies de flora endémica. Se trata de un punto excepcional para observar el paso de aves migratorias, de hecho aquí se encuentra un observatorio ornitológico. Es necesario también hacer referencia al puerto de Bares que cuenta con una excepcional importancia arqueológica, ya que el dique que protege al puerto moderno está formado por grandes piedras redondeadas por la erosión que pertenecen a un muelle, probablemente de origen fenicio, conocido como O Coído. Son lugares que, merecen también ser visitados en el entorno de Estaca de Bares, el puerto de O Barqueiro, pintoresco pueblo marinero y el Semáforo de Bares, desde donde disfrutaremos de unas excepcionales vistas a un mar y un océano, el Cantábrico y el Atlántico.

Another LIC is Estaca de Bares, located in the councils of Ortigueira and Mañón. Part of the actual LIC has been also declared Natural Site of National Interest. This area includes coastal cliffs covered by small bush and grasslands, and also some examples of endemic flora. It is an exceptional view point for migrating birds; in fact, we can find an ornithological outlook. We must also highlight the port of Bares, of great archaeological importance, as the breakwater that protects the new harbour has been built with huge windrounded stones, belonging to an old wharf, probably of a Phoenician origin, locally known as O Coído. Other places that deserve to be visited in the area of Estaca de Bares are the harbour town of O Barqueiro, a picturesque fishing village, and the Bares Lighthouse, where we will enjoy the exceptional views of the Atlantic Ocean meeting the Bay of Biscay.

3

19


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Fervenza do río Belelle . Cascada del río Belelle . Waterfall of the river Belelle

Non terminamos aquí a nosa ruta polos espazos naturais de Eume-Ferrol-Ortegal. Existen outros contornos de gran beleza que non podemos deixar escapar. Entre eles está a Fervenza do río Belelle. Trátase dunha fervenza de 45 m de altura, ata a que se pode acceder desde os municipios de Fene e Neda, segundo a beira do río que tomemos. A comezos deste século levouse a cabo a tarefa de construír unha central hidroeléctrica nas proximidades da Fervenza, central que aínda está operativa. No terminamos aquí nuestra ruta por los espacios naturales de Eume-Ferrol-Ortegal. Existen otros entornos de gran belleza que, no podemos dejar escapar. Entre ellos está la Fervenza del río Belelle. Se trata de una cascada de 45 metros de altura, hasta la que se puede acceder desde los municipios de Fene y Neda, según la orilla del río que tomemos. A comienzos de este siglo se llevó a cabo la tarea de construir una central hidroeléctrica en las proximidades de la Fervenza, central que aún está operativa. We have not finished our route along the natural areas of Eume-Ferrol-Ortegal yet. There are other places of great beauty that cannot be missed. Amongst them, the Belelle River Fervenza, a 45 metre high waterfall, that can be accessed from the councils of Fene or Neda, depending on the bank side we choose. At the beginning of this century, a hydroelectric power station was built next to the waterfall, which is still running.

1

2

20

2 1

3

Fervenza do Belelle. Fervenza del Belelle. Belelle river Fervenza O Castro. O Castro. O Castro O Carballo. O Carballo. O Carballo


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Áreas recreativas . Áreas recreativas . Leisure areas

Se o que queremos é pasar un día agradable de descanso, para pasear e esquecernos do día a día, podemos achegarnos á área recreativa O Castro en Cerdido. Trátase dunha área de recreo construída arredor do grupo escolar de Cerdido e sobre un antigo castro. A maior parte encóntrase baixo arboredo e conta con mesas, grellas, piscina climatizada e a escasos metros discorre o paseo fluvial ao carón do río Pontellas. Si lo que queremos es pasar un día agradable de descanso, para pasear y olvidarnos del día a día, podemos acercarnos, al área recreativa O Castro en Cerdido. Se trata de un área de recreo construida alrededor del grupo escolar de Cerdido y sobre un antiguo castro. La mayor parte se encuentra bajo arbolado y cuenta con mesas, barbacoas, piscina climatizada y a escasos metros discurre el paseo fluvial por el río Pontellas. If what we are looking for is a nice quiet day out, have a walk and escape from the daily routine, we can visit the Leisure Area of O Castro, in Cerdido. This is a leisure area built around a school in Cerdido, above an old Celtic settlement, a castro. Most of this area is covered by trees, and we can find picnic tables, barbecues, a heated pool, all very close to the Pontellas river path.

2

De similares características pero no municipio das Somozas encóntrase a área recreativa do Carballo, situada nas inmediacións do río Xuvia, onde ademais encontramos un paseo fluvial, con xardíns, mesas e unha piscina; todo iso para gozar dun relaxado día en familia ou con amigos. De similares características pero, en el municipio de As Somozas, se encuentra el área recreativa de O Carballo, situado en las inmediaciones del río Xuvia, donde además encontramos un paseo fluvial, con jardines, mesas y una piscina, todo ello para disfrutar de un relajado día en familia o con amigos. A similar place, this one in the council of As Somozas, is the Leisure Area of O Carballo, located next to the Xuvia river, where we can find a river path, with a green area, picnic tables and a swimming pool to enjoy a relaxing day with friends or family.

3

21


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Praias . Playas . Beaches

Non se pode deixar de facer mención ás magníficas praias que cobren a costa desde Pontedeume ata Mañón.

No se puede dejar de hacer mención a las magníficas playas que cubren la costa desde Pontedeume hasta Mañón.

One of the highlights of this region are without a doubt, the magnificent beaches that dot all the coastline from Pontedeume to Mañón.

Os areais de Eume-Ferrol-Ortegal son un paraíso natural do que se pode gozar en calquera época do ano, aínda que en verán é cando máis visitas recibe. Son unha parte fundamental do patrimonio natural do territorio, cun estado de conservación e servizos que as fan dignas dun bo número de bandeiras azuis. O visitante deste destino turístico pode escoller entre extensas praias de mar aberto, con forte ondada e ventosas, ideais para a práctica do surf, ou os tranquilos areais das rías, onde realizar windsurf, vela e outros deportes náuticos.

Los arenales de Eume-Ferrol-Ortegal son un paraíso natural del que disfrutar en cualquier época del año, aunque en verano es cuando más visitas reciben. Son una parte fundamental del patrimonio natural del territorio, con un estado de conservación y servicios que las hacen dignas de un buen número de banderas azules. El visitante de este destino turístico puede escoger entre extensas playas de mar abierto, con fuerte oleaje y ventosas ideales para la práctica del surf, o los tranquilos arenales de las rías, donde realizar windsurf, vela y otros deportes náuticos.

The sandy beaches of Eume-Ferrol-Ortegal are a natural paradise that can be enjoyed all year round, even though it is in the summer when they reach their peak. They are a fundamental part of the natural heritage of the region, they have been awarded a good number of EU blue flags due to their excellent level of maintenance and services. The visitor can choose from long open ocean beaches, battered by the waves and the wind, with ideal conditions for surfing, or the quiet sandy beaches inside the rías, where we can enjoy windsurfing, sailing, and other watersports.

1

22


Patrimonio Natural . Patrimonio Natural . Natural Heritage Praias . Playas . Beaches

As primeiras caracterízanse pola súa beleza natural e unha vexetación case virxe. É o caso dos areais de Doniños, San Xurxo, Ponzos ou Santa Comba en Ferrol; e da Frouxeira e Pantín, en Valdoviño.

Las primeras se caracterizan por su belleza natural y una vegetación casi virgen. Es el caso de los arenales de Doniños, San Xurxo, Ponzos o Santa Comba en Ferrol, y de A Frouxeira y Pantín, en Valdoviño.

The former are typically described by their natural beauty and almost virgin vegetation. Some examples are the beaches of Doniños, San Xurxo, Ponzos, or Santa Comba, in Ferrol, and A Frouxeira or Pantín, in Valdoviño.

Existen tamén as praias no interior das rías. Caracterízanse por ser máis pequenas, nelas podemos gozar de augas tranquilas, están moi preto de núcleos de poboación e son ideais para acudir con nenos e en familia. É o caso das múltiples praias de Ares, a praia da Madalena en Cabanas, que conta cun fermoso piñeiral, ou a praia tamén chamada da Madalena en Cedeira. Cun pouco máis de ondada, pero moderada, temos praias como a de Vilarrube en Valdoviño ou a de Bares en Mañón.

Existen también las playas en el interior de las rías. Se caracterizan por ser más pequeñas, donde se puede disfrutar de aguas tranquilas, están muy cerca de núcleos de población, y son ideales para acudir con niños y en familia. Es el caso de las múltiples playas de Ares, la playa de A Madalena en Cabanas, que cuenta con un hermoso pinar, o la playa también llamada de A Madalena en Cedeira; con un poco más de oleaje pero moderado tenemos playas como la de Vilarrube en Valdoviño o la de Bares en Mañón.

We can also find the rías based beaches. Smaller in size, they provide quiet waters, located closer to towns, ideal for families with children.. These are the different beaches of Ares, the beach of A Madalena in Cabanas and its beautiful pinewood, or the also called A Madalena beach in Cedeira. A bit more exposed to moderate waves, we have Vilarrube beach in Valdoviño, or Bares in Mañón.

Doutra banda, existen tamén praias solitarias de pouca ocupación ideal para relaxarse. Entre elas encontramos como exemplo Eirón en Ortigueira, Figueiras en Cariño ou O Baleo en Valdoviño.

1 2 3

2

Por otro lado, existen también playas solitarias de poca ocupación ideales para relajarse. Entre ellas encontramos como ejemplo Eirón en Ortigueira, Figueiras en Cariño u O Baleo en Valdoviño.

On the other hand, we find almost deserted beaches with hardly any visitors, perfect for relaxing. These are, among others, Eirón in Ortigueira, Figueiras in Cariño, or O Baleo in Valdoviño.

Praia da Frouxeira. Playa de A Frouxeira. A Frouxeira beach Praia de Pantín. Playa de Pantín. Pantín beach

3

23


Patrimonio Histórico . Patrimonio Histórico . Historical Heritage Punta de Estaca de Bares Cabo de Bares

Cabo Ortegal

Bares

Punta de Os Aguillóns

N

Punta da Moeda

Punta de O Limo San Xiao de Trevo

Punta Tiñosa Punta Robaliceira

CARIÑO

O Porto de Barqueiro

ría de Ortigueira

Loiba Céltigos Espasante

A Pedra

ensenada de San Andrés

Punta Candieira San Andrés de Teixido

Punta Felgueira

As Painceiras

río Callobre

Capelada

Ladrido As Ribeiras do Sor

Feás

OCÉANO ATLÁNTICO

ORTIGUEIRA

Os Salgueiros

Punta Ardilosa ría de Cedeira Punta Aperecha

Régoa

Braelle

río Baleo

Mera

CEDEIRA

Cuíña

río Sor

río Mera

Montoxo

Senra

Freires

Punta Corveira

MAÑÓN

Esteiro Pantín

Vilarrube Pazos

Devesos

CERDIDO

Punta Frouxeira embalse das Forcadas

Loira

A Barqueira

Cabo Prior

Montefaro Meirás

Punta Castelo

río Mera

Insua

rego de Bañoca

Lourido

As Grañas do Sor

San Ramón

río Sor

Monte O Val

Punta Cela Punta Branca

Lamas Castro

Serantes Doniños lagoa de Doniños

Punta Penencia

Chamorro

Punta Coitelada

Narahío

Recemel

Igrexafeita

O Roxal

embalse da Ribeira

Espiñaredo

FENE

Brixeo

fervenza do Belelle

Barallobre

Caaveiro

río Belelle

AS PONTES

Franza Laraxe

Limondre

ARES

ría de Ares

Breamo

A CAPELA

CABANAS PONTEDEUME Vilar

Goente

As Neves

San Martiño de Porto

Redes

Punta de Miranda

O Freixo

A Cruz do Pouso

Viladonelle

MUGARDOS Rilo Chanteiro Cervás Lubre

AS SOMOZAS

SAN SADURNIÑO

NEDA

San Felipe ría de Ferrol

Seixas

G de Xubia

Xubia

FERROL

A Graña

O Deveso

Pedroso

NARÓN

Punta Lavandeira

As Enchousas

MOECHE

Sedes

Covas Trasancos

Ribadeume

río Eume

río Maciñeira

A Faeira San Pedro de Eume

Taboada Cabana

Torre Bermui Embalse do Eume

ría de Betanzos

Trasdorona

A Escoitadoira

Cruceiro

VILARMAIOR

Graña da Igrexa

Callobre A Pousadoira

MONFERO Bouzas

24

As Neves

Os Casás

Abade

Baltar

Punta Chonco

Cabo Prioriño Grande Cabo Prioriño Chico

río Fulgueira

VALDOVIÑO

Lago Punta Campelo

Ponte Segade

Ermo

Navaraxe lagoa da Frouxeira

ría do Barqueiro

Punta Gabeira

Graña do crego

Restrevas

O Aparral


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage

LENDA . LEYENDA . LEGEND

Teatro . Teatro . Theater Museo . Museo . Museum

Festas, Romerías e Eventos Fiestas, Romerías y Eventos Parties, Processionsand Events

Edificio . Edificio . Building

Concello . Ayuntamiento . Council

Pazo . Pazo . Manor House

Poboación . Población . Town

Castelo . Castillo . Castle Conxunto Monumental . Conjunto Monumental . Monumental Site

Límite de Comarca . Límite de Comarca . Region Limit

Refuxio . Refugio . Refuge

Límite de Concello . Límite de Ayuntamiento . Council Limit

Arquitectura Militar . Arquitectura Militar . Military Architecture Faro . Faro . Lighthouse Ponte . Puente . Bridge Muíño . Molino . Mill

Río . Río . River

Este territorio caracterízase pola abundancia de arquitectura relixiosa, xa que cada núcleo, por pequeno que sexa, conta habitualmente coa súa respectiva igrexa parroquial. Ao mesmo tempo tamén proliferan os mosteiros, conventos e santuarios, aos que ao longo do ano acoden puntuais milleiros de fieis devotos. Este territorio se caracteriza por la abundancia de arquitectura religiosa, ya que cada núcleo, por pequeño que sea, cuenta habitualmente con su respectiva iglesia parroquial. Al mismo tiempo también proliferan los monasterios, conventos y santuarios, a los que a lo largo del año acuden puntuales miles de fieles devotos. We can find plenty of examples of religious architecture in the region, as each town, no matter how small, have its own local church. At the same time there are numerous examples of monasteries, convents, and shrines, visited by thousands of loyal devotees all year round.

Fonte . Fuente . Fountain Cruceiro . Cruceiro . Stone Cross Ermida . Ermita . Chapel Igrexa . Iglesia . Church Mosteiro . Monasterio . Monastery Santuario . Santuario . Santuary

25


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

Xa desde os primeiros anos do cristianismo e durante todo o período tardorromano e altomedieval era frecuente que persoas de toda condición abandonasen vilas e cidades para refuxiarse en bosques e montañas en busca dunha vida illada de carácter espiritual. Por veces, estes eremitas elixían lugares comúns para vivir e formábanse verdadeiras comunidades e mosteiros embrionarios que máis tarde se converterían en cenobios organizados. Os mosteiros en Galicia xorden nas paraxes máis impresionantes da súa xeografía e trátase de lugares cheos de espiritualidade, arte e silencio. Mostra diso, podemos encontrarnos en Eume-Ferrol-Ortegal varios exemplos deste tipo de construcións de indubidable valor e que paga a pena visitar. Ya desde los primeros años del Cristianismo y durante todo el periodo tardorromano y altomedieval era frecuente que personas de toda condición abandonasen pueblos y ciudades para refugiarse en bosques y montañas en busca de una vida aislada de carácter espiritual. En ocasiones, estos eremitas elegían lugares comunes para vivir y se formaban verdaderas comunidades y monasterios embrionarios que más tarde se convertirían en cenobios organizados. Los monasterios en Galicia surgen en los parajes más impresionantes de su geografía y se trata de lugares llenos de espiritualidad, arte y silencio. Muestra de ello, podemos encontrarnos en Eume-Ferrol-Ortegal varios ejemplos de este tipo de construcciones de indudable valor y que merecen la pena ser visitados. From the early years of Christianity, and all along the late Roman era and early Middle Ages, it was common practice for all sort of people to abandon their towns and cities to take refuge in forests and hills searching for an isolated spiritual way of life. Sometimes, these hermits chose to share a place to live, creating real communities and early monasteries that later would turn into organized cenobites. Monasteries in Galicia appear in the most amazing enclaves across the land, and they are places full of spirituality, art, and silence. Some typical examples are found in Eume-Ferrol-Ortegal, buildings of great value, well worth a visit.

1

26


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

No medio da solitaria e impresionante paisaxe que constitúen as Fragas do Eume érguese maxestoso o Mosteiro de San Xoán de Caaveiro. A tradición sinala que foi fundado como mosteiro beneditino por San Rosendo no ano 936, aínda que posiblemente xa existía con anterioridade. En todo caso, é preciso chegar ao 8 de abril de 1154 para encontrar unha referencia fiable, en forma de documento papal. Posiblemente no s. XIII pasa aos sacerdotes regulares de santo Agostiño, perde no s. XVIII o seu carácter de colexiata, o que precipita a fin da vida monacal a finais do mesmo século. Coa desamortización de Mendizábal, os bens do mosteiro pasan a mans de particulares, co que desaparece rapidamente, incluídas as reliquias de san Rosendo, que foron levadas a Santiago.

En el medio del solitario e impresionante paisaje que constituye las Fragas del Eume se levanta majestuoso el Monasterio de San Xoán de Caaveiro. La tradición señala que fue fundado como monasterio benedictino por San Rosendo en el año 936, aunque posiblemente ya existía con anterioridad. En todo caso, es preciso llegar al 8 de abril de 1154 para encontrar una referencia fiable, en forma de documento papal. Posiblemente en el S.XIII pasa a los sacerdotes regulares de San Agustín, perdiendo en el S.XVIII su carácter de colegiata, lo que precipita el fin de la vida monacal a finales del mismo siglo. Con la desamortización de Mendizábal, los bienes del monasterio pasan a manos de particulares, con lo que desaparece rápidamente, incluidas las reliquias de San Rosendo, que fueron llevadas a Santiago.

In the middle of the impressive and lonely landscape of the Eume forest, we find the majestic Monastery of San Xoán de Caaveiro. Tradition tells us that it was found as a Benedictine monastery by Saint Rosendo in 936 AD, although it may well have already existed at that time. Nevertheless, it is not until April 8th 1154 that we find a reliable reference, as a papal document. Around the XIII century the Saint Agustin priests take over the monastery, up until the XVIII century, when it stops being a cenobite, ending its use as a monk refuge at the end of that century. With the Mendizábal civil expropiation, the property of the monastery moves to private hands, which brings a rapid deterioration to the building, and forces the move of the relics of Saint Rosendo to Santiago.

Don Pío García Espinosa restaurou a igrexa no ano 1896 baixo a dirección de Antonio López Ferreiro. A igrexa actual, en todo caso, é románica, de finais do s. XII. No exterior resulta impresionante a súa situación sobre un promontorio, cun gran terreo de entrada de forma alongada.

Don Pío García Espinosa restauró la iglesia en el año 1896 bajo la dirección de Antonio López Ferreiro. La iglesia actual, en todo caso, es románica, de finales del S.XII. En el exterior resulta impresionante su situación sobre un promontorio, con un gran terreno de entrada de forma alargada.

Mr Pío García Espinosa restored the church in 1896, under the direction of Antonio López Ferreiro. The actual Romanesque style church dates back to the XII century. From the outside, its location, on top of a promontorio, is rather impressive. A long extension of land provides a suitable entrance.

“lugar singular en total harmonía coa natureza.” “lugar singular en total armonía con la naturaleza” “a singular place in total harmony with nature”

1 2

Mosteiro de Caaveiro. Monasterio de Caaveiro. Caaveiro Monastery Entrada a Caaveiro. Entrada a Caaveiro. Caaveiro entrance

2

27


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

“fachada única polo xadrezado alternando granito e lousa” “fachada única por el ajedrezado alternando granito y pizarra” “unique chequered front, alternating granite and slate”

No concello de Monfero, próximo a Caaveiro, encóntrase o Mosteiro de Santa María de Monfero, que foi fundado polos monxes beneditinos no ano 1135 baixo o reinado de Afonso VII, para despois pasar á orde do Císter baixo a xurisdición dos monxes de Sobrado. Dentro do conxunto arquitectónico cómpre destacar a orixinal fachada barroca da igrexa, construída entre 1622 e 1656. O feito que fai única esta fachada é o xadrezado que alterna cadros de granito e lousa enmarcados por columnas, e dúas pilastras con capiteis corintios que se elevan ata a cornixa superior. No interior, ademais do retablo en pedra da Virxe da Cela, encontramos tamén numerosos sepulcros da familia Andrade. Entre eles cómpre destacar Nuño Freire de Andrade “O Mao”, Pedro Fernández de Andrade, Fernán Pérez de Andrade e Diego de Andrade. En el ayuntamiento de Monfero próximo a Caaveiro se encuentra el Monasterio de Santa María de Monfero que fue fundado por los monjes benedictinos en el año 1135 bajo el reinado de Alfonso VII, para después pasar a la orden del císter bajo la jurisdicción de los Monjes de Sobrado. Dentro del conjunto arquitectónico cabe destacar la original fachada barroca de la iglesia, construida entre 1622 y 1656. El hecho que hace única esta fachada es el ajedrezado alternando cuadros de granito y pizarra enmarcados por columnas y dos pilastras con capiteles corintios que se elevan hasta la cornisa superior. En el interior, además del retablo en piedra de la Virgen de la Celda, encontramos también numerosos sepulcros de la familia Andrade. Entre ellos cabe destacar Nuño Freire de Andrade “O Mao”, Pedro Fernández de Andrade, Fernán Pérez de Andrade y Diego de Andrade. Located in Monfero council, and fairly close to Caaveiro, we find the Monastery of Santa Maria de Monfero, founded by Benedictine monks in 1135, under the kingdom of Alfonso VII, later taken over by the Cister order under the jurisdiction of the monks of Sobrado. Among the highlights of the building, we find the original Baroque church front, built between 1622 and 1656. The unique fact about this front is the chequered pattern alternating granite and slate squares, framed by columns and two pillars with Corinthian capitals, all the way to the top cornice.

1

28

Inside, besides the stone altarpiece of the Virgin of the Cell, we also find various tombs of the Andrade family. Amongst them, those of Nuño Freire de Andrade “O Mao” (the bad), Pedro Fernández de Andrade, Fernán Pérez de Andrade and Diego de Andrade.


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

No municipio de Ares érguese o Mosteiro de Santa Catalina de Montefaro no ano 1393 cando o arcebispo compostelán concede ao señor de Ferrol e Pontedeume, Fernán Pérez de Andrade “O Boo”, a licenza para construír o mosteiro e cede a este a ermida da Nosa Señora da Mercé. En 1837 os franciscanos víronse obrigados a abandonar o mosteiro, pasando a propiedade e a xestión do edificio a mans do exército ata o ano 2000. O mosteiro é de estilo románico, aínda que nesa época xa se impuñan os canons do gótico. Ten dous claustros, o mellor conservado é de estilo renacentista, e ademais conta cun retablo de madeira policromada con esquemas de ornamentación barroca. A igrexa sufriu modificacións no s. XVIII. No interior pódense observar restos de capiteis, estatuas, lápidas de sepulcros… Outros restos encóntranse na actualidade no Museo Arqueolóxico de San Antón (A Coruña).

En el municipio de Ares se levanta el Monasterio de Santa Catalina de Montefaro en el año 1393 cuando el arzobispo compostelano concede al señor de Ferrol y Pontedeume, Fernán Pérez de Andrade “O Boo”, la licencia de construir el monasterio y cede al mismo la ermita de nuestra Señora de la Mercé. En 1837 los franciscanos se vieron obligados a abandonar el monasterio pasando la propiedad y la gestión del edificio a manos del ejercito hasta el año 2000. El monasterio es de estilo románico, aunque en esa época ya se imponían los cánones del gótico. Tiene dos claustros, el mejor conservado es de estilo renacentista y además cuenta con un retablo de madera policromada con esquemas de ornamentación barroca. La iglesia sufrió modificaciones en el siglo XVIII. En el interior se pueden observar restos de capiteles, estatuas, lápidas de sepulcros… Otros restos se encuentran en la actualidad en el Museo Arqueológico de San Antón ( A Coruña).

In Ares council we find the Monastery of Santa Catalina de Montefaro, dated from 1393, when the Archbishop of Compostela grants Fernán Pérez de Andrade “O Boo” (the good), licence to build the monastery and gives him as well the shrine of Our Lady of Mercy. In 1837, the Franciscan monks were forced to abandon the monastery, when the army took over the property and its management up until the year 2000. The monastery was built in Romanesque style, even though the Gothic canons were already being introduced. It has two cloisters, the best kept, of Renaissance style, with a policromada wooden altarpiece with Baroque ornaments. The church was modified in the XVIII century. Inside we can find remains of capitals, statues, tombstones,... Other remains can be presently found in the Archaelogical Museum of San Antón (A Coruña).

1 2 3

2

Mosteiro de Monfero. Monasterio de Monfero. Monfero Monastery Claustro de Monfero. Claustro de Monfero. Monfero cloister Mosteiro de Santa Catalina. Monasterio de Santa Catalina. Santa Catalina Monastery

3

29


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

No concello de Narón encontramos o Mosteiro de San Martiño de Xuvia, situado na ruta xacobea do Camiño Inglés, as súas orixes remóntanse ao reinado de Ramiro I, a mediados do s. IX. Cos condes de Traba, a mediados do s. XI terá un novo auxe, aínda que a súa época de maior esplendor será no XII cando se incorpore á Orde de Cluny e se edifique a igrexa románica. Non obstante, no s. XIII no mosteiro dá comezo unha etapa de decadencia da que non poderá reporse. Recentemente restaurada, é aconsellable a visita ao interior da igrexa. Como non podía ser doutra forma, Eume-Ferrol-Ortegal é tamén un espazo cheo de belas igrexas, capelas e ermidas de moi variados estilos que van desde o románico ata as máis actuais e vangardistas edificacións. Ademais, moitas delas son o centro de fermosas lendas e antigas tradicións cheas de maxia e encanto que aínda se seguen celebrando con gran devoción na actualidade.

En el ayuntamiento de Narón encontramos el Monasterio de San Martiño de Xuvia, situado en la ruta xacobea del Camino Inglés, sus orígenes se remontan al reinado de Ramiro I, a mediados del S.IX. Con los Condes de Traba, a mediados del S.XI tendrá un nuevo auge, aunque su época de mayor esplendor será en el XII cuando se incorpore a la Orden de Cluny edificándose la iglesia románica. Sin embargo, en el S.XIII en el monasterio da comienzo una etapa de decadencia de la que no podrá reponerse. Recientemente restaurada, es aconsejable la visita al interior de la iglesia. Como no podía ser de otra forma, Eume-Ferrol-Ortegal es también un espacio lleno de bellas iglesias, capillas y ermitas de muy variados estilos que van desde el románico hasta las más actuales y vanguardistas edificaciones. Además, muchas de ellas son el centro de hermosas leyendas y antiguas tradiciones llenas de magia y encanto que aún se siguen celebrando con gran devoción en la actualidad.

In Narón council we find the Monastery of San Martiño de Xuvia, located on the Pilgrimage Way to Santiago, on the English Route. Its origins date back to the kingdom of Ramiro I, around the IX century. Under the powers of the Counts of Traba, in the middle of the XI century, the monastery will enjoy a rise in influence, even though its peak will come in the XII century, when the Cluny Order would take over, building the Romanesque style church. Nevertheless, in the XIII century it would suffer a downturn, from which it will not recover. It has been recently restored, and a visit inside the church is highly recommended. As it could not be otherwise, Eume-Ferrol-Ortegal is also an area full of beautiful churches, chapels and shrines of different styles, from Romanesque to the latest modern buildings. Many of them are also the centre point of beautiful legends and old traditions full of magic and charm, still being celebrated devotedly in the present days.

“centro de fermosas lendas e antigas tradicións cheas de maxia e encanto” “centro de hermosas leyendas y antiguas tradiciones llenas de magia y encanto” “center of beautiful legends and old traditions full of magic and charm”

1

4

30

2

Mosteiro de San Martiño. Monasterio de San Martiño. San Martiño Monastery Concatedral de San Xiao. Concatedral de San Xiao. San Xiao Concathedral


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

É tanta a riqueza en templos relixiosos que resulta imposible mencionalos todos, pero hai algúns que merecen unha obrigada visita, sexa polo seu valor arquitectónico, pola súa historia ou pola beleza do contorno no que se encontran. A primeira visita que lles recomendamos é a Concatedral de San Xiao, situada no centro de Ferrol, está dedicada ao patrón da cidade. Foi deseñada polo enxeñeiro Julián Sánchez Bort no ano 1763, e comézase a edificar tres anos despois co fin de substituír a primitiva igrexa parroquial a causa das obras do gran Arsenal. De gran equilibrio e harmonía constitúe un edificio neoclásico de gran valor arquitectónico. En 1959 adquire a categoría de concatedral da diócese de Mondoñedo-Ferrol.

Es tanta la riqueza en templos religiosos que resulta imposible mencionarlos a todos, pero hay algunos que merecen una obligada visita, sea por su valor arquitectónico, por su historia o por la belleza del entorno en el que se encuentran. La primera visita que les recomendamos es la Concatedral de San Xiao, situada en el centro de Ferrol, está dedicada al patrón de la ciudad. Fue diseñada por el ingeniero Julian Sánchez Bort en el año 1763, y se comienza a edificar tres años después con el fin de sustituir a la primitiva iglesia parroquial a causa de las obras del Gran Arsenal. De gran equilibrio y armonía constituye un edificio neoclásico de gran valor arquitectónico. En 1959 adquiere la categoría de Concatedral de la diócesis de Mondoñedo-Ferrol.

It is such the richness in religious temples that it is impossible to mention all of them, but there are some that definitely deserve a visit for its architectural meaning, its history, or the beauty of their surroundings. The first one to be recommended is the San Xiao Concathedral, located in the centre of Ferrol, dedicated to the saint patron of the city. It was designed by the engineer Julián Sánchez Bort in 1763, and its construction started three years later, in order to replace the old local church due to the works for the Great Arsenal. It is a balanced and harmonious building of Neoclassic style and a great architectonic value. In 1959 it was designated as the cathedral of Mondoñedo-Ferrol.

2

31


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

Na parroquia de San Martiño de Covas (Ferrol), encóntrase nunha pequena illa a Ermida de Santa Comba. Só accesible en baixamar e é lugar de peregrinación de romeus, o último domingo de xullo, desde o s. XII. A ermida é unha construción sinxela, románica e de planta rectangular con cuberta a dúas augas. Ademais, posúe unha soa nave e sufriu recentes restauracións.

En la parroquia de San Martiño de Covas (Ferrol), se encuentra en una pequeña isla la Ermita de Santa Comba. Sólo accesible en bajamar y es lugar de peregrinación de romeros, el último domingo de julio, desde el S.XII. La ermita es una construcción sencilla, románica y de planta rectangular con cubierta a dos aguas. Además, posee una sola nave y ha sufrido recientes restauraciones.

In the parish of San Martiño de Covas (Ferrol), we find on a small island the Santa Comba Hermitage. It can only be reached on low tide and it becomes a pilgrimage place on the last Sunday in July, a tradition that has been running since the XII century. The hermitage is a simple building, of Romanesque style, rectangular shape and covered by a ridged roof. It has a single nave, and it has been restored recently.

1

32


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

En Ares, encontramos a igrexa de Santa Eulalia de Lubre, trátase dunha obra de estilo gótico, nun bo estado de conservación. Aparece citada nunha relación de igrexas do ano 830, feita polo abade Tructinio, mais a súa construción actual é dos ss. XV-XVI, aínda que aparecen noticias da súa existencia desde o ano 1134. Mirando cara ao mar en Cariño, sitúase a ermida de San Xiao do Trevo. É un sinxelo templo dun só volume e tellado a dúas augas edificado nun lugar apartado, entre Cariño e o cabo Ortegal. Sitúase nunha repisa ampla e chá asomada á ría de Cariño, solar en que se encontraron restos arqueolóxicos de época romana. En Ares, encontramos la iglesia de Santa Eulalia de Lubre, se trata de una obra de estilo gótico, en un buen estado de conservación. Aparece citada en una relación de iglesias del año 830, hecha por el abad Tructinio, pero no obstante su construcción actual es de los S.XV-XVI, aunque aparecen noticias de su existencia desde el año 1134. Mirando al mar en Cariño, se sitúa la ermita de San Xiao do Trevo. Es un sencillo templo de un sólo volumen y tejado a dos aguas edificado en un lugar apartado, entre Cariño y el Cabo Ortegal. Se ubica en una repisa amplia y llana asomada a la ría de Cariño, solar en el que se han encontrado restos arqueológicos de época romana. In Ares, we find the church of Santa Eulalia de Lubre, a Gothic style building maintained in good order. It was mentioned as early as 830 a.d. In a list of churches made by abbot Tructinio; although the present building was built in the XV-XVI centuries, there are news about it dating from 1134. Facing the ocean in Cariño, we find the hermitage of San Xiao do Trevo. A single piece, modest temple with a ridged roof, located in a remote place, between Cariño and Cape Ortegal. It was built on a wide flat platform, overlooking the ria of Cariño. Archaeological remains dated from the Roman period have been found in the area.

2

“aparece citada nunha relación de igrexas do ano 830” “aparece citada en una relación de iglesias del año 830” “it was mentioned as early as 830 a.d.”

1 2 3

Ermida de Santa Comba. Ermita de Santa Comba. Santa Comba Hermitage Sta. Eulalia de Lubre. Sta. Eulalia de Lubre. Sta. Eulalia de Lubre San Xiao do Trevo. San Xiao do Trevo. San Xiao do Trevo

3

33


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

Xa na bisbarra do Eume, máis concretamente en Pontedeume, podemos gozar dunha visita á igrexa de San Miguel de Breamo; a cal é o único resto do antigo mosteiro de cóengos regulares de san Agostiño, é de planta de cruz latina con tres ábsidas semicirculares na cabeceira. No interior destacan as pequenas figuras humanas nas basas, a ornamentación dos capiteis con vexetais e unha escena de caza, ademais dunha figura pétrea de San Miguel do s. XIII.

Ya en la comarca del Eume, más concreto en Pontedeume, podemos disfrutar de una visita a la iglesia de San Miguel de Breamo, la cual, es el único resto del antiguo monasterio de canónigos regulares de San Agostiño, es de planta de cruz latina con tres ábsides semicirculares en la cabecera. En el interior destacan las pequeñas figuras humanas en las basas, la ornamentación de los capiteles con vegetales y una escena de caza, y una figura pétrea de San Miguel del siglo XIII.

Tamén en Pontedeume cabe sinalar a igrexa parroquial de Santiago. A capela maior coa sancristía vella foi mandada construír por don Fernando de Andrade no primeiro terzo do s. XVI. Cuberta con bóveda estrelada, nela, xunto ao Santiago sedente de granito policromado de finais do s. XIV, destaca o retablo renacentista, realizado en 1530 e ampliado e dourado en 1564 polos inmediatos descendentes de don Fernando. As súas pinturas sobre táboa do ciclo da paixón posúen unha indubidable unidade estilística, máis próximas ao gótico flamengo que ao renacemento. A fachada coas súas torres, obra destacada do barroco galego, foi contratada por Alberto Ricoy.

También en Pontedeume cabe señalar la iglesia parroquial de Santiago. La capilla mayor con la sacristía vieja fue mandada construir por don Fernando de Andrade en el primer tercio del S.XVI. Cubierta con bóveda estrellada, en ella, junto al Santiago sedente de granito policromado de finales del S.XIV, destaca el retablo renacentista, realizado en 1530 y ampliado y dorado en 1564 por los inmediatos descendientes de don Fernando. Sus pinturas sobre tabla del ciclo de la pasión poseen una indudable unidad estilística, más próximas al gótico flamenco que al renacimiento. La fachada con sus torres, obra destacada del barroco gallego, fue contratada por Alberto Ricoy.

1

34

2

If we move to the Eume region, in Pontedeume, we can enjoy a visit to the church of San Miguel de Breamo, the only lasting remains of the old San Agostiño canon monastery. This Latin cross church has three semicircular apses. Inside, we should look out for the human figures in the bases, the decoration in the capitals showing a hunting scene and vegetables, and a stone figure of Saint Michael dating from XIII century. Also in Pontedeume, another interesting visit is the parish church of Santiago. The main chapel with the old vestry was commissioned by Fernando de Andrade in the early XVI century. Under a stellar vault, next to a sitting polychrome granite Santiago figure from the XIV century, we find the Renaissance altarpiece, made in 1530 and enlarged and golded in 1564 by don Fernando’s descendants. The panel paintings about the passion cycle show a clear style consonance, closer to Flemish Gothic than Renaissance. The three towered front of the building, an outstanding piece of the Galician Baroque architecture, was commissioned by Alberto Ricoy.


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Relixiosa . Arquitectura Religiosa . Religious Architecture

Non podemos esquecer en Cedeira o santuario de Santo André de Teixido, o segundo santuario de Galicia despois de Santiago de Compostela. A igrexa, de estilo gótico-barroco dos ss. XVI e XVIII, está situada nunha marabillosa e espectacular paraxe caracterizada polos cantís máis altos de Europa que circundan a serra da Capelada.

No podemos olvidar en Cedeira, el santuario de San Andrés de Teixido, el segundo santuario de Galicia después de Santiago de Compostela. La iglesia, de estilo góticobarroco de los siglos XVI y XVIII, está emplazada en un maravilloso y espectacular paraje caracterizado por los acantilados más altos de Europa que circundan la sierra de la Capelada.

Existe unha lenda asociada que di que santo Andrés, un dos doce apóstolos, chegou navegando ata os cantís próximos, onde envorcou a súa embarcación, que quedou convertida nun penedo, coñecido como a “Barca de San Andrés”. Deus axudoulle e así recibiu a promesa de que tería un santuario e unha romaría ata a fin do mundo, á que, vivos ou mortos, acudirían todos os mortais. Segundo a lenda “a San Andrés de Teixido vai de morto quen non foi de vivo”.

Existe una leyenda asociada que dice que San Andrés, uno de los doce apóstoles, llegó navegando hasta los acantilados próximos, donde volcó su embarcación, que quedó convertida en un peñasco, conocido como “la Barca de San Andrés”. Dios le ayudó y así recibió la promesa de que tendría un santuario y una romería hasta el fin del mundo, a la que, vivos o muertos, acudirían todos los mortales. Según la leyenda “a San Andrés de Teixido va de muerto quien no fue de vivo”.

In Cedeira, we cannot miss the San Andrés de Teixido shrine, the second most important in Galicia, after Santiago de Compostela. The XVI-XVIII century GothicBaroque church is located in a fantastic and spectacular spot, surrounded by the highest cliffs in Europe around the Capelada mountains. Legend goes that Saint Andrew, one of the twelve apostles, arrived by sea at the cliffs, where his boat capsized and turned into a rock, known nowadays as “Saint Andrew’s boat”. God saved him and so was promised that he would have a shrine and a pilgrimage to the end of the world, where, alive or dead, all humans would come. According to the legend, He who never visited alive, will go there as dead.

“a Santo André de Teixido vai de morto quen non foi de vivo” “a San Andrés de Teixido va de muerto quien no fue de vivo” “he who never visited San Andrés alive, will go there as dead”

1 2 3

San Miguel de Breamo. San Miguel de Breamo. San Miguel de Breamo Santuario de Santo André de Teixido. Santuario de San Andrés de Teixido. San Andrés de Teixido Sanctuary

3

35


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

O Barrio da Madalena é un exemplo do urbanismo racional da época da Ilustración. Trazado en forma rectangular con seis rúas paralelas cortadas en ángulo recto por nove rúas transversais máis curtas e tamén paralelas. A estrutura en cuadrícula, parcelada en numerosas mazás de idéntica forma e dimensións. Destacan nos extremos dúas amplas prazas cadradas (praza de Amboaxe e praza de Armas). Conserva vivendas do século XVIII, con balcóns en ferro forxado sobre ménsulas de pedra e galerías de madeira acristalada en branco (a maioría delas xa do século XIX); ademais de edificios de estilo modernista, nos que destaca a galería como principal elemento decorativo.

El Barrio de la Magdalena es un ejemplo del urbanismo racional de la época de la Ilustración. Trazado en forma rectangular con seis calles paralelas cortadas en ángulo recto por nueve calles transversales más cortas y también paralelas. La estructura en cuadrícula, parcelada en numerosas manzanas de idéntica forma y dimensiones. Destacan en los extremos dos amplias plazas cuadradas (Plaza de Amboage y Plaza de Armas). Conserva viviendas del siglo XVIII, con balcones en hierro forjado sobre ménsulas de piedra y galerías de madera acristalada en blanco (la mayoría de ellas ya del siglo XIX); además de edificios de estilo modernista, en los que destaca la galería como principal elemento decorativo.

The Magdalena district is a typical example of the rational town planning of the Enlightenment period. A rectangular lay out, with six parallel streets, cut across by other nine shorter and also parallel streets, it makes up a square structure, parceling out several identical blocks in shape and size. Two big squares stand out, Amboage Square and Armas Square. Numerous buildings from the XVIII century still stand, showing their forged iron balconies on stone brackets and white wooden galleries (most of them from the XIX century); we can also see some Art Nouveau buildings, where the galleries are again the main focus point.

1

36

1


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Rodolfo Ucha Piñeiro foi un dos arquitectos máis importantes do modernismo e desenvolveu a súa actividade case exclusivamente na cidade de Ferrol, modernizándoa de xeito salientable. Entre as súas obras máis importantes cómpre destacar o Chalé de Antón, o Teatro Jofre, o Hotel Ideal Room, o edificio do Correo Galego, o Casino Ferrolán e o Hotel Suízo. Rodolfo Ucha Piñeiro fue uno de los arquitectos más importantes del modernismo y desarrolló su actividad casi exclusivamente en la ciudad de Ferrol, modernizándola de modo destacable. Entre sus obras más importantes cabe destacar el Chalé de Antón, Teatro Jofre, Hotel Ideal Room, Edificio de El Correo Gallego, Casino Ferrolano, Hotel Suizo. Rodolfo Ucha Piñeiro was one of the most important architects during the Art Nouveau period. His designs can be enjoyed almost exclusively in the city of Ferrol, where he managed to modernize the city in a notable way. Amongst his most important pieces we can highlight the Antón Chalet, the Jofre Theatre, the room at the Ideal Hotel, the Correo Gallego Building, the Ferrol Casino, and the Suizo Hotel.

2

3

“o Barrio da Madalena foi declarado Conxunto Histórico-artístico en 1983 ” “el Barrio de la Magdalena fue declarado Conjunto Histórico-Artístico en 1983” “the Magdalena district was declared Historical Site in 1983”

1 2 3 4

A Madalena. A Magdalena. A Magdalena Teatro Jofre. Teatro Jofre. Jofre Theater Casino de Ferrol. Casino de Ferrol. Ferrol Casino

4

37


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1

38


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Os faros son construcións que se sitúan nas zonas onde discorren as rutas de navegación, enclaves estratéxicos e de extraordinaria beleza, como se demostra neste territorio. Son los faros construcciones que se ubican en las zonas donde discurren las rutas de navegación, enclaves estratégicos y de extraordinaria belleza, como se demuestra en este territorio. The lighthouses are constructions located on areas where navigation routes pass by, strategic enclaves of outstanding beauty, as we see in many examples in the area.

1 2

Faro de Ortegal. Faro de Ortegal . Ortegal Lighthouse Faro de Bares . Faro de Bares . Bares Lighthouse

Comezando polo extremo máis occidental da costa encontrámosnos co faro de Prioriño, edificio restaurado, situado na entrada da Ría de Ferrol e cun centro de interpretación nas inmediacións; seguindo a liña de costa cara ao norte e despois de admirar as espectaculares praias que salpican esta costa, preséntase o faro de Prior, onde ata non hai moito existía un destacamento militar do que hoxe só quedan os restos da infraestrutura. Xa en Valdoviño, o faro da Frouxeira preside a praia e a lagoa de igual nome. Neste caso é un faro vangardista que ocupa as antigas baterías que defendían a costa, onde aínda se observan as que foron as troneiras de artillería e os túneles que as comunicaban. Seguindo a nosa ruta, no concello de Cedeira non podemos deixar de visitar o faro de Punta Candieira e, a continuación, en Cariño, o impresionante faro do cabo Ortegal; o tramo de costa que os une é o máis abrupto e escarpado do territorio, onde se acadan alturas de máis de 600 m e podemos contemplar formacións rochosas no mar como son os illotes dos Aguillóns. Xa por último, na costa máis setentrional de toda a Península, o faro de Estaca de Bares, onde, din, mesturan as súas augas o Atlántico e o Cantábrico. Neste contorno áchanse tamén un observatorio ornitolóxico e unha base militar norteamericana de control aéreo, cuxas instalacións se encontran hoxe abandonadas.

2

Comenzando por el extremo más occidental de la costa nos encontramos con el faro de Prioriño, edificio restaurado, situado en la entrada de la Ría de Ferrol y con un centro de interpretación en las inmediaciones; siguiendo la línea de costa hacia el norte y después de admirar las espectaculares playas que salpican esta costa, se presenta el faro de Prior, donde hasta no hace mucho había un destacamento militar del que hoy sólo quedan los restos de la infraestructura. Ya en Valdoviño, el faro da Frouxeira preside la playa y la laguna del mismo nombre, siendo en este caso un faro vanguardista, que ocupa las antiguas baterías que defendían la costa, donde aún se observan las que fueron las troneras de artillería y los túneles que las comunicaban. Siguiendo nuestra ruta, en el ayuntamiento de Cedeira no podemos dejar de visitar el faro de Punta Candieira y a continuación en Cariño, el impresionante faro de Cabo Ortegal, siendo el tramo de costa que los une el más abrupto y escarpado del territorio, donde se alcanzan alturas de más de 600 metros y donde podemos contemplar formaciones rocosas en el mar como son los islotes de Os Aguillóns. Ya por último, en la costa más septentrional de toda la península, el faro de Estaca de Bares, donde, dicen, mezclan sus aguas el Atlántico y el Cantábrico. En este entorno se hallan también un observatorio ornitológico y una base militar norteamericana de control aéreo, cuyas instalaciones se encuentran hoy abandonadas.

If we start from the most Western part of the coast, we find the Prioriño lighthouse, a restored building, placed at the entrance of the ría of Ferrol, with a visitor centre nearby. Along the coast towards the North, after enjoying the spectacular beaches that dot this coastline, we reach Prior lighthouse, where until recently there was a military garrison and only some remains are left. In Valdoviño, the Frouxeira lighthouse dominates the beach and lagoon that share their name; this is a modern lighthouse, built on the site of the old coastal defensive batteries, where we can still see the remnants of the embrasures and the communication tunnels. If we carry along our route up the coast, in Cedeira council, we must visit the Punta Candieira lighthouse and then in Cariño, the impressive Cape Ortegal lighthouse; the section of the coast between these two lighthouses is the most rugged and abrupt of the area, where the cliffs are more than 600 metres high and we can see rock formations in the sea like the small islands of Os Aguillóns. Finally, on the most Northern tip of the Iberian Peninsula, we reach the Estaca de Bares lighthouse, where the waters of the Atlantic and the Bay of Biscay meet. In this area we find a bird lookout and an American air control base, now already abandoned.

39


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

1

40


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Falar de castelos é falar da familia Andrade. Na Idade Media os Andrade eran os señores feudais do territorio e tiñan enormes posesións fundamentalmente na bisbarra eumesa. Co fin de protexer as devanditas propiedades, ergueron varias torres defensivas: o castelo e a torre grande dos Andrade en Pontedeume, o castelo de Naraío en San Sadurniño e o castelo de Moeche no concello de igual nome. Cómpre destacar un acontecemento histórico, as revoltas dos irmandiños, onde os vasalos se revelaron contra o sometemento dos Andrade. A primeira no ano 1431 e a segunda en 1467 tiveron como un dos principais escenarios o castelo de Moeche. Despois dalgúns éxitos, os irmandiños foron vencidos por don Nuño Freire de Andrade, quen lles obrigou a erguer o cerco do castelo e reprimiu o alzamento. Este feito histórico é conmemorado cada ano mediante o denominado Festival Irmandiño. Actualmente e despois de varios anos de remodelación, pódense realizar visitas ao castelo, un dos mellor conservados da zona.

Hablar de castillos es hablar de la familia Andrade. En la Edad Media los Andrade eran los señores feudales del territorio, los cuales tenían enormes posesiones fundamentalmente en la comarca eumesa. Con el fin de proteger dichas propiedades, levantaron varias torres defensivas siendo éstas el Castillo y el Torreón de los Andrade en Pontedeume, el Castillo de Naraío en San Sadurniño y el Castillo de Moeche en el ayuntamiento del mismo nombre. Cabe destacar un acontecimiento histórico, “as revoltas dos Irmandiños”, donde los vasallos se revelaron al sometimiento de los Andrade. La primera en el año 1431 y la segunda en 1467 tuvieron como uno de los principales escenarios el castillo de Moeche. Después de algunos éxitos, “Os Irmandiños” fueron vencidos por Don Nuño Freyre de Andrade, quien les obligó a levantar el cerco del castillo y reprimió el alzamiento. Este hecho histórico es conmemorado cada año mediante el denominado “Festival Irmandiño”. Actualmente y después de varios años de remodelación, se pueden realizar visitas al castillo, uno de los mejor conservados de la zona.

If we talk about castles, we have to talk about the Andrade family. In the Middle Ages the Andrade family were the Feudal Lords of the region, owning vast extensions of land mainly in the Eume area. With the aim of protecting their dominion, they built several defensive towers, like the Castle and Tower of Andrade in Pontedeume, the Naraío Castle in San Sadurniño, and the Castle of Moeche, in such council. We have to highlight a historical event, the Irmandiños (brotherhood) uprising, where the vassals fought against the subjugation to the Andrades. The first of these uprisings happened in 1431, and the second in 1467, and the Moeche castle was one of the main witness of these events. After some success, the “Irmandiños” were defeated by Don Nuno Freyre de Andrade, who forced the insurgents to lift the siege of the castle and crushed the revolt. This historical event is remembered every year in the Irmandiño Festival. After some years of renovation, the castle can now be visited, one of the best preserved in the region.

“a defensa facilitábana os seus muros, de case que tres metros de espesor” “la defensa la facilitaban sus muros, de casi tres metros de espesor” “the walls, almost three meters thick, made it much easier to defend”

1 2

Castelo de Moeche. Castillo de Moeche. Moeche Castle

2

41


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Outro castelo vinculado á casa dos Andrade é o castelo de Naraío en San Sadurniño, o cal data do s. XIV. O castelo engadiu á súa función residencial a de cárcere para vasalos rebeldes ou morosos, e áchase levantado sobre rocha a 300 m de altitude, nas inmediacións do río Castro, lugar onde se celebra cada ano o Festival do Río Castro. Hoxe en día, está en proceso de rehabilitación e desde os seus arredores obtéñense unhas marabillosas vistas de todo o val.

Otro castillo vinculado a la casa de los Andrade es el castillo de Naraío en San Sadurniño, el cual data del S. XIV. El castillo añadió a su función residencial la de cárcel para vasallos rebeldes o morosos, y se halla levantado sobre roca a 300 metros de altitud, en las inmediaciones del río Castro, lugar donde se celebra cada año el Festival del río Castro. Hoy en día, está en proceso de rehabilitación y desde sus alrededores se obtienen unas maravillosas vistas de todo el valle.

Another castle linked to the Andrade family is the Naraio castle in San Sadurniño, dating from the XIV century. The castle was not only a residential place but also a prison for vassals and debtors; it is built on a rock, 300 m. above the Castro river, where every year a festival is held. At the moment it is undergoing a renovation and from the area we can obtain a fabulous view of the whole valley.

1

42


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

“donde os vasalos se revelaron ao sometemento dos Andrade” “donde los vasallos se revelaron al sometimiento de los Andrade” “where the uprising against the Andrades took place” 1 2 3

Castelo de Naraío. Castillo de Naraío. Naraío Castle Castelo dos Andrade. Castillo de los Andrade. Andrade’s Castle Torre dos Andrade. Torre de los Andrade. Andrade’s Tower

En Pontedeume, encontrámos o castelo dos Andrade que foi realizado no s. XIV por orde de Fernán Pérez de Andrade e sitúase sobre a pena Leboreira, dominando toda a desembocadura do río Eume e o nacemento da ría de Ares. Este castelo compleméntase coa torre grande dos Andrade que está situada no centro de Pontedeume. Actualmente está restaurado e acolle a oficina de turismo e o centro de interpretación dos Andrade. En Pontedeume, nos encontramos el castillo de los Andrade que, fue realizado en el S.XIV por orden de Fernán Pérez de Andrade y se sitúa sobre la peña Leboreira, dominando toda la desembocadura del río Eume y el nacimiento de la ría de Ares. Este castillo se complementa con el torreón de los Andrade que, se ubica en el centro de Pontedeume, actualmente restaurado y de uso para la Oficina de Turismo y el Centro de Interpretación de los Andrade. In Pontedeume, we find the Andrade castle, was built in the XIV century by Fernán Pérez de Andrade on the Leboreira rock, overlooking the mouth of the Eume river and the beginning of the ria de Ares. The power of the castle is enhanced by the Andrade tower, located in the centre of Pontedeume, completely restored and used as a tourist office and the Andrades visitor centre.

2

3

43


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Pola situación xeográfica e as condicións naturais e defensivas óptimas da ría, Ferrol converteuse nun lugar estratéxico para a Armada Real desde tempos de Felipe II.

Por la situación geográfica y las condiciones naturales y defensivas óptimas de la ría, Ferrol se convirtió en un lugar estratégico para la Armada Real desde tiempos de Felipe II.

O conxunto formado polos castelos da ría de Ferrol e do arsenal militar nado no seo da Ilustración, canda as diversas baterías que existían ao longo da costa, como a batería do Segaño, a de Prioriño ou a de Viñas, constitúen no s. XVIII a maior base naval militar de Europa, facendo da ría un fortín inexpugnable desde o mar, tal e como poñen de manifesto as infrutuosas incursións inglesas.

El conjunto formado por los castillos de la ría de Ferrol y del Arsenal Militar nacidos en el seno de la Ilustración, junto con las diversas baterías que existían a lo largo de la costa, como la batería del Segaño, la de Prioriño o la de Viñas, constituyen en el siglo XVIII la mayor base naval militar de Europa, haciendo de la ría un fortín inexpugnable desde el mar, tal y como ponen de manifiesto las infructuosas incursiones inglesas.

Due to its geographic situation and the natural defensive conditions of the ria, Ferrol became an strategic base for the Royal Navy from the kingdom of Philip II. The combination of the castles in the ria and the military Arsenal, born during the Enlightenment period, along with the number of coastal batteries, like Segaño, Prioriño, or Viñas, formed the biggest naval military base in Europe in the XVIII century, turning the ria into an unassailable strong point from the sea, as the many unsuccessful tries from the English navy demonstrate.

1

44


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

No lugar de San Felipe, na parroquia de Santa María de Brión, encóntrase esta construción defensiva de estilo barroco clasicista: o castelo de San Felipe, situado na beira norte da entrada da ría de Ferrol. Foi construído no século XVI por orde do rei Felipe II, de quen toma o nome e que constitúe un dos exemplos máis representativos das grandes baterías en baluartes do s. XVIII. A práctica totalidade da edificación actual remóntase ao ano 1726 cando o enxeñeiro Francisco Montaigú comeza a deseñar os planos da súa remodelación. En 1744 finaliza a maior parte da obra que xa permitía a defensa do conxunto civil e militar de Ferrol. Nesta mesma época construíronse tamén outros dous castelos na beira oposta, o da Nosa Señora da Palma e o de San Martiño. Entre este último e o de San Felipe tendíase unha cadea que impedía a entrada aos navíos inimigos. As tres fortificacións deron mostra da súa eficacia no ano 1639 durante o ataque francés ao mando do almirante Henri D´Escobleau e o 26 de agosto de 1800 durante o ataque inglés do xeneral Pulteney, fito lembrado todos os anos polos habitantes de Brión.

En el lugar de San Felipe, en la parroquia de Santa María de Brión se encuentra esta construcción defensiva de estilo barroco clasicista: el castillo de San Felipe, situado en la orilla norte de la entrada de la ría de Ferrol, fue construido en el siglo XVI por orden del Rey Felipe II, de quien toma nombre y que constituye uno de los ejemplos más representativos de las grandes “bateríasabaluartadas” del siglo XVIII. La práctica totalidad de la edificación actual responde al año 1726 cuando el ingeniero Francisco Montaigú comienza a diseñar los planos de su remodelación. En 1744 finaliza la mayor parte de la obra que ya permitía la defensa del conjunto civil y militar de Ferrol. En esta misma época se construyeron también otros dos castillos en la orilla opuesta, el de Nuestra Señora de La Palma y el de San Martín. Entre este último y el de San Felipe se tendía una cadena que impedía la entrada a los navíos enemigos. Las tres fortificaciones dieron muestra de su eficacia en el año 1639 durante el ataque francés al mando del Almirante Henri D´Escobleau y el 26 de agosto de 1800 durante el ataque inglés del General Pultney, hito recordado todo los años por los habitantes de Brión.

San Felipe, in Santa Maria de Brión, boasts a defensive construction, an example of classicist Baroque: San Felipe castle. Located on the northern bank of the entrance of the ria, it was commissioned in the XVI century by King Philip, from whom it takes its name. It is one of the most clear examples of the big bulwarked batteries of the XVIII century. Almost the whole building was finished in 1726, when the plans for the redesign were started by engineer Francisco Montaigú. The works that would allow the defense of the city and military base were finished in 1744. It is then when other two castles were built on the other side of the ria, Nuestra Señora de La Palma and San Martin. The latter and San Felipe would hold an underwater chain that would keep the enemy fleet outside the ria. The three forts managed to show its effectiveness in 1639, during the French attack under the command of Admiral Henri D’Escobleau, and again on the 26th of August 1800, during the English strike by General Pultney, occasion remembered every year by the people of Brión.

“constitúe un dos exemplos máis representativos das grandes ‘bateríasabaluartadas’ do século XVIII” “constituye uno de los ejemplos más representativos de las grandes ‘baterías-abaluartadas’ del siglo XVIII” “it is one of the finest examples of the large 18th century ‘battery-fortresses’ ”

1 2

Castelo de San Felipe. Castillo de San Felipe. San Felipe Castle

2

45


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

En Mugardos érguese maxestoso o castelo da Palma ou da Nosa Señora da Palma. A fortificación orixinal é de finais do s. XVI, aínda que sofre posteriores modificacións nos ss. XVIII e XIX que deron lugar á configuración actual.

En Mugardos se levanta majestuoso el castillo de la Palma o de Nuestra Señora de la Palma. La fortificación original es de finales del S XVI, aunque sufre posteriores modificaciones en los siglos XVIII y XIX que dieron lugar a la configuración actual.

In Mugardos we find the majestic La Palma castle, also known as Nuestra Señora de la Palma. The original building dates from the end of the XVI century, although it was later renovated in the XVIII and XIX centuries, when the final layout was finished.

A última función deste castelo foi a de cárcere militar, onde foi encarcerado, entre outros, o golpista Antonio Tejero.

La última función de este castillo fue cárcel militar, donde fue encarcelado, entre otros, el golpista Antonio Tejero.

The last purpose of this building was as a military prison, where one of their occupants was Antonio Tejero, involved in the 1981 military coup attempt.

46


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Acabamos de ver as principais construcións, pero ao longo de toda a costa encontramos diversas baterías militares que eran utilizadas para a defensa das vilas e que merecen unha visita, tanto polo seu aspecto impoñente como pola súa privilexiada situación, como son a batería de Viñas, San Carlos ou Prioriño en Ferrol; ou a de Punta Segaño ou a Bailadora, en Ares.

A situación estratéxica e as favorables condicións da ría fixeron que na cidade de Ferrol se construíse o Arsenal Militar. Este está formado por un recinto amurallado dividido en varias zonas: os estaleiros, os diques e o parque. Merecen especial mención a porta do dique, deseñada no ano 1765 por Julián Sánchez Bort como acceso principal ao Arsenal e que constitúe pola súa solemnidade e dimensións a entrada de maior monumentalidade a este. Sobresae desta construción a súa elegante cúpula semiesférica con reloxo e campá, así como un fermoso escudo real de Carlos III. Un dos máis importantes símbolos arquitectónicos desta capital departamental é o edificio da Sala de Armas coñecido actualmente como o cuartel de instrución de mariñeiría, cuxa construción finalizou no ano 1766 a cargo do enxeñeiro Julián Sánchez Bort. Preside a grandiosa praza de Armas, corazón do arsenal do Parque, e foi proxectado como un magnífico almacén de armas brancas e de fogo. Presenta unha clara inspiración francesa, onde destaca a súa fachada principal e a escalinata imperial. O edificio máis maxestoso de todos os realizados no Arsenal é sen dúbida o edificio de Ferrerías, no interior do Arsenal. Deseñado entre os anos 1770 e 1780, comeza a súa construción no ano 1781, baixo o reinado de Carlos III. Destinado a depósito de ferro, fraguas e almacén, encóntrase a carón do antigo presidio; destaca de maneira singular pola súa horizontalidade e harmonía dentro do conxunto arquitectónico. O recinto alberga o Museo Naval desde 1997 e Exponav desde o 2008.

Acabamos de ver las principales construcciones, pero a lo largo de toda la costa encontramos diversas baterías militares que eran utilizadas para la defensa de las villas y que merecen una visita, tanto por su aspecto imponente como privilegiada ubicación, como la batería de Viñas, San Carlos o Prioriño en Ferrol o la de Punta Segaño o la Bailadora, en Ares.

We have just presented the main buildings, but all along the coastline we find several military batteries used as town defenses that also deserve a visit. Not only for their imposing appearance, but also because of their unparalleled location, like the batteries of Viñas, San Carlos or Prioriño in Ferrol, or those of Punta Segaño or Bailadora, in Ares.

La situación estratégica y las favorables condiciones de la ría hicieron que en la ciudad de Ferrol se construyese el Arsenal Militar . Está formado por un recinto amurallado dividido en varias zonas, los astilleros, los diques y el parque. Merecen especial mención, la Puerta del Dique diseñada en el año 1765 por Julián Sánchez Bort como acceso principal al Arsenal que constituye por su solemnidad y dimensiones la entrada de mayor monumentalidad al mismo. Sobresale de esta construcción su elegante cúpula semiesférica con reloj y campana así como un hermoso escudo real de Carlos III.

The strategic position and the favourable conditions of its ria made the city of Ferrol the base of the Military Arsenal. It consists of a walled enclosure divided into different areas: the shipyards, the docks and the park. One of the highlights is the Dique Gate, designed in 1765 by Julián Sánchez Bort, main access to the Arsenal, the most monumental gate of all due to its pomp and size. Its main points are the half dome with the clock and bell, as well as the beautiful royal coat of arms of Charles III.

Uno de los más importantes símbolos arquitectónicos de esta capital departamental, es el edificio de la Sala de Armas conocido actualmente como el Cuartel de Instrucción de Marinería, cuya construcción finalizó en el año 1766 a cargo del ingeniero Julián Sánchez Bort. Presidiendo la grandiosa plaza de Armas, corazón del Arsenal del Parque, fue proyectado como un magnífico almacén de armas blancas y de fuego. Presenta una clara inspiración francesa, donde destaca su fachada principal y la escalinata imperial. El edificio más majestuoso de todos los realizados en el Arsenal es sin duda el Edificio de Herrerías, en el interior del arsenal. Diseñado entre los años 1770 y 1780, comienza su construcción en el año 1781, bajo el reinado de Carlos III. Destinado a depósito de hierro, fraguas y almacén, se encuentra al lado del antiguo presidio, destacando de manera singular por su horizontalidad y armonía dentro del conjunto arquitectónico. El recinto alberga el Museo Naval desde 1997 y Exponav desde el 2008.

One of the most important architectonic symbols of this naval city base is the Arms Hall building, known nowadays as the Crew Training Barracks. It was finished in 1766 by engineer Julián Sánchez Bort. Overlooking the main square, heart of the Park Arsenal, it was designed as a magnificent weapons depot. It oozes an obvious French inspiration, with its imposing front and imperial staircase. The most majestic of the Arsenal buildings is without a doubt the Herrerías Building, inside the arsenal. It was designed between 1770 and 1780, under the kingdom of Charles III. It was meant to be an iron depot, forge and warehouse. Sited next to the old prison, it stands out for its horizontal lines and the way it blends with the rest of the architecture. The building hosts the Naval Museum since 1997 and Exponav since 2008.

47


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Outro lugar salientable é o Arsenal dos Diques, que foi proxectado polo enxeñeiro director Julián Sánchez Bort arredor do ano 1765, como un conxunto de edificacións destinadas á asistencia das funcións industriais do Arsenal. Difire arquitectonicamente do arsenal do Parque sobresaíndo pola súa uniforme morfoloxía, gran funcionalidade e solidez. Preto dos arsenais militares e dos estaleiros NAVANTIA Ferrol encóntrase o cuartel de batallóns de Mariña, coñecido actualmente como Cuartel da Nosa Señora das Dores. Foi proxectado por Joseph Petit de la Croix no ano 1751 como un grandioso edificio que puidese acoller un importante continxente militar. Tras un parón de doce anos, reempréndense os traballos en 1756 a cargo de Sánchez Bort. Destaca pola súa gran monumentalidade o gran patio central porticado onde seguen a celebrarse actos castrenses. Por último, non podemos deixar de mencionar o conxunto de Fontelonga que foi construído detrás do cuartel de batallóns no ano 1770 baixo a dirección de Dionisio Sánchez de Aguilera. Hoxe é o único acceso conservado da muralla que rodeaba a cidade e que conectaba cun antigo peirao de Fontelonga; foi obxecto dunha recente restauración. Otro lugar a destacar es El Arsenal de los Diques, que fue proyectado por el ingeniero director Julián Sánchez Bort alrededor del año 1765, como un conjunto de edificaciones destinadas a la asistencia de las funciones industriales del Arsenal. Difiere arquitectónicamente del Arsenal del Parque sobresaliendo por su uniforme morfología, gran funcionalidad y solidez. Cerca de los Arsenales Militares y de los Astilleros NAVANTIA Ferrol se encuentra el Cuartel de Batallones de Marina, conocido actualmente como Cuartel de Nuestra Señora de los Dolores, fue proyectado por Joseph Petit de la Croix en el año 1751 como un grandioso edificio que pudiera acoger un importante contingente militar. Tras un parón de doce años, se reanudan los trabajos en 1756 a cargo de Sánchez Bort. Destaca por su gran monumentalidad el gran patio central porticado donde siguen celebrándose actos castrenses.

1

48

Por último, no podemos dejar de mencior el conjunto de Fontelonga que fue construido detrás del cuartel de Batallones en el año 1770 bajo la dirección de Dionisio Sánchez de Aguilera. Hoy es el único acceso conservado de la muralla que rodeaba la ciudad y que conectaba con un antiguo muelle de Fontelonga, siendo objeto de una reciente restauración.


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Another relevant place is the Docks Arsenal, designed again by director engineer Julián Sánchez Bort around 1765, as a number of buildings for industrial support in the arsenal. It has a different style from the Park Arsenal, showing a more functional and solid style. Close to the Military Arsenal and the NAVANTIA Ferrol Shipyards, we find the Navy Battalions Barracks, presently known as Cuartel de Nuestra Señora de los Dolores, designed by Joseph Petit de la Croix in 1751, as a grand building, able to accommodate a big military contingent. After a 12 year break, works restart in 1756 under the direction of Sánchez Bort. The showpiece of this construction is the main central porched patio, where even now, important military celebrations still take place. Finally, we cannot forget Fontelonga, built behind Batallones barracks in 1770 by Dionisio Sánchez de Aguilera. It is the only well preserved original access of the wall that surrounded the city; it also connected the gate with the old Fontelonga dock, recently restored. 2

O pazo é un tipo de casa antiga tradicional galega, de carácter señorial, normalmente situada no campo, antano residencia de persoas importantes da comunidade. Eume-Ferrol-Ortegal ofrece en todo seu o territorio mostras destas construcións típicas galegas, como é o caso do pazo da Lama en Mañón, na beira do río Sor, onde é preciso mencionar o amplo predio que posúe, onde medran abundantemente gran variedade de plantas ornamentais (destacan sobre todas elas a plantación de camelias, unha das máis extensas e produtivas do mundo). O pazo da Mercé en Neda, situado no interior da ría de Ferrol, é outro exemplo de construción rehabilitada e en uso, está dedicado actualmente ao turismo rural. Tamén en Neda cómpre destacar o pazo de Isabel II, actualmente en desuso pero que no s. XIX foi unha importante fábrica de tecidos (era tal a importancia dos seus tecidos que chegou a estar presente na Exposición Universal de Londres en 1851). Achegándonos ao concello de San Sadurniño, podemos facer unha parada no pazo dos Marqueses, onde destacan os xardíns que rodean o pazo que se utilizaban para pasear canda os convidados, algúns tan ilustres como o propio Afonso XIII; estes xardíns contan con variedades botánicas distintas ás propias do lugar.

El Pazo es un tipo de casa solariega tradicional gallega, de carácter señorial, normalmente ubicada en el campo, antaño residencia de personas importantes de la comunidad. Eume-Ferrol-Ortegal ofrece en todo su territorio muestras de estas construcciones típicas gallegas, siendo ejemplo de ello el pazo da Lama en Mañón a orillas del río Sor, donde es preciso mencionar la amplia finca que posee, donde crecen abundantemente gran variedad de plantas ornamentales, destacando sobre todas ellas la plantación de camelias, una de las más extensas y productivas del mundo. El pazo da Mercé en Neda, situado en el interior de la ría de Ferrol, es otro ejemplo de construcción rehabilitada y en uso, dedicándose actualmente a turismo rural. También en Neda cabe destacar el pazo de Isabel II, actualmente en desuso pero, que fue en el S.XIX una importante fábrica de tejidos, siendo tal la importancia de sus tejidos que llegó a estar presente en la Exposición Universal de Londres en 1851. Acercándonos al ayuntamiento de San Sadurniño, podemos hacer una parada en el pazo dos Marqueses, donde destacan los jardines que rodean el Pazo que se utilizaban para el goce de pasear junto con invitados, algunos tan ilustres como el propio Alfonso XIII; estos jardines cuentan con variedades botánicas distintas a las propias del lugar.

The pazo is a type of traditional Galician manor house, usually located in the country, it used to be the residence of important people within the community. Eume-Ferrol-Ortegal offers examples of these typical Galician buildings, like pazo da Lama in Mañón, on the banks of the Sor river. It is worth mentioning the vast grounds of the property, where different kind of garden plants and shrubs are grown, especially camellias, one of the most extensive growing areas in the world. The pazo da Mercé in Neda, in the ria of Ferrol, is another example of a restored building and actually in use, as a country hotel. Also in Neda we have to mention the pazo of Isabel II, not in use at the moment, but an important fabric factory back in the XIX century; the importance of the fabrics produced there was such that it was part of the 1851 London Universal Exhibition. Getting closer to San Sadurniño, we can stop at the pazo dos Marqueses, where we can visit the gardens, designed as a walking area where to take visitors, some as important as King Alfonso XIII; these gardens have some botanical varieties very unusual for the area.

1 2

Arsenal. Arsenal. Arsenal Pazo da Mercé. Pazo de la Merced. Mercé Manor House 49


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Cos anos Eume-Ferrol-Ortegal articulou unha excelente combinación de tradición e modernidade achegando a cantidade exacta de cada elemento. A receita máxica intenta conseguir que o visitante goce con aquilo que o apaixona e se marabille co que descoñece. Aí radica, segundo os expertos, o segredo para facer que volva. Ferrol ostenta o maior número de poboación do territorio e é aquí tamén onde encontramos maior oferta cultural. Como non podía ser doutro xeito, tendo en conta a influencia que tivo a construción naval na cidade, atopamos o edificio de Ferrerías, Exponav (Exposición Nacional da Construción Naval), onde podemos facer un percorrido polas diversas técnicas de construción de buques. Ao seu carón, no arsenal militar, podemos facer unha visita ao Museo Naval, cuxa exposición consiste en restos de barcos naufragados, planos e maquetas de buques afundidos, armamento, cartografía, velas e utensilios utilizados polos mariños a bordo dos barcos.

Con los años Eume-Ferrol-Ortegal ha articulado una excelente combinación de tradición y modernidad aportando la cantidad exacta de cada elemento. La receta mágica intenta conseguir que el visitante disfrute con aquello que le apasiona y se maraville con lo que desconoce. Ahí, se encuentra, según los expertos, el secreto para volver. Siendo Ferrol quien ostenta el mayor número de población del territorio es aquí donde encontramos también la mayor oferta cultural, y como no, teniendo en cuenta la influencia que ha tenido la construcción naval en la ciudad, nos encontramos en el edificio de Herrerías, Exponav (Exposición Nacional de la Construcción Naval), donde podemos hacer un recorrido por las diversas técnicas de construcción de buques. Al lado, en el arsenal militar podemos hacer una visita al Museo Naval, cuya exposición consiste en restos de barcos naufragados, planos y maquetas de buques hundidos, armamento, cartografía, velas y utensilios utilizados por los marinos a bordo de los barcos.

Along the years Eume-Ferrol-Ortegal has gathered an excellent combination of tradition and innovation, getting the right amount of each element. The magic recipe tries to make the visitors enjoy what they like and be amazed with the unknown. Such is the secret to return. Being Ferrol the place that holds the biggest population, it is here where we also find the widest cultural offer. Taking into account the importance of the shipbuilding industry in the city, we find Exponav (Ship Building National Exhibition) in the Herrerías Building, where we can go through the different techniques in shipbuilding. Right next door, in the military arsenal, the Naval Museum is open to visitors. This exhibition consists of rests of shipwrecks, plans and scale models of sunken ships, weaponry, cartography, sails, and utensils used by seamen on board.

1

50


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

O Centro Torrente Ballester é outro dos museos da cidade, onde podemos visitar exposicións temporais e permanentes, en cuxos fondos temos obras do pintor Bello Piñeiro e de Máximo Ramos; aínda que conta tamén con obras de Agustín Robles, do s. XVIII, debuxos de Castelao e un gravado do Premio Nobel de Literatura, Günter Grass. Tamén en Ferrol, a Fundación Caixa Galicia ofrece diversas salas de exposicións, zona de lectura, biblioteca virtual e salas de actividades polivalentes para cursos, talleres e faladoiros.

El Centro Torrente Ballester es otro de los museos de la ciudad, donde poder visitar exposiciones temporales y permanentes, en cuyos fondos tenemos obras del pintor Bello Piñeiro y de Máximo Ramos; aunque cuenta también con obras de Agustín Robles, del S.XVIII, dibujos de Castelao y un grabado del Premio Nobel de Literatura, Günter Grass. También en Ferrol, la Fundación Caixa Galicia ofrece diversas salas de exposiciones, zona de lectura, biblioteca virtual y salas de actividades polivalentes para cursos, talleres y tertulias.

No concello de Fene, cómpre destacar o Museo do Humor. Trátase dun museo único en España pola súa temática, xa que nel se encontran debuxos, fotografías e obxectos de autores de todo o mundo que retratan de forma humorística a sociedade dos ss. XX e XXI. Podemos gozar dun amplo abano de artistas como Maside, Seoane, Siro, Quesada, Mingote ou Chumy Chumez entre outros.

En el ayuntamiento de Fene, cabe destacar el Museo do Humor. Se trata de un museo único en España por su temática, ya que, en él se encuentran dibujos, fotografías y objetos de autores de todo el mundo que retratan de forma humorística la sociedad del S.XX y XXI. Podemos disfrutar de un amplio abanico de artistas como Maside, Seoane, Siro, Quesada, Mingote o Chumy Chumez entre otros.

1 2 3

2

The Torrente Ballester Cultural Centre is another of the city museums, where we can visit specific exhibits and the permanent collection, with works from Bello Piñeiro, Máximo Ramos, and Agustín Robles (XVIII century), drawings from Castelao and an engraving by Nobel Prize winner Günter Grass. Also in Ferrol, the Caixa Galicia Foundation offers several exhibition halls, a reading area, a virtual library, and different rooms for courses, workshops, and cultural gatherings. In Fene council, the main highlight is the Comedy Museum. It is the only museum in Spain devoted to the subject. Here we can find drawings, photographs, and objects by different authors around the world who use humour to portrait the society of the last century. We can enjoy a variety of artists like Maside, Seoane, Mingote, or Chumy Chumez amongst others.

Museo Naval. Museo Naval. Naval Museum Torrente Ballester. Torrente Ballester. Torrente Ballester Museo do Humor. Museo de Humor. Comedy Museum

3

51


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Continuando polo territorio e achegándonos a Ortigueira, paga a pena facer unha visita ao Museo Ortegalia. Aquí poderemos realizar un percorrido ilustrativo a través da historia, prehistoria e protohistoria da bisbarra de Ortegal. De entre todos os elementos que se poden contemplar no museo, destaca a cámara megalitica máis antiga de Galicia, do 4400 a.C.

Continuando por el territorio y acercándonos a Ortigueira, merece la pena hacer una visita al Museo Ortegalia, el cual nos permite realizar un recorrido ilustrativo a través de la historia, prehistoria y protohistoria de la comarca de Ortegal. De entre todos los elementos que se pueden contemplar en el museo, destaca la cámara megalítica más antigua de Galicia, del 4400 a.C.

Se seguimos en Ortigueira, podemos continuar a nosa visita no Museo Etnográfico de Meixido, o cal, de carácter privado, recompila unha ampla colección de pezas (máis de 3.000) que corresponden ao desenvolvemento de 30 antigos oficios. Desta maneira, podemos contemplar unha forxa, unha barbería, a disposición dunha escola, antigas ferramentas de carpinteiros, zoqueiros, máquinas de coser ou ferros de pasar.

Si seguimos en Ortigueira, podemos continuar nuestra visita en el Museo Etnográfico de Meixido, el cual, de carácter privado, recopila una amplia colección de piezas (más de 3.000) correspondientes al desarrollo de 30 antiguos oficios. De esta manera, podemos contemplar una forja, una barbería, la disposición de una escuela, antiguas herramientas de carpinteros, “zoqueiros”, máquinas de coser o planchas.

If we carry on towards Ortigueira, it is worth stopping there for a visit to the Ortegalia Museum, which will take us through the history, prehistory, and protohistory of the Ortegal area. Among all the items we can discover in the museum, we cannot miss the oldest megalithic camera in Galicia, dating from 4400 BC. Still in Ortigueira, we can continue our visit in the Meixido Ethnographic Museum, privately owned, it compiles a wide collection of items (more than 3000) linked to 30 different traditional trades. Here we can find a forge, a barber shop, the layout of a school, old tools for carpenters and clog makers, sewing machines, or irons.

“historia, prehistoria e natureza da comarca de Ortegal” “historia, prehistoria y naturaleza de la comarca de Ortegal” “historic, prehistoric and environmental heritage of the Ortegal region”

1 2 3 1

52

Museo Ortegalia. Museo Ortegalia. Ortegalia Museum Museo Etnográfico de Meixido. Museo Etnográfico de Meixido. Museum Ethnographic of Meixido Museo Etnográfico da Capela. Museo Etnográfico de A Capela. A Capela Ethnographic of Meixido


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Outra mostra de etnografía é tamén o Museo Etnográfico da Capela. A Casa do Pazo é a sede central do museo, unha aula viva onde se presenta a casa como unidade básica da vida rural. Un percorrido polas dependencias da mesma permite ao visitante coñecer as formas de vida e traballo da xente da zona. A Casa compleméntase co Parque Etnográfico do Sesín, un ecomuseo exterior onde se pode ver como o home aproveitaba os recursos que o medio natural lle ofrecía. Continuando coa etnografía da zona, cabe resaltar un museo único no territorio, como é A Casa do Mel nas Pontes, aquí pódese gozar do mundo das abellas, así como de talleres de mel e de cera. Dispoñen dunha colmea acristalada onde se pode ver, directamente, o traballo das abellas, de paneis informativos e programas informáticos interactivos onde se presentan os distintos tipos de apicultura, a morfoloxía das abellas, os tipos de colmea, os produtos, etc.; así como dunha sala de extracción e envasado de mel. Como non podía ser doutro xeito, se o visitante o desexa, tamén pode catar mel acompañado dun rico requeixo.

2

Otra muestra de etnografía es también, el Museo Etnográfico de A Capela, siendo la “Casa do Pazo” la sede central del museo, un aula viva donde se presenta la casa como unidad básica de la vida rural. Un recorrido por las dependencias de la misma, permiten al visitante conocer las formas de vida y trabajo de la gente de la zona. La Casa se complementa con el “Parque Etnográfico do Sesín”, un eco-museo exterior donde se puede ver cómo el hombre aprovechaba los recursos que el medio natural le ofrecía.

Another museum in the same field is the A Capela Ethnographic Museum, being the “Pazo House” its main venue, a living classroom where the house is shown as the basic unit of rural life. A journey through the different rooms allows the visitor to learn about the way of life and work of the people in the area. The House experience is complemented with the “Sesín Ethnographic Park”, an open-air eco-museum where we can see how humans make the most of the natural resources available.

Continuando con la etnografía de la zona, cabe resaltar un museo único en el territorio, como es A Casa do Mel en As Pontes, aquí se puede disfrutar del mundo de las abejas, así como de talleres de miel y de cera, una colmena acristalada donde se puede ver, directamente, el trabajo de las abejas, paneles informativos y programas informáticos interactivos donde se presentan los distintos tipos de apicultura, la morfología de las abejas, los tipos de colmena, los productos; así como una sala de extracción y envasado de miel, y como no, si el visitante lo desea, catar la miel acompañada de un rico requesón.

Without leaving the subject of local ethnography, a unique museum in the area is the House of Honey in As Pontes, where you can enjoy the world of bees, honey and wax workshops, a glass covered beehive where you can see the bees working, information panels, and interactive computer programs where we can learn about different types of beekeeping, the morphology of bees, types of hives, and the different subproducts. There is also an extraction and packaging room. Of course you also have the cahnce of trying the honey, served with a side of lovely cottage cheese.

3

53


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

A oferta cultural de Eume-Ferrol-Ortegal non termina aquí, dado que non podemos deixar de nomear os teatros e auditorios, algúns situados en edificios emblemáticos como é o caso do Teatro Jofre, inaugurado no ano 1892, que é unha das máis importantes obras da arquitectura teatral da España do s. XIX. O seu interior ten unha espléndida acústica e unha fermosa decoración. Cómpre destacar tamén a fachada do edificio, que foi encargada ao arquitecto municipal Rodolfo Ucha. Arestora, totalmente restaurado, volve gozar dunha gran actividade cultural e permítenos entreternos con obras de teatro, concertos, danza...

La oferta cultural de Eume-Ferrol-Ortegal no termina aquí, ya que, no podemos dejar de nombrar los teatros y auditorios, algunos situados en edificios emblemáticos como es el caso del Teatro Jofre, inaugurado en el año 1892, siendo una de las más importantes obras de la arquitectura teatral de la España del siglo XIX. Su interior, tiene una espléndida acústica y una hermosa decoración, y cabe destacar también la fachada del edificio que fue encargada al arquitecto municipal Rodolfo Ucha. Hoy en día totalmente restaurado, vuelve a gozar de una gran actividad cultural, donde podemos disfrutar de obras de teatro, conciertos, danza…

1

54

The cultural offer of Eume-Ferrol-Ortegal is not over yet, as we cannot forget the theatres and concert halls, some of them located in such buildings like the Jofre Theatre in Ferrol. It was opened in 1892, and it was one of the most important buildings of its kind in XIX century Spain. Inside, the acustics are splendid, as well as its decoration; the front of the building is equally impressive, designed by municipal architect Rodolfo Ucha. Completely brought back to life by means of a recent restoration, its cultural program ranges from theatre, to concerts, ballet, …

2


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura Civil . Arquitectura Civil . Civil Architecture

Outro edificio que merece a pena salientar é o Teatro da Beneficencia en Ortigueira, o cal forma parte do conxunto conventual canda o convento dos Dominicanos e coa igrexa de Santa Marta. Un grupo de veciños promoveu a finais do século XIX as obras que converteron estas dependencias nun recinto cultural. Vinte e cinco anos despois o Concello asumiu os traballos que lle deron o aspecto que hoxe presenta. Só faltaban entón o pano do escenario e as pinturas que decoran o teito, realizadas na década final do s. XIX. Actualmente, no recinto desenvólvese ao longo do ano unha programación cultural moi variada, na que predominan a música, o teatro, a proxección de películas e outros espectáculos como os de monicreques.

Otro edificio que merece la pena resaltar es el Teatro de la Beneficencia en Ortigueira, el cual forma parte del conjunto conventual junto con el convento de los Dominicos y con la iglesia de Santa Marta. Un grupo de vecinos promovió a finales del siglo XIX las obras que convirtieron a estas dependencias en un recinto cultural. Veinticinco años después el Ayuntamiento asumió los trabajos que le dieron el aspecto que hoy presenta. Sólo faltaban entonces el telón del escenario y las pinturas que decoran el techo, realizadas en la década final del siglo XIX. Actualmente, en el recinto se desarrolla a lo largo del año una programación cultural muy variada, en la que predominan la música, el teatro, la proyección de películas y otros espectáculos como los de marionetas.

Another remarkable building is the Beneficiencia Theatre, in Ortigueira, part of the Dominican convent and the Santa Marta church complex. A group of neighbours promoted the works that turn the building into a cultural venue at the end of the XIX century. Twenty five years later, the local council took over the commitment of bringing the building back to its old splendour. The only things left were the stage curtains and the ceiling paintings, dated from the end of the XIX century. At present, we can enjoy a variety of cultural work, like music, theatre, films, and even puppetry.

Outro punto de referencia no ámbito cultural no territorio é o Pazo da Cultura en Narón, o cal está en funcionamento desde finais do 2008. É o segundo maior auditorio de Galicia e serve de espazo de acollemento de grandes eventos culturais ao tempo que é sede da Escola Profesional de Teatro de Narón e das escolas de baile, música e danza do Padroado de Cultura. Así mesmo, hai que resaltar que existen en todo o territorio pequenos auditorios, onde habitualmente cada fin de semana se ofrecen obras teatrais. Otro punto de referencia a nivel cultural en el territorio es el Pazo da Cultura en Narón, el cual desde finales del 2008 está en funcionamiento. Es el segundo mayor auditorio de Galicia y sirve de espacio de acogida de grandes eventos culturales al tiempo que es sede de la Escuela Profesional de Teatro de Narón y de las escuelas de baile, música y danza del Patronato de Cultura. Así mismo, hay que resaltar que existen en todo el territorio pequeños auditorios, donde habitualmente cada fin de semana se ofrecen obras teatrales. Another example of the same kind is the Cultural Pazo in Narón, with a program running from 2008. It is the second biggest concert hall in Galicia and it can host big cultural events, as well as being the headquarters of the Professional Theatre School of Narón, and the Cultural Foundation schools of dance, music, and ballet. There are many more smaller halls in the region where we can enjoy theatre works on weekends.

1 2 3

Teatro Jofre. Teatro Jofre. Jofre Theater Teatro da Beneficencia

3

55


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura popular . Arquitectura popular . Popular architecture

“exemplos da arquitectura tradicional de uso popular.”

Os muíños en Galicia, e por extensión tamén no territorio Eume-Ferrol-Ortegal, foron de gran importancia na vida das xentes que habitaban estas bisbarras.

“ejemplos de arquitectura tradicional de uso popular”

As mostras máis representativas son os muíños hidráulicos, como o muíño de Bouza en Cerdido, muíño de maquía onde o usuario debía pagar en especie, xeralmente unha parte da moenda, e que na actualidade aínda está en funcionamento. Tamén en funcionamento se encontra o muíño de Chao en Pedroso (Narón), e do que destaca o contorno no que se encontra, ao pé dunha área recreativa onde pasar un día agradable en familia.

“examples of traditional architecture for popular use”

No concello limítrofe de Neda, temos o muíño de Canido en O Roxal, que pertence á empresa de actividades Motus, marabillosamente restaurado e que está englobado dentro das visitas que realizan na ruta do Pan de Neda. Los molinos en Galicia y por extensión también en el territorio Eume-Ferrol-Ortegal han sido de gran importancia en la vida de las gentes que habitaban estas comarcas. 1 2 1

3

Las muestras más representativas son los molinos hidráulicos, como el molino de Bouza en Cerdido, molino de maquila donde el usuario debía pagar en especie, generalmente una parte de la molienda, y que en la actualidad todavía está en funcionamiento; también en funcionamiento se encuentra el molino de Chao en Pedroso (Narón), y del que destaca el entorno en el que se encuentra, junto a un área recreativa donde pasar un día agradable en familia.

Muíño de Campo da Torre. Molino de Campo da Torre. Campo da Torre Mill Muíño Pontenoval. Molino Pontenoval. Pontenoval Mill Muíño de Bares. Molino de Bares. Bares Mill

En el ayuntamiento limítrofe de Neda, tenemos el molino de Canido en O Roxal, que pertenece a la empresa de actividades Motus, maravillosamente restaurado y que se engloba dentro de las visitas que se realizan en la “Ruta del Pan de Neda”. Mills in Galicia, and therefore in the Eume-Ferrol-Ortegal region have always had a great influence on the lives of local people.

2

56

The most clear examples are the water mills, like the Bouza mill in Cerdido, a multure mill where the user would have to pay a toll, usually a part of the grinding, and that it is still being used. Also working, the Chao mill in Pedroso (Narón), located in a beautiful spot, next to a recreation area where you can spend a nice family day out. In the neighbouring council of Neda, we find the Canido mill in O Roxal, owned by Motus group, beautifully restored, and part of the “Neda Bread Tour” range of visits.


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Arquitectura popular . Arquitectura popular . Popular architecture

En Mañón encontrámonos os muíños de Bares, unha serie de muíños encadeados entre si que descenden pola pendente do cantil. Podemos achar tamén muíños de mareas, aqueles que utilizan a forza do mar, e que enchen, cando sobe a marea, unha cunca de reserva e utilizan esta auga retida na marea baixa para impulsar a roda do muíño. O muíño As Aceas en Narón é un exemplo deste tipo; ademais, no s. XIX foi unha das principais fábricas de fariña de Galicia. Os muíños de vento, aínda que escasa a súa presenza neste territorio, teñen a súa mellor representación no muíño de Campo da Torre en Ortigueira, restaurado pola Fundación Ortegalia e que ademais é un dos máis grandes de Galicia.

En Mañón nos encontramos los molinos de Bares, una serie de molinos encadenados entre sí que descienden por la pendiente del acantilado. Podemos encontrarnos también molinos de mareas, siendo aquellos que utilizan la fuerza del mar, llenando, cuando sube la marea, una cuenca de reserva y utilizando este agua retenida en la marea baja para impulsar la rueda del molino; el molino As Aceas en Narón es un ejemplo de este tipo, habiendo sido además, en el s.XIX una de las principales fábricas de harina de Galicia. Los molinos de viento aunque escasa su presencia en este territorio, tienen su mejor representación en el molino de Campo da Torre en Ortigueira, restaurado por la Fundación Ortegalia y que además es uno de los más grandes de Galicia.

In Mañón we find the Bares mills, a number of mills joined together down the cliff. We find as well tide mills, those that use the ocean tide to fill up a reservoir at high tide, and then use the water as the tide goes down to move the millstone; an example of these is the As Aceas mill, in Narón, part of one of the most important flour factories in the XIX century in Galicia. Wind mills are not very common in the area, but we can find at least one: the Campo da Torre mill in Ortigueira, restored by the Ortegalia Foundation, one of the biggest in Galicia.

3

57


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events

O territorio Eume - Ferrol - Ortegal ofrece ao longo do ano unha variada oferta de eventos culturais, relixiosos, musicais, así como importantes citas anuais de gran atractivo para a poboación local e os numerosos visitantes da bisbarra. É un espazo cheo de festas e tradicións populares, tanto relixiosas coma pagás, en que se pode asistir a rituais, degustar produtos típicos, participar en xogos e actividades e bailar ao son da música. As actividades variarán segundo o tipo de evento de que se trate.

El Territorio Eume- Ferrol- Ortegal ofrece a lo largo del año una variada oferta de eventos culturales, religiosos, musicales, así como importantes citas anuales de gran atractivo para la población local y los numerosos visitantes de la comarca. Es un espacio lleno de fiestas y tradiciones populares, tanto religiosas como paganas, en las que se puede asistir a rituales, degustar productos típicos, participar en juegos y actividades y bailar al son de la música. Las actividades variarán dependiendo del tipo de evento de que se trate.

Comezamos a nosa andadura coa Festa das Pepitas en Ferrol, a cidade reúne ás rondallas (grupos con traxes similares aos das tunas e con instrumentos de corda) que percorren as rúas da cidade cantando os encantos da muller ferrolá. Esta práctica, que se vén celebrando ininterrompidamente desde 1903, conta na actualidade cun festival no que participan as rondallas da cidade. Tamén é tradicional que nesta noite todos os locais hostaleiros agasallen os seus clientes cun singular pastel en forma de corazón, coñecido como Bicos.

Comenzamos nuestra andadura con la Fiesta de las Pepitas en Ferrol, la ciudad reúne a las rondallas (grupos con trajes similares a los de las tunas y con instrumentos de cuerda) que recorren las calles de la ciudad cantando los encantos de la mujer ferrolana. Esta práctica que se viene celebrando ininterrumpidamente desde 1903, cuenta en la actualidad con un festival en el que participan las rondallas de la ciudad. También es tradicional que en esta noche todos los locales hosteleros agasajen a sus clientes con un singular pastel en forma de corazón, conocido como Bicos.

The Eume-Ferrol-Ortegal region offers along the year a great variety of cultural, religious, and musical events, as well as other gatherings that attract not only locals but also visitors. It is an area full of celebrations and popular traditions, both religious and pagan, where you can attend rituals, sample local produce, take part in games and activities, and dance to the sound of music. The activities would depend on the kind of event. We start our journey with the Pepitas Festival in Ferrol, when the city invites different rondallas (minstrels, or groups dressed alike playing string instruments) to go around town singing the delights of local women. This tradition has been going on uninterruptedly since 1903, and it hosts a festival where all the local rondallas take part. It is also part of the tradition that all the bars and restaurants in the city give out typical heart-shaped cakes, known as bicos (kisses), to their customers.

“esta práctica vénse celebrando ininterrompidamente dende 1903” “esta práctica se viene celebrando ininterrumpidamente desde 1903” “this tradition has been going on uninterruptedly since 1903”

1 1

58

2

Festa das Pepitas. Fiesta de las Pepitas. Pepitas Festival Semana Santa. Semana Santa. Easter


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events

Cando remata a Festa das Pepitas, e a pesar de estar embriagados con esas marabillosas voces, en Ferrol dá comezo a Semana Santa Ferrolá que é a máis importante de toda Galicia e considerada como Festa de Interese Turístico Nacional. Durante esta semana desfilan por rúas do histórico barrio da Madalena uns tres mil penitentes, pertencentes aos distintos terzos das confrarías do Santo Enterro, a Virxe das Angustias, Dores, Mercé e a Orde Terceira de San Francisco. Destacan, pola súa tradición e popularidade, as procesións do Cristo dos Navegantes, Cristo da Luz e a Boa Morte, o Santo Enterro, Os Caladiños e a Caridade e o Silencio, onde se fai entrega da esmola ao cabido do Santo Hospital da Caridade. Cuando termina la Fiesta de las Pepitas y aún estando embriagados con esas maravillosas voces, en Ferrol da comienzo, La Semana Santa Ferrolana que es la más importante de toda Galicia y considerada como Fiesta de Interés Turístico Nacional. Durante esta semana desfilan por las calles del histórico Barrio de la Magdalena unos tres mil penitentes, pertenecientes a los distintos tercios de las cofradías del Santo Entierro, la Virgen de las Angustias, Dolores, Merced y la Orden Tercera de San Francisco. Destacan, por su tradición y popularidad, las procesiones del Cristo de los Navegantes, Cristo de la Luz y la Buena Muerte, Santo Entierro, Os Caladiños y la Caridad y el Silencio donde se hace entrega de la limosna al cabildo del Santo Hospital de la Caridad. When the Pepitas festival is over, and still captivated by the beautiful voices, Easter starts in Ferrol, the most important in Galicia and considered of National Touristic Importance. During this week around three thousand penitents march along the streets of the historical Magdalena District. They belong to different confraternities, like the Holy Burial, Our Lady of Affliction, of Sorrows, of Mercy, or the Third Order of Saint Francis. The most traditional and popular processions may be the Christ of the Seamen, Christ of the Light and Good Death, Holy Burial, Os Caladiños (the quiet ones), Charity, and Silence, when alms are given to the chapter of the Holy Charity Hospital.

2

59


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events

Se che gusta o ecuestre, durante a Semana Santa poderás gozar do Salón de Competición Hípica Equiocio que se celebra nas instalacións de Fimo, onde poderemos admirar os mellores xinetes.

Si te gusta lo ecuestre, durante la Semana Santa podrás disfrutar del Salón de competición Hípica Equiocio que se celebra en las instalaciones de Fimo donde podremos admirar a los mejores jinetes.

Para os ferroláns o luns de pascua é un acontecemento importante xa que se celebra a romaría da Virxe de Chamorro (patroa de Ferrol).

Para los ferrolanos el lunes de pascua es un acontecimiento importante ya que se celebra la romería de la Virgen de Chamorro (patrona de Ferrol).

Milleiros de ferroláns ascenden a pé pola ladeira do monte ata chegar á ermida onde despois de oír misa e de presentar os exvotos de cera á Virxe, realizan unha xornada campestre nas inmediacións do santuario. Hai unha lenda asociada a isto: un día un mariñeiro, co bote a punto de afundirse baixo o mar embravecido, implora axuda á Virxe do Nordés e, angustiado, exclama en galego “Xa morro”. A Virxe sálvao e desde entón denomínase ao lugar a ermida de Chamorro.

Miles de ferrolanos ascienden a pie por la ladera del monte hasta llegar a la ermita donde después de oír misa y de presentar los exvotos de cera a la Virgen, realizan una jornada campestre en las inmediaciones del santuario. Hay una leyenda asociada. Un día un pescador, con el bote a punto de hundirse bajo el mar embravecido, implora ayuda a la virgen del Nordés y, angustiado, exclama en gallego: “Xa Morro” (ya muero). La Virgen lo salva y desde entonces se denomina al lugar, la ermita de Chamorro.

Desde este punto de gran beleza natural, obsérvanse unhas impresionantes panorámicas da cidade de Ferrol e dos seus barrios.

If you like horses, during Easter you can enjoy Equiocio, a horse show that takes place in the Fimo complex. For locals, Easter Monday is a day highlighted in the calendars as they attend the Virgin of Chamorro (patron of Ferrol) festive pilgrimage. Thousands of locals walk up the hill to the hermitage where they can attend mass and leave their wax votive offerings for their patron, and then they can enjoy a day outdoors around the shrine. There is a legend related to the name of this festivity; once upon a time, a fisherman, whose boat was about to capsize in rough waters, begs for help to Our Lady of the Northeast, and in anguish, cries out: “Xa morro” (I am dying). Virgin Mary came to the rescue and since then the shrine is called the Chamorro hermitage. From this place of outstanding natural beauty, you can enjoy fantastic views of the city of Ferrol and its districts.

Desde este lugar de gran belleza natural, se observan unas impresionantes panorámicas de la ciudad de Ferrol y de sus barrios.

1

60


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events

Outro dos acontecementos relixiosos máis importantes da bisbarra é a Procesión do Corpus Christi de Ares, a cal atrae numerosos visitantes. Para a celebración decoran rúas da vila con alfombras florais de moi diversos estilos; as flores son recolectadas polos veciños. Na noite do sábado decoran o chan das rúas coas alfombras florais, dando lugar a figuras de gran vistosidade. O domingo pola tarde, concluída a misa, a procesión transcorre por riba das alfombras poñendo punto e final á festa.

Otro de los acontecimientos religiosos más importantes de la comarca es la Procesión del Corpus Christi de Ares, la cual atrae a numerosos visitantes. Para la celebración se adornan las calles de la villa con alfombras florales de muy diversos estilos que son recolectadas por vecinos. En la noche del sábado decoran el suelo de las calles con las alfombras florales, dando lugar a figuras de gran vistosidad. El domingo por la tarde, concluida la misa, la procesión transcurre por encima de las alfombras poniendo punto y final a la fiesta.

Another important religious event in the area is the Corpus Christi Procession in Ares, that attracts numerous visitors. This day, the streets of the town are covered with flower motives. On Saturday evening, the local neighbours embellish the streets with different eye-catching flower designs. On Sunday afternoon, after mass, the procession takes place over the carpet of flowers, thus ending the festivities.

“implóralle axuda á Virxe do Nordés e angustiado, exclama: ‘Xa morro’ ” “implora ayuda a la Virgen del Nordés y angustiado, exclama: ‘Xa morro’ ” “called up on the Virgin to come to his aid, crying out in desperation: ‘Xa morro’ ”

1 2 3

2

Ermida e Cruceiro de Chamorro. Ermita y Cruceiro de Chamorro. Stone Cross and Chamorro Chapel Ofrendas á Virxe. Ofrendas a la Virgen . Virgin Offering Corpus Cristi. Corpus Cristi. Corpus Christi

1 3

61


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events

A finais de xuño iremos ata o curro da Capelada (Serra da Capelada, Cedeira), tamén chamado “Rapa das Bestas”. A cita é no curro, recinto tradicional ao que os propietarios baixan os cabalos salvaxes da zona, onde son reunidos e separados o día anterior á celebración. Nese mesmo escenario prodúcese o enfrontamento no que os gandeiros máis expertos (aloitadores), coas mans baleiras, loitan coa besta ata lograr reducila para marcala e rapar as súas crinas. Ademais, realízanse diferentes labores relacionados coa cría do cabalo, garañón, como a feira do gando salvaxe e as pelexas de cabalo.

A finales de junio iremos hasta el curro de A Capelada (Sierra de A Capelada. Cedeira), también llamada “Rapa das Bestas”. La cita es en el curro, recinto tradicional al cual los propietarios bajan los caballos salvajes de la zona, que se reúnen y se separan el día anterior a la celebración. En ese mismo escenario se produce el enfrentamiento en el que los ganaderos más expertos (“aloitadores”), con las manos vacías, luchan con la bestia hasta lograr reducirla para marcarla y rapar sus crines, además se realizan diferentes labores relacionadas con la cría del caballo, garañón, como la feria del ganado salvaje y las peleas de caballo.

At the end of June, we shall attend the curro de A Capelada (A Capelada mountains, Cedeira), also known as “Rapa das Bestas”. The meeting takes place in the curro, a traditional paddock, where wild horses are brought down from the wild by their owners; they are gathered and distributed the day before the meeting. It is here where the main event takes place: the most experienced ranchers (“aloitadores”), fight the beasts bare handed until they are brought to the ground to be branded and had their mane and tails clipped. Besides, there are all sorts of activities related to horse breeding, a wild horse fair, and wild horse fighting.

2

“coas mans valeiras, loitan coa besta” “con las manos vacías, luchan con la bestia” “barehanded, they fight the beast”

1 2 3 1

62

Curro da Capelada. Curro da Capelada. Curro da Capelada. Ortigueira. Ortigueira. Ortigueira Festival Internacional do Mundo Celta. Festival Internacional del Mundo Celta. Celtic World International Festival


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events

Xa que estamos preto da serra da Capelada, se seguimos as marabillosas vistas desta bisbarra chegamos a Ortigueira, onde a mediados do mes de xullo se celebra durante catro días o Festival Internacional do Mundo Celta, declarado de Interese Turístico Internacional. Empezou a celebrarse en 1978 e reúne milleiros de persoas cada ano no municipio. Estes días na vila realízanse múltiples actividades musicais e todo tipo de eventos populares, acompañados por outras actividades paralelas como deportes tradicionais, gastronomía típica e obradoiros etnográficos.

Ya que estamos cerca de la sierra de A Capelada, si seguimos las maravillosas vistas de esta comarca llegamos a Ortigueira, donde a mediados del mes de julio se celebra durante cuatro días el Festival Internacional del Mundo Celta, declarado de Interés Turístico Internacional. Empezó a celebrarse en 1978 y reúne a miles de personas cada año en el municipio. Estos días en la villa se realizan múltiples actividades musicales y todo tipo de eventos populares acompañados por otras actividades paralelas como deportes tradicionales, gastronomía típica y talleres etnográficos.

As we are close to the A Capelada mountains, if we carry along the wonderful views of the area, we reach Ortigueira, where in mid July the Celtic World International Festival takes place. The festival has been happening since 1978 and it has also been declared of International Touristic Interest, gathering thousands of people in the council every year. Many musical concerts and popular events take place, as well as other activities like traditional sports, local gastronomy, and ethnographic workshops.

3

63


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events

“competición internacional de bodyboard, a máis importante do mundo” “competición internacional de bodyboard, la más importante del mundo” “international bodyboard competition, the world’s most important in its class” 1

Xa que temos unha arraigada cultura celta, e para seguir manifestando as nosas raíces, realízase a última fin de semana de xullo o Oenach Céltico, en Narón, onde se fai unha recreación da vida dos celtas. Celébrase desde o ano 1999 e por medio dunha ambientación parateatral (vestiario de época, deportes e loitas tradicionais, comida preparada á maneira dos celtas, etc.) mostra como era a vida dos habitantes dos castros hai 2 000 anos. Tamén en xullo se celebra a romaría da Fraga, declarada Festa de Galicia de Interese Turístico. Esta romaría celébrase o último día das festas do Carme, vén realizándose desde 1 904, nun dos espazos naturais máis impresionantes: as fragas. Nelas os romeus realizan cabanas, cada cal máis típica, para entrar a concurso. Realízanse xogos típicos e un festival folk. A comezos de agosto, Ferrol salpícase da súa marabillosa ría, xa que se realiza nela o Spinnaker, Semana náutica de Ferrol. O porto ferrolán alberga ao longo de toda a semana diversas competicións deportivas e actividades de lecer e concentra no seu paseo instalacións para gozar da gastronomía e da zona comercial onde expón os seus produtos diversas firmas relacionadas co sector náutico. Na outra beira da ría encontrámonos con Fene, onde a primeira quincena de agosto se realiza o Festival Felipop, festival independente de tres días de duración que ten como obxectivos esenciais a promoción de grupos de música pop en directo que non se ven favorecidos pola industria discográfica e mediática.

64

Ya que tenemos una arraigada cultura celta y para seguir manifestando nuestras raíces se realiza el último fin de semana de julio el Oenach Céltico, en Narón, en donde se hace una recreación de la vida de los celtas. Se celebra desde el año 1999 y por medio de una ambientación para-teatral (vestuario de época, deportes y luchas tradicionales, comida preparada a la manera de los celtas) muestra cómo era la vida de los habitantes de los castros hace 2.000 años. También en julio se celebra la romería da Fraga, declarada Fiesta de Galicia de Interés Turístico. Esta romería se celebra el último día de las fiestas del Carmen, viene realizándose desde 1904, en uno de los espacios naturales más impresionantes: las fragas, en ellas los romeros realizan cabañas, a cual más típica, para entrar a concurso. Se realizan juegos típicos y un festival folk. A comienzos de Agosto, Ferrol se salpica de su maravillosa ría, ya que se realiza en ella el Spinnaker. Semana náutica de Ferrol. El puerto ferrolano alberga a lo largo de toda la semana diversas competiciones deportivas y actividades de ocio y concentra en su paseo instalaciones para disfrutar de la gastronomía y de la zona comercial donde exponen sus productos diversas firmas relacionadas con el sector náutico. Al otro lado de la ría nos encontramos con Fene, donde la primera quincena de agosto se realiza el Festival Felipop festival independiente de tres días de duración que tiene como objetivos esenciales la promoción de grupos de música pop en directo que no se ven favorecidos por la industria discográfica y mediática.

As we are embedded in Celtic culture and to pride ourselves in our Celtic roots, the Celtic Oenach takes place on the last weekend of July, in Narón, where a recreation of Celtic life is shown. It has been going on since 1999 and through a theatrical show (period costumes, sports and traditional wrestling) it shows how life in the Celtic forts was 2,000 years ago. Also in July, the Fraga festivity takes place, declared Galician Festival of Touristic Interest. This festivity has been happening in one of the most spectacular natural areas, the fragas or Atlantic forests, on the last day of the Carmen celebrations, since 1904. The attendants build typical huts to enter a competition. Popular games are played and people dance to the tune of folk music. At the beginning of August, Ferrol gets splashed by the bay waters, as Spinnaker kicks off, it is Watersports Week. The port of Ferrol hosts several sports competitions and leisure activities, as well as offering food stalls and a commercial area where different nautical companies can offer their products to the visitors. On the other side of the bay we find Fene, where during the first two weeks of August the three day long Felipop independent music festival takes place. Its main aim is to promote pop groups to play life music without having to depend on big record companies.


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events

Se deixamos un pouco esta bonita ría e pasamos os castelos que protexen a cidade da Ilustración, imos naufragar nas nosas salvaxes praias, onde a comezos de setembro se realizan competicións de surf. As máis coñecidas son Surfussion (praia de Doniños, Ferrol) e a Competición internacional de bodyboard, a máis importante do mundo nesta modalidade. Mención especial merecen encontros deportivos no plano internacional como estes, que sitúan a bisbarra na elite do surf mundial: Pantín Classic (praia de Pantín, Valdoviño). Competición internacional do Surf. 5* WQS, este evento supón un acontecemento importante para o deporte do surf, onde veñen surfistas de todo o mundo de renome neste deporte. Si dejamos un poco esta bonita ría y pasamos los castillos que protegen la ciudad de la Ilustración, vamos a naufragar en nuestras salvajes playas en donde a comienzos de septiembre se realizan competiciones de surf. Las más conocidas son Surfussion (Playa de Doniños, Ferrol) Competición internacional de bodyboard, la más importante del mundo en esta modalidad. Mención especial merecen encuentros deportivos a nivel internacional como éstos, que sitúan la comarca en la élite del surf mundial. Pantin Classic (Playa de Pantin, Valdoviño) Competición internacional del Surf. 5* WQS, este evento supone un acontecimiento importante para el deporte del Surf, donde vienen Surfistas de todo el mundo de renombre en este deporte. If we leave behind this pretty bay and the castles that protect the city of Enlightenment, we will shipwreck on our wild beaches that, at the beginning of September, host surfing competitions. The most important is Surfussion (Doniños beach, Ferrol), international body board competition, the world’s top of its kind. These international sporting meetings deserve a special mention, placing the area at the top of the world of surf. Pantin Classic (Pantín Beach, Valdoviño), a 5 star WQS International Surfing Event, is a gathering place for top surfers from all over the world.

1 2

Felipop. Felipop. Felipop Pantín Classic. Pantín Classic. Pantín classic

2

65


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events

Deixando atrás a praia de Valdoviño e continuando cara ao norte, dirixímonos a Santo André de Teixido, no municipio de Cedeira, onde existen outros atractivos para o turista. As visitas á capela de San Andrés de Teixido e á súa romaría encóntranse entre as máis populares de Galicia. A forte atracción da lenda de San Andrés xunto á existencia dun camiño primitivo fai que milleiros de persoas se acheguen cada ano ata este enclave. Cóntase que o apóstolo San Andrés navegaba preto de Teixido, envorcou a súa barca e converteuse en pedra, o que hoxe sería a máis grande das illas Gabeiras. Seica Deus lle pediu que ficase aquí, e, a cambio, construíulle un santuario ao que peregrinarían, vivos ou mortos, todos os homes. Os vivos chegan a pé ou en coche; e os mortos, segundo a lenda, coa alma en pena ou convertidos en animais, de aí o refrán: “A San Andrés de Teixido vai de morto o que non foi de vivo.” Dejando atrás la playa de Valdoviño y continuando hacia el norte, nos dirigimos a San Andrés de Teixido, en el municipio de Cedeira, donde existen otros atractivos para el turista. Las visitas a la capilla de San Andrés de Teixido y a su romería se encuentran entre las más populares de Galicia. La fuerte atracción de la leyenda de San Andrés junto a la existencia de un camino primitivo hace que miles de personas se acerquen cada año hasta este enclave. Se cuenta que el apóstol San Andrés navegaba cerca de Teixido, volcó su barca y se convirtió en piedra, lo que hoy sería la más grande de las islas Gabeiras. Por lo visto Dios le pidió que se quedara aquí, y, a cambio, le construyó un Santuario al que peregrinarían vivos, o muertos, todos los hombres. Los vivos llegan, a pie o en coche y los muertos, según la leyenda, con el alma en pena o convertidos en animales.

1

66

Leaving this Valdoviño beach behind and heading North, we reach San Andrés de Teixido, in the council of Cedeira, where the visitor can find appealing attractions. The visits to the hermitage of San Andrés de Teixido and the pilgrimage associated to it are among the most popular in Galicia. There is a primitive path that takes thousands of people to this enclave every year. It is said that Saint Andrew was sailing near Teixido when his boat capsized and turned into stone, becoming what today would be the biggest of the Gabeiras islands. God asked him to stay in the area and in return, a shrine was set up where all humans, alive and dead, would have to make the pilgrimage. People alive can arrive on foot or by car, and dead people, according to the legend, as penitent souls or reincarnated as an animal.


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Festas, Romarías e Eventos. Fiestas, Romerías y Eventos . Festivities, Processions and Events

Abandonamos os mares embravecidos de San Andrés de Teixido e imos a uns máis calmos no río Eume, onde celebramos a Festa das Peras, en Pontedeume. A festa comeza arredor do 10 de setembro en honor de san Nicolás. Comeza coa cucaña marítima, na que se agrupan centos de persoas. O espectáculo empeza cando os afoutos aspirantes a derrubar a cucaña ascenden unha e outra vez polo mastro que suxeita a bandeira. O primeiro que o consegue, ademais de obter un premio en metálico, ten o honor de inaugurar as festas. Durante os diversos días organízanse concursos, entre os que destaca o de froitas, e competicións deportivas. Pola noite, gozaremos das típicas verbenas. Despois do día grande da festa das Peras, imos de romaría, xa que se celebra a romaría do río Eume. Esta celébrase seguindo a tradición de acudir a pé ou en barco, e actualmente, preséntase como unha xornada de relaxación, descanso e fraternidade.

Abandonamos los mares embravecidos de San Andrés de Teixido y nos vamos a unos más calmados en el rio Eume, en donde celebramos la Fiesta de las Peras en Pontedeume, la fiesta comienza alrededor del 10 de septiembre en honor de San Nicolás. Comienza con la cucaña marítima, en la cual se agrupan cientos de personas. El espectáculo empieza cuando los intrépidos aspirantes a derribar la cucaña ascienden una y otra vez por el mástil que sujeta la bandera. El primero que lo consigue además de obtener un premio en metálico, tiene el honor de inaugurar las fiestas. Durante los diversos días, se organizan concursos destacando el de frutas, y competiciones deportivas. Por la noche, disfrutaremos de las típicas verbenas. Después del día grande de la fiesta de las Peras, nos vamos de romería ya que se celebra la romería del río Eume. Tradicionalmente se celebra siguiendo la tradición de acudir a pie o en barco, y actualmente, se presenta como una jornada de relajación, descanso y fraternidad.

We leave the rough seas of San Andrés de Teixido and we move to the calmer waters of the Eume river, where we attend the Peras Festivities in Pontedeume, local celebration from September 10th onwards to honour Saint Nicholas. It all starts with the greasy pole on the harbour, where several hundred people gather; the show starts when a few adventurous candidates try to reach the top of the pole and grab the flag. The first one to get it, apart from winning a cash prize, would have the honour of starting off the celebrations. During several days, there are different contests, from fruit growing to sporting events. In the evenings, we can enjoy openair dance parties. After the main day of the Peras festivities, we go on to the Eume river pilgrimage, traditionally attended either on foot or by boat. It is a celebration to relax and get together with friends and family.

“a Santo André de Teixido vai de morto quen non foi de vivo” “a San Andrés de Teixido va de muerto quien no fue de vivo” “he who never visited San Andres alive, will go there as dead”

1 2

San André de Teixido. San Andrés de Teixido. San André of Teixido Igrexa de San André de Teixido. Iglesia de San Andrés de teixido. San André of Teixido church

2

67


68


69


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Gastronomía . Gastronomía . Gastronomy

Around the Eume-Ferrol-Ortegal area we find all the reasons why Galicia is famous for its food and drinks: top quality products and an excellent cuisine. This is the perfect destination to enjoy a sample of a top cuisine, from seafood restaurants and eateries, to small tapas bars and typical taverns.

Reunidas en Eume-Ferrol-Ortegal temos todas as características que dan fama desde o punto de vista gastronómico a toda Galicia: materias primas de calidade e excelente cociña. Este destino é ideal para degustar unha mostra da cociña do máis alto nivel, tanto en restaurantes e marisquerías como nas pequenas tascas ou mesóns típicos.

Reunidas en Eume-Ferrol-Ortegal tenemos todas las características que dan fama desde el punto de vista gastronómico a toda Galicia: materias primas de calidad y excelente cocina. Es este destino ideal para degustar una muestra de la cocina del más alto nivel, tanto en restaurantes y marisquerías como en las pequeñas tabernas o mesones típicos.

Nesta zona adquiren especial relevancia os percebes dunha costa abrupta, as centolas das Rías Altas e peixes de primeirísima calidade, canda as exquisitas conservas artesanais que se producen en Cariño, tanto de peixe, como poden ser de bonito, atún, sardiñas, bacallau, congrio, etc. como conservas vexetais e marmeladas de diversos sabores. Da terra, as hortalizas, entre as que destacamos o pemento do Couto ou os grelos de Monfero e Cerdido; e as carnes, como a afamada tenreira da Capelada, procedente de gando criado en liberdade. Non non podemos esquecer dos queixos, o de tetilla de Moeche é o máis recoñecido. Tamén cómpre destacar o mel de San Sadurniño e Moeche, recollido nun hábitat de bosques de carballos, castiñeiros, breixo, moras, kiwis e flores silvestres.

En esta zona adquieren especial relevancia los percebes de una costa abrupta, las centollas de las Rías Altas y pescados de primerísima calidad, junto con las exquisitas conservas artesanales que se producen en Cariño, tanto de pescado como pueden ser de bonito, atún, sardinas, bacalao, congrio,…como conservas vegetales y mermeladas de diversos sabores. De la tierra, las hortalizas, entre las que destacamos el pimiento de O Couto o los grelos de Monfero y Cerdido, y las carnes, como la afamada ternera de A Capelada, procedente de ganado criado en libertad. No nos podemos olvidar de los quesos, siendo el de tetilla de Moeche el más reconocido. También cabe destacar la miel de San Sadurniño y Moeche, recogida en un hábitat de bosques de robles, castaños, brezo, zarzamoras, kiwis y flores silvestres.

En repostaría, non podemos deixar de mencionar os doces de Pontedeume como a prolla, os melindres ou a torta de Pontedeume; nas Pontes, os mantecados e polvoróns; e, como non, os bicos en Ferrol, sobremesa con forma de corazón, típico da festa das Pepitas (día de San Xosé). Destaca tamén o afamado pan de Neda, que conta cun sabor especial grazas á súa excepcional materia prima e ás augas do río Belelle. Existe unha ruta guiada para todo aquel que queira coñecer como se elabora este delicioso pan artesanal.

En repostería, no podemos dejar de mencionar los dulces de Pontedeume como la prolla, los melindres o la tarta de Pontedeume, en As Pontes los mantecados y polvorones y como no, los “bicos” en Ferrol, postre con forma de corazón, típico de la fiesta de las Pepitas (día de San José). Destaca también el afamado pan de Neda, que cuenta con un sabor especial gracias a su excepcional materia prima y a las aguas del río Belelle y del que existe una ruta guiada para todo aquel que quiera conocer cómo se elabora este delicioso pan artesanal.

If we move on to bakery, we have to mention Pontedeume’s sweets like prolla (made with butter and aniseed), the melindres (made with egg and aniseed), or the typical Pontedeume tart (whose main ingredient is egg yolk); in As Pontes, the stars are the mantecados and polvorones (buns made of lard), and of course, in Ferrol, the bicos, heart-shaped sweets, typical during the Pepitas festivities on March 19th, Saint Joseph’s day. We have to mention the famous Neda bread, whose special flavour comes from the quality of the flour and the waters of the Belelle river, where we can take a guided tour and learn about how this delicious traditional handmade bread is made.

Así mesmo, a asociación Agroalimentaria do Eume, situada en Vilarmaior, está encamiñada a valorar os produtos de toda a zona e, para iso, distribúeos a través da súa web, tanto a toda Galicia como ao resto de España, e tanto a particulares coma a empresas de restauración, cunha frescura máxima de todos os produtos.

Así mismo, la asociación Agroalimentaria do Eume, situada en Vilarmaior, está encaminada a valorizar los productos de toda la zona y para ello, los distribuye a través de su web, tanto a toda Galicia como al resto de España, y tanto a particulares como a empresas de restauración, siendo máxima la frescura de los mismos.

The Eume Agri-Food Association, based in Vilarmaior, is aimed at marketing the local produce, and so it can be distributed through the web to not only the whole of Galicia, but also the rest of Spain. Both private customers and food companies can have the guarantee of the freshness of these products.

Unha boa forma de degustar os nosos produtos é solicitar o “Menú Turístico Ferrol-Ortegal” en calquera dos establecementos adheridos a esta ou visitar as afamadas “Cantinas do Eume”. Outra opción é acudir ás diversas festas gastronómicas que se celebran ao longo do ano nos diversos municipios do territorio, a continuación mostrámoslle unha selección das máis concorridas.

Una buena forma de degustar nuestros productos es solicitar el “Menú Turístico Ferrol-Ortegal” en cualquiera de los establecimientos adheridos a esta o visitar las afamadas “Cantinas do Eume”. Otra opción es acudir a las diversas fiestas gastronómicas que se celebran a lo largo del año en los diversos municipios del territorio, a continuación le mostramos una selección de las más concurridas.

A good way of enjoying all this food is to request the “Ferrol-Ortegal Tourist Menu” in any of the establishments that offer this promotion, or to visit the famous “Cantinas do Eume”. Another option is to attend any of the food festivals that take place along the year in the different councils of the region. These are some of the most famous.

70

In this area we have to highlight the barnacles from the rugged coast, the spider crabs from the rias, and the top quality fish, along with the exquisite traditional seafood delicatessens from Cariño, made with yellow fin or red tuna, sardines, cod, conger eel, or other ingredients like vegetables and fruit preserves. From the land, vegetables like small green peppers from O Couto, or turnip tops from Monfero and Cerdido; meats, like the famous free-range beef from A Capelada. We must not forget cheese, especially the tit-shaped Moeche cheese. In San Sadurniño and Moeche, bees make honey from forests rich in oak, chestnut, heather, bramble, kiwi, and wild flowers.


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Gastronomía . Gastronomía . Gastronomy

Festa do Pemento do Couto [Narón]. Tradicionalmente o último domingo de xullo. Nesta festa, poderemos degustar os recoñecidos pementos do Couto, deliciosos pementos sen sorpresa picante.

Festa do Polbo [Mugardos]. Celébrase nos días das festas de verán en xullo, no porto. Nela prepárase o polbo de varias formas pero moi especialmente á mugardesa, xenuíno desta vila mariñeira.

Fiesta del Pimiento de O Couto [Narón]. Tradicionalmente el último domingo de julio. En esta fiesta, podremos degustar los reconocidos pimientos de O Couto, deliciosos pimientos sin sorpresa picante.

Fiesta del Pulpo [Mugardos]. Se celebra en los días de las fiestas de verano en julio, en el puerto. En ella se prepara el pulpo de varias formas pero muy especialmente a la mugardesa, genuino de esta villa marinera.

O Couto Pepper Festival [Narón]. Traditionally held on the last Sunday in July, visitors to this festival can sample the famous pimientos de O Couto, delicious small green peppers that are guaranteed not to burn your tongue.

Octopus Festival [Mugardos]. This event is held in the port during the summer festival in July. Octopus is prepared in a variety of ways, but the most famous of all is the ‘Mugardos style octopus’, a speciality of this seafaring town.

Festa do Percebe [Cedeira]. Celebrada a finais de xuño, aínda que a data pode variar. Na degustación que se realiza nunha gran carpa, poden saborearse ademais dos percebes, outros produtos do mar. Actualmente tamén se celebra nos restaurantes da zona. Fiesta del Percebe [Cedeira]. Celebrada a finales de junio, aunque la fecha puede variar. En la degustación que se realiza en una gran carpa, pueden saborearse además de los percebes, otros productos del mar. Actualmente también se celebra en los restaurantes de la zona. Barnacle Festival [Cedeira]. It takes place at the end of June (dates may vary). The tasting takes place under a marquee, where, besides barnacles, other types of seafood are offered.

71


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Gastronomía . Gastronomía . Gastronomy

Festa do Pan de Neda [Neda]. O primeiro domingo de setembro nas inmediacións do recinto feiral de Albarón. A festa pretende enaltecer unha tradición artesanal que desde hai séculos identifica este municipio, e na que máis dunha ducia de panaderías participan na organización e produción do pan para a degustación. Inclúe tamén un concurso de empanadas, de confeitaría caseira... e tamén se pode degustar un menú creado para a ocasión. Fiesta del Pan de Neda [Neda]. El primer domingo de septiembre en las inmediaciones del recinto ferial de Albarón. La fiesta pretende enaltecer una tradición artesanal que desde hace siglos identifica este municipio, y en la que más de una docena de panaderías participan en la organización y producción del pan para la degustación. Incluye también un concurso de empanadas, de confitería casera... y también se puede degustar un menú creado para la ocasión. Neda Bread Festival [Neda]. Held on the first Sunday in September in the area around the Albarón Fair and Exhibition Ground. The aim of this festival is to promote an activity that is one of the hallmarks of this borough. More than a dozen bakeries are involved in the organisation and production of bread for this event. Activities include pie and homemade cakes contest…and visitors may also taste a menu created specifically for the occasion.

72

Festa do Requeixo [A Capela]. Celébrase o último domingo do mes de agosto. Festa de gran tradición e con moita soleira en toda a comarca. Ao longo de todo o día realízanse actuacións folclóricas e feira de artesanía e material agrícola.

Feira do Grelo [Cerdido, Monfero, As Pontes]. Cerdido en Marzo, Monfero en Febrero e As Pontes en Febrero.

Fiesta del Requeixo [A Capela]. Se celebra el último domingo del mes de agosto. Fiesta de gran tradición y con mucha solera en toda la comarca. A lo largo de todo el día se realizan actuaciones folclóricas y feria de artesanía y material agrícola.

Turnip Greens Fair [Cerdido, Monfero, As Pontes]. Cerdido In March, Monfero in February and As Pontes in February.

Cottage Cheese Festival [A Capela]. It takes place on the last Sunday of August. Typical festival with a deep tradition in the area. All throughout the day you can attend folk shows and a craftwork and agriculture fair.

Feria del Grelo [Cerdido, Monfero, As Pontes]. Cerdido en Marzo, Monfero en Febrero y As Pontes en Febrero.


Patrimonio Cultural . Patrimonio Cultural . Cultural Heritage Gastronomía . Gastronomía . Gastronomy

Festa do marisco de O Barqueiro [Mañón]. Festa que se celebra en decembro, na ponte da Constitución. Trátase dunha visita obrigada para os amantes da boa mesa, onde se reparten miles de racións do mellor marisco de O Barqueiro, como nécoras, ameixas, coquinas,... Fiesta del marisco de O Barqueiro [Mañón]. Fiesta que se celebra en diciembre, en el puente de la Constitución. Se trata de una visita obligada para los amantes de la buena mesa, donde se reparten miles de raciones del mejor marisco de O Barqueiro, como nécoras, almejas, coquinas,...

Festa da Chanfaina [Igrexafeita, San Sadurniño]. Mes de marzo. Festa de degustación gastronómica deste embutido de porco típico desta parroquia de San Sadurniño.

Festa da Sardiña Lañada e da Caldeirada de Raia [Cariño]: Fin de semana variable de finais de xullo e principios de agosto.

Fiesta De La Chanfaina [Igrexafeita, San Sadurniño]. Mes de Marzo. Fiesta de degustación gastronómica de este embutido de cerdo típico de esta parroquia de San Sadurniño.

Fiesta de la Sardina Lañada y de la Caldeirada de Raya [Cariño]: Fin de semana variable de finales de julio y principios de agosto.

Chanfaina Festival [Igrexafeita, San Sadurniño]. March. A culinary festival where visitors can taste the cured pork meat that is one of the hallmarks of this parish situated in the borough of San Sadurniño.

Sardine and skate stew [Cariño]. A weekend event held in late July or beginning of August.

Seafood Festival in O Barqueiro [Mañon]. It happens in December, around the Constitution bank holiday weekend. It is a must for food lovers, where you can sample a variety of the best seafood from O Barqueiro, like crab, clams,...

73


Lecer Activo . Ocio Activo . Outdoor Activities

Se estás canso da rutina diaria, tes estrés e queres combatelo, non dubides en vir a este destino, xa que neste territorio temos suficientes recursos para relaxarte, divertirte e gozar do teu tempo de lecer.

Si estás cansado de la rutina diaria, tienes estrés y quieres combatirlo, no dudes en venir a este destino, ya que en este territorio tenemos suficientes recursos para relajarte, divertirte y disfrutar de tu tiempo de ocio.

If you want to break away from the daily routine, if you suffer from stress and want to get rid of it, come to this destination, where we can offer you enough resources to relax, have fun and enjoy your leisure time.

Eume-Ferrol-Ortegal é unha terra rica en recursos e paraxes para entrar en contacto directo coa natureza, practicar deportes e vivir aventuras ao aire libre. Todas estas actividades son posibles grazas ás infraestruturas públicas e aos servizos e actividades ofertados polos concellos e polas numerosas empresas dedicadas ao lecer activo nestas bisbarras. En Eume-Ferrol-Ortegal non só encontrarás espazos naturais inigualables, tamén instrutores, equipos en aluguer, instalacións e condicións prácticas para vivir a súa aventura.

Eume-Ferrol-Ortegal es una tierra rica en recursos y parajes en los que entrar en contacto directo con la naturaleza y practicar deportes y vivir aventuras al aire libre. Todas estas actividades son posibles gracias a las infraestructuras públicas y a los servicios y actividades ofertados por los ayuntamientos y por las numerosas empresas dedicadas al ocio activo en estas comarcas. En Eume-Ferrol-Ortegal no sólo encontrará espacios naturales inigualables, también los instructores, equipos en alquiler, instalaciones y condiciones prácticas para vivir su aventura.

Eume-Ferrol-Ortegal is a region full of resources and enclaves where to get in direct contact with nature, practice sports, and enjoy the great outdoors. All these activities are made possible thanks to the local infrastructure, public services, and events offered by the local councils and private leisure enterprises in the area. In Eume-Ferrol-Ortegal you will not only find a unique natural area, but also the right instructors, materials, facilities, and optimal conditions to live your adventure.

En www.ferrolortegal.com, www.eumeturismo.org e en www.tempodelecer.com encontrará toda a información necesaria sobre as empresas dedicadas ao lecer activo no territorio, así como actividades e deportes ao aire libre que organizan os concellos e asociacións. Por terra (sendeirismo, rutas guiadas, equitación, quad, paintball...), auga (rafting, kaiak, canoa, remo, piragüismo, surf, windsurf, rutas marítimas, vela, submarinismo...), e aire (escalada, barranquismo, parapente...), a diversión está garantida. O deporte náutico merece mención especial. As rías de Eume, Ferrol e Ortegal distínguense non só pola súa beleza, senón tamén polo feito de ser navegables durante todo o ano, e a bravura do océano Atlántico converte as súas praias no paraíso do surf en Galicia.

74

En www.ferrolortegal.com, www.eumeturismo.org y en www.tempodelecer.com encontrará toda la información necesaria sobre las empresas dedicadas al ocio activo en el territorio, así como actividades y deportes al aire libre que organizan los ayuntamientos y asociaciones. Por tierra (senderismo, rutas guiadas, equitación, quad, paintball...), agua (rafting, kayak, canoa, remo, piragüismo, surf, windsurf, rutas marítimas, vela, submarinismo... ), y aire(escalada, barranquismo, parapente...), la diversión está garantizada. El deporte náutico merece mención especial. La rías de Eume, Ferrol y Ortegal se distinguen no sólo por su belleza sino por el hecho de ser navegables durante todo el año y la bravura del océano Atlántico convierte sus playas en el paraíso del surf en Galicia.

In www.ferrolortegal.com, www.eumeturismo.org, and www.tempodelecer.com you will find all the relevant information about the enterprises offering active tourism in the region, as well as outdoor activities and sports organized by council and associations. Whether on land (hiking, guided walks, horse riding, quad biking, paintball...), water (white water rafting, kayaking, canoeing, rowing, surfing, windsurfing, sailing, scuba diving...), or air (climbing, canyoning, paragliding...) the fun is guaranteed. Watersports are the highlight of the area. The rias of Eume, Ferrol and Ortegal are well renowned not only for their beauty, but also for being a place to enjoy in all seasons; the rough Atlantic waters make these beaches a surfing paradise in Galicia.


75


Sendeirismo . Senderismo . Treking Punta de Estaca de Bares Cabo de Bares

Cabo Ortegal Punta de Os Aguillóns Punta de O Limo

N

Punta Gabeira

Punta Tiñosa

CARIÑO

Punta Robaliceira ensenada de San Andrés

Punta Candieira

R19

ría de Ortigueira

613 R03

R12

Punta Felgueira

ORTIGUEIRA

Punta Ardilosa

OCÉANO ATLÁNTICO

R07

ría de Cedeira

R03

Punta Aperecha

CEDEIRA

R19

Punta Corveira

MAÑÓN CERDIDO

Punta Frouxeira

R04

VALDOVIÑO R15

Punta Campelo

Cabo Prior

R08

Punta Castelo

R07

R10

Punta Chonco

MOECHE

R13

Punta Cela

R17

R14

R19

Punta Branca

SAN SADURNIÑO

AS SOMOZAS

NARÓN

Punta Lavandeira

NEDA FERROL R17

Punta Penencia

R06 Cabo Prioriño Grande Cabo Prioriño Chico

ría de Ferrol

MUGARDOS

R11

FENE

R19

R05

R16

AS PONTES

R17

R09 R01

Punta Coitelada

ARES Punta de Miranda

A CAPELA CABANAS

ría de Ares

ría de Betanzos

PONTEDEUME R17

R21

R22

VILARMAIOR

MONFERO

76

ría do Barqueiro

Punta da Moeda

R02


Sendeirismo . Senderismo . Walks

A gran cantidade de recursos que se encontran ao longo do territorio de Eume-Ferrol-Ortegal fai posible a existencia dunha serie de sendeiros que ofrece ao turista a posibilidade de percorrer as paraxes máis belas da zona dunha maneira fácil e sinxela. As rutas que aquí se presentan son unha selección de entre as múltiples que existen no noso territorio e a través das que podemos descubrir tanto a diversidade paisaxística e etnográfica como cultural, rutas que discorren pola costa, por zonas de montaña ou alternando diferentes paisaxes. Tratamos de incluír rutas para todos os públicos, desde pequenos paseos accesibles a persoas de mobilidade reducida ata itinerarios de alta dificultade para sendeiristas experimentados.

RUTAS . RUTAS . ROUTES

R01. Ruta dos Cantís

Ruta de Os Cantís

Os Cantís Route

78

R02. Ruta de San Xiao de Trevo

Ruta de San Xiao de Trevo

Route of Saint Xiao of Trevo

79

R03. Ruta Cedeira - Santo André

Ruta Cedeira - Santo André

Cedeira - Santo André Route

80

R04. Ruta da Área Recreativa

Ruta de la Área Recreativa

Route of the Recreational Area

81

R05. Ruta Circular de Fene

Ruta Circular de Fene

Fene Circular Route

82

R06. Ruta dos Castelos

Ruta de los Castillos

Route of the Castles

83

R07. Ruta do Río Sor

Ruta del Río Sor

Río Sor Route

84

R08. Ruta San Ramón

Ruta San Ramón - Castillo de Moeche

San Ramón - Moeche Castle Route

85

R09. Ruta Rilo - A Palma

Ruta Rilo - A Palma

Rilo - A Palma Route

86

R10. Ruta do Atlántico

Ruta del Atlántico

Route of the Atlantic

87

R11. Ruta Circular de Neda

Ruta Circular de Neda

Neda Circular Route

88

R12. Ruta da Costa

Ruta de la Costa

Route of the Coast

89

R13. Ruta do río Aceiteiro

Ruta del río Aceiteiro

Aceiteiro River Route

90

R14. Ruta do Paseo Fluvial

Ruta del Paseo Fluvial

River Walk Route

91

R15. Ruta do Pico da Vela

Ruta del Pico da Vela

Pico da Vela Route

92

R16. Ruta de Bimares

Ruta de Bimares

Bimares Route

93

R17. Camiño Inglés

Camino Inglés

English way

94

R18. Ruta dos Irmandiños

Ruta de Os Irmandiños

Os Irmandiños Route

95

R19. Ruta de Sto. André de Teixido

Ruta de S. Andrés de Teixido

S. Andrés de Teixido Route

96

R20. Ruta dos Arrieiros

Ruta de Os Arrieiros

Os Arrieiros Route

97

R21. Ruta Fragas do Eume 1

Ruta Fragas do Eume 1

Fragas do Eume Route 1

98

R22. Ruta Fragas do Eume 2

Ruta Fragas do Eume 2

Fragas do Eume Route 2

99

La gran cantidad de recursos que se encuentran a lo largo del territorio de Eume-Ferrol-Ortegal hace posible la existencia de una serie de senderos que ofrece al turista la posibilidad de recorrer los parajes más bellos de la zona de una manera fácil y sencilla. Las rutas que aquí se presentan son una selección de entre las múltiples que existen en nuestro territorio y a través de las cuales podemos descubrir tanto la diversidad paisajística, etnográfica como cultural, rutas que discurren por la costa, por zonas de montaña o alternando diferentes paisajes. Se ha tratado de incluir rutas para todos los públicos, desde pequeños paseos accesibles a personas de movilidad reducida hasta itinerarios de alta dificultad para senderistas experimentados. The great number of resources around the Eume-Ferrol-Ortegal region provide the visitors with a variety of walking paths so they can easily discover the most beautiful spots. The routes shown here are only a selection among the many you can find in our region. Through them we can discover the diversity of landscapes, and their cultural and ethnographic richness. These routes will allow you to walk along the coast, through mountains, or mixing different scenery. We have tried to include routes for all levels, from short walks, accessible for people with reduced mobility, to difficult itineraries, for more experienced trekkers.

77


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta dos Cantís . Ruta de Os Cantís . Os Cantís Route

Ruta circular de alta espectacularidade e baixo nivel, que nos permite gozar en apenas media hora do patrimonio cultural máis valioso de Ares, da súa parte rural e interior así como da singularidade e beleza da súa costa, illas, calas e acantilados. Partindo de Ares dirixirémonos á Punta de Miranda, dende onde teremos espectaculares vistas da Ría de Ares. Por sendas estreitas pero de baixa dificultade, costearemos polos cantís de Estacas, pasando polas súas calas e os seus pastos con cabalos. Voltamos a Ares pasando pola Igrexa de Lubre.

Maiobre Lubre

San Roque

49

Ruta circular de alta espectacularidad y bajo nivel, que nos permite disfrutar en apenas media hora del patrimonio cultural más valioso de Ares, de su parte rural e interior así como de la singularidad y belleza de su costa, islas, calas y acantilados. Partiendo de Ares nos dirigiremos a la Punta de Miranda, desde donde tendremos espectaculares vistas de la Ría de Ares. Por senderos estrechos pero de baja dificultad, costearemos por los acantilados de Estacas, pasando por sus calas y sus pastos con caballos. Volvemos a Ares pasando por la Iglesia de Lubre. Spectacular easy level circular route that will allow us to enjoy within half an hour the richest cultural heritage of Ares, its inland rural part, as well as the beauty of the coastline, islands, coves, and cliffs. Leaving Ares, we shall head for Miranda Point, where we will have a spectacular view of the Ares estuary. Along easy narrow paths, we will thread along the coastal cliffs of Estacas, going past coves and grasslands with grazing horses. We shall return to Ares passing by the church of Lubre.

ensenada de Ares

47

1.000 m

48

Perfil . Perfil . Section

Edificio de Alianza Aresana Edificio de Alianza Aresana Alianza Aresana building

Igrexa de Sta. Olaia de Lubre Iglesia de Sta. Olaia de Lubre Santa Olaia de Lubre Church

altitude . altitud . altitude [m]

60 50 40 30 20 10 0 0

1

2

3

4

5

lonxitude . longitud . length [km]

78

ría de Ares

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Ponte da Ciscada Puente de A Ciscada A Ciscada Bridge

Lonxitude . Longitud . length 8 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 61 m Descenso . Descenso . Descent 99 m Ascenso . Ascenso . Ascent 103 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 7,9% Tempo . Tiempo .Time 2h 30’ Saída . Salida . Start Ares (561670 X, 4809160 Y)

50

ARES

6

7

8


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta de San Xiao de Trevo . Ruta de San Xiao de Trevo . Route of Saint Xiao of Trevo

Ruta que segue a dos romeiros á ermida de San Xiao desde o Miradoiro da Gabeira. Desde alí, descenderemos pola vertente que dá ao mar, nalgún dos tramos a pendente é moi pronunciada e axudarémonos con ferraxes dispostas a este fin. Cruzaremos o río e xa por unha senda máis accesible chegaremos á pequena ermida de San Xiao. A intensidade do azul do mar aberto e o contraste co verde da fértil ladeira fan deste sendeiro unha xoia de corto percorrido cun final humilde e auténtico.

San Xiao de Trevo

Ferroleiro Punta Gabeira

A Vacariza

Ruta que sigue la de los romeros a la ermita de San Xiao desde el Mirador de A Gabeira. Desde allí, descenderemos por la vertiente que da al mar, en alguno de los tramos la pendiente es muy pronunciada y nos ayudaremos con herrajes dispuestos a este fin. Cruzaremos el río y ya por un sendero más accesible llegaremos a la pequeña ermita de San Xiao. La intensidad del azul del mar abierto y el contraste con el verde de la fértil ladera hacen de este sendero una joya de corto recorrido con un final humilde y auténtico.

ría de Ortigueira

Monte do Castrillón

Casas da Vila

This route follows the pilgrimage to San Xiao hermitage from the A Gabeira outlook. From there, we shall go down towards the sea, where we will have to face some steep descents. In order to make the descent easier there are some iron clamps along the way. After crossing the river, there is a more accessible path that leads us to the San Xiao chapel. The deep blue sea contrasting with the fertile green hillside make this track a short gem ending in a truly humble place.

1.000 m Casas do Vilar

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Ermida San Xiao de Trevo Ermita San Xiao de Trevo San Xiao de Trevo Church

Cabo Ortegal Cabo Ortegal Ortegal Cape

Perfil . Perfil . Section altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 1,7 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 37 m Descenso . Descenso . Descent 68 m Ascenso . Ascenso . Ascent 110 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 21,56% Tempo . Tiempo .Time 1h Saída . Salida . Start M. da Gabeira (591578 X, 4844728 Y)

135 125 115 105 95 85 0 0

0,2

0,4

,06

0,8

1,0

1,2

1,4

1,6

lonxitude . longitud . length [km]

79


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta Cedeira - Santo André . Ruta Cedeira - Santo André . Cedeira - Santo André Route

A espectacularidade desta ruta compensa con creces a dureza do seu trazado. Partindo de Cedeira e remontando pola Capela de Santo Antón iniciamos un longo e cautivador percorrido pola aresta do Monte Candieira. Sin perder o océano de vista, iniciamos o descenso ata Santo André, lugar santo de peregrinación e de extraordinaria beleza. Subimos ata a Garita de Herbeira desde onde podemos observar os cantís máis altos da Europa continental (700 m). Desde aquí iniciamos a volta polas sendas que se adentran na maxia da Serra da Capelada.

Punta Candieira San Andrés de Teixido Capelada Punta Felgueira

La espectacularidad de esta ruta compensa con creces la dureza de su trazado. Partiendo de Cedeira y remontando por la Capela de San Antón iniciamos un largo y cautivador recorrido por la arista del Monte Candieira. Sin perder el océano de vista, iniciamos el descenso hasta San Andrés, lugar santo de peregrinación y de extraordinaria belleza. Subimos hasta la Garita de Herbeira desde donde podemos observar los acantilados más altos de la Europa continental (700 m). Desde aquí iniciamos la vuelta por las sendas que se adentran en la magia de la Serra da Capelada. The spectacular nature of this route makes up for the roughness of its course. Walking up to San Antón chapel from Cedeira, we start a long charming journey around the edge of Candieira Mountain. Always overlooking the sea, we carry on down towards San Andrés, a holy pilgrimage place of outstanding beauty. We go up to Garita de Herbeira where we can enjoy the view of the highest cliffs in continental Europe (700m.). From here we return along the paths that take us through the magical Serra da Capelada.

Meizoso

Os Salgueiros

O Covo

Punta Ardilosa

San Roque de Reboredo Régoa

16 Punta Aperecha

ría de Cedeira

17

CEDEIRA

13

Fragoso

Binzo

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Perfil . Perfil . Section

Santo André de Teixido San Andrés de Teixido Saint Andrew of Teixido

Miradoiro de Herbeira Mirador de Herbeira Herbeira Viewpoint

altitude . altitud . altitude [m]

600 500 400 300 200 100 0 0

5

10

15

20

25

lonxitude . longitud . length [km]

80

1.000 m

Montoxo

14 18

Castelo da Concepción Castillo de A Concepción A Concepción Castle

Lonxitude . Longitud . length 43,4 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 611 m Descenso . Descenso . Descent 1.526 m Ascenso . Ascenso . Ascent 1.506 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 41,3% Tempo . Tiempo .Time 15h Saída . Salida . Start Cedeira (576188 X, 4834701 Y)

ensenada de San Andrés

OCÉANO ATLÁNTICO

30

35

40


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta da Área Recreativa . Ruta de la Área Recreativa . Route of the Recreational Area

Pequeno percorrido fluvial que se inicia a escasos metros da Área Recreativa O Castro e que transcorre ao longo de 1,5 km polas beiras do río Pontellas. Trátase dun paseo habilitado recentemente polo Plan de Dinamización de Produto Turístico Ferrol-Ortegal e que nos permite coñecer o río a través de pasarelas de madeira e camiñar baixo especies arbóreas tales como bidueiros (Betula pendula), ameneiros (Alnus glutinosa), castiñeiros (Castanea sativa), carballos (Quercus sp), etc.

Regueirolongo Pazos

Pequeño recorrido fluvial que se inicia a escasos metros del Área Recreativa O Castro y que transcurre a lo largo de 1,5 km junto a las orillas del río Pontellas. Se trata de un paseo habilitado recientemente por el Plan de Dinamización de Producto Turístico de Ferrol-Ortegal y que nos permite conocer el río a través de pasarelas de madera y caminar bajo especies arbóreas tales como abedules (Betula pendula), alisos (Alnus glutinosa), castaños (Castanea sativa), robles (Quercus sp), etc.

A Vila da Igrexa

Área Recreativa O Castro

125 m

Casavide Castrillón

A Pena

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Área recreativa O castro Área recreativa O castro O Castro recreational area

This is a short river walk that starts a few meters away from O Castro Recreational Area. It goes along the banks of the Pontellas River for Km. The construction of this path has been recently financed by the Plan for the Development of Tourism in Ferrol-Ortegal and it allows us to visit river crossing wooden bridges and walk under trees like birches (Betula Pendula), alders (Alnus glutinosa), chestnuts (Castanea sativa), oaks (Quercus sp), etc.

Muíño do Cobo Molino O Cobo O Cobo mill

Perfil . Perfil . Section altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 1,5 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 24 m Descenso . Descenso . Descent 17 m Ascenso . Ascenso . Ascent 33 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 7% Tempo . Tiempo .Time 30’ Saída . Salida . Start Área Recreativa (581260 X, 4830471 Y)

156 152 148 144 140 136 132 0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,0

1,4

lonxitude . longitud . length [km]

81


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta Circular de Fene . Ruta Circular de Fene . Fene Circular Route

Ruta circular de longo percorrido que xunto coa Ruta Bimares nos achega á península entre rías formada polos concellos de Fene, Ares e Mugardos. Neste caso partindo de Fene iniciamos o ascenso ao Monte Marraxón para descender pola súa aba oposta e gozar da Fervenza do Belelle. Recuperamos cota de novo para ladeando o monte adentrarnos no Concello de Fene atravesándoo ata chegar ás praias de Río Castro e Almieiras, alternando así a paisaxe de mar e montaña. Cruzaremos a península ata dar con Maniños xa na ría de Ferrol e rematar de novo en Fene. Ruta circular de largo recorrido que junto con la Ruta Bimares nos acerca a la península entre rías formada por los concellos de Fene, Ares y Mugardos. En este caso partiendo de Fene iniciamos el ascenso al Monte Marraxón para descender por su ladera opuesta y disfrutar de la Fervenza del Belelle. Recuperamos cota de nuevo para ladeando el monte adentrarnos en el Concello de Fene atravesándolo hasta llegar a las playas de Rio Castro y Almieiras, alternando así el paisaje de mar y montaña. Cruzaremos la península hasta dar con Maniños ya en la ría de Ferrol y terminar de nuevo en Fene. Long distance circular route that, together with the Bimares Route, takes us around the councils of Fene, Ares, and Mugardos, to explore the peninsula formed between estuaries. In this particular one, we start in Fene, climbing Mazarrón Hill and then we go down the opposite side to enjoy the Belelle waterfall. We climb again, this time around the side of the hill, crossing Fene council to reach the beaches of Rio Castro and Almieiras, mixing mountain and sea landscapes. We cut across the peninsula to get to Maniños, in the Ria of Ferrol and ending back in Fene.

377

FERROL

39

38

fervenza do Belelle

Barallobre

MUGARDOS Franza Rilo

O Pereiro Torre Limondre Lubre

ARES

49

Chao Aldea

Redes

50

42

51

1.000 m

43

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Perfil . Perfil . Section

Mámoas de Marraxón Túmulos de Marraxón Marraxón Tombs

Muíño do Redondo Molino de O Redondo O Redondo Mill

altitude . altitud . altitude [m]

280 240 200 160 120 80 40 0

4

8

12

16

lonxitude . longitud . length [km]

82

Pedre Arriba

41

Igrexa Sta. María de Sillobre Iglesia Sta. María de Sillobre Sta. María de Sillobre Church

Lonxitude . Longitud . length 31,5 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 306 m Descenso . Descenso . Descent 922 m Ascenso . Ascenso . Ascent 935 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 24,2% Tempo . Tiempo .Time 10h 30’ Fene (567838 X, 4813978 Y) Saída . Salida . Start

FENE

40

ría de Ferrol

45

Viladonelle

20

24

28


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta dos Castelos . Ruta de los Castillos . Route of the Castles

Sendeiro de fácil percorrido, apto para toda a familia, que nos permite percorrer a boca da ría e as súas espectaculares vistas. Partimos do Castelo de San Felipe e seguindo a costa chegamos ao que queda do Castelo de San Cristovo. Atravesamos o verde val de San Cristovo e ao chegar a unha pequena estrada tomaremos á nosa dereita, tras unhas casas vemos as ruinas do Castelo de San Carlos. O percorrido remata no miradoiro de San Carlos desde onde contemplar a saída da ría de Ferrol, o Porto Exterior, e en días claros A Coruña e o seu Faro de Hércules, Patrimonio da Humanidade.

San Cristovo Bico da Gurita San Felipe

Punta de San Cristovo

Sendero de fácil recorrido, apto para toda la familia, que nos permite recorrer la boca de la ría y sus espectaculares vistas. Partimos del Castillo de San Felipe y siguiendo la costa llegamos a lo que queda del Castillo de San Cristóbal. Atravesamos el verde valle de San Cristóbal y al llegar a una pequeña carretera tomaremos nuestra derecha, tras unas casas vemos las ruinas del Castillo de San Carlos. El recorrido termina en el mirador de San Carlos desde donde contemplar la salida de la Ría de Ferrol, el Puerto Exterior, y en días claros A Coruña y su Faro de Hércules, Patrimonio de la Humanidad.

San Carlos Punta Rde San Carlos

ría de Ferrol

250 m

This is an easy path, suitable for the whole family, that will allow us to go round the entrance of the ria of Ferrol and enjoy the spectacular views. We start from San Felipe Castle, and along the coast we reach the remains of San Cristóbal Castle. We cross the green valley of San Cristóbal and when we get to a small road, we turn right. After a group of houses we can see the ruins of San Carlos Castle. The route ends in the San Carlos viewpoint, where we can see the exit of the ria of Ferrol, the Outer Harbour, and on a clear day, A Coruña and the Hercules Lighthouse, a World Heritage Site.

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Castelo de San Felipe Castillo de San Felipe San Felipe Castle

Castelo de San Carlos Castillo de San Carlos San Carlos Castle

Castelo de San Cristovo Castillo de San Cristovo San Cristovo Castle

Perfil . Perfil . Section altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 2,5 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 40 m Descenso . Descenso . Descent 106 m Ascenso . Ascenso . Ascent 85 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 13,6% Tempo . Tiempo .Time 45’ Saída . Salida . Start C. de San Felipe (558096 X, 481267 Y)

65 55 45 35 25 15 5 0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

1,8

2

2,2

2,4

lonxitude . longitud . length [km]

83


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta do Río Sor . Ruta del Río Sor . River Sor Route

Sendeiro que segue o curso do Río Sor desde a súa desembocadura na ría do Barqueiro ata Ambosores, 40 Km río enriba. Existen dous tramos diferenciados non pola particularidade da paisaxe senón polas condicións do sendeiro. Unha primeira parte ata Ponte do Porto na que o sendeiro foi preparado recentemente e discorre pola beira do río con escaleiras de pedra ou madeira para axudar nos tramos máis conflitivos. A segunda parte discorre pola ruta natural utilizada de sempre polos pescadores cuxa máxima peculiaridade é a súa paisaxe fluvial e o salto de Augas Caídas. Sendero que sigue el curso del Río Sor desde su desembocadura en la Ría do Barqueiro hasta Ambosores, 40 Km río arriba. Existen dos tramos diferenciados no por la particularidad del paisaje sino por las condiciones del sendero. Una primera parte hasta Ponte do Porto en la que el sendero ha sido preparado recientemente y discurre por la vera del río con escaleras de piedra o madera para ayudar en los tramos más conflictivos. La segunda parte discurre por la ruta natural utilizada de siempre por los pescadores cuya máxima peculiaridad es su paisaje fluvial y el salto de Aguas Caídas. This path goes along the course of the Sor River from its mouth in the Ria of O Barqueiro to Ambosores, 40 Km. up the river. There are two different stretches that share the landscape but not the toughness of the route. The first part to Ponte do Porto takes us on a recently prepared path along the banks of the river, with stone and wooden steps that make the hardest bits more bearable. The second part goes along the natural route traditionally used by fishermen, where we can highlight the typical river landscape and the Aguas Caidas waterfall.

Patrimonio.Patrimonio.Heritage

As Painceiras

río Callobre

As Ribeiras do Sor

Braelle O Vilar

Coto Vilariño río Baleo

Ponte do Porto Puente de O Porto O Porto Bridge

río Sor

Ponte Segade

MAÑÓN Devesos

Ponte Segade

Ponte Segade Puente Segade Segade Bridge

Cabanas

As Grañas do Sor

río Sor

Ambosores 2.000 m

Perfil . Perfil . Section altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 39,25 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 287 m Descenso . Descenso . Descent 1.488 m Ascenso . Ascenso . Ascent 1.812 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 32,3% Tempo . Tiempo .Time 15h Saída . Salida . Start Pastoriza (604041 X, 4839964 Y)

280 240 200 160 120 80 40 0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

lonxitude . longitud . length [km]

84

24

26

28

30

32

34

36

38


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta San Ramón - Castelo de Moeche . Ruta San Ramón - Castillo de Moeche . San Ramón - Moeche Castle Route

Deixamos atrás San Ramón de Moeche para adentrarnos no rural por pistas e estradas de moi pouco tráfico, ata cruzar o regato das Mourelas e iniciar unha lenta pero sostida ascensión pola ladeira oeste do Coto do Cal Vello, que rodeamos posteriormente pola súa ladeira sudeste, abríndose a panorámica do val polo que discorre o rego de San Xurxo e onde se atopa localizado o castelo de Moeche. Tras visitar o recentemente rehabilitado castelo de Moeche, escenario das Revoltas Irmandiñas, iniciamos a volta a San Ramón con lixeiras modificacións con respecto á ida.

San Ramón

Coto do Cal Vello

Pumariño Castelo de Moeche

500 m

We leave behind San Ramón de Moeche to enter a rural area through hardly visited tracks and roads; then we cross the Mourelas stream and start a slow and steady climb up the Western hillside of Coto de Cal Vello; then we go round the South Eastern side, where the San Xurxo river valley opens up and where we find the Moeche castle. After a visit to the recently restored Moeche castle, witness to the Irmandiños uprising, we start the way back to San Ramón, with small variations from the way out.

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Capela de San Ramón Capilla de San Ramón San Ramón Chapel

Castelo de Moeche Castillo de moeche Moeche Castle

Cruceiro O Castelo Cruceiro O Castelo O Castelo Stone Cross

Perfil . Perfil . Section

320 altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 12 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 178 m Descenso . Descenso . Descent 438 m Ascenso . Ascenso . Ascent 437 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 17,7% Tempo . Tiempo .Time 4h 15’ Saída . Salida . Start Moeche (579684 X, 4823927 Y)

Dejamos atrás San Ramón de Moeche para adentrarnos en el rural por pistas y carreteras de muy poco tráfico, hasta cruzar el regato das Mourelas e iniciar una lenta pero sostenida ascensión por la ladera oeste del Coto do Cal Vello, que rodeamos posteriormente por su ladera sudeste, abriéndose la panorámica del valle por el que discurre el rego de San Xurxo y donde se halla emplazado el castillo de Moeche. Tras visitar el recientemente rehabilitado castillo de Moeche, escenario de las Revueltas Irmandiñas, iniciamos la vuelta a San Ramón con ligeras modificaciones con respecto a la ida.

280 260 220 180 140 100 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

lonxitude . longitud . length [km]

85


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta Rilo - A Palma . Ruta Rilo - A Palma . Rilo - A Palma Route

Pequeno percorrido sinalizado na súa totalidade de baixa dificultade apto para facer en familia, que nos permite descubrir os segredos do concello de Mugardos. A senda discorre pola paisaxe rural do interior de Mugardos, atravesando pequenas aldeas e bosques de ribeira ata chegar á costa. Gozando da vista da ría chegaremos ao Castelo da Palma, onde remata esta ruta.

ría de Ferrol

MUGARDOS 45

Castelo da Palma O Baño

Pequeño recorrido señalizado en su totalidad de baja dificultad apto para hacer en familia, que nos permite descubrir los secretos del ayuntamiento de Mugardos. La senda discurre por el paisaje rural del interior de Mugardos, atravesando pequeñas aldeas y bosques de ribera hasta llegar a la costa. Disfrutando de la vista de la ría llegaremos al Castillo de la Palma, donde finaliza esta ruta.

A Pedreira

Pazo da Condesa

As Roibeiras

Short low level route, signposted all the way, suitable for all the family that will allow us to discover the secrets of Mugardos Council. The path takes us through the rural landscapes of Mugardos, cross small hamlets and riverside forest until we reach the coast. We can enjoy the view of the ria until we reach La Palma Castle, where this route ends.

Rilo

500 m

A Pena Simou

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Pazo de Rilo Pazo de Rilo Rilo Manor House

Perfil . Perfil . Section

Castelo da Palma Castillo de A Palma A Palma Castle

65 altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 4,9 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 62 m Descenso . Descenso . Descent 78 m Ascenso . Ascenso . Ascent 97 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 7,9% Tempo . Tiempo .Time 2h 30’ Saída . Salida . Start Pazo de Rilo (561423 X, 4877089 Y)

Pazo da Condesa Pazo de A Condesa A Condesa Manor House

55 45 35 25 15 5 0

0,4

0,8

1,2

1,6

2

2,4

2,8

lonxitude . longitud . length [km]

86

3,2

3,6

4

4,4


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta do Atlántico . Ruta del Atlántico . Route of the Atlantic

29

OCÉANO ATLÁNTICO

Ruta de certa dificultade polos desniveis que hai que superar pero de vistas espectaculares. Saíndo de Ponzos ascendemos por pistas de terra ata a abandoada aldea de Vilarquinte e continuamos ganando altura ata o vértice xeodésico da Lagoa. Seguindo a cadea dos montes do mesmo nome gozamos dunhas privilexiadas vistas sobre o mar e o interior. Iniciamos o descenso pola vertente leste adentrándonos na parroquia do Val. Discorremos entre vestixios de antigas culturas ao bordear a Pena Molexa e o Castro de Vilasuso ata chegar ao Convento de Baltar, onde finaliza este percorrido.

Pena Moleda Vilasuso

Baltar

Punta Castelo O Vilar

30

A Pedreira

Vilarquinte

Ruta de cierta dificultad por los desniveles que ha de superar pero de vistas espectaculares. Saliendo de Ponzos ascendemos por pistas de tierra hasta el abandonado pueblo de Vilarquinte y continuamos ganando altura hasta el vértice geodésico de A Lagoa. Siguiendo la cadena de los montes del mismo nombre gozamos de unas privilegiadas vistas sobre el mar y el interior. Iniciamos el descenso por la vertiente Este adentrándonos en la parroquia de O Val. Discurrimos entre vestigios de antiguas culturas al bordear la Pena Molexa y el Castro de Vilasuso hasta llegar al Convento de Baltar, donde finaliza este recorrido.

O Val Pradedo

500 m

A Lagoa

This route has some degree of difficulty due to the steep slopes, but the spectacular views are well worth it. We leave Ponzos following up the dirt tracks until we reach the deserted hamlet of Vilarquinte; we carry on up to the survey point of A Lagoa. If we walk along the hill tops we will enjoy exceptional views over the ocean and the land. We start the descent down the Eastern side and into the O Val parish. We can find historical remains of past cultures like Pena Molexa and the Castro of Vilasuso until we reach the Baltar Convent, where the route ends.

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Pena Molexa Pena Molexa Pena Molexa

Castro de Vilasuso Castro de Vilasuso Vilasuso Castro

Convento de Baltar Convento de Baltar Baltar Convent

Perfil . Perfil . Section altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 6 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 211 m Descenso . Descenso . Descent 208 m Ascenso . Ascenso . Ascent 221 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 19% Tempo . Tiempo .Time 2h Saída . Salida . Start Ponzos (560336 X, 4823184 Y)

320 280 240 200 160 120 0 0

0,5

1

1,5

2

2,5

3

3,5

4

4,5

5

5,5

lonxitude . longitud . length [km]

87


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta Circular de Neda . Ruta Circular de Neda . Neda Circular Route

Ruta circular sinalizada polo Club de Montaña de Ferrol de dificultade alta. Partindo de Neda diriximos os nosos pasos á ladeira do Monte Marraxón, desde onde se nos ofrecen moi boas vistas sobre a ría de Ferrol. Descendemos polo leste do mesmo monte ata o Roxal, onde atopamos restos de muíños e o Pazo de Isabel II, deixando moi preto a Fervenza do Belelle, que ben merece un desvío. Ascendemos novamente cara a Pena Louseira e de aí de novo outro ascenso ao Monte de Ancos. Iniciando xa a volta a Neda trala extenuante e satisfactoria camiñada.

Xubia

NARÓN N NARÓ ARÓ R N

A Toeleira

Mosteirón Sta. María

Ruta circular señalizada por el Club de Montaña de Ferrol de dificultad alta. Partiendo de Neda dirigimos nuestros pasos a la ladera del Monte Marraxón, desde donde se nos ofrece muy buenas vistas sobre la Ría de Ferrol. Descendemos por el Este del mismo monte hasta el Roxal, donde encontramos restos de molinos y el Pazo de Isabel II, dejando muy cerca la Fervenza del Belelle, que bien merece un desvío. Ascendemos nuevamente hacia Pena Louseira y de ahí de nuevo otro ascenso al Monte de Ancos. Iniciando ya la vuelta a Neda tras la extenuante y satisfactoria caminata. Difficult level circular route signposted by the Club Montaña de Ferrol. We head from Neda towards the Marraxón Mountain hillside, where we can enjoy very nice views over the ria of Ferrol. We take the descent on the Eastern side towards O Roxal, where we find remains of mills and the Pazo of Isabel II, very close to the Belelle waterfall, well worth a detour. We start another climb towards Pena Louseira and from there up again to the Mountain of Ancos. We finally head back to Neda after a tiring but rewarding walk.

A Cruz do Pouso

O Colo

NEDA O Roxal

39 Viladonelle 500 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Igrexa Santa María de Neda Iglesia Santa María de Neda Santa María de Neda Church

Perfil . Perfil . Section

Pazo Isabel II Pazo Isabel II Isabel II Manor House

600 altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 19 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 253 m Descenso . Descenso . Descent 895 m Ascenso . Ascenso . Ascent 903 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 28,6% Tempo . Tiempo .Time 7h 15’ Saída . Salida . Start Neda (568308 X, 4817002 Y)

Muíño da Cruz do Pouso Molino de A Cruz do Pouso A Cruz do Pouso Mill

500 400 300 200 100 0 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

lonxitude . longitud . length [km]

88

12

13

14

15

16

17

18


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta da Costa . Ruta de la Costa . Route of the Coast

OCÉANO ATLÁNTICO

Espectacular ruta costeira que nos permite apreciar a característica paisaxe galega de alternancia de extensos areais e pronunciados cantís. Parte desta ruta discorre polo antigo camiño real que unía Ortigueira con Viveiro e no seu percorrido atopamos numerosos elementos de interese tanto arqueolóxico como paisaxístico e natural. Saíndo de Ladrido percorremos as puntas de Calmorto, Palmeira, Bandexa, Pena Furada e Vilardeira e os núcleos do Porto de Espasante e Céltigos, completando así unha ruta ideal para coñecer a costa de Ortigueira.

3

4 Loiba

ría de Ortigueira

5

Céltigos

Espasante

6

Espectacular ruta costera que nos permite apreciar el característico paisaje gallego de alternancia de extensos arenales y pronunciados acantilados. Parte de esta ruta discurre por el antiguo camino real que unía Ortigueira con Viveiro y en su recorrido, encontramos numerosos elementos de interés tanto arqueológico como paisajístico y natural. Saliendo de Ladrido recorremos las puntas de Calmorto, Palmeira, Bandexa, Pena Furada y Vilardeira y los núcleos de O Porto de Espasante y Céltigos, completando así una ruta ideal para conocer la costa de Ortigueira.

A Costoira Penapicada

San Xoan

Pena Mopura As Painceiras

río Callobre

O Picoto 1.000 m Penaquente

Ladrido

Spectacular coastal route that will allow us to appreciate the typical Galician landscape alternating broad beaches and steep cliffs. Part of this route uses the old Royal Way that linked Ortigueira and Viveiro; along the way, we find several interesting examples of the local archaeology, nature, and landscape. Leaving Ladrido, we pass by the capes of Calmorto, Palmeira, Bandexa, Pena Furada, and Vilardeira, and the spots of Espasante Harbour and Celtigos, thus completing an ideal route to get to know the coast of Ortigueira.

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Casa da Vea Casa de A Vea A Vea House

Capela de San Antonio Capilla de San Antonio San Antonio Chapel

Perfil . Perfil . Section altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 17,75 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 133 m Descenso . Descenso . Descent 514 m Ascenso . Ascenso . Ascent 438 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 17,8% Tempo . Tiempo .Time 5h 30’ Saída . Salida . Start Ladrido (595567 X, 4839875 Y)

120 100 80 60 40 20 0 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

lonxitude . longitud . length [km]

89


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta do río Aceiteiro . Ruta del río Aceiteiro . Aceiteiro river route

Ruta fluvial que seguindo o percorrido do río Aceiteiro nos permite coñecer varios muíños sendo o primeiro o que en mellor estado se conserva. Remóntase a canle pola beira atopando outros muíños, ata chegar a unha ponte que se cruza e chegamos así ao último grupo de muíños. Voltaremos polo mesmo percorrido ata San Sadurniño. Esta ruta foi sinalizada polo Club de Montaña de Ferrol, aínda así hai que ter en conta para realizala que en determinadas épocas do ano a vexetación (felgos) do contorno do río acada proporcións que poden dificultar a marcha.

Monte Coto do Rapadoirop Monte do Pedroso

Os Currás O Pico

Silvalonga

Lamas A Croa

Ruta fluvial que siguiendo el recorrido del Río Aceiteiro nos permite conocer varios molinos siendo el primero el que en mejor estado se conserva. Se remonta el cauce por la orilla hallando los otros molinos, hasta llegar a un puente que se cruza y llegamos así al último grupo de molinos. Volveremos por el mismo recorrido hasta San Sadurniño. Esta ruta fue señalizada por el Club de Montaña de Ferrol, aún así hay que tener en cuenta para realizarla que en determinadas épocas del año la vegetación (helechos) del entorno del río alcanza proporciones que pueden dificultar la marcha. Fluvial walk along the Aceiteiro River that will allow us to visit several mills, the first one of them being the one in the best condition. If we carry on along the river banks we shall find other mills, until we reach a bridge that we should cross to get to the last cluster of mills. The return follows the same path to San Sadurniño. This route has been signposted by the Club de Montaña Ferrol, but even so we should take into account the season, as overgrowth of vegetation (ferns) around the river may make progress particularly hard.

O Albeiro

Pedroso

G de Xubia

Piñeiros

Capela de Belén Prospes

SAN SADURNIÑO

O Río do Couto

500 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Capela de Belén Capilla de Belén Belén Chapel

Perfil . Perfil . Section altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 4,5 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 110 m Descenso . Descenso . Descent 21 m Ascenso . Ascenso . Ascent 139 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 17,3% Tempo . Tiempo .Time 1h 30’ Saída . Salida . Start San Sadurniño (575268 X, 4820284 Y)

140 120 100 80 60 40 20 0

0,4

0,8

1,2

1,6

2

2,4

lonxitude . longitud . length [km]

90

2,8

3,2

3,6

40


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta do Paseo Fluvial . Ruta del Paseo Fluvial . River Walk Route

Paseo fluvial recentemente habilitado e apto para toda a familia. Este pequeno percorrido de 1 km ida e volta bordeando o río permítenos gozar dun agradable paseo coñecendo a vexetación de ribeira e vendo as augas cristalinas discorrer. Arredor do paseo e formando parte da mesma actuación hai un parque axardinado onde se celebra a feira e que nos permite xogos en familia ou entre amigos. O pavimento é firme, polo que as persoas con mobilidade reducida poden gozar do percorrido doadamente.

Poelle

Paseo fluvial recientemente habilitado y apto para toda la familia. Este pequeño recorrido de 1 km ida y vuelta bordeando el río nos permite disfrutar de un agradable paseo conociendo la vegetación de ribera y viendo las aguas cristalinas discurrir. Alrededor del paseo y formando parte de la misma actuación hay un parque ajardinado donde se celebra la feria y que nos permite juegos en familia o entre amigos. El pavimento es firme, por lo que las personas con movilidad reducida pueden disfrutar del recorrido fácilmente.

AS SOMOZAS

As Pardiñas A Igrexa

Recently prepared river walk and suitable for the whole family. This short 1 Km. return route takes us along the river where we can learn about typical river bank vegetation and enjoy the flow of the crystal clear waters. Around the walk, and part of the same complex, there is a garden park, where the local market takes place, a place where to share games amongst family and friends. People with reduced mobility can enjoy this walk as the grounds are perfectly suitable for their needs.

125 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Casa do concello de As Somozas Casa del ayuntamiento de As Somozas As Somozas Council House

Igrexa Santiago Seré Iglesia Santiago Seré Santiago Seré Church

Perfil . Perfil . Section altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 1 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 13 m Descenso . Descenso . Descent 0m Ascenso . Ascenso . Ascent 0m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 5,1% Tempo . Tiempo .Time 20’ Saída . Salida . Start A Igrexa (585308 X, 4820613 Y)

237 235 233 231 229 227 225 0

0,05

0,10

0,15

0,20

0,25

0,30

0,35

0,40

0,45

lonxitude . longitud . length [km]

91


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta do Pico da Vela . Ruta del Pico da Vela . Pico da Vela Route

Ruta circular que nos invita a coñecer o Pico da Vela, ao que ascenderemos por pistas de terra desde a Praia do Río de Meirás. O camiño, ateigado de antigas baterías militares e de espectaculares vistas, vai gañando altura sostidamente ata que no tramo final ascendemos axudándonos coas mans ao pico propiamente dito, entre as antigas ruínas militares. Para descender escolleremos outra pista á nosa esquerda que nos levará facendo zigzags á mesma praia de Meirás, coñecendo outras baterías e outras panorámicas máis fermosas se cabe da Frouxeira, Valdoviño e a Serra da Capelada ao fondo.

25

26

OCÉANO ATLÁNTICO

Lavacerido

27

Taraza A Cubeta

Ruta circular que nos invita a conocer el Pico da Vela, al que ascenderemos por pistas de tierra desde la Playa del Río de Meirás. El camino, jalonado de antiguas baterías militares y de espectaculares vistas, va ganando altura sostenidamente hasta que en el tramo final ascendemos ayudándonos con las manos al pico propiamente dicho, entre las antiguas ruinas militares. Para descender escogeremos otra pista a nuestra izquierda que nos llevará haciendo zig-zags a la misma playa de Meirás, conociendo otras baterías y otras panorámicas más bellas si cabe de la Frouxeira, Valdoviño y la Serra da Capelada al fondo. Circular route that invites us to know the Pico da Vela, which we can reach if we go up the dirt tracks from Praia do Rio beach in Meirás. The way keeps gaining altitude, as we pass abandoned military garrisons and enjoy the spectacular views. Finally we get to the last stretch, where we can literally climb to the very summit, surrounded by the military ruins. For the descent, we choose the track on our left that will zig-zag down to Meiras beach, passing other garrisons and enjoying even better views to Frouxeira, Valdoviño and the Capelada Mountains in the background.

A Gándara Alto de Campelo

Padín

Monte da Vela Fomos

Punta Campelo Meirás

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Perfil . Perfil . Section

300 altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 8,6 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 205 m Descenso . Descenso . Descent 430 m Ascenso . Ascenso . Ascent 381 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 21,3% Tempo . Tiempo .Time 3h 30’ Saída . Salida . Start Meirás (565094 X, 4828272 Y)

500 m Montefaro

250 200 150 100 5 0 0

1

2

3

4

5

lonxitude . longitud . length [km]

92

6

7

8


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta de Bimares . Ruta de Bimares . Bimares Route

San Felipe

45

Ruta principalmente costeira que permite gozar de amplas vistas sobre as dúas rías (ría de Ares e ría de Ferrol) á vez que percorrer os principais elementos de interese patrimonial de Ares e Mugardos, constituíndo unha das mellores maneiras de coñecer o territorio. Ao final do percorrido poderemos gozar de numerosas construcións indianas e modernistas, de pontes medievais, pequenas aldeas pesqueiras con encanto, vilas romanas, castelos, mosteiros, unha morea de pequenas igrexas parroquiais e miradoiros espectaculares sobre os cantís do Atlántico.

41

MUGARDOS ría de Ferrol

Rilo Franza

46 Punta Coitelada

Chanteiro Cervás

Ruta principalmente costera que permite disfrutar de amplias visuales sobre las dos rías (Ría de Ares y Ría de Ferrol) a la vez que recorrer los principales elementos de interés patrimonial de Ares y Mugardos, constituyendo una de las mejores maneras de conocer el territorio. Al final del recorrido se habrá podido disfrutar de numerosas construcciones indianas y modernistas, de puentes medievales, pequeños pueblos pesqueros con encanto, villas romanas, castillos, monasterios, una retahíla de pequeñas iglesias parroquiales y miradores espectaculares sobre los acantilados del Atlántico.

Limondre

Lubre

ARES Redes 50

49

1.000 m

42 51

47

ría de Ares

Punta de Miranda

52

48

53

Coastal route that will allow us to enjoy vistas over the two estuaries (Ria of Ares and Ria of Mugardos) as well as passing by the main local landmarks of Ares and Mugardos, one of the best ways to get to know the area. At the end of the route we would have seen many colonial and Art Nouveau buildings, medieval bridges, small charming fishing villages, Roman ruins, castles, monasteries, a number of small parish churches, and spectacular viewpoints over the Atlantic cliffs.

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Ponte da Ciscada Puente de A Ciscada A Ciscada Bridge

Xacemento Romano de Noville Yacimiento Romano de Noville Noville Roman Site

Perfil . Perfil . Section

120 altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 35,9 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 117 m Descenso . Descenso . Descent 729 m Ascenso . Ascenso . Ascent 721 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 20,3% Tempo . Tiempo .Time 11h 30’ Saída . Salida . Start Ares (561670 X, 4809160 Y)

Ermida da Nosa Señora da Mercé Ermita de Nosa Señora da Mercé Nosa Señora da Mercé Chapel

100 80 60 40 20 0 0

4

8

12

16

20

24

28

32

lonxitude . longitud . length [km]

93


Sendeirismo . Senderismo . Walks Camiño Inglés . Camino Inglés . The English way

O camiño inglés é un dos múltiples camiños existentes que levan a Santiago de Compostela, utilizado desde o século XII polos peregrinos procedentes do norte de Europa para visitar o Apóstolo. O camiño inglés percorre 4 dos 15 concellos de Ferrol-Ortegal: Ferrol, Narón, Neda e Fene. No transcurso do camiño pódense admirar abundantes recursos patrimoniais, como o barrio da Magdalena, o mosteiro de San Martiño de Xuvia en Narón, a igrexa de San Nicolás en Neda ou o coñecido guindastre da antiga Astano en Fene. En Neda atopamos o albergue de peregrinos que será a primeira etapa no camiño se o realizamos a pé. El camino inglés es uno de los múltiples caminos existentes que llevan a Santiago de Compostela, utilizado desde el siglo XII por los peregrinos procedentes del norte de Europa para visitar al Apóstol. El camino inglés recorre 4 de los 15 municipios de Ferrol-Ortegal: Ferrol, Narón, Neda y Fene. En el transcurso del camino se pueden admirar abundantes recursos patrimoniales, como el barrio de la Magdalena, el monasterio de San Martiño de Xuvia en Narón, la iglesia de San Nicolás en Neda o la conocida grúa de la antigua Astano en Fene. En Neda encontramos el albergue de peregrinos que será la primera etapa en el camino si lo realizamos a pie. The English Way is one of the many options to get to Compostela; it has been used since the XII century by pilgrims arriving from Northern Europe to visit the Apostle. The English Way crosses 4 out the 15 councils of Ferrol-Ortegal: Ferrol, Narón, Neda, and Fene. Along the way we can discover numerous examples of the local heritage, like the Magdalena district, the monastery of San Martiño de Xuvia in Narón, the church of San Nicolás in Neda, or the famous Astano shipyard crane in Fene. In Neda we can rest at the pilgrim hostel, first stage of the way if we do it on foot.

Patrimonio.Patrimonio.Heritage

Monte

31

Pu Cela Punta Pun Pu nta Branca Punta 33

O Val Castro

Serantes

36

lagoa de Doniños

37

45

San Felipe

Rilo Chanteiro Cervás Lubre

ARES

Punta de Miranda

47

O Roxal

39 40

41

Viladonelle

FENE

fervenza do Belelle

Barallobre

MUGARDOS

46 Punta Coitelada

OCÉANO ATLÁNTICO

38

Narahío

NEDA

FERROL

A Graña

ría de Ferrol

A Cruz do Pouso

Chamorro

Doniños

Punta Penencia

Barrio da Madalena Barrio de A Madalena A Magdalena neighborhood

SAN SADURNIÑO Xubia

NARÓN

Punta Lavandeira

Cabo Prioriño Grande Cabo Prioriño Chico

Pedroso

Trasancos

río Belelle

Franza

Laraxe Limondre San Martiño de Porto 4950 Redes 44 51 42 43 52 53 CABANAS 48 ría de PONTEDEUME Ares Breamo Vilar

As Neves

A CAPELA río Eume

Taboada Cabana

ría de Betanzos

Cruceiro

Muíño das Aceas Molino de As Aceas As Aceas Mill

Pazo da Mercé Pazo de A Mercé A Mercé Manor House

5.000 m

altitude . altitud . altitude [m]

200 180 160 120 80 40 0 0

2

4

6

8

10

12

14

16

lonxitude . longitud . length [km]

94

Sedes

Covas

34 35

Perfil . Perfil . Section Lonxitude . Longitud . length 28 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 185 m Descenso . Descenso . Descent 348 m Ascenso . Ascenso . Ascent 337 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 10,4% Tempo . Tiempo .Time 8h Saída . Salida . Start Porto de Ferrol (561254 X, 4814431 Y)

32

Punta Chon Chonco

18

20

22

24

26


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta dos Irmandiños . Ruta de Os Irmandiños . Os Irmandiños Route

Patrimonio.Patrimonio.Heritage

San Ramón

Monte Mo

MOECHE Lamas

Pedroso

G de Xubia

SAN SADURNIÑO

AS SOMOZAS

Castelo de Moeche Castillo de moeche Moeche Castle

Ruta legendaria señalizada en su totalidad por EuroEume que discurre entre los castillos de Moeche y Naraío. A lo largo de su recorrido atraviesa los picos de Racamonde, Pena de Sombra, Pico de San Vicente y la mágica Serra do Forgoselo. Desde cualquiera de ellos se puede disfrutar de unas hermosas vistas de la comarca. Su longitud y las vías por las que transcurrimos, principalmente carreteras secundarias poco transitadas, hacen de ésta una ruta especialmente indicada para hacer en bicicleta. Las Revoltas Irmandiñas tuvieron lugar durante el S. XV contra la opresión señorial de la nobleza y el clero protagonizadas por los campesinos.

A Cruz do Pouso

Narahío

Igrexafeita

O Roxal

Rocamonde Viladonelle

Pena da Sombra fervenza do Belelle

Ponte da Pontenova Puente de A Pontenova A Pontenova Bridge

Caaveiro

Legendary route, fully signposted by Euroeume, that joins the castles of Moeche and Naraío. Along the way we pass the peaks of Racamonde, Pena da Sombra, Pico de San Vicente, and the magical Serra do Forgoselo. From any of these we can enjoy beautiful views of the area. The length and type of paths, mainly country roads with hardly any traffic, make this route particularly good to enjoy by bicycle. The Irmandiños uprising took place along the XV century to fight the lords and the church feudal oppression against the peasants.

río Belelle

Goente As Neves

A CAPELA

río Eume Taboada

2.500 m d d

Perfil . Perfil . Section

Castelo de Naraío Castillo de Naraío Naraío Castle

600 altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 17,75 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 382 m Descenso . Descenso . Descent 475 m Ascenso . Ascenso . Ascent 714 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 42,1% Tempo . Tiempo .Time 6h Saída . Salida . Start C. de Moeche (581476 X, 4822589 Y)

Ruta lexendaria sinalizada na súa totalidade por EuroEume que discorre entre os castelos de Moeche e Naraío. Ao longo do seu percorrido atravesa os picos de Racamonde, Pena de Sombra, Pico de San Vicente e a máxica Serra do Forgoselo. Desde calquera deles pódese gozar dunhas fermosas vistas da comarca. A súa lonxitude e as vías polas que transcorremos, principalmente estradas secundarias pouco transitadas, fan desta unha ruta especialmente indicada para facer en bicicleta. As Revoltas Irmandiñas tiveron lugar durante o S. XV contra a opresión señorial da nobreza e o clero protagonizadas polos campesiños.

500 400 300 200 100 0 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

1

14

15

lonxitude . longitud . length [km]

95


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta de Sto. André de Teixido . Ruta de S. Andrés de Teixido . S. André de Teixido Route

Hai moitas formas de chegar a Santo André de Teixido, pero desde o PDPT Ferrol-Ortegal recomendámoslles facer unha ruta a pé por calquera das variantes que lles propoñemos: desde Mañón, desde Santa Comba ou desde O Couto. Dá o mesmo o trazado que se elixa, tanto o patrimonio cultural como a paisaxe que se pode observar sorprenderá ao camiñante moi gratamente. Ademais conta a lenda que quen non vai a Santo André de Teixido de vivo vai ao morrer convertido en animal… hai, entón, moitos motivos polos que achegarse a este destino e percorrer este camiño cargado de tanta riqueza patrimonial. Hay muchas formas de llegar a San Andrés de Teixido, pero desde el PDPT Ferrol-Ortegal les recomendamos hacer una ruta a pie por cualquiera de las variantes que les proponemos: desde Mañón, desde Santa Comba o desde O Couto. Da igual el trazado que se elija, tanto el patrimonio cultural como el paisaje que se observará sorprenderá al caminante muy gratamente. Además cuenta la leyenda que quien no va a San Andrés de Teixido de vivo va al morirse convertido en animal… hay, entonces, muchos motivos por los que acercarse a este destino y recorrer este camino cargado de tanta riqueza patrimonial. There are many ways to reach San Andrés de Teixido, but from the PDPT Ferrol-Ortegal, we recommend you to walk from any of the different options, like Mañón, Santa Comba, or O Couto. Regardless of the route we choose, both the cultural heritage and the landscape will amaze the walkers. Legend goes that whoever does not visit San Andrés during his lifetime, will go reincarnated as an animal. There are many reasons then why to visit this point and enjoy this route so rich in cultural heritage.

Punta Robaliceira

A Pedra

Punta Candieira San Andrés de Teixido

Punta Felgueira

Os Salgueiros Punta Ardilosa Régoa ría de Cedeira Punta Aperecha 16 CEDEIRA 17 18 13 14 Punta Corveira 19 15 Esteiro 20 21 Pantín Vilarrube Pazos

O Porto de Barqueiro Loiba Céltigos Espasante As Painceiras

río Callobre

Ladrido As Ribeiras do Sor

OCÉANO ATLÁNTICO 23

22

Punta Frouxeira 24 25 26 27

Punta Campelo 28 29 30 Punta Castelo 32 31

Cabo Prior Punta Chonco

San Ramón

Lamas

O Deveso

ría de Ferrol

45

O Freixo

A Cruz do Pouso

NEDA

Narahío O Roxal

Recemel

Igrexafeita

embalse da Ribeira

Viladonelle

5.000 m

Espiñaredo

FENE

Brixeo

fervenza do Belelle

Barallobre

MUGARDOS

AS SOMOZAS

Xubia

39

38 40 41

Seixas

G de Xubia

SAN SADURNIÑO

Chamorro

FERROL

San Felipe

río Sor

As Enchousas

MOECHE

Sedes

NARÓN

A Graña

As Grañas do Sor

As Neves

Insua Os Casás

Abade

Pedroso

Doniños 37

Ponte Segade

Ermo

Monte Castro

lagoa de Doniños

MAÑÓN

río Fulgueira

río Mera

Trasancos

36

río Sor

Freires

Devesos

CERDIDO A Barqueira

rego de Bañoca

Lourido

Cuíña

Senra

Lago

O Val

Punta Lavandeira

Punta Penencia

Montoxo

VALDOVIÑO

Baltar

35

Serantes

río Baleo

Mera

Navaraxe

Montefaro Meirás

Braelle

río Mera

embalse das Forcadas

Loira

lagoa da Frouxeira

Covas

Punta Cela 33 Punta Branca 34

ORTIGUEIRA

Caaveiro

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Mosteiro de O Couto Monasterio de O Couto O Couto Monastery

Santuario de Santo André de Teixido Santuario de San Andrés de Teixido Saint Andrew of Teixido Sanctuary

Ponte de Porto do Cabo Puente de Porto de O Cabo Porto do Cabo Bridge

altitude . altitud . altitude [m]

600 500 400 300 200 100 0 0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

lonxitude . longitud . length [km]

96

7

8

Capelada

4 5

Feás

Perfil . Perfil . Section Lonxitude . Longitud . length 37,8 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 411 m Descenso . Descenso . Descent 972 m Ascenso . Ascenso . Ascent 1.106 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 21,4% Tempo . Tiempo .Time 12h 45’ Saída . Salida . Start M. do Couto (566870 X, 4816659 Y)

12 ría de 11 Ortigueira 10 6 9

CARIÑO

ensenada de San Andrés

24

26

28

30

32

34

36


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta dos Arrieiros . Ruta de Os Arrieiros . Os Arrieiros Route

Punta de Estaca de Bares

Cabo Ortegal

OCÉANO ATLÁNTICO

Punta de Os Aguillóns

Punta Tiñosa Punta Robaliceira

12 ría de 11 Ortigueira 10 6 9

A Pedra

San Andrés de Teixido

Cristo de Mouraz Cristo de Mouraz Cristo de Mouraz

Legendaria ruta de 4.000 años de antigüedad que une la villa de As Pontes de García Rodríguez con el Puerto de Bares, recorriendo más de 50 km. El camino discurre por las cumbres de las sierras de la Faladoira y la Coriscada y es jalonado en todo su recorrido por restos megalíticos, cruceiros e impresionantes paisajes. Llegamos al lugar mágico de Bares desde cuyo puerto llegaban las mercancías y se embarcaba el oro de As Pontes. En el medievo esta ruta fue Camino Real y aún los mayores de la zona cuentan haberlo recorrido de feria en feria.

ría do Barqueiro

O Porto de Barqueiro

4 5

7

8

Capelada

Punta da Moeda 2 3

Punta Gabeira

CARIÑO

ensenada de San Andrés

Lexendaria ruta de 4.000 anos de antigüidade que une a vila das Pontes de García Rodríguez co Porto de Bares, percorrendo máis de 50 km. O camiño discorre polos cumes das serras da Faladoira e A Coriscada e é balizado en todo o seu percorrido por restos megalíticos, cruceiros e impresionantes paisaxes. Chegamos ao lugar máxico de Bares desde cuxo porto chegaban as mercadorías e embarcábase o ouro das Pontes. No medievo esta ruta foi Camiño Real e aínda os maiores da zona lembran percorrelo de feira en feira.

Bares 1

Punta d Punta de O Limo San Xiao de Trevo

Patrimonio.Patrimonio.Heritage Cabo de Bares

Loiba Céltigos Espasante As Painceiras

río Callobre

Ladrido As Ribeiras do Sor

Feás

ORTIGUEIRA

Braelle

río Baleo

Mera

Cuíña

río Sor

río Mera

Montoxo

Senra

Freires

MAÑÓN

Devesos

CERDIDO

Ponte Segade

Ermo A Barqueira

río Fulgueira

río Mera

Insua

As Neves

Núcleo de Candedo Núcleo de Candedo Candedo Centre

Os Casás

Abade

Legendary 4,000 year old route that links the town of As Pontes de García Rodriguez with the harbour of Bares, along more than 50 Km. The route crosses the peaks of the hills of A Faladoira and A Coriscada, and it is criss-crossed by megalithic remains and stone crosses amidst the awesome views. We reach the magical place of Bares, where the gold and other goods arrived from As Pontes. In the Middle Ages, this route used to be a Royal Way and even nowadays the older generations still remember to use it to attend the local markets.

As Grañas do Sor

río Sor

As Enchousas

MOECHE

O Deveso Seixas

AS SOMOZAS

O Freixo

Recemel

embalse da Ribeira

Espiñaredo

Capela da Pena de Francia Capilla de A Pena de Francia A Pena de Francia Chapel

Brixeo

2.500 m G

t

AS PONTES

Perfil . Perfil . Section altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 35,9 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max 117 m Descenso . Descenso . Descent 729 m Ascenso . Ascenso . Ascent 721 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max 20,3% Tempo . Tiempo .Time 11h 30’ Saída . Salida . Start Porto de Bares (607152 X, 4847671 Y)

900 750 600 450 300 150 0 0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

26

28

30

32

34

36

38

40

42

44

46

lonxitude . longitud . length [km]

97


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta Fragas do Eume 1 . Ruta Fragas do Eume 1 . Fragas do Eume Route 1

Ruta dende a central hidroeléctrica da Capela - Monsteiro de Caaveiro - Punto de información turística do Eume. A ruta discorre por un paraxe excepcional, á sombra en todo momento da exuberante vexetación do Parque Natural das Fragas do Eume. Camiño estreito no seu maior percorrido e próximo ao cauce do río. É preciso levar un coche ao punto de chegada.

Lagoa As Neves

Cerdeiras

A CAPELA O Poboado

Lamas

Xavariz

Ruta desde la central hidroeléctrica de A Capela - Monasterio de Caaveiro - Punto de información turística del Eume. La ruta transcurre por un paraje excepcional, a la sombra en todo momento de la exuberante vegetación del Parque Natural de las Fragas del Eume. Sendero estrecho en su mayor recorrido y próxima al cauce del agua. Necesario llevar un coche al punto de llegada.

Caaveiro O Peteiro Ribeira O Viso Vilamoire Regueira

Route from the Capela hydroelectric power plant to Caaveiro Monastery and then to the Eume Tourist Information Office. The route crosses an amazing natural reserve, always in the shade of the exuberant vegetation of the Fragas do Eume Natural Park. It is a mostly narrow path close to the river. We need to have private transport at the final destination point.

río Eume

Gunturiz

Taboada

Embalse do Eume

Viñas Hermida O Barral

Torre

Leguas Andrade

Veiga Cabana

1.000 m

Patrimonio . Patrimonio . Heritage

Mosteiro de Caaveiro Monasterio de Caaveiro Caaveiro Monastery

Perfil . Perfil . Section

100 altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 14,7 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max -m Descenso . Descenso . Descent 2.219 m Ascenso . Ascenso . Ascent 2.272 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max -% Tempo . Tiempo .Time 3h 52’ Saída . Salida . Start Fragas do Eume

Fragas do Eume Fragas del Eume Forest of the Eume

80 60 40 20 0 -20 0

2

4

6

8

lonxitude . longitud . length [km]

98

10

12

14


Sendeirismo . Senderismo . Walks Ruta Fragas do Eume 2 . Ruta Fragas do Eume 2 . Fragas do Eume Route 2

Patrimonio.Patrimonio.Heritage

rrío Eume

Hermida

Leguas

San Pedro de Eume

Cruz de Rosende

Torre

Fragas do Eume Fragas del Eume Forest of the Eume Redondo Embalse do Eume

Fragas do Eume Fragas del Eume Forest of the Eume

1.000 m

MONFERO

Perfil . Perfil . Section altitude . altitud . altitude [m]

Lonxitude . Longitud . length 19,9 km Desnivel max . Desnivel max . Drop max -m Descenso . Descenso . Descent 631 m Ascenso . Ascenso . Ascent 839 m Dificultade . Dificultad . Dificulty _ Pendente max . Pendiente max . Incline max -% Tempo . Tiempo .Time 6h 30’ Saída . Salida . Start Mosteiro de Monfero

560 520 480 440 400 360 320 0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

lonxitude . longitud . length [km]

99





Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.