Van Eigen Koninkrijk Naar Teamjungle by Marc Altink

VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE

VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE SURVIVALGIDS PERSONEELSMANAGEMENT VOOR MEDEWERKERS & MANAGERS IN ONDERWIJSORGANISATIES

ANNEMARIE MACHIELSEN & MARC ALTINK

VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE

forque press

ISBN-13: 978-90-78389-02-6 NUR 801 Trefw: onderwijs, personeelsbeleid

VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE

Ontwerp: Forque Artworque Illustraties: © 2007 Forque Artworque Alle rechten voorbehouden. Copyright © 2007 Annemarie Machielsen en Marc Altink Deze uitgave © 2007 Forque Press Forque B.V. Postbus 727 7500 AS Enschede info@forquepress.com www.forquepress.com 1e druk 2007 Behoudens uitzonderingen door de wet gesteld mag zonder toestemming van de rechthebbende(n) op het auteursrecht op deze uitgave niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking.

Inhoud Voorwoord......................................................................................................................................................7 1 Achtergronden en ontwikkelingen................................................................................................. 11 De veranderende wereld.................................................................................................................. 11 2 Bonte vaart door onderwijsland...................................................................................................... 17 Een beknopte terugblik.................................................................................................................... 17 3 Schoolorganisaties en hun P-factor................................................................................................ 26 Het Middelbaar beroepsonderwijs (MBO)................................................................................. 26 Het Voortgezet onderwijs (VO)...................................................................................................... 27 Het Primair onderwijs (PO).............................................................................................................. 29 de P-factor............................................................................................................................................. 29

5 Van IPB naar â&#x20AC;&#x153;The next stepâ&#x20AC;?.............................................................................................................. 58 Wat is IPB?.............................................................................................................................................. 58 Huidige stand van zaken IPB........................................................................................................... 58 Wat gaat er mis? P&O versus management............................................................................... 60 Gebrek aan focus................................................................................................................................. 60 Verwarring middel en doel.............................................................................................................. 61 IPB is niet geschikt voor mijn sector............................................................................................. 62 Hoe gaat het dan wel werken?....................................................................................................... 63 Strategisch Personeelsmanagement........................................................................................... 64 Strategisch Personeelsmanagement als Organische vanzelfsprekendheid.................................................................................................. 65 6 Uitgangspunten Strategisch Personeels Management in de onderwijsorganisatie.............................................................................................................. 68 Professionalisering ondersteuning............................................................................................... 68 Vorming resultaatverantwoordelijke teams.............................................................................. 68 Teamgrootte.......................................................................................................................................... 69 Organisatiestructuur.......................................................................................................................... 69

7 VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE

4 Strategische doelen.............................................................................................................................. 41 Strategische doelen MBO................................................................................................................. 41 Doel 1: het ontwikkelen en implementeren van competentiegericht onderwijs...................................................................................................... 41 Doel 2: andere innovaties................................................................................................................ 45 Doel 3: het voorkomen van voortijdig schoolverlaten.......................................................... 46 Doel 4: begeleiding leerlingen....................................................................................................... 47 Doel 5: kwaliteitsborging van onderwijs en examinering................................................... 48 Doel 6: transparante verantwoording......................................................................................... 49 Doel 7: open bestel............................................................................................................................. 50 Strategische doelen vanuit HRM-perspectief........................................................................... 51

7 Welke organisatiecultuur nastreven?............................................................................................. 80 Een nieuwe onderwijscultuur......................................................................................................... 80 De zeven stappen naar een gezonde onderwijscultuur....................................................... 81 De zeven eigenschappen van een effectieve onderwijscultuur........................................ 90 8 Integraal, het enige dat werkt........................................................................................................... 93 De zon van personeelsbeleid......................................................................................................... 93 Statuskaart personeelsinstrumenten.......................................................................................... 93 9 Richting geven aan de organisatie.................................................................................................. 99 Richting geven..................................................................................................................................... 99 Strategie ontwikkelen doe je samen............................................................................................ 99 10 Slotbeschouwing..............................................................................................................................109

VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE

Bijlage I Bronnen......................................................................................................................................112 De boom der kennis.........................................................................................................................112 Motivatie om in het onderwijs te gaan werken.....................................................................112 Wat bepaalt de tevredenheid van de werknemers?.............................................................113 Wat zijn redenen om te vertrekken?..........................................................................................115 Waarover is men uitgesproken ontevreden?..........................................................................115 Verbeteren kwaliteit onderwijs, wat vinden de professionals zelf?................................115 Oplossingen voor knelpunten......................................................................................................116 Vervangingsvraag.............................................................................................................................118 Tekort aan schoolleiders.................................................................................................................118 Kwantitatieve ontwikkeling (nieuw) onderwijspersoneel.................................................119 Bovenschools management.........................................................................................................119 Management......................................................................................................................................119 Het opleidingsniveau van het personeel.................................................................................119 Functiedifferentiatie.........................................................................................................................120 Eisen aan kwaliteit............................................................................................................................121 Onderwijstijd en kwaliteit..............................................................................................................121 Toenemende vergrijzing.................................................................................................................121 Personeelsstromen...........................................................................................................................122 Dreigende tekorten en knelpunten op de onderwijsarbeidsmarkt...............................122 Voorwaarden voor IPB.....................................................................................................................123 Bijlage II Interessante websites..........................................................................................................134 Bijlage III Literatuur- en bronnenlijst................................................................................................135

Voorwoord

Is het echt zo erg? Zijn we zover van elkaar verwijderd of valt het mee? Zijn de opvattingen over elkaar echt waar, of berusten ze op verkeerde paradigma’s? Wij zijn op zoek gegaan naar al die halve en hele waarheden om daarmee een brug te bouwen tussen hen die zich zo ver van elkaar verwijderd voelen. Om positieve perspectieven te scheppen voor wie aan de slag wil, of al is met personeelsbeleid. We willen een beeld scheppen van alle ontwikkelingen in het onderwijs en de personele invalshoek van de laatste decennia. Vanuit de ervaringen die we hebben opgedaan willen we perspectieven bieden voor de toekomst. Daarbij

9 VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE

Dit boek is geschreven voor alle mensen die werken in het onderwijs. Het is een hartekreet en een praktische gids tegelijkertijd. Want er is veel aan de hand in het onderwijs, maar er kan ook nog zoveel gedaan worden. En dan gaat het al snel over het personeel, de mensen die de onderwijsinstellingen bevolken. Niemand zal het betwisten: het personeel is het kostbaarste bezit van een onderwijsorganisatie. Maar wordt het ook gekoesterd als meest kostbaar bezit? Het personeel is wisselend het meest geliefde, het meest verguisde, het meest problematische, het meest omstreden of het meest grijze-haren-bezorgende onderwerp op de managementagenda. Het personeel zelf voelt zich wisselend serieus genomen of gemanipuleerd, voelt zich slachtoffer van alles wat over hen uitgestort wordt, of tracht zelf het heft in handen te nemen. Het personeel kan sceptisch zijn over “de mannen in dure pakken in dikke auto’s”, die komen voorrijden om het management te vertellen wat ze zelf veel beter weten, aan de andere kant kan het juist enthousiast zijn over de inbreng van trainers die hen op weg helpen om als team een volgende stap te maken. Het personeel voelt soms een kloof tussen hen en het management. Sommige managers zijn volgens hen lichtjaren verwijderd van de praktijk en managers begrijpen niet hoe moeilijk men het heeft. Achter hun bureau bedenkt de manager weer nieuwe wijsheden, waar de praktijk niet op zit te wachten. “Laat ons toch met rust”, wordt hardop gezegd. Managers zuchten wel eens over hun vastgeroeste personeel dat nauwelijks in beweging te krijgen is. Niets zo conservatief als onderwijsmensen, horen wij klagen om ons heen.

bieden we handige instrumenten aan, die hun doelmatigheid hebben bewezen. Wij hebben onze ervaringen met integraal personeelsbeleid (IPB) voornamelijk opgedaan in grote organisaties voor Middelbaar Beroepsonderwijs. Onze instrumenten zijn zonder meer bruikbaar in deze instellingen. Wij denken echter dat zij ook goed bruikbaar zijn in andere onderwijsinstellingen. Wij willen onze instrumenten toetsen in onderwijsinstellingen voor Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs en Hoger Beroepsonderwijs, en deze en andere ervaringen met u delen op de website van dit boek www.teamjungle.nl.

VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE

Natuurlijk zou dit een goed boek kunnen zijn voor managers en personeelsfunctionarissen in grote onderwijsorganisaties. Immers: als wij schrijven aan hun personeel zou het handig zijn als zij zelf ook goed geïnformeerd zijn. Alles wat van toepassing is op het personeel is ook van toepassing op henzelf. Toch schrijven wij dit boek vooral aan de personeelsleden zelf. We proberen een integraal beeld te scheppen van alle factoren die te maken hebben met personeelsbeleid en de ontwikkelingen daarin. Kennis verrijkt. Hoe meer grip je hebt op jouw situatie, hoe meer zicht je hebt op wat er speelt, hoe beter je kunt participeren en mede richting kunt geven aan je eigen onderwijsorganisatie. Dit is een positief boek, dat de ogen niet sluit voor de controverses in onderwijsland, maar beslist niet meehuilt met de wolven. Je hoeft het niet altijd met ons eens te zijn, maar we willen niet tobberig doen over alle beslommeringen en vooral praktische handreikingen bieden. Juist aan het personeel van onderwijsinstellingen zouden we willen zeggen: weet wat je overkomt, wees proactief, ga ermee aan de slag. Werken in het onderwijs is leuk. Het is een prachtig en eerzaam beroep. Zorg dat je een echte professional bent en blijft. Zorg ervoor dat het niet alleen om het werken met jonge mensen gaat, maar dat ook de “rompslomp” er omheen leuk, energiegevend en uitdagend is of wordt. Het leven is kort genoeg, dus zorg dat je geniet! Annemarie Machielsen Marc Altink

HOO

HOOFDSTUK

VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE

1 Achtergronden en ontwikkelingen De veranderende wereld

13 VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE

De wereld verandert. Een gemeenplaats, uiteraard. Toch staan we er vaak niet bij stil hoeveel verandert in het tijdbestek van slechts enkele jaren. 100 jaar geleden was de wereld die wij nu kennen een totaal andere plaats. Op de website van futuroloog Peter Cochrane (www.cochrane.org.uk) staat een aantal aardige statistieken: de gemiddelde levensverwachting in de Verenigde Staten was 47 jaar, in diezelfde VS waren er slechts 8.000 auto’s, 144 mijl verharde weg en “maar” 230 geregistreerde moorden. Het hoogste gebouw ter wereld was de Eiffeltoren en kruiswoordpuzzels, bier in blik en ijsthee waren nog niet uitgevonden. Elektriciteit was in opkomst. Vooruitstrevende hotels moesten hun gasten waarschuwen het lichtpeertje aan het plafond niet met een lucifer aan te steken en eventuele angst voor dit nieuwe wonder werd weggesust met de woorden dat het gebruik van elektrisch licht “in geen enkel geval schadelijk is voor de gezondheid, en het de gezonde nachtrust niet verstoort”. De opkomst van informatietechnologie heeft de veranderingen alleen maar sneller en zichtbaarder gemaakt. Veel mensen kunnen zich vandaag de dag niet meer redden zonder Internet, email en mobiele telefoon. Dat zij tien jaar geleden nog niets met deze technologieën deden, is nauwelijks meer voorstelbaar. In 1995 troffen Larry Page en Sergey Brin elkaar voor het eerst op Stanford University. De zoekmachine die zij bedachten voor het Internet, Google, heeft nauwelijks tien jaar later het surfgedrag van miljoenen mensen beïnvloed. Het vergroten van bandbreedte op het Internet heeft ervoor gezorgd dat in 1999 de StarWars-film The Phantom Menace al een maand voor verschijning in de bioscoop in z’n geheel te downloaden was. Sindsdien is bandbreedte met duizelingwekkende snelheid toegenomen en branden hele volksstammen de nieuwste films op DVD, nog voor ze in de bioscoop of videotheek verschijnen. Op gameconsoles als de Xbox360 is het mogelijk films in een digitale videotheek te “huren”: een download die automatisch na enkele dagen verloopt, waarna de film niet meer af te spelen is. Vertrouwde businessmodellen en producten uit het verleden raken uit de tijd. Ook muziek heeft een steeds digitaler bestaan: rechtstreeks van iTunes op de iPod, van de iPod rechtsreeks op de stereo-installatie. Over tien jaar is de compact disc een nostalgische herinnering van audiofielen, zoiets als de grammofoonplaat nu.

Google education Wanneer je de technologische ontwikkelingen extrapoleert naar de toekomst, is het betrekkelijk eenvoudig te voorspellen dat onderwijs er over tien jaar anders uitziet. Wellicht zal onderwijs over tien jaar voor een groot gedeelte IT-ondersteund en nauwelijks meer docent-, tijd- en plaatsgebonden plaatsvinden. Via interactieve e-learning applicaties, of met behulp van videoconferencing. Is het immers niet merkwaardig dat studenten zich nu verzamelen in een leslokaal of collegezaal, om daar een video-opname te bekijken van een docent die spreekt in een andere zaal, waar zij wegens plaatsgebrek niet meer kunnen zitten? Diezelfde docent zal zich via een webcam tot een veel groter en geografisch veel verspreider publiek kunnen richten. De succesformule van Page en Brin doet nu al serieuze vraagtekens rijzen bij het voortbestaan in de huidige vorm van gerespecteerde instituten als een bibliotheek. Wat gaat Google nu en straks met het onderwijs doen?

VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE

Het “Open Bestel”, het vrijgeven van de onderwijsmarkt zal over tien jaar zeker volledig gerealiseerd zijn. Dat betekent dat nieuwe onderwijsaanbieders hun intrede zullen doen. Onderwijsaanbieders die niet in de platgetreden paden van de traditie hoeven te lopen. Die hun aanbod kunnen afstemmen op de exacte wensen van de klant, appellerend aan andere leerstijlen, meer gefragmenteerd, beter gemoduleerd, competentiegericht, toegesneden op de precieze leervraag, meer browsend, meer als Google. Veel docenten verlangen, expliciet of impliciet, terug naar een situatie waar de docent het tempo en de inhoud van het onderwijs bepaalde. Maar bedenk eens wat er gaat gebeuren als die docent langs links en rechts wordt ingehaald door informatie bij elkaar googlende studenten die met elkaar een enorme “learning community” vormen waar kennis, werkstukken en scripties vrijelijk met elkaar worden gedeeld? Bestaat er straks nog wel een onderwijsorganisatie zoals wij die op dit ogenblik kennen? Nu is het moment om ook de toegevoegde waarde van onderwijs in haar huidige vorm kritisch tegen het licht te houden onder het motto: “verander of verdwijn”.

In het boek Megatrends Nederland beschrijft Adjiedj Bakas ondermeer zijn toekomstbeeld over het onderwijs: “De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid bedacht het onderwijssysteem voor de toekomst: kinderen en studenten gaan parttime naar school en nemen parttime de zorgtaken voor senioren op zich. Dat betekent dat men op latere leeftijd van school komt en afstudeert dan in landen met een meer evenwichtige bevolkingsopbouw, in elk geval later dan we tot nog toe gewend zijn. De school wordt een meer geïntegreerd onderdeel van de leefstijl: de verlengde schooldag wordt normaal, het is handig en normaal school en bejaardenhuisvesting te integreren of in elk geval niet al te ver uit elkaars buurt te vestigen.” Computer Toen ik in 1975 begon als onderwijzeres in het basisonderwijs, werd er gewerkt met rekenboekjes en werden berekeningen uitgevoerd met pen en papier. Een computer stond in technische fabrieken en laboratoria. Een computer was groot en erg ingewikkeld. Hij werd gebruikt door zeer geleerde mensen.

In 1991 kwam het complete toenmalige bestuur de computer installeren op mijn basisschool in Hengelo. Het apparaat stond in de directiekamer. Het was een “major event”. Na enkele maanden hadden we drie computers in de school voor leerlingen (1 op de 90 leerlingen ongeveer). Anno 2007 is het bijna onmogelijk om nog te werken als er geen computer is. In een tijdsbestek van 20 jaar is de wereld compleet veranderd. In zijn boek Don’t bother me mom, I’m learning beschrijft Marc Prensky hoe computer en videogames jonge kinderen voorbereiden op succes in de 21ste eeuw. Op overtuigende wijze voert hij ons mee in een wereld, die voor veel volwassenen onbekend is. En ook onbekend zal blijven. De werking van de hersenen van jonge kinderen wordt door het van jongs af aan spelen met computer en videogames blijvend veranderd. Hun spelen is leren. Dit mantra kennen wij al sinds Piaget en Maria Montessori hierover ruim een eeuw geleden schre-

15 VAN EIGEN KONINKRIJK NAAR TEAMJUNGLE

In 1985 leerde ik werken op de eerste computer bij ons op school in Den Haag.