Redaktor prowadząca: Adriana Pyszkowska-Włoch Opracowanie graficzne: Eta Zaręba Skład i przygotowanie do druku: FOX Publishing Bartosz Kusibab Korekta: Bogdan Strycharz Recenzja: Hubert Ossadnik Mapki przygotował: Stanisław Kłos Fotografie: Stanisław Kłos (strony: 26, 34, 38, 41, 45, 47, 56, 63, 65–70, 106, 133, 135, 147, 150, 152, 158, 165, 168, 172, 179, 185, 187, 188, 190, 192, 196, 199, 201, 203, 208, 211, 212, 217–219) LIBRA (strony: 6, 17, 23, 27–29, 33, 36, 42, 43, 57, 59, 78, 144, 162) Jacek Nawrot (strony: 5, 16, 19, 53, 80, 92–96, 111, 114, 118, 137, 148, 155, 187) Agnieszka i Damian Nowakowie (strona 174) Witold Smoleński (strony: 83, 87, 90, 91) Jacek Szarek (strona 138) Eta Zaręba (strony: 8, 14, 73, 85, 89, 99, 100, 105, 108, 110, 120, 123–125, 128, 129, 131, 132, 134, 166) Zdjęcie na okładce: fragment starego cmentarza w Żydowskiem. Fot. Stanisław Kłos (2009 r.) W książce wykorzystano fotografie z publikacji: Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy, część I, Gmina Lutowiska, Warszawa 1995 Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy, część II, Gmina Cisna, Warszawa 1996 Brykowski R., Drewniana architektura cerkiewna na koronnych ziemiach Rzeczypospolitej, Warszawa 1995 Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku, Rzeszów 1997 Łemkowie w historii i kulturze Karpat, część II, Sanok 1994 Ossendowski F.A., Karpaty i Podkarpacie. Cuda Polski, Poznań b.r.w. Pieradzka K., Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków 1939 © Copyright by Wydawnictwo LIBRA © Copyright by Stanisław Kłos – tekst ISBN 978-83-89183-66-8 Wydanie I, Rzeszów 2010 Wydawca: Wydawnictwo LIBRA ul. Jagiellońska 14, 35-025 Rzeszów tel./faks 17 862 13 16 www.libra.pl e-mail: libra@libra.pl, ada.wydawnictwolibra@gmail.com
KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI
Krajobrazy nieistniejących wsi towarzyszyły mi od dawna. Odkąd zacząłem turystyczne wędrówki po regionie, po Bieszczadach, Beskidzie Niskim i Roztoczu, a były to lata pięćdziesiąte ubiegłego stulecia, napotykałem wsie, których nie było. Były za to rozległe, puste przestrzenie ze świeżymi jeszcze śladami ludzkich siedzib, niekiedy rozpadające się domy, ale najczęściej zarastające chwastami pogorzeliska. Wyglądały jak ogromne, pełne bólu rany. Były także sady – wiosną obsypane białym kwieciem, jesienią uginające się pod ciężarem jabłek i śliw, wówczas jeszcze nadających się do jedzenia. Częstym widokiem były opuszczone cerkwie, najczęściej drewniane, poniszczone przez wojnę, czas
O wsiach, których nie ma
SŁOWO OD AUTORA
i ludzi niemających poszanowania dla obecnego w nich Boga, wewnątrz zdewastowane, ale pełne jeszcze świętych ikon. W chwilach refleksji przypominam sobie owe miejsca, bezludne doliny po Berehach Górnych, Caryńskiem i Wołosatem, widzę obdarty z szalunku szkielet cerkwi w Duszatynie, niezarośnięte ruiny Monastyru, nieliczne, lecz pełne życia chaty w Kopyśnie i rozpadającą się cerkiew w Paniszczowie. Krajobrazy nieistniejących wsi – ile ich widziałem, chyba wszystkie, wtedy gdy stały jeszcze kikuty cerkwi i resztki domostw, i potem, gdy spychacze równały ziemię dla potrzeb pegeerowskich ferm. Dziś to już inne krajobrazy, niepodobne do tych sprzed kilku dziesiątków lat, można rzec – mityczne, fascynujące przeszłością i tajemniczością otoczenia. Czas goi rany. Te na ziemi pomimo upływu dziesiątek lat są jeszcze widoczne. Jak długo?
5
KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI Na podkarpackich kresach Dziewięcierz, fragment cmentarza
6
KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI
Województwo podkarpackie, zajmujące najdalej na południowy wschód wysunięty kraniec Polski, to region o wyjątkowych walorach krajobrazowych, przyrodniczych, historycznych i wielokulturowych, gdzie współczesność ciągle jeszcze miesza się z posmakiem dawnych kresów. Nie ma w tym nic dziwnego, wszak do 1939 roku jego wschodnia połowa wchodziła w skład województwa lwowskiego, dawniej ruskiego, a to były już te prawdziwe kresy. Wypada dodać, że zachodnia należała do województwa krakowskiego. Wśród rozlicznych osobliwości tego regionu jest coś, co nie przysparza mu sławy ani zaszczytów, ale na swój sposób intryguje – to bezludne uroczyska wymarłych wsi. Na wschodnich i południowych krańcach województwa, od tzw. Zasania poczynając, poprzez
Na podkarpackich kresach
NA PODKARPACKICH KRESACH
Roztocze Południowe, Pogórze Przemyskie i Bieszczady, na Beskidzie Niskim kończąc, znajdują się dziesiątki miejsc, gdzie nieco ponad pół wieku wstecz istniały ludne osiedla. Tam gdzie był Miłków, Monastyr, Jamna, Krywe, Berehy Górne, Jasiel, Rostajne, Świerzowa Ruska i dziesiątki innych wiosek, panoszy się dziś bujna roślinność, ścielą się na wpół dzikie łąki i chaszcze, rosną krzewy i drzewa, a często już spory las. Ile ich jest – nie sposób dokładnie określić: sto, a może nieco więcej. Liczby nie są tu ważne. Po wielu pozostały tylko nazwy na mapach, w innych tli się jeszcze jakieś życie, stoją dwa, trzy domy, niekiedy osada leśna lub smętne popegeerowskie osiedle, ale nie jest to już wieś w pełnym tego słowa znaczeniu. Są i takie, które dosłownie zaorano. Dziesiątki innych utraciło dawny charakter. Istniejące na ich gruntach pegeerowskie gospodarstwa i osiedla w niczym nie przypominają tradycyjnej wsi, ale jako miejscowości istnieją. Spotyka się też wioski, które zamierają na naszych oczach z przyczyn, rzec można, naturalnych. Należy do nich Kopyśno koło Rybotycz i jeszcze kilka innych. Starzy ich mieszkańcy odchodzą z tego świata, młodzi znajdują gdzie indziej lepsze warunki bytu. I tak z czasem pustoszeje dom po domu, i tylko na cmentarzach przybywa krzyży. Każde z tych miejsc jest ciągle żywym świadectwem historii, wypełnionym pamięcią o ludziach, którzy z mozołem budowali tutaj swoje małe ojczyzny, ale i dowodem ogromu ludzkich nieszczęść i tragedii, morza przelanych łez, a często i krwi. Zjawisko nieistniejących wsi to symboliczny znak meandrów historii, tej dawnej i całkiem nie tak odległej, gdy proces tworzenia zachodzący w ciągu stuleci został drastycznie przerwany w połowie lat czterdziestych XX wieku. Jak do tego doszło? Co było tego przyZaprzęg bojkowski (lata 30. XX w.)
czyną? Na te pytania można odpowiedzieć
7
KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI Na podkarpackich kresach
krótko – wojna i powojenne zawieruchy oraz związane z tym wysiedlenia zamieszkałej tu ludności ukraińskiej, a także brak ludzi do ponownego zasiedlenia wyludnionych wsi. Zjawisko to ma jednak głębsze podłoże historyczne, polityczne, społeczne i gospodarcze. W skali, w jakiej występuje na terenie województwa podkarpackiego, to pewnego rodzaju fenomen w kraju i w Europie, tragiczny wybryk historii, a także natury. Towarzyszy bowiem temu proces naturalnej sukcesji przyrody, niejako jej powtórnego zdziczenia, niemający odpowiednika w innych regionach kraju. Na terenach opuszczonych wsi zadziwiająco szybko pojawiły się dzikie chaszcze, zarośla i wyrosłe z samosiewek gęste młodniki. Z czasem wiele z nich okrył las. Aby przybliżyć zaistniałe zjawiska, należy sięgnąć w przeszłość, tę odległą sprzed stuleci i całkiem niedawną.
Zawiłości historii Województwo podkarpackie od południa graniczy ze Słowacją (w przeszłości była to część Węgier), a od wschodu z Ukrainą. Od zarania dziejów Polski, a więc od X wieku, było to pogranicze etniczne i kulturowe zachodu i wschodu Europy – i tak pozostało do dziś. Przed z górą tysiącem lat stykały się tu granice polityczne Polski Piastów, Rusi Kijowskiej i Węgier, dopiero kształtujących się państw, zawzięcie walczących o każdy skrawek ziemi, o panowanie nad zasiedlającymi ten obszar ludami. W owym czasie w dorzeczach górnego Sanu i Bugu zamieszkiwało prapolskie plemię Lędzian (Lachów), którego dziedziny znalazły się w zasięgu państwa Piastów. Do niego należały legendarne Grody Czerwieńskie, w 981 roku podbite przez księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego. Od początku XI wieku na przemian panowali tu królowie polscy i książęta ruscy. Dopiero w drugiej połowie tego stulecia granica ustabilizowała się mniej więcej na linii Wisłoka i Jasiołki – i w takim zarysie przetrwała do lat czterdziestych XIV wieku. Trzeba bowiem wiedzieć, że w tamtych czasach granice polityczne nie były jednoznaczne z granicami etnicznymi, a te z kolei
8
Opuszczony cmentarz
KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI
Na pograniczach wzajemne przenikanie nacji, religii i kultur było zjawiskiem normalnym. Niewątpliwie jednak wschodnie rubieże omawianego obszaru zdominowało osadnictwo ruskie. Siedziby ludzkie były tu rzadkością. Na większości obszaru prawie do końca średniowiecza rozciągały się pustki i rozległe puszcze, które dopiero z czasem zostały skolonizowane. W połowie XIV wieku za panowania króla Kazimierza Wielkiego granica Polski została przesunięta daleko na
Na podkarpackich kresach
nie miały tak istotnego znaczenia jak w ostatnich stuleciach.
wschód i dopiero od tego momentu nastąpił szybki rozwój osadnictwa. W ciągu następnych dwu stuleci powstało tu dziesiątki miast i setki wsi. Poczynając od drugiej połowy XIV wieku, od południa – zza Karpat – zaczęły tu napływać grupy ludności pasterBojko w kożuchu (lata 30. XX w.)
skiej zwanej Wołochami. Tworzyli oni swoisty konglomerat etniczny powstały z przemieszania ludności arumuńskiej,
bałkańskiej, węgierskiej, ruskiej, i zapewne jeszcze innych nacji (w późniejszym okresie ze znaczącą przewagą elementu ruskiego). Wołosi, jak i Rusini byli wyznawcami religii obrządku wschodniego, czyli prawosławnej. Stopniowo zasiedlili prawdopodobnie bezludne wówczas góry Bieszczadów i Beskidu Niskiego, niekiedy zapuszczając się także dalej na północ – na Pogórze, a nawet Roztocze. W dobrach królewskich i prywatnych powstawały wsie zakładane na prawie wołoskim. Z czasem, głównie pod wpływem cerkwi prawosławnej, Wołosi ulegli daleko idącej rutenizacji, wtopili się w żywioł ruski, a po części także polski. W ciągu stuleci z ludności tej wykształciły się grupy górali ruskich: Bojków – zamieszkujących Bieszczady i Łemków – zasiedlających Beskid Niski. Śladem bytności Wołochów są jedynie liczne nazwy terenowe pochodzenia rumuńskiego, południowo-słowiańskiego lub węgierskiego: kiczery, magury, połoniny i dziesiątki innych. Tak w toku skomplikowanych procesów historycznych i społecznych ukształtowała się mapa etniczna południowo-wschodnich kresów Polski, w tym południowo-wschodnich obszarów obecnego województwa podkarpackiego. Było to pogranicze etniczne i kulturowe, dziś mające już wymiar tylko historyczny, gdyż czasy, gdy żyły tu obok siebie różne nacje, minęły, zanim nastał półmetek XX stulecia. Przed wybuchem II wojny światowej zamieszkiwali tu pospołu Polacy, Rusini-Ukraińcy, Żydzi i w niewielkiej ilości także potomkowie kolonistów niemieckich, osiedlonych w czasach zaboru austriackiego. Społeczność ukraińska zasiedlała wschodnie tereny województwa, do linii Sanu, spora-
9
KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI Na podkarpackich kresach
dycznie przenikając także dalej na zachód, oraz na południu Bieszczady i Beskid Niski, stanowiąc w tych rejonach przeważający odsetek mieszkańców wsi. W latach II wojny światowej i tuż po jej zakończeniu stosunki etniczne w tym regionie uległy diametralnej zmianie. Zagłada spotkała liczną tu niegdyś społeczność żydowską, wyludniły się niemieckie kolonie, deportacje dokonywanie tak w niemieckiej, jak i sowieckiej strefie okupacyjnej zmusiły tysiące rodzin do opuszczenia dotychczasowych miejsc zamieszkania. Podjęte pod koniec wojny decyzje polityczne, w tym wytyczenie nowych granic, spowodowały przymusowe, nienotowane dotychczas, masowe przemieszczenia ludności. Wkrótce po wyzwoleniu wschodniej Polski urzędujący w Lublinie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego podpisał 27 lipca 1944 roku umowę z rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o ustaleniu granicy polsko-radzieckiej.
Łemko w czuchani (lata 30. XX w.)
Miała ona przebiegać mniej więcej wzdłuż linii Curzona, zaproponowanej w 1920 roku przez angielskiego ministra spraw zagranicznych lorda George’a Nathaniela Curzona. Niespełna dwa miesiące później, 9 września tego roku, PKWN podpisał umowę z rządem Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej o wzajemnej ewakuacji obywateli obu państw. Na tej podstawie w latach 1944–1946 z ówczesnego województwa rzeszowskiego przesiedlono na Ukrainę 267 tysięcy Ukraińców. Zanim jednak front przesunął się na zachód, poza ową linię Curzona, na wschodnich rubieżach Polski rozgorzał kolejny konflikt polsko-ukraiński, wzniecony przez Organizację Ukraińskich Nacjonalistów i jej zbrojne ramię – Ukraińską Powstańczą Armię. Nie ma nic zdrożnego w tym, że naród ukraiński podjął kolejną próbę utworzenia własnego niepodległego państwa. Niestety, nacjonaliści ukraińscy rozpoczęli to zbożne dzieło od aktów przemocy, terroru i zbrodni wobec ludności polskiej. Tak już bywa, że każda wojna wyzwala okrucieństwa i żądzę odwetu. Ta była jednak wyjątkowo okrutna i bezwzględna. W trakcie konfliktu dochodziło też do aktów przemocy, gwałtów i zbrodni ze strony polskiej, nie ona jednak tę wojnę rozpoczęła. To sprawy niezwykle drażliwe i skomplikowane, a ich zawiłości trudne do wyjaśnienia w kilku zdaniach. Krótko rzecz ujmując: celem OUN-UPA było wyrugowanie ludności polskiej z terenów, do których rościli sobie pretensje, i oderwanie ich od Polski. Dotyczyło to obszarów położonych na południowo-wschodnich obrzeżach kraju, na zachód od linii Curzona, dlatego w nomenklaturze UPA nazywano je Zakierzonia (Za-
10
KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI
a w górach po linię Wisłoka i jeszcze dalej na zachód. Były to obszary zamieszkane w znacznej części przez społeczność ukraińską, ale od stuleci stanowiące integralną część Rzeczypospolitej. Działania UPA spowodowały zdecydowaną reakcję polskiego podziemia, a potem władz Polski. Na wschodzie i południu województwa rozgorzały walki, które z różnym nasileniem trwały do 1947 roku. Ogromu zniszczeń, strat i ofiar po obu stronach konfliktu, głównie wśród ludności cywilnej, trudno opisać. Kres temu położyła akcja „Wisła”, podjęta przez polskie władze wiosną 1947 roku. W jej toku wysiedlono na tzw. Ziemie Odzyskane pozostałych tu jeszcze Ukraińców, w tym także Łemków, w sumie 97 tysięcy osób. W efekcie przesiedleń opustoszało kilkaset wsi, wiele z nich w czasie konfliktu lub później zosta-
Na podkarpackich kresach
kerzonia) lub Zakierzoński Kraj. W przybliżeniu owa Zakierzonia miała sięgać po linię środkowego Sanu,
ło doszczętnie zniszczonych. Zgodnie z rozkazem dowódcy UPA z września 1945 roku opuszczone poukraińskie wsie miały być palone – i w wielu wypadkach tak w istocie było. Warto też wspomnieć, że w 1951 roku nastąpiła wymiana terenów przygranicznych pomiędzy Polską a Związkiem Radzieckim. Za rejon Sokala w województwie lubelskim Polska otrzymała Ustrzyki Dolne i kilkadziesiąt wsi w ich okolicy, oczywiście pozbawionych rdzennej ludności, którą wcześniej wysiedlono w głąb – wówczas radzieckiej – Ukrainy. Na wyludnionych terenach osiedlono przesiedleńców ze wschodu, potem prowadzono akcje osadnicze, zakładano państwowe gospodarstwa rolne, ale dziesiątki wsi już nigdy nie powróciły do życia, a wiele zostało zasiedlonych tylko po części.
Rusini, Ukraińcy Ludność ruskojęzyczna zamieszkiwała na terytorium Rzeczypospolitej od zarania dziejów. Jej poczucie odrębności narodowej zaczęło się jednak kształtować dopiero w XIX wieku. Czytelnika nieznającego zawiłości historii może zatem dziwić używane zamiennie nazw Rusin i Ukrainiec, odnoszących się w istocie rzeczy do tej samej narodowości. Słowa Ruś, Rusin czy Rusini były znane i używane od dawna, jednak jako termin określający grupę etniczną weszły w użycie dopiero pod koniec pierwszej połowy XIX wieku. Pomysł ten wysunął w 1848 roku greckokatolicki metropolita lwowski Michał Lewicki. Konsekwencją tego było pojęcie „lud ruski”, a odnośnie do języka – „narzecze ruskie”. Niedługo potem, bo już na początku drugiej połowy XIX wieku, zaczęła się kształtować świadomość narodowej odrębności tej grupy etnicznej – i wówczas historyk Michał Hruszewski upowszechnił nazwy Ukrainiec, Ukraina. Wywodzi się ona od wyrazu „ukraina” – oznaczającego pogranicze, czyli ziemię „u kraja”, używanego od XVII wieku dla określenia obszaru położonego w dorzeczu Dniepru, na wschodnich krańcach ówczesnej Rzeczypospolitej. Tak zapoczątkowany został proces ukrainizacji Rusinów, który przybrał na sile na przełomie
11
KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI Na podkarpackich kresach
XIX i XX wieku. Część elit ukraińskich jako drogę do stworzenia własnego państwa wybrała ideologię nacjonalistyczną, co zaowocowało powstaniem w 1929 roku Organizacji Nacjonalistów Ukraińskich. W czasach zaboru austriackiego, jak i w niepodległej już Polsce na określenie narodowości urzędowo nie używano terminu „Ukrainiec”, usankcjonował to dopiero Sejm II Rzeczypospolitej w 1928 roku. W podjętej uchwale wprowadzono nazwę „Ukrainiec” w miejsce dotychczasowej „Rusin”, zaś dla określenia narodowości – „ukraińska”, zamiast – „ruska”. Jako ciekawostkę warto dodać, że oba te określenia nie są rodzimymi nazwami wschodniego odłamu Słowian. W istocie są wytworem historii. Pierwsza ma pochodzić od
Kobieta łemkowska (lata 30. XX w.)
normańskich Rusów, wojowniczych Skandynawów, którzy kiedyś w odległych czasach zawędrowali w naddnieprzańskie stepy, i została przeniesiona na lud osiadły nie tylko w tych stronach. Druga – jak wykazał profesor S. Tomaszewski w 1929 roku – jest produktem polskim.
Prawosławni, unici, grekokatolicy Rusini zamieszkali na terenach dawnej Rzeczypospolitej byli wyznawcami obrządku prawosławnego. W 1596 roku w wyniku postanowień unii brzeskiej Kościół prawosławny w Polsce został podporządkowany papieżowi. Odtąd Kościół ten zwano potocznie unickim, a jego wyznawców – unitami. W istocie był to nadal Kościół obrządku wschodniego, gdyż zachował tamtejszą liturgię, pisownię w języku staro-cerkiewno-słowiańskim i hierarchię kościelną. Wprowadzenie postanowień unii trwało w Polsce stosunkowo długo. Prawosławna eparchia przemyska, która obejmowała m.in. wschodnie i południowe obszary obecnego województwa, przystąpiła do unii dopiero w 1692 roku. Pod zaborem austriackim Kościół unicki nazwano greckokatolickim. Zmiany tej dokonała cesarzowa Maria Teresa w 1774 roku. W stosunku do duchowieństwa zakazała nawet używania określenia „pop”, będącego pozostałością prawosławia. W potocznym obiegu przetrwało ono jednak do chwili obecnej. Dzięki Cerkwi prawosławnej, potem unickiej i greckokatolickiej ludność ruskojęzyczna utrzymała swą tożsamość etniczną i kulturową. Stąd też w dawnej Polsce, a szczególnie w Galicji panowało przekonanie, że prawosławny czy grekokatolik to Rusin (Ukrainiec). Wyznanie stanowiło niejako kryterium przynależności etnicznej.
12
KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI
dekretu władz Polski Ludowej został skasowany, a jego mienie przejęte na skarb państwa. Natomiast rok potem pełną autokefalię uzyskał Kościół prawosławny. Część wyznawców Kościoła greckokatolickiego przeszła na prawosławie, wielu pozostało jednak przy dawnym obrządku, który nieformalnie istniał nadal. Odrodzenie Kościoła greckokatolickiego nastąpiło po 1990 roku. Już współcześnie kolejny raz zmieniono nazwę tego obrządku – obecnie jest to Kościół bizantyjsko-ukraiński, ale potocznie nadal bywa nazywany greckokatolickim. W wymarłych wsiach, na cerkwiskach i opuszczonych greckokatolickich cmentarzach najczęściej spotyka się jednoramienne krzyże łacińskie, będące symbolem tak Kościoła rzymskokatolickiego, jak i greckokatolickiego. Oprócz nich pojawiają się, lecz znacznie rzadziej, krzyże dwuramienne lub
Na podkarpackich kresach
Kościół greckokatolicki w Polsce, jako instytucja kościelna, istniał do 1947 roku, kiedy na mocy
trójramienne ogólnie związane z obrządkiem wschodnim. Prawosławie symbolizują krzyże trójramienne, z charakterystycznym dolnym ramieniem ukośnym.
Bojkowie i Łemkowie Bojokowie i Łemkowie to nazwy grup etnograficznych górali ruskich, w dzisiejszym pojęciu ukraińskich, niemal do połowy XX wieku zamieszkujących góry Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Wykształciły się one na fali osadnictwa rusko-wołoskiego, w toku skomplikowanych procesów historycznych i społecznych trwających całe stulecia. Ich miana – mające charakter ludowy, przezwiskowy – pojawiły się w literaturze w XIX wieku i z czasem (szczególnie w odniesieniu do Łemków) stały się ich oficjal-
Żniwa na Bojkowszczyźnie (lata 30. XX w.)
13
KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI Na podkarpackich kresach
nymi nazwami. Wcześniej Bojkowie nazywali sami siebie hirniakami lub werchowyńcami, zaś Łemkowie używali względem siebie terminu Rusin lub Rusnak. Jednych i drugich Polacy nazywali potocznie Górniakami. Bojkowie zamieszkiwali Bieszczady, zaś Łemkowie – Beskid Niski, a nawet góry położone dalej na zachód. Granica pomiędzy nimi przebiega mniej więcej doliną Osławy. Za najdalej na wschód wysunięte łemkowskie wioski etnografowie uważają Solinkę i Żubracze. Bojkowie bardzo szybko ulegli ukrainizacji. Do tego kierunku zbliżyli się też mieszkańcy wschodniej Łemkowszczyzny obejmującej dorzecze Osławy. Wypada tu dodać, że już na przełomie XIX i XX wieku, pod wpływem różnych czynników, Łemkowie zaczęli się dzielić na zwolenników wspólnoty z narodem ukraińskim lub rosyjskim. Tych ostatnich nazywano rusofilami, oni też, poczynając od przełomu XIX i XX wieku, zaczęli powoli przechodzić na prawosławie. Ruch ten przybrał na sile w latach trzydziestych minionego stulecia. Z czasem wykształciły się dwa wyraźne nurty narodowościowe, opozycyjne względem siebie – rusnacko-łemkowski i ukraiński. Podział ten nabrał trwałego charakteru i – mimo tragicznych wydarzeń po wojnie oraz rozpadu Łemkowszczyzny – trwa do dziś. Wyjaśnianie tych zawiłości wykracza jednak poza temat książki. Różnice między Bojkami a Łemkami były niewielkie, przejawiały się elementach kultury materialnej i duchowej, w sposobach gospodarowania, w budownictwie i ubiorach, zwyczajach i obrzędach, odmiennościach gwarowych. Różniła ich, i to znacznie, mentalność. Jedni i drudzy byli wyznania greckokatolickiego, rzadziej prawosławnego, przy czym charakteryzowało ich niezwykłe przywiązanie do Cerkwi – używali alfabetu cerkiewnego, czyli cyrylicy, a ich język był ukraińską gwarą. Bojków w naszym regionie już nie ma. Może jeszcze jakieś pojedyncze rodziny autochtonów przyznają się do bojkowskich korzeni, ale jako grupa etnograficzna nie istnieją. Łemkowie zaś pozostali. Nieliczne ich skupiska zamieszkują do dziś niektóre wsie Beskidu Niskiego, głównie w dorzeczu Osławy i górnej Ropy, już w powiecie gorlickim. Opuszczone wsie przez całe dziesiątki powojennych lat, poza nielicznymi przypadkami, zionęły pustką. To, co uniknęło zagłady
14
KRAJOBRAZY NIEISTNIEJĄCYCH WSI
głupoty – inaczej tego nazwać nie można – zburzono dziesiątki cerkwi i zdewastowano cmentarze. W umarłych wsiach przetrwały tylko niektóre przydrożne krzyże i kapliczki, ale w pustych wnękach nie ma już świętych postaci, które zapłakałyby nad ich losem. Byli i są jednak ludzie, instytucje i organizacje oraz nieformalne grupy, które starają się ocalić od zapomnienia to, co jeszcze zostało. Jak potrafią, i na ile ich stać, porządkują opuszczone cmentarze, lepią pogruchotane nagrobki, odgrzebują relikty świątyń i domów, odnawiają przydrożne figury i krzyże. Znane są działania pana Stanisława Krycińskiego z Warszawy, który przed laty w ramach akcji „Nadsanie” inwentaryzował i porządkował cerkwiska i ginące cmentarze. Aktualnie podobną działalność kontynuuje Stowarzyszenie „Magurycz” – wcześniej znane jako Nieformalna Grupa Ka-
Na podkarpackich kresach
podczas wojny i walk z UPA, było dewastowane i niszczone. Z nakazu władz, jak i ze zwykłej ludzkiej
mieniarzy „Magurycz” – prowadzone przez pana Szymona Modrzejewskiego z Nowicy. Do tego grona dołączyło niedawno Stowarzyszenie Dziedzictwo Mniejszości Karpackich w Zagórzu, a także kilka innych lokalnych organizacji. W ostatnich kilkunastu latach grunty wielu opustoszałych wsi i popegeerowskich gospodarstw trafiły w prywatne ręce – często sprzedano je łącznie z wiejskimi cmentarzami i cerkwiskami. To, co oszczędził czas, może zniknąć, gdy nowi właściciele poczną gospodarować po swojemu. Zobaczmy zatem, jak tu było i co pozostało.
15
W CIENIU BIESZCZADZKICH POŁONIN O wsiach, których nie ma 16
W dolinie wioska była na wzgórku okolonym drzewami gdzie cerkiew stała pustka pozostały krzyże dźwigają w górę poszarpane ramiona do Boga dookoła cisza w pustce słychać jeszcze śpiewny głos popa czuć zapach kadzideł oddech świata który stąd odszedł wygnany przez wojnę i złych ludzi
WAŻNIEJSZA LITERATURA
Adamski Jerzy F., Gala Zbigniew, Kierek Damian, Dydnia – gmina nad Sanem, Krosno 2000 Almanach karpack „Płaj”, półrocznik Towarzystwa Karpackiego (wybrane tomy) Beskid Niski – przewodnik, Pruszków 1999 „Bieszczad” – rocznik Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Oddział Bieszczadzki (wszystkie numery) Bieszczady – przewodnik, Pruszków – Olszanica 1995 Bieszczady, Słownik historyczno-krajoznawczy, część I. Gmina Lutowiska, Warszawa 1995 Bieszczady, Słownik historyczno-krajoznawczy, część II. Gmina Cisna, Warszawa 1996
O wsiach, których nie ma
WAŻNIEJSZA LITERATURA
Czajkowski Jerzy, Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok 1999 Dolina Wiaru – ocalić od zapomnienia, Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Doliny Wiaru, Wojtkowa 2007 Falkowski J. i Paszycki B., Na pograniczu łemkowsko-bojkowskim, Lwów 1935 Fastnacht Adam, Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław 1962 Grzesik Witold, Traczyk Tomasz, Od Komańczy do Bartnego, Warszawa 1992 Januszczak Ryszard, Tyrawa Wołoska – gmina w cieniu Gór Słonnych, Kłos Stanisław, Bieszczady – A to Polska właśnie, Wrocław 2000 Kłos Stanisław, Bieszczady – przewodnik, Warszawa 1994 Kłos Stanisław, Horyniec Zdrój – mały przewodnik krajoznawczy po uzdrowisku i gminie, Krosno 2000 Kłos Stanisław, Lubaczów i okolice, Krosno 1998 Kłos Stanisław, Osobliwości Bieszczadów, Rzeszów 2003 Kłos Stanisław, Osobliwości Beskidu Niskiego, Rzeszów 2004 Kłos Stanisław, Podkarpackie – przewodnik, Olszanica 2005 Kryciński Stanisław, Pogórze Przemyskie – przewodnik, Pruszków 2007 Kryciński Stanisław, Cerkwie w Bieszczadach, Warszawa 1991 Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku, Rzeszów 1997 Łemkowie. Kultura – sztuka –język, Warszawa-Kraków 1987 Łemkowie w historii i kulturze Karpat, część pierwsza i druga, Rzeszów 1992 i Sanok 1994 Magury – rocznik krajoznawczy poświęcony Beskidowi Niskiemu (wybrane numery) Michalak Janusz, Dukla i okolice, Krosno 1996 Michalak Janusz, W dorzeczu górnej Wisłoki, Krosno 1997 Michalak Janusz, W dolinie Osławy, Krosno 1997 Michalak Janusz, Rymanów, Rymanów Zdrój i okolice, Krosno 1995
223
WAŻNIEJSZA LITERATURA O wsiach, których nie ma
Misiło Edward, Akcja „Wisła” – dokumenty, Warszawa 1993 Monografie bieszczadzkie, tom 12 i 13, Ustrzyki Dolne 2001 Motyka Grzegorz, Tak było w Bieszczadach – walki polsko-ukraińskie 1943–1948, Warszawa 1999 Osenkowski Zbigniew, Zagórz nad Osławą – z dziejów miasta i gminy, Sanok 2006 Pawluś Jan, Krempna i okolice, Jasło 1997 Piecuch Andrzej, Harkawy Adam i Janowska Mariola, Opuszczone wsie ziemi gorlickiej, Gorlice 1993 Pieradzka Krystyna, Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków 1939 Pisuliński Jan, Przesiedlenie ludności ukraińskiej z Polski do USRR w latach 1944–1947, Rzeszów 2009 „Połoniny” – informator krajoznawczy poświęcony Beskidom Wschodnim (wybrane roczniki) Potocki Andrzej, W dolinie górnego Wisłoka i od Rymanowa do Jaślisk i Dukli, Krosno 2003 Reinfuss Roman, Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok 1998 Reinfuss Roman, Śladami Łemków, Warszawa 1990 Saładiak Andrzej, Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993 Sieradzka Krystyna, Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków 1939 Skowroński Maciej, Skowrońska Agata-Wydrzyńska i Dmitrzak-Skowrońska Izabela, Sanok i okolice, Sanok 2009 Subik Piotr, Na szlakach Dukielszczyzny, Krosno 1999 Szczęśniak Antoni B. i Szota Wiesław Z., Droga do nikąd, Warszawa 1973 Wład Paweł, Wiśniewski Marek, Roztocze Wschodnie – przewodnik nie tylko dla turystów, Mielec 2004 Wnuk Zygmunt (współautor Kłos Stanisław), Magurski Park Narodowy – przewodnik przyrodniczohistoryczny, Rzeszów 2000
224
INDEKS MIEJSCOWOŚCI
Arłamów (PP) 59
Jasiel (BN) 202
Balnica (B) 169
Jawornik (BN) 158
Bełchówka (BN) 176
Jaworzec (B) 139
Beniowa (B) 123
Kamionka (BN) 197
Bereźnica Niżna (B) 77
Kamienne (BN) 177
Borysławka (PP) 52
Kamionki (B) 157
Buk (B) 145
Kopyśno (PP) 54
Bukowiec (B) 121
Krajna (PP) 61
Brzegi Górne (B) 133
Kreców (PP) 49
Caryńskie (B) 130
Królik Wołoski (BN) 195
Chyrzynka (PP) 37
Kwaszenia (PP) 71
Chrewt (B) 83
Krywe (B) 103
Choceń (B) 154
Krywka (B) 112
Ciechania (BN) 218
Lachawa (PP) 48
Czeremcha (BN) 201
Lipowiec (BN) 199
Darów (BN) 194
Łokieć (B) 117
Dobrzanka (PP) 52
Łomna (PP) 64
Duszatyn (B) 161
Łopienka (B) 146
Dydiowa (B) 117
Łuh (B) 140
Dziewięcierz (RP) 32
Łupków (B) 164
Dźwiniacz Górny (B) 115
Miłków (Z) 19
Grąziowa (PP) 67
Moczarne (B) 136
Hałków (BN) 206
Monastyr (RP) 29
Horodek (B) 79
Muczne (B) 116
Hroszówka (PP) 46
Olchowiec (B) 88
Huczwice (B) 153
Osławica (B) 163
Hulskie (B) 107
Paniszczów (B) 84
Huta Pielgrzymska (BN) 220
Paportno (PP) 58
Huta Polańska (BN) 208
Polany Surowicze (BN) 189
Jabłonica Ruska (PP) 44
Polchowa (PP) 39
Jamna Dolna (PP) 69
Prełuki (B) 160
Jamna Górna (PP) 69
Przybyszów (BN) 180
O wsiach, których nie ma
NDEKS MIEJSCOWOŚCI
225
INDEKS MIEJSCOWOŚCI O wsiach, których nie ma
Rabe (B) 151
Terebnie (Z) 18
Radziejowa (B) 95
Trójca (PP) 62
Ratnawica (BN) 176
Tyskowa (B) 92
Romanowa Wola (PP) 73
Tworylne (B) 98
Ropianka (BN) 207
Wernejówka (BN) 188
Rosolin (B) 86
Wilsznia (BN) 210
Rosochate (B) 91
Wola Krecowska (PP) 49
Rostajne (BN) 216
Wola Maćkowa (PP) 72
Roztoki Górne (B) 143
Wola Wołodzka (PP) 40
Rudawka Jaśliska (BN) 202
Wołodź (PP) 40
Rudawka Rymanowska (BN) 283
Wołtuszowa (BN) 182
Rudka (BP) 23
Wólka (BN) 181
Ruskie (B) 111
Zawadka Morochowska (BN) 179
Serednie Małe (B) 89
Zawoje (BN) 186
Sianki (B) 126
Zawój (B) 141
Sieniawka (RP) 21
Zubeńsko (B) 168
Smereczne (BN) 189
Żernica Niżna (B) 150
Sokole (B) 81
Żernica Wyżna (B) 150
Sokoliki Górskie (B) 119
Żydowskie (BN) 211
Sokołowa Wola (B) 82 Solinka (B) 143 Sopotnik (PP) 58 Stare Brusno (RP) 24 Stebnik (B) 76 Steinfels (B) 76 Studenne (B) 97 Sukowate (B) 156 Surowica (BN) 192 Świerzowa Ruska (BN) 214
226
Szczerbanówka (B) 173
(B) – Bieszczady
Tarnawka (BN) 185
(BN) – Beskid Niski
Tarnawa Niżna (B) 113
(PP) – Pogórze Przemyskie
Tarnawa Wyżna (B) 113
(RP) – Rozstocze Południowe
Teleśnica Sanna (B) 80
(Z) –Zasanie
SPIS TREŚCI
NA PODKARPACKICH KRESACH .................................................. 7 Zawiłości historii ......................................................................................................... 8 Rusini, Ukraińcy ..........................................................................................................11 Prawosławni, unici, grekokatolicy .............................................................................. 12 Bojkowie i Łemkowie ................................................................................................. 13
OD ZASANIA PO ROZTOCZE ...................................................... 17
O wsiach, których nie ma
SŁOWO OD AUTORA ....................................................................... 5
Terebnie .....................................................................................................................18 Miłków ......................................................................................................................19 Sieniawka .................................................................................................................. 21 Rudka ....................................................................................................................... 23 Stare Brusno ............................................................................................................. 24 Dziewięcierz ............................................................................................................. 32
NA POGÓRZU PRZEMYSKIM ....................................................... 37 W DOLINIE SANU I NA JEJ OBRZEŻACH .................................... 37 Chyrzynka..................................................................................................................37 Polchowa .................................................................................................................. 39 Wołodź i Wola Wołodzka ......................................................................................... 40 Jabłonica Ruska ........................................................................................................ 44 Hroszówka ............................................................................................................... 46 Lachawa ...................................................................................................................48 Wola Krecowska i Kreców ........................................................................................ 49 Dobrzanka ................................................................................................................ 52
W DORZECZU GÓRNEGO WIARU .............................................. 52 Kopyśno ................................................................................................................... 54 Paportno i Sopotnik................................................................................................... 58 Arłamów .................................................................................................................. 59 Krajna ........................................................................................................................61 Trójca ........................................................................................................................ 62
227
SPIS TREŚCI O wsiach, których nie ma
Łomna ...................................................................................................................... 64 Grąziowa ...................................................................................................................67 Jamna Dolna i Górna................................................................................................. 69 Kwaszenina ............................................................................................................... 71 Wola Maćkowa .........................................................................................................72 Romanowa Wola .......................................................................................................73
W CIENIU BIESZCZADZKICH POŁONIN ..................................... 75 NA PÓŁNOCNYCH OBRZEŻACH BIESZCZADÓW .................... 76 Stebnik i Steinfels .......................................................................................................76
WOKÓŁ ZALEWÓW ...................................................................... 77 Horodek ....................................................................................................................79 Teleśnica Sanna.........................................................................................................80 Sokole........................................................................................................................81 Sokołowa Wola ........................................................................................................ 82 Chrewt...................................................................................................................... 83 Paniszczów ...............................................................................................................84 Rosolin ...................................................................................................................... 86 Olchowiec.................................................................................................................88 Rosochate..................................................................................................................91 Radziejowa ............................................................................................................... 95
W DORZECZU GÓRNEGO SANU – OD RAJSKIEGO PO ŻURAWIN ..................................................... 97 Studenne ...................................................................................................................97 Tworylne ................................................................................................................... 98 Krywe ......................................................................................................................103 Hulskie .................................................................................................................... 107 Krywka .....................................................................................................................112
228
SPIS TREŚCI
Tarnawa Niżna i Wyżna ............................................................................................113 Dźwiniacz Górny.......................................................................................................115 Łokieć i Dydiowa ....................................................................................................... 117 Sokoliki Górskie ........................................................................................................119 Bukowiec ..................................................................................................................121 Beniowa .................................................................................................................. 123 Sianki ....................................................................................................................... 126
U PODNÓŻA POŁONIN ..............................................................130
O wsiach, których nie ma
W GŁĘBI BIESZCZADZKIEGO WORKA .....................................113
Caryńskie .................................................................................................................130 Brzegi Górne ............................................................................................................ 133 Moczarne ................................................................................................................ 136 Jaworzec..................................................................................................................139 Łuh ..........................................................................................................................140 Zawój .......................................................................................................................141
W DOLINIE SOLINKI ....................................................................143 Solinka i Roztoki Górne ............................................................................................143 Buk ..........................................................................................................................145 Łopienka ..................................................................................................................146
W OTOCZENIU BALIGRODU ......................................................150 Żernica Niżna i Wyżna .............................................................................................150 Rabe .........................................................................................................................151 Huczwice ................................................................................................................. 153
W DORZECZU GÓRNEJ KALNICZKI ..........................................154 Choceń ....................................................................................................................154 Sukowate ................................................................................................................156 Kamionki ................................................................................................................. 157
229
SPIS TREŚCI O wsiach, których nie ma
W ZAKAMARKACH DORZECZA GÓRNEJ OSŁAWY I OSŁAWICY .................................................................158 Jawornik ..................................................................................................................158 Prełuki .....................................................................................................................160 Duszatyn ..................................................................................................................161 Osławica .................................................................................................................. 163 Łupków ...................................................................................................................164 Zubeńsko.................................................................................................................168 Balnica .....................................................................................................................169 Szczerbanówka ....................................................................................................... 173
POMIĘDZY OSŁAWĄ A ROPĄ ...................................................175 NA POGÓRZU BUKOWSKIM .....................................................176 Ratnawica i Bełchówka ............................................................................................ 176 Kamienne .................................................................................................................177 Zawadka Morochowska .......................................................................................... 179
U PODNÓŻY PASMA BUKOWICY .............................................180 Przybyszów .............................................................................................................180
W DOLINIE GÓRNEGO WISŁOKA I W JEGO DORZECZU......181 Wólka .......................................................................................................................181 Wołtuszowa ............................................................................................................182 Rudawka Rymanowska............................................................................................183 Tarnawka .................................................................................................................185 Zawoje.....................................................................................................................186 Wernejówka ............................................................................................................188 Polany Surowiczne ...................................................................................................189 Surowica .................................................................................................................. 192 Darów .....................................................................................................................194 Królik Wołoski..........................................................................................................195
230
SPIS TREŚCI
Kamionka ................................................................................................................ 197 Smereczne ..............................................................................................................198 Lipowiec ..................................................................................................................199 Czeremcha .............................................................................................................. 201 Rudawka Jaśliska i Jasiel .......................................................................................... 202
W DORZECZU GÓRNEJ WISŁOKI...............................................206 Hałbów................................................................................................................... 206 Ropianka .................................................................................................................207 Huta Polańska......................................................................................................... 208 Wilsznia ................................................................................................................... 210 Żydowskie ................................................................................................................211 Świerzowa Ruska ..................................................................................................... 214 Rostajne .................................................................................................................. 216 Ciechania .................................................................................................................218 Huta Pielgrzymska .................................................................................................. 220
O wsiach, których nie ma
W DORZECZU GÓRNEJ JASIOŁKI...............................................197
Ważniejsza literatura ........................................................................223 Indeks miejscowości ..........................................................................225
231