Studia Ekonomiczne nr 1 2016 by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN

1/2016

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 1 (LXXXVIII) 2016

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl studia.ekonomiczne@inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2016

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES nr 1 (LXXXVIII) 2016

WARSZAWA 2016

Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN

Studia Ekonomiczne RADA NAUKOWA Marek Belka, Barbara Despines, Marian Gorynia, Janina Jóźwiak, Tamara E. Kuzniecowa, Adam Lipowski, Peter Mihályi, Krzysztof Starzec, Lew V. Nikiforow Komitet Redakcyjny Krzysztof Bartosik (Redaktor Naczelny), Urszula Grzelońska, Joanna Kotowicz-Jawor, Witold Kwaśnicki, Leszek Morawski, Jerzy Mycielski (Redaktor Statystyczny), Adam Noga, Lesław Pietrewicz, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji), Andrzej Sławiński Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Lesław Pietrewicz Opracowanie graficzne i projekt okładki Beata Gratys Wydawca Instytut Nauk Ekonomicznych PAN © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2016 ISSN 0239–6416 Wersja elektroniczna (e-ISSN 2084–4395) jest dostępna na stronie: http://inepan.waw.pl/publikacje/studia-ekonomiczne Forma drukowana stanowi wersję pierwotną.

REALIZACJA WYDAWNICZA Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. 01–142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, 665 108 002 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

SPIS TREŚCI ARTYKUŁY Stanisław KUBIELAS, Technology gap and economic crisis in new and old Europe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Janina GODŁÓW-LEGIĘDŹ, System naturalnej wolności Adama Smitha . . . . Anna MALINOWSKA, Liquidity constraints and the balance sheet channel of monetary policy transmission . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dariusz SIUDAK, Powiązania spółek finansowych z przedsiębiorstwami sfery realnej w sieci rad dyrektorów na polskim rynku kapitałowym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piotr GASPARSKI, Myślenie szybkie i wolne a optymizm dotyczący osobistych zasobów pieniężnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 47 71 89 115

ESEJE Jerzy KLEER, Cywilizacje i ich przesilenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

135

CONTENTS ARTICLES Stanisław KUBIELAS, Technology gap and economic crisis in new and old Europe . Janina GODŁÓW-LEGIĘDŹ, Adam Smith’s natural liberty system. . . . . . . . . . . Anna MALINOWSKA, Liquidity constraints and the balance sheet channel of monetary policy transmission. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dariusz SIUDAK, The relations between financial companies and real economy enterprises in the network of interlocking directorates on the Polish capital market . Piotr GASPARSKI, Thinking fast and slow, and optimism about personal cash holdings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 47 71 89 115

ESSAYS Jerzy KLEER, Civilizations at critical stages. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

135

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 1 (LXXXVIII) 2016

ARTYKUŁY

Stanisław Kubielas*

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE1 (Artykuł nadesłany: 26.01.2016 r. Zaakceptowany: 14.03.2016 r.)

ABSTRACT The purpose of this paper is to study the interrelationships between economic fluctuations, dynamics of technology gap and convergence in the European Union. We presume that these processes are linked by innovation mechanisms, which are different in the markets that are at the technology frontier and in the catching up countries. In the former, we found a supply-based innovation mechanism and a demand-based innovation mechanism in the latter. This determines different adjustment processes in various phases of the cycle in these two groups of countries. We investigated the impact of technology gap on economic fluctuations (crisis) and that of economic fluctuations on technology gap reduction and convergence. We found that greater technology gaps amplified economic fluctuations whilst economic slowdowns (crises) impeded technology gap reductions and convergence. These results are explained by the interaction of different innovation mechanisms in the technology frontier and in the catching up countries. The principal factor of the gap reduction in less developed countries is the size of the gap itself (Gerschenkron’s effect). The per capita GDP convergence in the EU occurred mainly through technology gap reductions in the less developed countries where also the biggest structural changes in output and trade took place. Crisis slowed down the process of convergence and the accession of new countries speeded it up. Keywords: technology gap, economic growth, crisis, accession, convergence, innovation and diffusion, European Union. JEL Classification: F15, F43, F44, O33, O47, O52 *

Faculty of Economic Sciences, University of Warsaw; e-mail: kubielas@wne.uw.edu.pl Acknowledgement: The study was funded by the research grant of the National Science Centre (Poland), No. DEC–2012/07/B/HS4/03131. 1

Stanisław Kubielas

INTRODUCTION: LITERATURE AND THEORETICAL FRAMEWORK Interrelationships between economic growth or, more specifically, technology development and business cycles were never the main issue on the agenda of neoclassical economics’ research. The two phenomena have been investigated separately – on the one hand, growth theory was devised as a concept of long term development path, on the other, business cycle theory was conceived as a an explanation for economic fluctuations and deviations from a long-term trend, due to exogenous shocks.2 A different approach was proposed by Schumpeter (Schumpeter 1934, 1939). In his opinion, growth and cycle should be seen as a unified phenomenon through the link of innovation processes. Economic growth is driven by innovations and diffusions that are not evenly distributed over time and space, but appear in clusters. A discontinuity of emergence of innovations in time results in discontinuity of growth in the form of business cycles. An uneven distribution of innovations over space under diffusion barriers may lead to increasing or decreasing technology gaps between countries, and, further on, to growth convergence or divergence. In Schumpeter, we find a completely different perception of convergence than the one used in the neoclassical theory. Following Solow, the convergence of income levels between developed and developing economies is to be understood as a result of higher GDP growth of the latter that was implied by the assumption of diminishing marginal productivity of capital. Economies with lower capital/ labour ratio are supposed to have higher marginal product of capital, and thus enjoying higher growth rates. Convergence thus is seen as a continuous and monotonic process without a possibility of divergence. A different approach to convergence is proposed by the Schumpeterian tradition where growth seems to be more dependent on capital quality (rather than quantity) embodied in applied technology. Catching up is an outcome of technology diffusion from innovators to imitators following the so-called Gerschenkron’s hypothesis of backwardness’ advantage. Less advanced economies can grow more quickly by copying and implementing technologies invented and developed in countries at the technological frontier (Gerschenkron, 1962). In that approach, convergence has technological character and is based on technology diffusion, which is constrained by absorption capability of recipient country, and is not unconditional; it may occur or not. As we know, studies did not confirm a clear trend to convergence in diverse population of countries around the world. Instead, a tendency to convergence was found among countries at similar level of development (club convergence) (Baumol, 1986). Furthermore, research on more homogenous groups of countries regarding the level of development over long term secular periods revealed 2 A departure from the separation of growth and business cycle in neoclassical economy was the proposition of real business cycle theory. In recent Neoschumpeterian school such an approach is presented by Aghion, Howitt (1998).

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

that convergence processes are not monotonic and linear over time but periods of convergence are intertwined with periods of divergence at various rates. The problem of lacking evidence of absolute convergence in the world economy was smartly solved in the mainstream neoclassical economics by introducing a concept of conditional convergence. It allows for some environmental heterogeneity (saving rates, government policies etc.) across countries that determines different steady states. Each economy converges to its own steady state and the speed of convergence is inversely related to the distance from the steady state. The further an economy is from its own steady state value the faster it grows. Thus, rich economies may grow faster than poor economies and absolute divergence may be observed while the principle of conditional convergence still holds (Barro, Sala-iMartin, 1995). However, this model cannot explain the behaviour of these external parameters over time (like shifting of production function following technology diffusion), and in consequence changing trends of convergence and divergence over time. The idea of technology gap dynamics is more useful in this context. However, there are also some mixed approaches combining neoclassical production function with Schumpeterian approach (Verspagen 1994; Madsen 2008). Taking the Schumpeterian technology gap perspective, convergence may be treated as an effect of technology gap reduction and divergence as technology gap increase. Thus, innovations at the technology frontier will increase technology gap and cause divergence, and imitations in catching up countries will decrease technology gap and lead to convergence. In a dynamic context, higher rate of innovations at the frontier than the rate of diffusion of innovations in catching up countries will increase technology gap and divergence, and vice versa. Exploring convergence processes among the OECD countries in the 20th century Verspagen (1994) notes that though in the prewar period there was some weak tendency towards convergence, interrupted by the great crisis and the second world war, the period of 1950–1980 was the only one in which a significant convergence trend occurred. This trend, however, came to an end with another trend break in the late 1970s and a return to divergence.3 Moreover, two different indicators of convergence, convergence to the average of the sample of countries and that to the technological frontier (leader) did not always coincide (Verspagen, 2000). While for the postwar convergence boom and the slowdown in the mid–1970s the two indicators match relatively well, for the earlier interwar period a convergence to the leader was stronger than within the group, and the opposite is true for the last period from the 1990s onwards, when a disappearing convergence within the group has been accompanied by divergence to the leader. As diffusion is driving convergence whilst innovations at the technological frontier are leading to divergence, we can regard R&D as a factor enhancing the first process and patenting having impact on the latter one. So the author shows 3 Soete et al. (1999) note that after 1991, when a tendency to diverge from the leader prevailed in most of the developed countries, there was convergence among South-East Asian tigers. This means that at the same time quite opposite tendencies can occur in different groups of countries.

Stanisław Kubielas

different relative importance of these two factors in convergence or divergence phases, between sub-periods of the time span 1966–1995. The research results by Fagerberg and Verspagen (2002) still more clearly emphasize a changing importance of innovations (patents) and diffusion (R&D) in subsequent sub-periods of the same time span. It can be seen, in particular, in changing GDP elasticities with regard to the two variables. Regression coefficient of GDP function for patents is declining in the last sub-period, which means that GDP growth requires more patenting and catching up becomes more challenging. Regression coefficient of GDP for R&D is also declining, though to a lesser degree, and diffusion among catching up countries becomes more difficult. Because less developed countries are featured by lower patenting activity, a tendency to divergence is setting in in the world economy. An intriguing question arises as to what factors determine such divergent tendencies over time. The Schumpeterian answer is that this is caused by nonlinearity of innovation and diffusion processes coupled with fluctuations of economic activity. Innovations (in particular the radical ones) appear in clusters at the technological frontier in depression. This is followed by their diffusion, with incremental innovations, which leads to recovery and expansion, until the potential of the new technological paradigm is exhausted. Then another depression comes, giving rise to a new wave of radical innovations. This simple model of causal relationships between innovations, growth and cycles was subject to hot debate among Schumpeterians. It finally led to two different theoretical propositions, technology push and demand pull models of innovation. The key question is what actually favours the occurrence of innovations: depressions unleashing technology push or demand pulling innovation and diffusion during economic expansions. We can add a related question as to how these models fit into different economies on both sides of technology gap. Verspagen and Fagerberg suggest that crises often brought about structural break and led to switchover of convergence to divergence and vice versa. According to the supply (technology push) model, crises unleash motivation among entrepreneurs to search for new technical and organizational solutions, as the existing ones do not improve hard business situation (depression trigger effect).4 Aghion and Saint-Paul (1991) support this argument and mention cleaning-up effect (eliminating inefficient firms) and low opportunity cost in terms of forgone profits of reorganization in depression. Saint-Paul (1992) points to disciplinary effect of increased likelihood of bankruptcy in recessions and rising discrimination between good and bad firms that eases selection. Moreover, SaintPaul (1991) emphasizes a long term negative effect of positive demand shock for productivity arguing that relocation in depression is more important than demand effect of learning by doing in expansion. These Schumpeterian arguments are undermined by Stiglitz (1993) who argues that the future productivity of the economy is adversely affected by 4

Mensch (1975), Kleinknecht (1981), van Duijn (1983).

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

reduced expenditures on R&D in depressions. He also points out to capital market imperfections (costly and imperfect information), which pile up and result in the deleterious effect of economic downturns on technological progress. The demand pull model, instead, focuses on the impact of demand expansion on innovations (Schmookler, 1966; Freeman, Clark, Soete, 1982). Here, the demand dynamics in economic upturn is the main factor of diffusion, which also induces incremental productivity-increasing innovations. It is not recessions but recovery and boom that give rise to waves of innovations. The empirical demand model proposed by Schmookler (1966) corresponds to the earlier Kaldor model (1957), in turn based on Verdoorn effect of demand externalities, which was extended by Thirlwall (2002) to include the effects of export demand in open economy. The demand theory views innovation processes from the perspective of absorption, or more generally diffusion possibilities constrained by intrinsic properties of innovation and market selection determined by market competition and size. What follows from the discussion above is that the relationship between economic fluctuations (crises) and innovations goes in two-way: fluctuations in economic activity cause fluctuations in innovation and fluctuations in innovation give rise to fluctuations in economic activity. However, these causal links may be different in economies at different level of technological development. Gomulka (2009) argues that there is aÂ strong duality of the world economy regarding the mechanisms of economic growth, which are totally different in the most developed countries from the rest of the world. The technology frontier countries absolutely dominate the creation of new technologies, with 95% share in internationally recognized patents. In the developing and catching up countries, the growth is driven by technology diffusion from the technology frontier area. This strong duality means that in these two groups of countries the sources of technological progress are completely different. Thus, one can distinguish between the technology frontier countries as innovation-dependent and catching up countries as diffusion-dependent.5 As crises may have different impact on innovations and diffusions, one can expect technology gap dynamics, and thus convergence and divergence processes, to be an outcome of interaction of these different factors working on both sides of technology gap. The aim of this paper is to study the impact of the economic (financial) crisis on the European Union economies, as they often differ essentially in the level of technological development. In this context, two interrelated questions can be posed: how technology gap influenced adjustment processes of particular European economies in the last economic downturn, and how the crisis affected the dynamics of technology gap in Europe. The point is to highlight the feedback relationships between technology gap and economic fluctuations. Following the supply model, which suits best the most advanced innovation-dependent countries, the crisis should speed up innovation activities at the technological frontier 5 Gomulka (2009) argues for the need to have two distinctly different theories of economic growth, one for the countries at the technology frontier, another one for all remaining countries.

Stanisław Kubielas

(in old Europe), and, according to the demand model, an adverse effect on diffusion in catching up countries (in new Europe) would take place. This process would increase the technology gap between these groups of countries, leading to divergence. But the overall outcome will depend on exogenous innovation potential of the technology frontier area and sensitivity of diffusion processes to demand fluctuations. However, it must be noted that the investigated period overlaps with the accession of catching up countries to the common EU market that might have boosted technology diffusion through larger market demand effect to new member states. If the supply effect of the crisis at the frontier proved weak, or negative according to Stiglitz, then the positive demand effect of the accession would prevail and we would face technology gap reduction and convergence. A number of research papers addressed similar issues, like convergence in Europe, covering both the periods before the EU enlargement and afterwards. Wagner and Hlouskova (2001), Matkowski and Próchniak (2004) analyze the convergence in Central and Eastern Europe (CEE) countries prior to the accession, while Rapacki and Próchniak (2009), Szeles and Marinescu (2010) investigate the process of real convergence of CEE countries after the accession. These studies find evidence of a process of real convergence and the speeding up of growth in the CEE countries that contributed to their convergence to the more advanced old EU members. From the perspective of our paper, a recent study by Dobrinsky and Havlik (2014) seems to be of special interest. They analyze the speed and patterns of economic convergence in the new EU member states of CEE during transition and the first years of EU membership, including the period of economic crisis. The authors explore various convergence measures proposed in the growth literature (sigma- and beta convergence) and employ various analytical approaches. They find that the once-off direct negative effect of the crisis on GDP growth in the new member states was considerably stronger than in the old Europe, which interrupted the growth pattern and the convergence process slowed down. The authors point to uneven economic convergence within the EU, not only between new member states and the rest of Europe, but also within each of these subgroups. Our study attempts to test empirically two competing hypotheses: (a) opposite supply and demand effects of the crisis on more and less technologically advanced countries that would lead to technology gap increases and divergence, (b) positive accession effect on catching up countries that, assuming secular technology stagnation at the frontier, would lead to technology gap reduction and convergence. We will do this in a few steps. First, we will attempt to test if there is a link between the volatility of GDP growth and the size of technology gap. If so, there must be some crucial differences in innovation mechanisms between leader and catching up countries, assuming that otherwise the size of technology gap would

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

not lead to differences of volatility rates between the two samples of countries. In particular, we will look at different impact of supply and demand factors in their innovation mechanisms on GDP growth volatility. Then, the effect of business fluctuations on the evolution of technology gap will be explored, a reverse causality to the one above, namely the causal link from fluctuations to technology gap, not from gap to fluctuations. Having done this we will inspect how the reduction of technology gap through changes on its both sides led to income convergence or divergence in particular sub-periods. The idea is to find out which factors on both sides of the gap contributed to this process, and how. Finally, we will decompose aggregate convergence trends into sectoral level by looking at convergence processes in trade comparative advantages in particular technology sectors, in order to find out where the main and most decisive structural shifts appeared.

1. DATA AND METHODOLOGY The research covers the period of 1995–2012 and member countries of the European Union divided into two groups labeled ‘old Union’ and ‘new Union’. The distinction is based on differences in technological advancement and date of accession to the EU. The group of old Union covers most technologically advanced countries, regarded as leaders, like Germany, United Kingdom, France, Italy, Belgium, the Netherlands, Denmark, Sweden, Finland and Austria. The group of new Union embraces catching up countries, which are divided into new accession countries of the Central and Eastern Europe – Poland, Czech Republic, Slovakia, Hungary, Slovenia, Lithuania, Latvia, Estonia, Romania and Bulgaria, and a group of catching up countries of previous accessions, Ireland, Spain, Portugal and Greece. The research is based on the following data sources: EUROSTAT database, GGDC DATABASE, WITS of World Bank and UNCTAD. In the first step we will describe the evolution of technology gap in the particular groups of EU countries. In order to do this, we adopted working definitions of technology gap related to R&D expenditures, patenting activity, productivity (GDP per capita) or the so-called income gap.6 Technology gap of each country will be measured in relation to a selected technology frontier, i.e. the most advanced country regarding the adopted measure of the gap. Indicators of technology gap will be then referred to GDP fluctuations over time to find out the degree of GDP volatility with respect to the size of technology gap. This analysis should determine the relation between the depth of the downturn in 2008–2009 and the size of technology gap in particular countries before the crisis. As a next step, a panel regression analysis will be applied to determine the most important factors for GDP growth in the investigated countries and period, 6 Income gap, calculated on the base of GDP per capita, is most frequently used in literature as a proxy measure of technology gap, or equivalently as a measure of distance to technology frontier.

Stanisław Kubielas

and in particular those concerning supply and demand factors, size of technology gap and absorption capabilities. The results are expected to help identify the features of innovation mechanisms in distinguished groups of countries, leaders and catching up countries. The identified mechanisms would provide guidelines to understanding the links between the technology gap and the crisis. The following part of research will be devoted to the analysis of convergence and divergence processes in the studied period in two approaches: convergence to average within the group, and convergence to the technology frontier. The results should highlight the impact of the crisis on the dynamics of technology gap. In another panel analysis, two distinct effects on the dynamics of technology gap will be explored and compared: accession effect and crisis effect. We would then obtain a view of relationship between gap dynamics, accession, crisis, and a natural path of gap evolution driven by supply factors (not disturbed by shocks). In the last section, we will analyze structural and relocation changes in the EU economies before and after the crisis, in particular comparing new and old Europe from the perspective of structural convergence. The analysis will be focused on export trends and changes in comparative advantages in trade using two-digit SITC aggregation. As a framework for empirical analysis we adopted an evolutionary model of technology gap developed by Verspagen (1992), but slightly modified it to meet our research goals. The model considers the case of two countries, one of which is technologically advanced North, and the other technologically backward South. The model is based on assumptions and definitions as follows: G = ln(Tn/Ts), definition of technology gap

(1)

Tn i Ts knowledge (technology) stock in North and South Growth of the knowledge stock results from exogenous factors (b) and from dynamic learning effects as in the Verdoorn-Kaldor law (learnng by doing), (mQ), and in the catching up South additionally from technology diffusion determined by the size of technology gap (G) and absorption capabilities of the South. Tts = bs + mQt s + aGe- G/d – equation for knowledge stock growth in South (2) Ttn = bn + mQt n

– equation for knowledge stock growth in North (3)

b m (Q = product) d

– exogenous rate of knowledge growth; – Verdoorn-Kaldor learning rate; – intrinsic learning (absorption) capability of South

Actual spillovers (diffusion) of technology from North to South are proportional to the size of the gap and absorption capabilities of the South. However, the capabilities to assimilate spillovers by the South are inversely related to the

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

size of the gap. This negative influence of the gap on absorption is moderated by the intrinsic absorption capability of the South, or aG – potential spillovers; aGe- G/d – actual spillovers; e–G/d – factor of absorption capabilities. Output growth is determined by the stock of knowledge (T) and exports (X). Qt i = aTti + fXt i i = n, s growth rate of output.

(4)

However, note that export growth is proportional to the technology gap in the North but inversely related to the gap in the South. It also depends on the growth rate of the volume of the world market (Z). T T Xt n = h ln f n p + Zt Xt s = h ln f s p + Zt rates of export growth. Ts Tn

(5)

Under the above assumptions we can derive an equation for the dynamics of technology gap over time as follows. Go = Ttn - Tts =

1 2fhm a GGe- G/d . ^ bn - bsh + 1 - am 1 - am 1 - am

(6)

Verspagen assumes that the Kaldor learning factor (learning demand externality) is identical in both countries, which means that there is the same innovation mechanism at work everywhere. When we relax this assumption, mn ! ms, then the equation (6) takes the form, b bs mn ms mn ms a t Go = > n Ge- G/d E (7) + HfZ + > HfhG - ; H+> 1 - amn 1 - ams 1 - amn 1 - ams 1 - amn 1 - ams 1 - ams (a)

(b)

(c)

(d)

The equation (7), in contrast to (6), has four terms. The first one (a) indicates the impact of exogenous technology supply differential in North and South, the second one (b) which does not exist in (6), shows the net effect of demand factors (Kaldor) on both sides of technology gap. The third term (c) refers to cumulativeness of technological accumulation expressed as a circular chain impact of output on technology, technology gap on exports, and exports on output. The last term (d) describes the Gerschenkron effect of catching up through spillovers. The specification of the Gerschenkron effect allows both for convergence and divergence in dependence to nonlinear relationship between the gap and the absorptive capabilities. In relation (a), the advanced country usually enjoys economic advantage, similarly as in relation (c), where cumulative effects of technology accumulation allow to retain and raise a large share in the world market. Hence, a reduction of technology gap is only possible through relation (b) and (d). Both a more demand dependent innovation mechanism in South, when (mn < ms), and technology spillovers from North to South will work towards closing up technology

Stanisław Kubielas

gap. The distinction of these four effects will facilitate interpretation of the results obtained in our empirical research.

2. TECHNOLOGY GAP AND VOLATILITY OF GDP GROWTH Technology gap is usually defined as a distance (difference) in technological advancement between a country under investigation and the most advanced country called a technology frontier. Technology frontier is then a point of reference (benchmark), against which the size of technology gap is measured. A productivity difference between these countries defined at the aggregate level in terms of GDP per capita is most frequently applied in the literature as the measure of technology gap. Also other measures are commonly used, like R&D expenditures, patent applications (expressed in numbers per head), output and exports of high-tech products. In our study, we apply the following indicators: (1) GDP per capita, in Euro (PPP), from EUROSTAT database (GDP p.c.) (2) GERD per capita: Gross Expenditures on Research and Development), in Euro (PPP) per capita in 2005 prices, from EUROSTAT database, (GERD p.c.) (3) Number of patent applications in European Patent Office, per inhabitant, from EUROSTAT database, (EPO p.c.). The measure of the gap is calculated as the ratio of the value of a given indicator for the technology frontier to its value for the country in question: GAP =

Y Yi

(8)

where Y denotes the indicator for technology frontier, Yi is the indicator for a country investigated. The value of GAP increases with the size of the gap. In some parts of the analysis, we express these variables in logarithms.7 Countries most advanced in a given area are selected as technology frontier (benchmark). Thus, the United States of America were chosen for GDP and GERD indicators, and Switzerland for patent indicator EPO as a country with the largest number of patent applications filed with the European Patent Office. First, we have to look at the evolution of technology gaps in the EU in the period of 1995–2012. Because of huge variation of the gaps in the whole sample we have divided it into three more homogenous groups: (1) Most advanced countries of the old EU (Old EU–1) – Germany, United Kingdom, France, Italy, Belgium, Netherlands, Denmark, Sweden, Finland and Austria, (2) Less advanced countries of the old EU (Old EU–2), still catching up – Ireland, Spain, Portugal and Greece, 7 For some regression equations, we use a simplified measure of the gap – the value of GDP per capita. Then the size of the gap is inversely related to the value of this variable. The higher the value of this variable the smaller the gap.

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

(3) Catching up countries of the new EU, called Central and Eastern Europe countries (CEE) – Poland, Czech Republic, Slovakia, Hungary, Slovenia, Lithuania, Latvia, Estonia, Romania and Bulgaria. As shown in Table 1, in the most developed group of countries (Old EU–1) gaps measured by GDP p.c. are relatively small and stay within the interval 1,15– 1,6, without a clear tendency to reduction. Slight reductions are seen in the sub-period before 2002 followed by increasing dispersion up to 2005, and especially during the crisis. In the second group (Old EU–2), a clear trend towards reduction of productivity gaps during almost entire period can be observed, except for the time of crisis. In this group, the gap dispersion is higher with gap values of 1,2 in Ireland, 2,1 in Portugal, and 2,2 in Greece. The highest values of the gap, and also the strongest tendency to its reduction, could be observed in the CEE countries during the whole period excluding temporary gap increases in Bulgaria and Romania in 1996–2000. In this group, the variation of the gap is much bigger than in the other two groups and ranges between 2 and 6,5 at the beginning, but is significantly reduced to between 1,8 and 3,2 at the end of the period. Gaps measured by GERD p.c. in the group OLD EU–1 are similar to those measured by GDP p.c. in the same group, between 1 and 2, except for Italy with the size of the gap 3,5. Similarly, GERD gaps are clearly stable in the whole period. Quite differently, the dispersion of GERD gaps was much wider in the group OLD EU–2 and ranged between 3 and 10 with a visible tendency to reduction. Similarly to GDP measure, the largest gaps were found in Greece and Portugal at the beginning, but the latter country succeeded to reduce the gap substantially to a level comparable with the other members of the group. The greatest variation of GERD gaps appeared in the CEE countries, ranging from 4 to 40 at the beginning, but with a strong tendency to convergence to the range between 2 and 20 at the end of the period. However, in some countries of the group, the gaps began to rise in the final period of the crisis. The most spectacular contrast between the groups could be seen in gaps measured by EPO patents. In the group of OLD EU–1, the gaps were rather stable in the whole period, and their dispersion was contained between the values 1,5 and 5,5. In the other two groups, we observe both much greater gap variation and a trend to gap reduction, in particular after the year 2004, when filing patent applications with EPO became more widely spread. In the group of OLD EU–2, the gaps were initially spread over the interval between 9 and 170 that was finally reduced to between 6 and 60, with still a large difference between Ireland and Spain on one side and Portugal and Greece on the other side. In the group of the CEE countries, the dispersion ranged initially between 20 and 720 and was finally reduced to between 10 and 440, and the strongest reduction took place in the years 2003–2004.

Stanisław Kubielas

As we can see, the distance to technology frontier is much differentiated in particular country groups; it is the smallest in OLD EU–1, larger in OLD EU–2, and the largest in the CEE countries. Also, it depends on the indicator applied to measure the gap. With GDP p.c., the dispersion of gaps between the groups is relatively small; with GERD p.c. it is much larger and with EPO p.c. it is gigantic. It can also be easily noted that larger gaps tend to decline at a faster pace. In the first group, they almost do not change and seem to have attained an equilibrium while innovation diffusion makes them decline in the other groups. Taking into account this variation in technology gaps, we may reasonably ask the question how the size of the gap influenced the sensitivity of a country to economic fluctuations. To answer this question we carried out regressions of standard deviations of annual GDP and TFP growth rates on the average technology gaps in the countries in the period 1995–2012. The average technology gaps were calculated according to the equation (8) and measured in terms of GDP p.c., GERD p.c. and EPO p.c., respectively In the regressions using GDP p.c. and GERD p.c. the sample was extended to include three additional countries: Norway, Switzerland and the USA. For gaps measured by EPO p.c., the USA was skipped because of incomparability of data.8 In order to capture indirectly the effect of the size of technology gap on the economic downturn in the crisis, we have run regressions of the difference of GDP growth rates (measured as geometric averages) in the prosperity years before the crisis (2005–2008) and in the crisis (2009–2012) on the technology gaps before the crisis in 2008. As above, we used three measures of technology gap – GDP p.c., GERD p.c. and EPO p.c.. Similar regressions were run with respect to TFP as dependent variable.9 The OLS method was applied for estimations. As shown in Table 2, the results indicate a positive correlation of GDP and TFP fluctuations with the size of technology gap in the whole period. Though coefficients of determination are not very high, the estimated coefficients of technology gap are statistically significant under all measures of the gap, and in both regressions for GDP and TFP as dependent variables. This means that the volatility of economy during changing business situation is enhanced by technology gaps. A slightly different result was obtained for GDP and TFP fluctuations in the very period of crisis 2009–2012. Here, the decreases of GDP growth rates are similarly positively correlated with the size of technology gap, which is not true in the case of TFP. It seems that the size of technology gap had no impact on changes of TFP during the crisis. An estimation of the regression of the difference between GDP and TFP growth rates in the crisis on the size of technology 8 In the USA, patent applications are filed with USPTO rather than EPO, in Europe the opposite is the case. 9 Total Factor Productivity Growth is estimated as Törnqvist Index. The data comes from The Conference Board Total Economy Database 2014. Groningen Growth and Development Centre GGDC.

1,34

0,09

1,22

1,53

1,93

0,29

1,59

2,19

3,95

1,17

2,15

5,24

1,79

0,64

1,05

3,44

6,78

Average

St. deviation

Minimum

Maksimum

Average

St. deviation

Minimum

Maksimum

Average

St. deviation

Minimum

Maksimum

Average

St. deviation

Minimum

Maksimum

Average

1995

6,71

3,51

1,09

0,65

1,80

6,51

2,10

1,37

4,00

2,21

1,53

0,32

1,92

1,56

1,23

0,10

1,35

1996

6,57

3,45

1,03

0,65

1,77

6,56

2,12

1,44

3,96

2,20

1,45

0,35

1,89

1,50

1,25

0,08

1,35

1997

6,36

3,48

1,08

0,65

1,78

6,24

2,10

1,39

3,89

2,23

1,37

0,39

1,86

1,46

1,25

0,07

1,35

1998

5,62

3,72

1,01

0,74

1,76

6,36

2,08

1,43

3,98

2,27

1,33

0,41

1,85

1,47

1,27

0,07

1,37

1999

5,78

3,70

1,07

0,73

1,78

6,32

2,08

1,38

3,89

2,05

1,26

0,36

1,75

1,44

1,24

0,08

1,34

2000

2002

2003

1,41

1,19

0,07

1,31

1,45

1,25

0,08

1,35

2,04

1,14

0,37

1,63

5,42

1,93

1,13

3,40

5,14

1,93

1,05

3,27

GDP p.c. CEEC

1,99

1,15

0,36

1,62

4,76

1,88

0,96

3,16

2,11

1,14

0,40

1,65

1,52

1,26

0,09

3,27

0,89

0,65

1,63

3,41

0,91

0,70

1,65

3,41

0,93

0,70

1,64

5,63

5,43

5,35

5,15

GERD p.c. Old EU-2

3,51

0,88

0,71

1,70

GERD p.c. Old EU-1

5,80

2,02

1,24

3,62

2,01

1,22

0,34

1,68

GDP p.c. Old EU-2

1,41

1,21

0,06

1,33

1,36

2004

GDP p.c. Old EU-1

2001

4,99

3,53

0,95

0,74

1,69

4,74

1,89

0,93

3,08

2,07

1,14

0,39

1,66

1,57

1,26

0,09

1,39

2005

4,66

3,58

0,92

0,73

1,69

4,19

1,82

0,80

2,85

2,02

1,10

0,39

1,59

1,53

1,22

0,10

1,35

2006

4,40

3,48

0,99

0,72

1,70

3,89

1,76

0,71

2,64

1,98

1,07

0,39

1,57

1,50

1,18

0,09

1,32

2007

4,27

3,59

0,97

0,77

1,71

3,46

1,66

0,56

2,45

1,93

1,15

0,33

1,54

1,45

1,13

0,10

1,28

2008

Table 1. Size and evolution of technology gap in the UE 1995â&#x20AC;&#x201C;2012

4,12

3,58

1,01

0,76

1,70

3,41

1,74

0,54

2,46

1,87

1,17

0,29

1,52

1,44

1,13

0,09

1,28

2009

4,14

3,53

0,99

0,75

1,68

3,41

1,79

0,52

2,44

1,88

1,17

0,31

1,57

1,47

1,16

0,10

1,28

2010

4,27

3,57

0,99

0,76

1,64

3,20

1,76

0,48

2,32

1,94

1,16

0,36

1,63

1,47

1,15

0,11

1,27

2011

4,42

3,63

1,02

0,79

1,65

3,23

1,81

0,47

2,31

2,02

1,18

0,40

1,70

1,52

1,17

0,12

1,30

2012 TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE 19

9,81 10,23

Maksimum

2,77

3,29 8,70

2,82

2,54 8,09

2,47

2,66

GERD p.c. CEEC

8,45

2,63

2,61 8,00

2,28

2,63 7,55

2,25

2,49 7,63

2,27

2,35 7,48

2,25

2,27 7,97

2,18

2,55 7,82

1,99

2,55 7,82

2,02

2,53

3,48

4,13

4,16

4,00

3,90

3,91

3,52

3,37

9,78 11,86 12,12 11,69 10,36 3,84

9,87 3,35

8,85 3,26

8,31 2,97

7,68 3,11

6,84 2,73

6,11 2,62

7,22

2,30

6,63

1,95

6,32

8,89

8,02

2,02

2,60

1,77

6,98

8,62

8,28

1,95

2,71

5,25

5,48

1,30

1,27

5,73

1,41

1,33 5,34

1,27

1,24

2,51

5,41

1,37

1,28

2,59

4,96

1,39

1,17 4,98

1,42

1,18

2,53

EPO p.c. Old EU-2

5,57

1,44

1,35

2,52

EPO p.c. Old EU-1 2,71

5,25

1,49

1,28

2,66

5,15

1,49

1,28

2,71

5,01

1,48

1,27

2,64

5,24

1,43

1,35

2,70

5,16

1,37

1,35

2,63

5,47

1,41

2,64

5,65

1,39

1,46

2,65

5,82

1,36

1,51

2,64

5,33

1,43

1,29

2,62

8,79

8,43

6,66

5,57

6,90

5,95

6,39

6,58

6,08

6,40

6,21

5,82

5,52

5,27

4,93

4,63

6,10

265,75 438,20 308,54 456,15 297,40 293,83 225,37 192,70 115,81 117,22 106,13 105,30 98,56 74,53 89,21 89,03 86,95 120,51

EPO p.c. CEEC

171,29 138,50 133,45 126,91 97,92 92,49 96,67 92,04 59,56 74,14 43,22 45,52 46,27 49,62 47,74 48,65 52,29 60,28

8,63

Source: Own calculation based on EUROSTAT database.

7,37

7,94

8,64

7,29

5,86

6,62

6,12

5,75

9,34

726,7 2227,6 981,5 1776,7 1031,1 1411,3 849,0 708,0 509,0 389,4 327,1 457,6 284,3 261,9 287,1 253,5 243,9 444,2

Maksimum

8,71 10,37

19,88 29,02 30,55 17,17 22,10 14,96 15,24

Minimum

St. deviation 246,73 663,87 338,87 633,04 313,88 416,01 252,91 225,88 144,89 109,71 92,80 132,88 103,50 80,75 95,25 96,84 94,59 132,26

Average

Maksimum

Minimum

74,13 58,70 56,45 53,76 43,74 41,52 41,37 38,99 25,31 35,68 17,73 19,88 19,01 20,71 22,15 23,05 25,18 27,44

5,50

Maksimum

1,30

1,21

2,69

73,78 62,22 56,23 53,92 48,82 48,02 45,01 41,80 32,84 41,03 24,99 27,05 25,75 26,49 27,65 27,94 29,25 34,12

1,39

Minimum

2,62

St. deviation

1,22

St. deviation

2,60

Average

2,69

39,18 32,41 33,57 31,83 37,95 42,54 37,99 35,25 32,89 30,28 28,27 24,48 23,06 21,59 22,56 23,12 20,76 24,40

Average

Maksimum

Minimum

8,92 10,02

11,49

8,67

2,85

2,56

17,18 15,66 16,26 16,65 18,28 18,11 17,02 15,63 15,09 13,70 12,68 11,49 11,00 10,38 11,28 10,02

7,66

2,79

2,26

St. deviation

9,82 10,25

2,79

3,20

Average

2,87

3,12

Minimum

3,36

3,23

St. deviation

cont.

20 StanisĹ&#x201A;aw Kubielas

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

Table 2. GDP and TFP growth rate fluctuations and technology gap in the UE Dependent variable

Explanatory variable -gap GDP p.c. Av. GDP p.c. (US/x)

S.D.(GDP) 1995–2012

GERD p.c. Av. GERD p.c. (US/x) EPO p.c. Av. EPO p.c. (Swiss/x) GDP p.c. Av. GDP p.c. (US/x)

S.D.(TFP) 1995–2012

GERD p.c. Av. GERD p.c. (US/x) EPO p.c. Av.

GDP growth rate fall in 2009–2012 as against 2005–2008

TFP growth rate fall in 2009–2012 as against 2005–2008 GDP–TFP growth rate fall in 2009–2012 as against 2005–2008

Coefficient –0,12287 1,014074 –0,00237 0,052288 –0,00758 0,006551 –0,11447 1,050489 –0,00176 0,050675 –0,00582

P value Obs.

R2 Adj.

F-test

–4,2071***

0,000

0,391

17,69

4,2130***

0,000

0,391

17,75

–3,4648***

0,002

0,297

12,00

3,0087***

0,006

0,236

9,05

–2,9389***

0,007

0,234

8,64

2,2601**

0,033

0,141

5,11

–5,2380***

0,000

0,504

27,44

6,7833***

0,000

0,634

48,01

–3,2216***

0,003

0,265

10,38

5,3524***

0,000

0,515

28,65

0,012

0,203

7,36

t-Stat

–2,712***

EPO p.c. (Swiss/x)

0,009461

5,4202***

0,000

0,550

29,38

GDP p.c. (US/x) 2008

2,19833867

3,3908***

0,003

0,314

11,50

GERD p.c. (US/x) 2008

0,1484238

3,1268***

0,005

0,276

9,78

EPO p.c. (Swiss/x) 2008

0,0218009

2,9299***

0,008

0,248

8,58

GDP p.c. (US/x) 2008

0,164018

0,3000

0,766

0,041

0,09

GERD p.c. (US/x) 2008

0,013516

0,3469

0,732

0,039

0,12

EPO p.c. (Swiss/x) 2008

0,008014

1,3916

0,178

0,039

1,94

GDP p.c. (US/x) 2008

2,03432

2,8622***

0,009

0,238

8,19

Significance: * 10%; ** 5% to 1%; *** below 1%. Av.= average, US/x = relative to US, In each row we report parameters of a simple regression model estimated separately. Swiss/x= relative to Switzerland. Source: Own calculations based on EUROSTAT and GGDC DATABASE.

Stanisław Kubielas

gap shows that all the impact of the gap was mostly concentrated on GDP and not on TFP changes. Thus, during the crisis we witnessed mainly a demand effect of the gap as changes in TFP are usually regarded as linked to supply or exogenous factors (exogenous changes in technology). The latter seem to be more stable even in economic slump.

3. THE STRUCTURE OF INNOVATION MECHANISM AND GDP DYNAMICS Having seen different depth of economic fluctuations among countries at various levels of technological development, it seems interesting to explore the impact of supply and demand factors of innovation mechanism on changes of GDP growth rates. We can expect that differences of innovation mechanism on the opposite sides of the technology gap might determine different paths of its evolution. To test this, we applied a model developed by Fagerberg (1987), which explains growth rates by supply factors like own technology activities (patenting), technology gap (distance to frontier), absorption capacity (investment share in GDP) on one side, and by demand factors like growth of world trade on the other side. In our study, the model is extended to include two other supply factors, R&D and TFP, the latter one to reflect the impact of exogenous supply factors. The approach is compatible with the Verspagen model, where technology gap dynamics is also dependent on exogenous supply of technology in leader and catching up country, and on demand factor as expressed by Kaldor effect. The period under investigation was divided into four sub-periods differing in the level of business activity: 1. 1996–2000, before the crisis in 2001. 2. 2001–2004, pre-accession sub-period. 3. 2005–2008, post-accession sub-period. 4. 2009–2012, recession sub-period after 2008. The research involved a panel regression analysis for the following groups of countries: Full panel (all sample), old Union (OLD EU), new Union (NEW EU: CEEC plus Greece, Spain, Portugal, Ireland), and Central and Eastern European countries (CEEC). The division ensues from significant differences of innovation mechanisms expected to work in those samples, which should be analytically compared.10 Full empirical model is as follows: GDP = f(TFP, EPO, GERD, GDPpc, GFCF/GDP, WTO)

(9)

where (calculated for a given period) GDP average annual GDP growth rate measured as geometric average, TFP average annual TFP growth rate measured as geometric average, 10

EU–2.

Here, differently from the former study we merged in one panel CEEC and former OLD

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

EPO

average annual growth rate of patent applications filed with the European Patent Office (EPO) measured as geometric average, GERD average annual growth rate of gross expenditures on R&D (GERD), in Euro (PPP) and 2005 prices measured as geometric average, GDPpc average level of GDP per capita, in Euro (PPP) measured as arithmetic average; this variable can be treated as a proxy measure of distance to the frontier, GFCF/GDP average gross fixed investment as percentage of GDP in constant prices measured as arithmetic average, WTO average annual growth rate of world exports in constant prices (according to WTO) measured as geometric average. The equation (9) was estimated using a panel regression analysis, applying fixed-effects or random-effects models (according to Hausman test) as indicated in the Tables 3abcd by FE and RE, respectively. For each group of countries, six versions of equation (9) were estimated using various sets of independent variables. The research results allow to approximate the impact of specific factors of innovation mechanism in particular groups of countries on GDP growth. First, in equations (1) to (4) for the full panel (Table 3a) we estimated coefficients for supply factors, and omitted demand factor, which was included in equations (5) and (6).11 In equation (1), the variable TFP is significant and has the strongest influence on growth ahead of GFCF/GDP. EPO and GERD are also significant but, surprisingly, the technology gap variable (GDPpc) appears to be statistically insignificant in the whole panel. This result is still enhanced in estimation of the equation for the old Union (OLD EU), Table 3b, when TFP is not only significant but the coefficient assumes a value above one. This indicates a strong impact of exogenous supply factors in countries close to the technology frontier, where the technology gap itself is of minor importance. If we omit TFP in equations (2), (3), (4), then technology gap gains importance in the whole panel but again not in countries close to the technology frontier (OLD EU).12 Then also the variables EPO and GERD remain significant in the whole panel but in the old Union only GERD does. When we include the variable WTO in the complete equation (5) for the whole panel the technology gap again loses importance while the other variables remain significant with a dominant influence of TFP above the demand variable WTO.13 A similar picture emerges from the estimation of complete equation for the old Union, but here EPO and GERD lose importance and the demand factor impact WTO is enhanced. 11 It can be discussed whether GFCF/GDP is a pure supply factor as it is a component of aggregate demand but from the point of view of absorption process it is a factor in the implementation of new technologies supplied. 12 It seems that in the whole panel there is a trade-off between TFP and technology gap as supply factors with varying importance for countries of different level of technological development. 13 Now there seems to be a trade-off between technology gap and demand factor WTO.

Stanisław Kubielas

Table 3a. Innovation mechanism and GDP dynamics – Full panel* Dependent variable 1

Average GDP growth rate Countries – Period

Full panel 1996–2012

Explanatory variables tfp

.9860563 (8.76)

.928246 (8.22)

epo

.0420805 (2.33)

.0715855 (2.78)

gerd

.0898342 (2.91)

.1023754 (2.28)

gdp pc

–.0673709 –.2294515 –.2017341 –.3227512 .0025199 –.0770237 (–1.41) (–3.58) (–3.12) (–5.65) (0.04) (–0.97)

gfcf/gdp

.3860432 (7.67)

.3689124 (5.05)

.0896584 (3.55) .1407674 (3.15)

.4008852 (5.42)

.4244686 (5.76)

wto

.0400946 (2.28)

.0644517 (2.63)

.0786668 (2.57)

.0795234 (1.84)

.3317667 (6.01)

.2666348 (3.46)

.2304165 (2.14)

.4423785 (2.99)

No. of observations

Adjusted R2

0.6300

0.3922

0.3871

0.3191

0.6985

0.5614

Hausman test

179.42 0.0000

31.25 0.0000

26.32 0.0000

50.80 0.0000

33.55 0.0000

7.50 0.1862

FE Test F (p – value)

63.33 0.0000

28.38 0.0000

34.03 0.0000

32.13 0.0000

56.35 0.0000

27.16 0.0000

* Notice: In the Tables 3abcd and the following RE indicates that random-effects and FE that fixed-effects models were estimated. Source: Own calculations based on EUROSTAT database, GGDC DATABASE and WTO.

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

Table 3b. Innovation mechanism and GDP dynamics – old EU Dependent variable 1

Average GDP growth rate Countries – Period

OLD EU 1996–2012

Explanatory variables tfp

1.137031 (6.58)

.7408406 (4.86)

epo

.079759 (2.05)

.0039871 (0.07)

gerd

.0688792 (1.38)

.2313303 (3.28)

.0477883 (1.61)

.0121621 (0.32)

.0316055 (0.79)

.0990118 (1.96)

gdp pc

.0350306 –.1437434 –.1767767 –.1484353 .0462839 (0.57) (–1.62) (–1.72) (–2.83) (1.05)

.011598 (0.21)

gfcf/gdp

.273899 (2.96)

.3132774 (2.09)

.0452951 (0.66) .2323047 (3.44)

.3510807 (2.01)

.3162881 (2.26)

wto No. of observations

.031528 (0.45)

–.0576693 (–0.67)

.3581649 (4.67)

.5637702 (6.50)

Adjusted R2

0.6504

0.3797

0.2695

0.3781

0.8328

0.7459

Hausman test

12.42 0.0295

11.78 0.0191

8.13 0.0434

54.73 0.0000

3.37 0.7612

3.49 0.6245

FE Test F (p – value)

36.30 0.0000

13.17 0.0000

10.24 0.0001

18.23 0.0000

Source: Own calculations based on EUROSTAT database, GGDC DATABASE and WTO.

Stanisław Kubielas

Table 3c. Innovation mechanism and GDP dynamics – NEW EU Dependent variable 1

Average GDP growth rate Countries – Period

NEW EU 1996–2012

Explanatory variables tfp

.943927 (6.01)

.9125913 (5.84)

epo

.0396733 (1.67)

.0712077 (2.21)

gerd

.1015212 (2.33)

.1136409 (1.88)

gdp pc

–.1187584 –.3214949 –.2591489 –.4280704 –.0329223 –.0233128 (–1.50) (–3.23) (–2.67) (–4.69) (–0.33) (–0.43)

gfcf/gdp

.3904759 (5.90)

.3713147 (4.05)

.0914191 (2.92) .1581104 (2.65)

.4068498 (4.39)

.4243444 (4.57)

wto

.0355512 (1.50)

.0738411 (2.51)

.0942918 (2.18)

.0906353 (1.67)

.3322118 (4.32)

.1475053 (1.84)

.2685281 (1.43)

.1863072 (3.70)

No. of observations

Adjusted R2

0.6198

0.3915

0.3951

0.2990

0.6826

0.5968

Hausman test

81.19 0.0000

20.91 0.0003

16.61 0.0009

53.65 0.0000

20.22 0.0025

4.08 0.5379

FE Test F (p – value)

3.73 0.0008

2.08 0.0397

1.83 0.0719

2.67 0.0090

2.42 0.0183

Source: Own calculations based on EUROSTAT database, GGDC DATABASE and WTO.

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

Table 3d. Innovation mechanism and GDP dynamics – CEEC Dependent variable 1

Average GDP growth rate Countries – Period

CEEC 1996–2012

Explanatory variables tfp

.9499524 (4.86)

.8977141 (4.88)

epo

.0476848 (1.77)

.0844624 (2.73)

gerd

.1198335 (2.09)

.1256258 (1.91)

gdp pc

–.0763973 –.2265182 –.170822 –.3026477 .1113151 –.0979969 (–0.69) (–2.59) (–2.00) (–3.37) (0.83) (–1.05)

gfcf/gdp

.3834679 (4.51)

.2584202 (2.86)

.0987297 (3.17) .1691316 (2.44)

.2890453 (3.14)

.31928 (3.36)

Wto

.0433098 (1.71)

.0655773 (2.23)

.1130475 (2.11)

.1450811 (2.37)

.2898784 (3.21)

.1599046 (1.76)

.4900705 (2.17)

.6210663 (2.69)

No. of observations

Adjusted R2

0.6191

0.5342

0.4858

0.4350

0.6347

0.6158

Hausman test

25.59 0.0001

2.60 0.6263

1.86 0.6009

4.41 0.220

15.76 0.0151

1.08 0.9558

FE Test F (p – value)

2.18 0.0600

2.15 0.0653

Source: Own calculations based on EUROSTAT database, GGDC DATABASE and WTO.

Stanisław Kubielas

Comparing estimation results of equation (1) for the old Union to those of the new Union (Table 3c) we note that though TFP impact is positive and statistically significant in both cases the strength of the influence is much lower in the new Union. In the new Union, also the variable EPO is less significant, but GERD and GFCF/GDP become more important and have more powerful impact. This confirms the hypothesis that in diffusion economies the factors enhancing absorption like R&D and investments are more important than indigenous innovations. As in the countries of the old Union in the equation (1) including TFP, for the new Union the technology gap (GDP p.c.) is insignificant, but gains importance in equations (2) to (4) when TFP is omitted, contrary to the case of the old Union. What is interesting, in the new Union without the variable TFP the variable EPO becomes significant, contrary to that in the old Union. In the estimation of complete equation (5) for new EU, including the demand variable WTO, technology gap and EPO lose significance while GERD still remains significant. In this regression, however, the demand variable appears insignificant and only when TFP is omitted in equation (6) regains statistical significance just like the variable EPO. It can be ascertained that in diffusion countries we see a clear influence of absorption factors on growth both on supply and demand side (GERD, GFCF/GDP, WTO). What is also noteworthy, both in old and new Union, technology gap becomes insignificant after inclusion of the demand factor. The estimation results for the CEE countries (Table 3d) are basically similar to those obtained for the group of the new Union, with one noticeable difference. In the complete equation (5), with both TFP and WTO variables, the WTO variable appears significant unlike in the new Union and with a stronger impact. This confirms a greater role of demand factor in diffusion economies more distant from the technology frontier.

4. CRISIS, ECONOMIC FLUCTUATIONS AND TECHNOLOGY GAP The next step in our research consists in investigating the effect of business fluctuations on the evolution of technology gap. Now the point is to explore a reverse causality to the one studied in section 3, namely the causal link from fluctuations to technology gap, not from the gap to fluctuations. To this purpose, a panel regression analysis was carried out for the variables calculated in section 4 for the four sub-periods, GDP (growth rates), GDP p.c., and WTO, which were used as independent variables this time. Dependent variables of the regression are differences between technology gaps at the beginning and the end of respective sub-periods.14 14 In the case of gap reduction, the variable will take on negative sign and it will be positive in the case of gap growth.

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

The first independent variable (GDP) is the most important as it shows the effect of GDP growth on the evolution of technology gap. GDP p.c. isolates the pure effect of the size of technology gap, and WTO stands for demand Kaldor effect. We expect negative sign for GDP; the higher the GDP growth the larger the technology gap reduction (the difference will take more negative values). Also, the size of the gap should have positive influence on gap reduction; but because we used here a simplified measure of the gap (GDP p.c., and not relative to the frontier) we expect positive coefficient as the lower the value of this variable (the larger gap) the greater the gap reduction (more negative value of the dependent variable).15 The last independent variable WTO may take on different signs depending on the force and direction of Kaldor effect in technology frontier and catching up countries. In the study, we applied the division into four groups of countries: Full panel, OLD EU, NEW EU, CEEC. As shown in Table 4, in all the equations for all panel groups we obtained the expected sign of the influence of GDP growth on technology gap reduction and statistically significant results. Higher GDP growth rates mean a faster rate of gap reduction. Gaps diminish in boom and rise or diminish less strongly in slump. In the estimation of the full equation, the importance of other independent variables is varying among groups of countries. The variable of technology gap GDP p.c. is in all groups significant and has expected positive sign in full panel, NEW EU and CEEC; the strongest impact in the latter case. Only in OLD EU group technology gap has negative sign and relatively weak effect on the explained variable. This might mean that a smaller technology gap in that group facilitates gap reduction since economies close to the technology frontier possess higher absorption capabilities to overcome the distance to the frontier. The most interesting result was obtained for the variable WTO. In all groups estimated coefficient appeared to be positive and statistically significant, except for the case of OLD EU, where though positive it was found insignificant and low. This would suggest that demand effects (cumulative Kaldor effect) make the reduction of the gap for countries more distant from the frontier more difficult and improve the position of advanced countries. This is all the more striking as we found that innovation-diffusion mechanism in catching up countries is more demand oriented. However, we can explain this paradox by some conclusions drawn from the Verspagen model. While a pure Kaldor effect (term b in equation 7) eases technology diffusion in diffusion countries during world demand expansion, the cumulated demand effect (term c in equation 7), resulting from competitive advantage of leaders based on accumulated technologies, makes the catching up in boom for less developed countries more difficult. The four sub-periods differ in the level of economic activity. The first one (1996–2000) was characterized by progressing slowdown that ended up in a breakdown of 1999–2000. The second (2001–2004) and third (2005–2008) periods were times of a growing boom while the fourth period is called a crisis. 15

A higher value of GDP p.c. means a smaller gap and a smaller gap reduction expected.

16,62

Hausman

F Test p value

6,75

0.4680

18.31 0.000

11.99

0.5570

Source: Own calculations based on EUROSTAT and WTO.

Notice: t statistics in parentheses

0.6900

Adj.. R2

.013469 (1.48)

.1200262 (7.47)

WTO

No. of obs.

–.015927 (–5.58)

.0122733 (3.64)

GDP p.c.

–.062722 (–5.01)

–.100713 (–9.04)

–.1409299 (–12.14)

GDP

0.19

0.2165

–.021408 (–3.24)

OLD EU

Full Panel

7.33

0.7018

.1614636 (6.08)

.0203319 (3.26)

–.154889 (–10.19)

0.85

0.4693

–.10412 (–6.91)

NEW EU

Dependent variable change of technology gap in sub-periods

Independent variables

Table 4. Factors influencing the reduction of technology gap

3.27

0.7623

.1945754 (6.02)

.0282105 (2.48)

–.187677 (–10.51)

CEEC

0.08

0.5223

–.127347 (–6.45)

30 Stanisław Kubielas

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

Table 5. Changes in technology gap in particular sub-periods 1996_00

2001_04

2005_08

2009_12

Absolute change of gap Full panel

–0,05

–0,31

–0,35

–0,02

OLD EU

0,00

0,01

–0,08

0,01

NEW EU

–0,10

–0,55

–0,54

–0,05

CEEC

–0,06

–0,73

–0,71

–0,13

Gap change relative to the beginning of the sub–period Full panel

–0,02

–0,13

–0,16

–0,01

OLD EU

0,00

0,01

–0,06

0,01

NEW EU

–0,03

–0,17

–0,20

–0,02

CEEC

–0,02

–0,19

–0,23

–0,05

Notice: Gap calculated according to the formula GDP p.c. US/x. The upper panel shows an absolute change of the gap over the sub-period while the lower panel a gap change relative to the gap level at the beginning of the sub-period. Source: Own calculations based on EUROSTAT database.

Table 5 shows changes of technology gaps in these particular periods and groups of countries. We can hardly see any changes in the group of OLD EU, only a small reduction in the years 2005–2008. The greatest reduction of the gap occurred in the CEEC group in the period before the accession or just after the accession. Similar but slightly weaker effect was seen in the NEW EU. During the crisis (2009–2012) technology gap reduction slows down in these two groups and the gap increases in the OLD EU. This confirms the results obtained above that economic slowdown and crisis impede technology diffusion and gap reduction. It is noteworthy that the strongest gap change took place in the CEEC after the accession. We then tried to check the importance of the CEEC accession in that process by comparing gap changes in two periods, before and after accession, for the full panel and introducing a binary variable for the CEEC. Regression functions were estimated for all the three measures of technology gap. As expected, gap changes appeared to be negatively correlated with the size of the gap, and the results were statistically significant for all measures of the gap (Table 6). Surprisingly, the coefficient of binary variable proved to be positive, which means that the accession alone did not contribute to increasing of the rate of technology gap reduction in accession countries compared to the rest of the

202,86 0,000

Test F ( p value)

54.08 0.0000

0.8219

Source: Own calculations based on EUROSTAT database.

0,9461

Adj. R2

.026486 0.04

.1641783 2.00**

DUM

No. of obs.

–.2842056 –7.48***

–.483489 –13.47***

Initial gap

2 Accession effect Gap change in GERD

Accession effect Gap change in GDP p.c

Independent variables

16.79 0.0000

0.5786

22.30831 1.30

–.4540528 –5.54***

Accession effect Gap change in EPO

110.59 0.0000

0.8234

.2163984 4.21***

–.3583601 –13.12***

Crisis effect Gap change in GDP p.c

Dependent variables 5

37.05 0.0000

0.6053

.2483235 0.54

–.251897 –8.47***

Crisis effect Gap change in GERD.

Table 6. Accession and crisis effect on technology gap reduction

4.67 0.0144

0.134

24.10589 1.91*

–.159733 –2.25**

Crisis effect Gap change in EPO

32 Stanisław Kubielas

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

panel. The result was statistically significant only with GDP p.c. measure of the gap. Actually if we compare rates of gap reduction relative to the beginning of the period then the relative reduction increase in the period after accession was higher in the full panel – 23% (16/13), than in the CEEC – 21% (23/19). The accession effect most probably worked in both directions; also, the old EU gained from the EU enlargement and the accession of new countries. Leader countries reaped again benefit from a cumulated Kaldor effect. A similar method was used to assess the crisis effect on technology gap (Table 6). The analysis was based on a comparison of gap reductions in the period of crisis 2009–2012 and before the crisis 2005–2008 relative to the beginning of each period for the full panel while introducing the binary variable for the period of crisis. Here, the initial gap also affected gap reductions by all measures of the gap and in all periods, with statistically significant results. In this case, instead, as expected, the estimated coefficient of binary variable appeared to be positive, suggesting a weakening of gap reduction during the crisis. However, this result was only significant with GDP measure of the gap.

5. TECHNOLOGY GAP AND CONVERGENCE As noted earlier, reductions of technology gaps between leaders and catching up countries should lead to convergence in terms of GDP p.c. in the whole sample of countries. This process is analyzed in two approaches: as a convergence to a sample average and as a convergence to the technological frontier (leader). In both cases a simple regression model proposed by Verspagen (1994) is applied. In the first case we analyzed the difference of logarithm of GDP p.c. of a country and that of the sample average as follows, Wit = ln

Qit Q * - ln f t p Pit Pt

(10)

where Q denotes GDP, P is population, subscripts i and t denote a country and time, respectively, and superscript * denotes a sample average. In the second case, we analyzed the difference of logarithm of GDP p.c. of a country and that of the value of this indicator for the technology frontier (USA) denoted by superscript ** as follows, Wit = ln

Qit Q ** - ln f t p . Pit Pt

(11)

Wit indicates technology gaps and changes according to the following process: Wit + 1 = WWit .

(12)

Stanisław Kubielas

If W > 1, per capita income diverge. If W < 1, convergence takes place. Using these definitions, W is estimated for different periods by regression function, and additionally the interval W ! 2v is calculated for each period, where v denotes the standard error of the estimated W. The deviations of W ! 2v from the level 1 indicate the significance of convergence or divergence in a given year. Figure 1 presents the estimated values of W using the procedure of regression on the sample average. No clear tendency towards convergence can be seen in the first period 1996–2000, and a divergence is rather observed in the slowdown of 1999–2000. A definitely strong convergence trend took place in the following two periods, 2001–2004 and 2005–2008. It appeared before the accession and weakened a bit just after the accession (2004–2005) to revive in the last years before the crisis. In the last period of crisis, we see a clear slowdown of convergence.16 Figure 2 presents the results of the regression on the technology frontier. It appears that the estimated parameters are almost identical as in the regression on the sample average. Since the diffusion within the group seems to be equally strong as catching up with the leader, we did not yet approach a new radical innovation wave, a structural break leading to a flight of the technology frontier. Let’s try to sum up the findings of the preceding sections and relate them to the observed convergence trends. We found a positive correlation of GDP and TFP fluctuations with the technology gap, which means that less advanced countries are more exposed to dropping GDP growth rates during crisis. This involves a fall in the technology gap reduction in line with their demand oriented diffusion mechanism. At the same time, innovation mechanism in advanced countries relies more on supply factors like TFP, which is not greatly susceptible to crisis breakdowns and makes those countries advantaged due to exogenous factors in such periods. Since an exogenous supply factor (TFP) dominates over a demand factor (WTO) in the innovation mechanism of the old Union and vice versa in the CEEC, the technology gap reduction was positively influenced by GDP growth and the size of the gap, but negatively by the demand factor (WTO), which benefited the advanced countries. Since the technology gap dynamics driven by the interaction of different innovation mechanisms in various groups of countries determines convergence processes, it seems that advanced countries are advantaged in crisis due to exogenous factors and the cumulated Kaldor effect. This impedes the convergence trend in crisis and explains our results obtained in this section. As the gap reduction concerned only the groups of NEW EU and CEEC, the convergence was basically determined by what happened in those countries. The countries of the old Union did not show any clear reductions of the gap.

16 A slowdown of convergence in the EU during the last crisis is also evidenced in Innovation Union Scoreboard 2013 (p.11).

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

In terms of a modified Verspagen model of technology gap, exogenous supply factors and cumulated Kaldor effect impeded convergence that was, however, speeded up by a pure Kaldor effect and Gerschenkron effect. Figure 1. GDP convergence and divergence to the technology frontier 1,04 1,02 1,00 0,98 0,96 0,94 0,92 0,90

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Regression (t/t – 1)

Plus2St.Er

Minus2St.Er

Figure 2. GDP convergence and divergence to the sample average 1,04 1,02 1,00 0,98 0,96 0,94 0,92 0,90

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Regression (t/t – 1)

Plus2St.Er

Minus2St.Er

Stanisław Kubielas

6. STRUCTURAL EFFECTS Changes in technology gap and convergence were accompanied by a structural transformation of the economies, which contributed to these trends. We assume that these structural effects can be adequately explored in the analysis of changes in comparative advantages and export patterns of countries. According to the Ricardian theory of technology gap, changes in output structure caused by variations in productivity lead to changes in comparative advantages in international trade and consequently to varying trade patterns.17 As a tool for the analysis we apply indices of Revealed Comparative Advantage (RCA) proposed by Balassa (1965), defined as a ratio of the share of a given sector in the total exports of a country to the share of this sector in total world exports: RCAij =

Xij // Xij i

XiW // XiW

(13)

where X denotes exports, i and j denote sector and country, respectively, and W stands for world. Standard Balassa indices assume asymmetric positive values that makes inter-country comparisons difficult. To avoid this problem, the indices are transformed into symmetric measures through the following procedure (RCA – 1)/ (RCA + 1). Such an index assumes values between –1 and +1. Total world exports are adopted as a benchmark. Based on a technology taxonomy of industrial branches proposed by Pavitt (1984) six sectors are singled out18: science-based sector (P1), specialised suppliers sector (P2), supplier dominated sector (P3), technology scale-intensive sector (P4), and resource scale-intensive sector (P5) that is additionally divided into mineral resource scale-intensive sub-sector (P5a) and agricultural resource scale-intensive sub-sector (P5b). A special feature of this taxonomy is that it is based on sourcing of innovations, which enables tracing the paths of intersectoral innovation diffusion. And thus, innovation sourcing is located: in R&D in the science-intensive sector; in meeting the sophisticated requirements of capital goods users in the specialized suppliers sector; in assimilation of innovations produced in other sectors in the supply dominated sector; in building up complex production systems in order to manage a large scale of production in the scale-intensive sectors.19 The sectors can be ordered depending on their technological intensity with the highest rank of the science-based sector 1P, followed by 2P, 4P, then 5P(b) and 5P(a), and the least technologically advanced sector 3P. 17 See Beelen, Verspagen (1994), and for the Ricardian technology gap: Cimoli, Soete (1992), Kubielas (2009). 18 The original four-sector taxonomy by Pavitt is modified by splitting the scale intensive sector into three sectors as in Kubielas (2009). 19 See the table for industries of the Pavitt’s technology sectors in the Appendix.

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

The research is carried out on the WITS database (World Integrated Trade Solutions) of World Bank and UNCTAD. The Balassa indices are computed for each sector and country using trade data at the two digit level of the SITC rev.3 classification. Then individual RCA indices are aggregated into unweighted sector averages for two groups of countries: CEEC and OLD–1. These two groups are selected because they differ mostly in respect of technology gaps. The evolution of RCA indices for particular sectors and selected groups of countries shows clearly sectoral structural changes that enhanced technology gap reduction and convergence in these groups of countries. Figures 3a to 3f present the results obtained. It is striking that in the old Union the RCA indices in the first four sectors (science-based, specialised suppliers, supplier dominated, technology scale-intensive) almost do not change and fluctuate around zero. The old Union appears to be neutral against the world economy regarding comparative advantages in these four sectors. Significant changes occur, however, in the same four sectors in the CEEC group. Here we can see a clear convergence and catching up with the old EU by rising RCA’s in 1P, 2P, 4P, and a convergence by declining RCA in 3P. Though the CEEC indicate a negative RCA index in the science-based sector over the whole period, nevertheless the index rises distinctly, especially after the accession, from an initial level of –0,50 to close to zero. A similar trend can be seen in the specialized suppliers sector where the index, still negative but higher than in the science-based sector, grows monotonically up to the crisis when it begins to decline slightly. The most striking is the evolution of comparative advantage of the CEEC in the technology scale intensive sector, where an initially negative index value starts to grow later than in the two preceding sectors (around 2000) but gains momentum after the accession to reach a positive level higher than in the old Union after 2006. This might be an effect of relocation to the CEEC of industries belonging to that sector (in particular automobile industry). Finally, in the most traditional sector (3P), the convergence goes in the opposite direction from a higher level by declining RCA until the crisis when the index stabilizes at still a high value. In this technologically least advanced sector the CEEC group retains the advantage over the old Union during the whole period. In the mineral resource scale-intensive sector, we note a stable and negative RCA index, with a slight downward trend in the old Union while in the CEEC a fast decline of the index is observed until the accession, followed by a small increase and a stabilization at a negative level, even below that in the old Union. The sector, which enjoyed traditionally a high comparative advantage in the CEEC before the transformation, has lost it after the transformation. A different picture emerges in the agricultural resource scale-intensive sector. This is the sole sector in which the old Union indicates a continued increase of comparative advantage from initially negative values to positive values of RCA

Stanisław Kubielas

after the year 2000.20 The CEEC, instead, having enjoyed a comparative advantage in the sector before the transformation, are quickly losing it after the transformation and only after the accession the negative trend is reversed and a complete convergence to the rising RCA in the old Union takes place. Summing up, we can presume that the closing up of technology gaps and convergence were much supported by positive structural trends, which took place mainly in the CEEC in the following sectors: science-based, specialized suppliers, technology scale-intensive, and agricultural resource scale-intensive. Furthermore, a declining comparative advantages of the CEEC in the traditional sectors (3P and 5Pa) characterized by lower productivity dynamics additionally strengthened the trend to convergence. Figure 3a. Average RCA 1P 0,10 0,00 –0,10 –0,20 –0,30 –0,40 –0,50 –0,60

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

RCA 1P CEEC

RCA 1P OLD 1

Figure 3b. Average RCA 2P 0,10 0,05 0,00 –0,05 –0,10 –0,15 –0,20 –0,25 –0,30 –0,35

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

RCA 2P CEEC

RCA 2P OLD 1

20 It is by some authors regarded as an effect of the common agricultural Policy of the EU (Fagerberg, 2002a).

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

Figure 3c. Average RCA 3P 0,45 0,40 0,35 0,30 0,25 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 –0,05 –0,10

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

RCA 3P CEEC

RCA 3P OLD 1

Figure 3d. Average RCA 4P 0,15 0,10 0,05 0,00 –0,05 –0,10 –0,15 –0,20 –0,25

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

RCA 4P CEEC

RCA 4P OLD 1

Figure 3e. Average RCA 5P(a) 0,05 0,00 –0,05 –0,10 –0,15 –0,20 –0,25 –0,30 –0,35

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

RCA 5P(a) CEEC

RCA 5P(a) OLD 1

Stanisław Kubielas

Figure 3f. Average RCA 5P(b) 0,12 0,10 0,08 0,06 0,04 0,02 0,00 –0,02 –0,04 –0,06 –0,08

World Integrated Trade Solutions 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

RCA 5P(b) CEEC

RCA 5P(b) OLD 1

Source: Own calculations based on WITS database (World Integrated Trade Solutions).

SUMMARY AND CONCLUSIONS In the study a Schumpeterian perspective was adopted to capture the interaction between economic fluctuations and growth dynamics. In this approach, these two processes are linked by innovations that are not evenly distributed over time and space, causing technology gaps between countries. However, less developed countries have the chance to catch up through imitation and diffusion of innovative technologies, and thus to reduce the technology gap. In this context a question arises as to how cyclical fluctuations affect innovation in the technology frontier area and diffusion in catching up countries. But this relation is reciprocal as the technology gap has an impact on the economy’s susceptibility to cyclical fluctuations. The outcome of the feedback is determined by innovation mechanisms working on both sides of the technology gap. In the analysis, we attempted to highlight the interrelationships between economic fluctuations, technology gaps and innovation mechanisms. It was found that, firstly, technology gaps were the largest in the new accession countries of the EU, where we also found the fastest rate of gap reduction over the analyzed period. The trends applied to all the gap measures used (GDP p.c., GERD p.c., EPO p.c.), though gap sizes were the largest and reduction thereof was the fastest when measured by patenting (EPO p.c.). This confirms the Gerschenkron’s hypothesis of backwardness’ advantage. Secondly, a significant positive correlation was found between the size of technology gap and growth rate fluctuations of GDP and TFP. This means that the larger the technology gap the more is the economy exposed to fluctuations of the growth rates of GDP and TFP. However, this relation could not be confirmed in the case of TFP during the last crisis, when mainly strong demand effects of technology gap were observed while TFP changes are related rather to supply

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

exogenous factors. Generally, it can then be ascertained that technology gap enhances cyclical fluctuations. The analysis of the innovation mechanisms on both sides of the technology gap revealed that demand factors and technology gap effect are more significant for GDP growth in diffusion countries than for countries at the technology frontier, where innovation mechanism is dominated by supply factors. It is not surprising, then, that diffusion countries are more exposed to declining GDP growth in downturns. This follows from the fact that the innovation mechanism in the advanced countries is more supply oriented while in the less advanced countries it is more demand oriented. But it appears that even in times of economic expansion the cumulated demand effect can be disadvantageous to catching up countries. Though a pure Kaldor effect accelerates diffusion and reduces technology gap, a cumulated demand effect, that determines comparative advantage of the advanced countries in trade, turns out to their advantage and impedes technology gap reduction in the expansion of world market. Thus, a principal factor of gap reduction in the less developed countries is the size of the gap (Gerschenkron’s effect), unlike in the most advanced countries. In all cases a positive and statistically significant impact of economic growth rate on gap reductions was found. Gaps decrease in boom and rise or decrease less in slump. As the descriptive statistics show, the strongest gap reductions took place in times of prosperity before and just after the accession while the crisis brought about an end to this trend. In absolute terms the biggest reduction effect was seen in the CEEC after the accession. In another panel regression analysis we have isolated this effect for the accession countries but have found that in relative terms the accession did not contribute to gap reduction more in the accession countries but rather less than in the rest of the panel. It seems that the accession also contributed to the reduction of the gaps in the old Europe due to market enlargement. By the same method the crisis effect was explored and a negative influence of the crisis on gap reduction was evidently confirmed. The technology gap dynamics is mirrored in GDP convergence processes both to the sample average and to the technology frontier. A clear trend to convergence can be observed only in the prosperity years while in the downturn of 1999–2000 and during the last crisis we can see a slowdown in convergence or even a divergence. As the convergence to the average of the sample and to the technology frontier are identical we are not yet anticipating a burst of a new innovation wave leading to a flight of the technology frontier. It seems that the advantage of advanced countries resulted from their small technology gap, which made them more resistant to economic fluctuations as exogenous supply factors of their innovation mechanism proved less sensitive, and in economic expansion they gained from a cumulated demand effect. The catching up countries relied more on the demand factor of Kaldor effect which in the slowdown abated the technology gap effect, their main factor reducing the gap.

Stanisław Kubielas

The processes of gap reduction and convergence were accompanied by structural changes in output and trade, which have been analyzed on the base of comparative advantages in trade of the old EU and the accession countries using the Pavitt’s taxonomy of industries. While in the old EU the comparative advantages in four sectors (science-based, specialized suppliers, technology scale-intensive, supplier dominated) did not change and stayed around zero, the most spectacular changes leading to convergence took place in those sectors in the accession countries. In the first three most advanced sectors a strong convergence trend upwards to the old EU level was seen in the CEEC, even exceeding that level in the technology scale-intensive sector. In the traditional supplier dominated sector, instead, the accession countries lost comparative advantage and approached the old EU level by a downward convergence trend. A similar trend took place in the other traditional sector, the mineral resource scale-intensive sector, where the RCA of the CEEC decreased even below the old EU level. Finally, in the agricultural resource scale-intensive sector the CEEC group quickly lost their initial comparative advantages and only after the accession the negative trend was reversed and a complete convergence to the rising RCA in the old Union took place. The above described structural changes clearly correspond to the results of the analysis of technology gap reduction and convergence. Like in the case of technology gap reduction, structural changes in the catching up countries were the main factor driving convergence. And, similarly, the accession and crisis effects were visible.

REFERENCES Aghion Ph., Howitt P. (1998), Endogenous Growth Theory, The MIT Press, Cambridge, Mass. Aghion Ph., Saint-Paul G. (1991), On the Virtue of Bad Times: An Analysis of the Interaction between Economic Fluctuations and Economic Growth, “CEPR Working Paper”, No. 578. Balassa B. (1965), Trade liberalization and revealed comparative advantage, “The Manchester School of Economic and Social Studies”, 32 (2), pp. 99–123. Barro R.J., Sala-i-Martin X. (1995), Economic Growth, McGraw-Hill, New York. Baumol W. (1986), Productivity Growth, Convergence and Welfare, “American Economic Review”, 76 (December), pp. 1072–1085. Beelen E., Verspagen B. (1994), The role of convergence in trade and sectoral growth, in: J. Fagerberg, B. Verspagen, N. von Tunzelmann (eds.), The Dynamics of Technology, Trade and Growth, Edward Elgar, Aldershot, pp. 75–98. Cimoli M., Soete L. (1992), A generalized technology gap trade model, “Economie Appliquée”, Vol. XLV, No. 3, pp. 33–54. Dobrinsky R., Havlik P. (2014), Economic Convergence and Structural Change: The Role of Transition and EU Accession, The Vienna Institute for International Economic Studies (WIIW) Research Report, No. 395. European Commission (2013), Innovation Union Scoreboard 2013, European Union, Belgium.

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

Fagerberg J. (1987), A technology gap approach to why growth rates differ, “Research Policy”, 16, pp. 87–99. Fagerberg J., Verspagen B., (2002), Technology gaps, innovation-diffusion and transformation: an evolutionary interpretation, “Research Policy”, 31, pp. 1291–1304. Fagerberg J., (2002a), Europe at the crossroads: the challenge from innovation-based growth, in: J. Fagerberg (ed.), Technology, Growth and Competitiveness, Edward Elgar, Cheltenham, pp.183–198. Freeman C., Clark J., Soete L. (1982), Unemployment and Technological Innovation: A Study of Long Waves in Economic Development, Frances Pinter, London. Gerschenkron A. (1962), Economic Backwardness in Historical Perspective, Harvard University Press, Cambridge, MA. Gomulka S. (2009), Mechanism and sources of world economic growth, “Poznan University of Economics Review”, Vol. 9, No. 2, pp. 39–56. Kaldor N. (1957), A model of economic growth, “Economic Journal”, 67, pp. 591–624. Kleinknecht A. (1987), Innovation Patterns in Crisis and Prosperity. Schumpeter’s Long Cycle Reconsidered, Macmillan, London. Kubielas S. (2009), Innowacje i luka technologiczna w gospodarce globalnej opartej na wiedzy. Strukturalne i makroekonomiczne uwarunkowania, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Madsen J.B. (2008), Semi-endogenous versus Schumpeterian growth models: Testing the knowledge production function using international data, “Journal of Economic Growth”, Vol. 13, Issue 1, pp. 11–26. Matkowski Z., Próchniak M. (2004), Real economic convergence in the EU Accession Countries, “International Journal of Applied Econometrics and Quantitative Studies”, Vol. 1, No. 3, pp. 6–38. Mensch G. (1975), Das Technologische Patt, Umschau Verlag, Frankfurt; English publication: G. Mensch (1979), Stalemate in Technology – Innovations Overcome the Depression, Ballinger, New York. Pavitt K. (1984), Sectoral patterns of technical change: Towards a taxonomy and a theory, “Research Policy”, Vol. 13 (6), pp. 343–373. Rapacki R., Próchniak M. (2009), The EU enlargement and economic growth in the CEE New Member Countries, “European Commission Economic Papers”, 367/ March. Saint-Paul G. (1991), Unemployment and Productivity Growth in OECD Countries, Unpublished. Saint-Paul G. (1992), Fiscal policy in an endogenous growth model, “Quarterly Journal of Economics”, 107, pp. 1243–1259. Schmookler J. (1966), Invention and Economic Growth, Harvard University Press, Cambridge, Mass. Schumpeter J. (1934), The Theory of Economic Development, Harvard University Press, Cambridge, Mass. Schumpeter J. (1939), Business Cycles: A Theoretical, Historical and Statistical Analysis of the Capitalist Process, McGraw-Hill, New York. Soete L. Hollanders H., ter Weel B. (1999), Trends in Growth Convergence and Divergence and Changes in Technological Access and Capabilities, Paper for the Lisbon Workshop on Cliometrics, Econometrics and Appreciative History in the Study of Long Waves in Economic Development, Lisbon, 11–13 March 1999.

Stanisław Kubielas

Stiglitz J.E. (1993), Endogenous growth and cycles, “NBER Working Paper”, No. 4286. Szeles M., Marinescu N. (2010), Real convergence in the CEECs, Euro area accession and the role of Romania, “The European Journal of Comparative Economics”, Vol. 7, No. 1, pp. 181–202. Thirlwall A.P. (2002), The Nature of Economic Growth: An Alternative Framework for Understanding the Performance of Nations, Edward Elgar, Cheltenham, UK. Van Duijn J.J., (1983), The Long Wave in Economic Life, Allen & Unwin, London. Verdoorn P.J. (1947), Fattori che regolano lo sviluppo della produttività del lavoro, “L’Industria”, No 1. Verspagen B. (1992), Uneven Growth between Interdependent Economies, UPM, Maastricht. Verspagen B. (1994), Technology and Growth: the Complex Dynamics of Convergence and Divergence, in: The Economics of Growth and Technical Change, G. Silverberg, L. Soete (eds.), Edward Elgar, Aldershot, pp. 155–184. Verspagen B. (2000), Economic Growth and Technological Change. An Evolutionary Interpretation, ECIS Paper, Eindhoven University of Technology. Wagner M., Hlouskova J. (2001), The CEEC10’s Real Convergence Prospects, Institute for Advanced Studies, “Transition Economics Series”, No. 20.

DATA SOURCES EUROSTAT: GDP annual growth rates, GDP p.c. (EURO PPP), GERD p.c. (EURO 2005 prices), EPO p.c.,GFCF/GDP. GGDC DATABASE: The Conference Board Total Economy Database – TFP. WITS (World Integrated Trade Solutions) Word Bank/UNCTAD: export data SITC rev.3. WTO (World Trade Organization): growth in the volume of world merchandise exports.

APPENDIX: TECHNOLOGY CLASSIFICATION OF INDUSTRIES BY PAVITT’S TAXONOMY Pavitt

SITC rev.3

54 75 76 792

Medicinal and pharmaceutical products Office machines and computers Telecommunication and RTV equipment Aircraft/spacecraft

71 72 77 87 88

Power-generating machinery and equipment Machinery specialized for particular industries Electrical machinery, apparatus and appliances Scientific and controlling instruments Photographic apparatus, equipment and optical goods

TECHNOLOGY GAP AND ECONOMIC CRISIS IN NEW AND OLD EUROPE

84 85 82 61 63 65 69

Apparel and clothing Footwear Furniture Leather Cork/wood Textile articles Metal manufactures

78 791 793

Road vehicles Railway/trams Ships

5P(a)

25 23 27 28 32 33 34 51 52 53 55 56 57 58 59

Pulp Crude/synthetic rubber Crude fertilizer/mineral Metal ores Coal/coke Petroleum Gas Organic chemicals Inorganic chemicals Dyeing/tanning/colors Cosmetic Manufactured fertilizers Plastics in primary form Plastics in non-primary form Chemicals nes

5P(b)

0 1

Food Beverages/tobacco

Source: Own elaboration based on Pavitt (1984).

LUKA TECHNOLOGICZNA A KRYZYS GOSPODARCZY W NOWEJ I STAREJ EUROPIE STRESZCZENIE Celem artykułu jest badanie współzależności między wahaniami koniunktury gospodarczej, dynamiką luki technologicznej a konwergencją ekonomiczną w Unii Europejskiej. Przyjmujemy, że te procesy są powiązane poprzez mechanizmy innowacyjne, których działanie na rynkach krajów na granicy technologicznej różni się od tych, które funkcjonują w krajach doganiających. W pierwszym przypadku badanie potwierdza podażowy charakter tego mechanizmu, podczas gdy w drugim – popytowy. Prowadzi to do odmiennego przebiegu procesów dostosowawczych w różnych fazach cyklu koniunkturalnego w tych dwóch gru-

Stanisław Kubielas

pach krajów. Został przebadany wpływ luki technologicznej na fluktuacje gospodarcze (kryzys) oraz wpływ fluktuacji gospodarczych na redukcję luki technologicznej i konwergencję. Uzyskane wyniki znajdują wyjaśnienie w świetle interakcji różnych mechanizmów innowacyjnych na granicy technologicznej i w krajach doganiających. Najważniejszym czynnikiem redukcji luki w krajach mniej rozwiniętych okazał się sam rozmiar luki (efekt Gerschenkrona). Konwergencja w kategoriach PKB per capita w Unii Europejskiej następowała głównie przez redukcję luki technologicznej w krajach mniej rozwiniętych, gdzie również miały miejsce największe zmiany strukturalne w produkcji i handlu. Kryzys spowolnił proces konwergencji, a akcesja nowych krajów go przyspieszyła. Słowa kluczowe: luka technologiczna, wzrost gospodarczy, kryzys, akcesja, konwergencja, innowacje i dyfuzje, Unia Europejska. JEL Classification: F15, F43, F44, O33, O47, O52

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 1 (LXXXVIII) 2016

Janina Godłów-Legiędź*

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA (Artykuł nadesłany: 16.12.2015 r. Zaakceptowany: 19.04.2016 r.)

STRESZCZENIE Celem artykułu jest pokazanie fałszywości dominującego w powszechnej świadomości obrazu doktryny Adama Smitha. U podstaw zaproponowanej w artykule wizji Smithowskiej doktryny wolności i społecznego ładu leży założenie, że dwa główne dzieła Adama Smitha mają charakter komplementarny, czyli że nie ma „problemu Smitha”. W artykule zwraca się uwagę na cztery kwestie. Po pierwsze, rewolucja formalistyczna przyczyniła się do mechanistycznej interpretacji rynku i do ignorowania instytucjonalnych treści Bogactwa Narodów. Po drugie, idea naturalnej wolności, zrodzona ze sprzeciwu wobec polityki merkantylistycznej, skierowana była nie przeciwko państwu jako takiemu, ale przeciw państwu realizującemu partykularne interesy. Po trzecie, Smithowska wolność miała służyć nie tylko kapitałowi i pracodawcy, ale przede wszystkim pracy i pracownikowi. Po czwarte, Smithowski ład rynkowy to rodzaj metakoordynacji i dlatego teoria gier Johna Nasha nie może dowodzić błędności koncepcji Smitha. Słowa kluczowe: Adam Smith, wolność, sprawiedliwość, liberalizm, John Nash. JEL Classification: B1, B4

WPROWADZENIE Mimo upływu 240 lat od opublikowania pierwszego wydania Bogactwa narodów interpretacja doktryny Adama Smitha jest przedmiotem dyskusji. Funkcjonują *

Uniwersytet Łódzki; e-mail: janina@legiedz.com

Janina Godłów-Legiędź

też uproszczone, a nawet fałszywe przekonania dotyczące jego idei. Koncepcje Smitha są wykorzystywane w nieustannym sporze między zwolennikami oraz krytykami gospodarki rynkowej i kapitalizmu. Jedni w dziele Smitha wciąż znajdują główne źródło inspiracji, drudzy, jakże często w pogardliwy sposób szafują pojęciem „niewidzialna ręka rynku”. Z jednej strony Bogactwo narodów wciąż uchodzi za fundament współczesnej ekonomii i odkrycia ekonomii behawioralnej potwierdzają liczne przekonania Smitha, z drugiej analiza metody głównego nurtu ekonomii XX wieku pokazuje, w jak niewiarygodny sposób ekonomia XX wieku rozminęła się z myślą jej założyciela1. Mechanizm rynkowy, który Smith przedstawił w VII rozdziale I księgi pracy Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, opisując przyczyny i skutki odchyleń cen rynkowych od cen naturalnych, stał się wiodącą koncepcją postrzegania gospodarki w głównym nurcie ekonomii. Adam Smith przedstawił model ekonomiczny, który zawładnął ekonomią, ale – jak słusznie zauważył noblista Vernon Smith – użycie rozumu do modelowania ukrytego porządku otaczającego świata nie jest tym samym, co praktykowane we współczesnej ekonomii modelowanie ludzkiego zachowania oparte na hipotezie racjonalności (Smith, V, 2012, s. 1). Istota rozumowania Adama Smitha była następująca: w systemie gospodarczym opartym na prywatnej własności i wolności gospodarczej ludzkie działania motywowane zyskiem wyzwalają spontaniczną tendencję do racjonalnego wykorzystania zasobów i podziału dochodu. Z perspektywy krótkiego okresu pojawia się tendencja dostosowania popytu do podaży, a z perspektywy długookresowej występują dostosowania struktury produkcji do struktury zapotrzebowania konsumentów. Idee te przedstawił Smith w krótkim rozdziale liczącym 11 stron, a zawiłości i uwarunkowania instytucjonalne gospodarowania rozważał w całym dziele liczącym ponad 1000 stron. Zarówno zwolennicy, jak i krytycy ładu rynkowego jednak skupiali się zazwyczaj na samym mechanizmie rynkowym i z metafory niewidzialnej ręki wyprowadzali uproszczoną rynkową ideologię, a pomijali złożone uwarunkowania ludzkich działań, które Smith opisywał w swoich dziełach. Uproszczoną interpretację Smitha wzmacniała pozytywistyczna tendencja do zawężenia nauki do modelu nauk przyrodniczych i wyobrażenie, że możliwości pozytywistycznej metodologii i formalistycznej analizy nie mają granic2. Koncepcja rynku i równowagi gospodarczej została sformalizowana; analiza wzajemnych związków między cenami i ilościami dóbr i czynników produkcji przy założeniu, że zasoby są dane i znane, a podmioty gospodarcze kierują się zasadą 1

W polskiej literaturze poświęconej analizie osobowości, poglądów i roli Adama Smitha w rozwoju ekonomii na szczególną uwagę zasługuje monografia Jerzego Chodorowskiego (2002). Jak zauważa Chodorowski, polska literatura poświęcona Smithowi nie jest bogata. Sądzę, że jest to związane z malejącą wagą przypisywaną historii myśli ekonomicznej zarówno na etapie badań naukowych, jak i w procesie kształcenia ekonomistów. Jednakże cenne jest wznowienie Bogactwa narodów w 2007 roku przez Wydawnictwo Naukowe PWN. Należy także odnotować wydanie poświęconych A. Smithowi monografii Stanisława Zabielika (2003) i Wiesława Piątkowskiego (2014). 2 O znaczeniu pozytywizmu i scjentyzmu dla rozwoju ekonomii i interpretacji Adama Smitha pisze Samuel Gregg (2010, s. 443).

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA

maksymalizacji, zastąpiła klasyczną analizę czynników rozwoju gospodarczego, uwzględniającą czynniki instytucjonalne. Tym samym ekonomiści zaczęli ignorować złożoność środowiska, w którym podejmowane są decyzje ekonomiczne i realizowana polityka ekonomiczna. Na fundamencie ekonomii Smitha wyrosła ekonomia neoklasyczna, która – zwłaszcza od połowy XX wieku – przestała być nauką posługującą się naturalnym językiem i stosunkowo prostymi technikami statystycznymi i stała się nauką, w której sprawdzianem wartości naukowej jest rygoryzm dedukcyjnego rozumowania i zastosowanie wyrafinowanych technik matematycznych. Ta przemiana ekonomii, określana mianem formalistycznej rewolucji, usuwała na dalszy plan analizę moralnych i politycznych uwarunkowań systemu ekonomicznego i tym samym oznaczała zerwanie więzi z podejściem Smitha, według którego gospodarka jest integralną częścią społeczeństwa, a ekonomia nauką pozostającą w ścisłym związku z refleksją moralną, polityczną, psychologiczną i socjologiczną. Koncepcje mechanizmu popytu i podaży oraz wolności i interesu osobistego Smitha zaczęły funkcjonować w oderwaniu od bogactwa idei zawartych w Teorii uczuć moralnych i Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Konsekwencją zarysowanych wyżej przemian w głównym nurcie ekonomii było także marginalizowanie badań z zakresu historii i metodologii ekonomii. A to sprzyja bardziej cytowaniu niż czytaniu dzieł Smitha i utrwaleniu jednowymiarowego wizerunku ojca ekonomii jako autora wieszczącego doskonałość i samowystarczalność rynku3. Tymczasem studiowanie dzieł Adama Smitha znalazło nowe uzasadnienie w świetle niepewności, którą wniósł do globalnej gospodarki ostatni kryzys finansowy, i wobec przemian strukturalnych kapitalizmu, 3 Kwestia interpretacji poglądów ojca ekonomii jest najlepszym przykładem tego, że wielcy ekonomiści często są traktowani instrumentalnie. Nie tylko wśród polityków występuje tendencja do koncentracji na wybranych aspektach poszczególnych doktryn i do posługiwania się nimi w celu udowadniania własnych preferencji ideologiczno-politycznych. W roku 1886 Beatrice Webb napisała: “Ekonomia polityczna Adama Smitha była naukowym wyrazem żarliwej krucjaty 18 stulecia przeciw tyranii klasowej i uciskowi licznych przez nielicznych. Poprzez cichą rewolucję zdarzeń i nieświadomą transformację myśli przekształciła się w »Ewangelię pracodawców« 19 wieku” (cyt. za: Rothschild, 2002, s. 65). Karl Moene zauważa, że Smith został zawłaszczony przez dwie skrajne ideologie, prawicową i lewicową, i mimo wysiłków licznych badaczy te skrajne interpretacje wciąż kształtują opinię publiczną (Moene, 2010, s. 2). Dominuje postrzeganie Smitha jako autora doktryny homo oeconomicus i niewidzialnej ręki rynku mimo znanej, krytycznej analizy tego poglądu dokonanej przez Jacoba Vinera (Oslington, 2012, s. 290) i licznych nowszych nawoływań do bardziej zrównoważonego spojrzenia na dzieła Adama Smitha (Kennedy, 2008; Sen, 2010; Monsalve, 2011). Jak zauważa Jerry Evensky, „Smith z Kirkaldy” jest wciąż w cieniu „Smitha z Chicago” (Evensky, 2005, s. 197). W związku z zainteresowaniem nurtem behawioralnym w ekonomii zwrócono uwagę na wątki psychologiczne w dziełach Adama Smitha (Ashraf, Camerer, Loewenstein, 2005; Polowczyk, 2010). Warto jednak zaznaczyć, że twórczość Smitha jest najlepszym przykładem tego, jak zrównoważoną całość w ekonomicznej analizie mogą stanowić uwarunkowania psychologiczne i instytucjonalne. Przecież u Smitha znajdujemy także głębokie uzasadnienia podejścia instytucjonalnego (Sobel, 1979, s. 347–368; Coase, 1995, s. 75–116). Ciekawą analizę porównawczą Adama Smitha i Douglassa Northa proponuje Kwangsu Kim (2014). Natomiast Witold Kwaśnicki zwraca uwagę na niedostateczną uwagę poświęcaną prekursorom Smithowskich idei, zarzut ten dotyczy także samego Smitha, który rzadko odwoływał się do swoich poprzedników (Kwaśnicki, 1998, s. 15 i nast.).

Janina Godłów-Legiędź

które kryzys ten unaocznił. W nowej sytuacji warto zwrócić uwagę na warunki, w których idea wolności gospodarczej nabrała znaczenia i jak wolność gospodarcza jest pojmowana w dziele postrzeganym czasem jako „biblia kapitalizmu”. Dość powszechne jest wyobrażenie, że wolność gospodarcza służy właścicielom kapitału, przedsiębiorcom, bankierom, pracodawcom, podczas gdy dla pracownika wolność stanowi zagrożenie, które może być odsunięte tylko przez państwo. Celem artykułu jest pokazanie, w jakich warunkach Smithowskie idee wolności i rynku były formułowane, komu wolność miała służyć i jak w kontekście postulatu wolności Smith postrzegał funkcje państwa. Smithowska idea wolności prezentowana jest w relacji do koncepcji spontanicznego ładu społecznego i idei Wielkiego Społeczeństwa. Ujawnia się w ten sposób metoda Adama Smitha: podejście systemowo-instytucjonalne, a także związki między jego głównymi dziełami. Szczególną uwagę poświęca się analizie stanowiska Smitha wobec sprawiedliwości jako podstawy porządku społecznego. W ostatniej części artykułu przedstawiono Smithowską koncepcję ładu rynkowego jako przejaw metakoordynacji i poddano krytyce pogląd, że teoria gier Johna Nasha dowodzi błędności koncepcji Smitha. Zaproponowany w opracowaniu obraz Smithowskiej wizji wolności i społecznego ładu jest oparty głównie na analizie Teorii uczuć moralnych, dzieła wydanego po raz pierwszy w 1759 r., i Badań na naturą i przyczynami bogactwa narodów, które po raz pierwszy wydane zostały w 1776 r. i znane są pod skróconym tytułem Bogactwo narodów.

1. KOMU SŁUŻY WOLNOŚĆ? Cel, któremu poświęcił swoją twórczość Adam Smith, najlepiej wyraża zdanie z jego wykładów: „Zapracowany biedak niesie na ramionach cały rodzaj ludzki i podtrzymuje go, choć przytłoczony ogromnym ciężarem przygięty jest do samej ziemi. W jaki sposób możemy sprawić, aby on i jemu podobni mogli korzystać z wygód życia?”(Buchan, 2008, s. 100). Smith uznał, że niezbędnym warunkiem realizacji tego celu jest rozwój gospodarczy, a ten wymaga uwolnienia społeczeństwa od krępującego aktywność gospodarczą merkantylistycznego systemu reglamentacji, zakazów i monopoli. Znaczna część Bogactwa narodów (8 spośród 9 rozdziałów księgi IV) została poświęcona analizie dominującej w XVII i XVIII wieku merkantylistycznej ideologii gloryfikującej pieniądz jako element systemu gospodarczego i krytyce polityki, opartej na tej ideologii. Jednym z przewodnich wątków głównego dzieła Smitha było przekonywanie, że rzeczywistym bogactwem są dobra i usługi, a nie złoto i srebro pełniące funkcje pieniądza. Dzieło swe zaczyna Smith od podkreślenia, że praca jest źródłem bogactwa i konsumpcji; w I tomie rozwija argumentację na poparcie tezy, że to nie pieniądz, lecz wysiłek i trud, z jakim zdobywamy produkty, są rzeczywistą ich ceną. „Nie za złoto i srebro, lecz za pracę nabywano pierwotnie wszelkie bogactwa świata; wartość zaś ich dla tego, kto je posiada i chce wymienić na nowe jakieś wytwory, równa jest ściśle ilości pracy, jaką za

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA

te bogactwa może on nabyć lub jaką może rozporządzać” (Smith, 2007, t. 1, s. 39). W tomie II zwraca uwagę na paradoks polegający na tym, że mimo iż znacznie trudniej zaradzić brakowi dóbr niż złota, „nie ma skargi, z jaką spotykalibyśmy się częściej niż utyskiwanie na brak pieniędzy” (Smith, 2007, t. 2, s. 17)4. Merkantylistyczna wiara w zbawienny wpływ kruszców i dodatniego bilansu handlowego na rozwój gospodarczy zaowocowała stosowaniem różnorodnych środków popierania eksportu i przeciwdziałania przywozowi dóbr z zagranicy. Smith skłonny był niektóre regulacje akceptować, jego krytyka była skierowana przeciwko takim przepisom i praktykom, które różnicowały warunki działalności gospodarczej, faworyzowały bogatych, monopolistów i producentów kosztem biednych, niekorzystających z premii i subsydiów oraz kosztem konsumentów. Finalnym efektem merkantylistycznej polityki była, zdaniem Smitha, błędna alokacja pracy i kapitału, a tym samym zmniejszenie możliwości rozwoju gospodarczego. Smith piętnuje zachłanność wielkich przedsiębiorców i naciski na władzę ustawodawczą w celu ustanowienia korzystnych regulacji. Pokazuje, że regulacje, których celem miał być rozwój ekonomiczny, prowadzą do dodatkowego opodatkowania i wzrostu cen dla konsumentów. O tym, komu miała służyć jego walka o wolność, dobitnie świadczy następująca wypowiedź: „Wymuszając na władzy prawodawczej premie eksportowe dla wywozu własnych wyrobów lnianych, wysokie cła przywozowe dla wszelkich zagranicznych wyrobów lnianych oraz całkowite zakazy konsumpcji krajowej niektórych rodzajów francuskich tkanin lnianych starają się (wielcy przedsiębiorcy – J.G-L.) sprzedać własne towary po cenach możliwie najwyższych. Popierając zaś przywóz zagranicznej przędzy lnianej i stwarzając tym samym konkurencję dla przędzy, którą wykonuje nasza ludność w kraju, starają się kupować pracę biednych prządek płacąc za nią możliwie najmniej. Zależy im na tym, aby jak najbardziej obniżyć płace własnych tkaczy i zarobki ubogich prządek, i nie ulega wątpliwości, że gdy starają się podnieść cenę gotowego produktu pracy, bądź też obniżyć cenę surowca, nie czynią tego dla dobra robotnika. Nasz system merkantylistyczny popiera przede wszystkim ten rodzaj przemysłu, który pracuje na rzecz bogatych i możnych. Aż nazbyt często zaś zaniedbuje się lub gnębi ten przemysł, którego działalność przynosi korzyść ubogim i nędzarzom” (Smith, 2007, t. 2, s. 283–284). O tym, że wolność gospodarcza ma służyć biedniejszym, świadczy także argumentacja przeciwko przepisom wyłączności cechowej. Smith na licznych stronach Bogactwa Narodów podkreśla, że przepisy te, ograniczając dostęp do zawodów, różnicują warunki działalności gospodarczej i ograniczają konkurencję. A przede wszystkim ograniczają dysponowanie „najświętszą i nienaruszalną” własnością, jaką dla każdego człowieka jest jego zdolność do pracy. 4 Smith argumentuje w duchu prawa nazwanego później prawem Saya: „Jeżeli zabraknie materiałów do przerobu, to przemysł musi stanąć. Jeżeli zabraknie żywności, ludność musi głodować. Ale jeżeli zabraknie pieniędzy, wtedy może je zastąpić, choć z wielką niewygodą, naturalna wymiana towarów” (Smith, 2007, t. 2, s. 17).

Janina Godłów-Legiędź

„Dziedzictwem biednego człowieka jest siła i zręczność jego rąk; przeszkadzać mu w tym, by używał tej siły i zręczności w sposób, jaki uzna za właściwy, nie przynosząc szkody bliźniemu, jest po prostu pogwałceniem jego najświętszej własności. Jest to jawne naruszenie słusznej swobody zarówno robotnika, jak i tych, którzy by mogli być skłonni go zatrudnić” (Smith, 2007, s. 144).

2. ARGUMENTY ZA WOLNOŚCIĄ Smithowska krytyka systemu merkantylistycznego interwencjonizmu nie oznacza jednak, iż ojciec ekonomii uważał, iż warunkiem wolności jednostki i dobrego społeczeństwa jest maksymalne ograniczenie funkcji państwa. Państwo stanowi niezbędny element zarówno ładu moralnego, jak i gospodarczego, a ekonomia polityczna – jak zapowiada we wstępie do 2. tomu Bogactwa narodów - musi brać pod uwagę nie tylko konieczność wskazywania drogi do zdobywania środków utrzymania ludności, ale także dostarczenia państwu dochodów na potrzeby publiczne. „[Ekonomia polityczna – J.G-L] Stawia sobie za zadanie wzbogacić zarówno ludność jak i panującego” (Smith, 2007, t. 2, s. 7). Oznacza to, że wbrew konwencjonalnej wizji Smith nie czyni wyraźnej linii demarkacyjnej między ekonomią a polityką, czy między rynkiem a państwem. Zainteresowanie Smitha polityką można tłumaczyć jego zainteresowaniem dobrym społeczeństwem (Edwards, 2011, s. 102), ale nie mniej ważną przyczyną tego zainteresowania jest uznanie, że rynek może sprawnie funkcjonować tylko w odpowiednich warunkach instytucjonalnych, które są tworzone przy udziale państwa. Ojciec ekonomii dostrzegł na długo przed analizami teoretyków wyboru publicznego, że istota zagrożenia wolności ze strony państwa nie wynika z podstawowych funkcji państwa, ale z tego, że państwo jest wykorzystywane przez grupy interesów. Dostrzegając symbiotyczny związek między instytucjami politycznymi i ekonomicznymi, Smith podkreślał, że w tym związku kluczowe znaczenie ma sposób sprawowania władzy i jej nadużywanie (Edwards, 2011, s. 103). Wolność miała być elementem szerszego ładu instytucjonalnego, w którym władza nie jest nadużywana, lecz służy sprawiedliwości i rozwojowi dobrobytu. Idea naturalnej wolności nie jest skierowana przeciwko państwu jako ważnej instytucji współtworzącej ład społeczny, ale przeciwko nadawaniu szczególnych praw wybranym. Pokazując, że kupcy i producenci byli architektami sytemu faworyzującego wybrane grupy producentów i gałęzie produkcji oraz poświęcającego interes konsumentów na rzecz producentów, Smith w ustawodawstwie i polityce swojej epoki dostrzegł i napiętnował wykorzystywanie państwa do realizacji partykularnych interesów. Być może uzasadnione jest nawet twierdzenie, że napisał Bogactwo narodów, aby zachęcić polityków do przeciwstawienia się grupom ekonomicznym próbującym użyć siły politycznej do promowania swoich interesów (Muller, 2009, s. 95). System oparty na wolności gospodarczej i rynku miał przezwyciężyć trudności, do których prowadził merkantylistyczny system sterowania gospodarką skierowany na realizację nadwyżki w handlu zagranicznym i zwiększanie

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA

zatrudnienia i każdy inny system preferujący określone dziedziny gospodarki. Te trudności poza wspomnianą już przyczyną – manipulowaniem procesem legislacji przez grupy interesów – mają jeszcze, zdaniem Adama Smitha i innych szkockich filozofów moralnych, ogólniejszą przyczynę. Tą przyczyną jest ograniczona ludzka wiedza (Harpham, 2000, s. 222). Smith, podobnie jak Adam Ferguson i David Hume, nie zakładał, iżby ludzki rozum mógł posiąść wiedzę niezbędną do odgórnego tworzenia ładu społecznego i centralnego kierowania gospodarką. Żadna jednostka nie jest w stanie w złożonej gospodarce opartej na podziale pracy zdobyć wszelkich informacji, niezbędnych do kierowania życiem gospodarczym całego narodu. Dzięki podziałowi pracy ludzie efektywniej pracują i zaspokajają swoje potrzeby, ale jednocześnie rośnie liczba producentów i konsumentów, zacieśniają się zależności między nimi i rośnie zasięg tych zależności. Oznacza to, że procesy gospodarcze są coraz bardziej złożone i wymagają wykorzystania coraz więcej wiedzy. Narastający w miarę rozwoju podziału pracy problem wiedzy jest rozwiązywany dzięki decentralizacji decyzji ekonomicznych i cenom powstającym w wyniku gry popytu i podaży. To jednostki w konkretnych sytuacjach potrafią ocenić, gdzie umieścić swój kapitał i gdzie mogą spodziewać się najwyższych zysków. A gdy człowiek dąży do własnych celów: „…jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć. Społeczeństwo zaś, które wcale nie bierze w tym udziału, nie zawsze na tym źle wychodzi. Mając na celu swój własny interes człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza im służyć” (Smith, 2007, s. 40). System wolnej przedsiębiorczości umożliwia zatem działania jednostek zgodne z ich naturalnym dążeniem do poprawy swego losu i prowadzi do optymalnego wykorzystania istniejących zasobów pracy, kapitału i ziemi, a tym samym rozwoju dobrobytu. Ale trzeba jednocześnie podkreślić, że system ten zwiększa zakres ludzkich możliwości działania, wyboru, samorealizacji, czyli służy rozszerzeniu ludzkiej wolności. Innowacyjność w spojrzeniu Smitha na wolność polega na tym, że wolność człowieka nie musi realizować się przez uczestnictwo w polityce, wolność można uzyskać poprzez praktykowanie działalności gospodarczej (Edwards, 2011, s. 102). Ale, aby to było możliwe, konieczne są odpowiednie instytucje gwarantujące sprawne i uczciwe funkcjonowanie państwa oraz uczciwe i rozważne zachowania jednostek. Motyw interesu osobistego promuje powszechne dobro i służy długookresowym interesom jednostek tylko w odpowiednich warunkach instytucjonalnych. Smith pokazuje, jak błędne idee ekonomiczne merkantylistów i fizjokratów oraz polityka, na tych ideach oparta, promowały działalność wybranych, wpływowych grup interesów, które były sprzeczne z wymogami rozwoju dobrobytu, wolności i sprawiedliwości. Merkantylistyczny system przedstawiony został jako świetny przykład tego, jak polityka regulacji handlu, tworząc środowisko, w którym interesy osobiste są sprzeczne z interesem publicznym, może zniekształcać system motywacyjny i hamować rozwój.

Janina Godłów-Legiędź

4. WOLNOŚĆ NATURALNA I DOSKONAŁA Smith wielokrotnie posługuje się pojęciami: wolność naturalna i wolność doskonała. Te terminy mogą sugerować, że Smith bronił poglądu, że wolność rozwiązuje wszelkie problemy rozwoju materialnego i duchowego, co więcej: można by sądzić, że jego koncepcja wolności wiąże się z przeciwstawianiem stanu cywilizacji i stanu natury. Żaden z tych poglądów nie jest słuszny. Przyczyny używania przymiotników „naturalna” i „doskonała” należy prawdopodobnie szukać w postrzeganiu zjawisk społecznych i moralnych jako części tego samego świata, który badali przyrodnicy oraz w podziwie, jakim Smith darzył ten świat5. Jako argument za tezą, że używanie terminu „wolność naturalna” nie jest równoznaczne z jej bezwarunkową akceptacją, może posłużyć cytat, w którym termin ten występuje czterokrotnie, a Smith rozwija w nim myśl, że odstępstwa od wolności są w niektórych przypadkach niezbędne, aby chronić bezpieczeństwo całego społeczeństwa. „Można by jednak powiedzieć, że jeśli osobom prywatnym nie pozwala się przyjmować bankierskich skryptów dłużnych niezależnie od tego, czy wystawiono je na duże czy małe sumy, mimo że one gotowe są je przyjąć, lub jeśli bankierowi nie pozwala się puszczać w obieg takich skryptów, podczas gdy całe jego otoczenie gotowe jest je przyjmować, to jest to jawne pogwałcenie owej swobody naturalnej, którą zgodnie ze swym swoistym zadaniem prawo powinno umacniać, a nie naruszać. Jest rzeczą niewątpliwą, że można uważać, iż tego rodzaju zarządzenia naruszają po pewnymi względami swobodę naturalną. Jednakże prawodawstwo wszystkich państw zarówno najbardziej liberalnych, jak i najbardziej despotycznych zabrania i winno zabraniać, by nieliczne jednostki korzystały z naturalnej swobody w sposób, który mógłby zagrażać bezpieczeństwu całego społeczeństwa. Takim samym pogwałceniem naturalnej swobody, jak przedstawione tutaj przepisy, które regulują działalność bankową, jest obowiązek budowy murów między posesjami dla zapobieżenia rozprzestrzenianiu się pożarów” (Smith, 2007, s. 365)6. Stanowisko Smitha zaprezentowane powyżej jest szczególnie ważne z punktu widzenia współczesnej dyskusji o regulacjach systemów bankowych i rynków finansowych. Zadziwia przenikliwość Smitha, z jednej strony, a powtarzalność – można by powiedzieć, uniwersalność trudności, na jakie napotykamy w rozwoju gospodarczym i rozwoju idei – z drugiej. Adam Smith dostrzegł, że polityka 5 Swoje metodologiczne przekonania Smith bezpośrednio przedstawił w History of Astronomy, dziele wydanym pośmiertnie (1795), ale napisanym przed Teorią uczuć moralnych, być może nawet przed rokiem 1751 (Luna, 1993). Dał w nim wyraz swego podziwu dla metody Newtona. Interesujące, iż w dziele tym w roli instrumentu ludzkiego poznania widział Smith raczej wyobraźnię niż rozum. Wyrażał pogląd, że koncepcje filozoficzne są jedynie produktami wyobraźni łączącymi chaotyczne zjawiska natury, a przedstawiane jako rzeczywiste łańcuchy łączące elementy bezładnej rzeczywistości (Buchan, 2008, s. 38–39). 6 W oryginalnym tekście przytoczonego fragmentu we wszystkich przypadkach, gdzie w polskim tłumaczeniu użyto terminu „swoboda naturalna”, Smith używa terminu: natural liberty. Por. A. Smith, On Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, An Electronic Classic Series Publication, Jim Manis, 2005, s. 265.

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA

mająca chwalebny cel rozwoju narodowego tworzy korzystne warunki dla jednych dziedzin gospodarki kosztem innych oraz że ta polityka preferencji, która znajdowała uzasadnienie w dominujących wówczas przekonaniach ekonomicznych, była wielokrotnie wynikiem zmów i zakulisowych działań możnych przedsiębiorców. Przywiązywał tak duże znaczenie do ograniczenia ingerencji państwa, bo odrzucał koalicje rodzących się potęg ekonomicznych i państwa jako niemoralną i niesłużącą ekonomicznemu postępowi (Coker, 1990, s. 139). Sądził, że system wolności i konkurencji jest lepszy od systemu preferencji i etatyzmu, ale nie proponował prostych recept na jego urzeczywistnienie. Smith rozumiał, że system ekonomiczny wymaga nieustannego doskonalenia, a zasadzie wolności musi towarzyszyć zasada sprawiedliwości. Termin „doskonała wolność” może kojarzyć się z rozwiniętym w ekonomii głównego nurtu pojęciem doskonałej konkurencji. W świetle lektury dzieł Smitha takie skojarzenie nie znajduje uzasadnienia. Pojęcie doskonałej wolności należy widzieć w kontekście krytyki merkantylizmu i fizjokratyzmu jako systemów proponujących nierówne warunki działania. Doskonała wolność nie oznacza nieograniczonej wolności. Taka nieograniczona wolność mogłaby prowadzić do pogwałcenia równości i sprawiedliwości i oznaczałaby zaprzeczenie wolności. Trzeba zauważyć, że postulat doskonałej wolności występuje w Bogactwie narodów bardzo często obok postulatu doskonałej sprawiedliwości i równości. Świetnej ilustracji sposobu myślenia Smitha dostarcza następująca jego wypowiedź: „Nie może nigdy leżeć w interesie właścicieli ziemskich lub rolników, by ograniczać lub stawiać jakiekolwiek przeszkody pracy kupców, rzemieślników i fabrykantów. Im większą swobodą cieszy się ta klasa nieprodukcyjna, tym większe jest współzawodnictwo między różnymi gałęziami jej działalności i tym taniej zaopatruje ona pozostałe dwie klasy w towary zagraniczne oraz wyroby przemysłowe własnego kraju. Nie może również leżeć w interesie klasy nieprodukcyjnej ciemiężenie dwóch pozostałych klas. Przecież właśnie nadwyżka produkcji rolnej, czyli to, co pozostaje po potrąceniu przede wszystkim kosztów utrzymania rolników, a następnie kosztów utrzymania właściciela ziemi, utrzymuje i zatrudnia klasę nieprodukcyjną. Im większa jest ta nadwyżka, tym większe muszą być również środki na utrzymanie i zatrudnienie owej klasy. Ustanowienie doskonałego wymiaru sprawiedliwości oraz całkowitej wolności (w oryginale „perfect liberty” – JGL) i równości stanowi sekret, który zapewnia najskuteczniej wszystkim trzem klasom najwyższy stopień dobrobytu (Smith, 2007, t. 2, s. 317)7. Nasuwa się pytanie, dlaczego Smith używa terminu „doskonała wolność”. Przecież wielokrotnie zauważa, że system doskonałej wolności jest trudny do urzeczywistnienia i że wolność nie musi być doskonała, aby uruchomić proces rozwoju i aby ujawniły się oczekiwane, pozytywne jej skutki. Krytykując stanowisko ojca fizjokratyzmu, Franciszka Quesneya, Smith nazywa dogmatyzmem poli7 W oryginalnym wydaniu ostatnie zdanie cytatu brzmi: “The establishment of perfect justice, of perfect liberty, and of perfect equality is the very simple secret which most effectually secures the highest degree of prosperity to all the three classes” (Smith, 2005, s. 545).

Janina Godłów-Legiędź

tycznym dążenie do doskonałej wolności, stanu optymalnej alokacji zasobów i maksymalizacji produkcji społecznej. Wskazuje, że naturalne dążenie człowieka do poprawy warunków życia jest „elementem odporności organizmu politycznego, który pod wieloma względami potrafi przeciwstawić się i skorygować ujemne skutki ekonomii politycznej, stronniczej i krępującej swobodny rozwój kraju”. Taka niedoskonała ekonomia polityczna opóźnia wprawdzie postęp ekonomiczny, ale nie jest w stanie go zahamować. „Gdyby narody nie mając całkowitej swobody (w oryginale perfect liberty – JGL) i doskonałego wymiaru sprawiedliwości nie mogły się pomyślnie rozwijać, to nie byłoby na świecie narodu, który mógłby kiedykolwiek przeżyć okres pomyślnego rozwoju” (Smith, 2007, t. 2, s. 323).

5. ŁAD SPOŁECZNY I WOLNOŚĆ Za główne zadanie filozofii moralnej Smith uznał odkrywanie i wyjaśnianie „niewidzialnych łańcuchów” łączących poszczególne części systemu społecznego, czyli systemu wzajemnie powiązanych zasad moralnych, reguł prawnych i działań ekonomicznych oraz politycznych. Z tej Smithowskiej filozofii moralnej wyłoniła się ekonomia polityczna. Wbrew niektórym interpretacjom nie ma sprzeczności między filozofią moralną, zaprezentowaną w Teorii uczuć moralnych a ekonomią zawartą w Bogactwie Narodów. Wśród argumentów przemawiających za jednością dzieła Smitha warto wskazać przenikającą oba utwory ideę spontanicznie wyłaniającego się ładu społecznego8. W Teorii uczuć moralnych idea naturalnego, nawet opatrznościowego ładu przenika rozważania dotyczące moralności i szczęścia, zarówno w perspektywie jednostkowej, jak i narodowej, a nawet całej ludzkości. W Bogactwie Narodów idea spontanicznego porządku przybiera bardziej materialną i ziemską formę – formę mechanizmu popytu i podaży jako sposobu przydzielania zasobów produkcyjnych do różnych zastosowań. Właściwiej może byłoby stwierdzić, że koncepcja naturalnego porządku moralnego znajduje w idei rynku uzupełnienie, materialny wymiar. Rynkowa perspektywa w żadnej mierze nie oznacza bowiem unieważnienia, czy zmniejszenia znaczenia kwestii moralnych rozpatrywanych w Teorii uczuć moralnych. W Teorii uczuć moralnych, aby uzasadnić swą optymistyczną wizję porządku moralnego, Smith bardzo często odwołuje się do wszechmocnego Stwórcy, 8 Friedrich Hayek z upodobaniem podkreślał walory podejścia do kwestii ładu społecznego i rozwoju prezentowanego przez szkockich filozofów moralnych, a w Adamie Smithie upatrywał przede wszystkim myśliciela, który przedstawił walory rynku jako procesu spontanicznie kształtującego się ładu społecznego. Jego zdaniem, idea niewidzialnej ręki oznacza, iż Smith na długo przed powstaniem cybernetyki odkrył, że wzajemne dostosowania jednostkowych planów dokonują się na rynku dzięki negatywnym sprzężeniom zwrotnym. Rozwijając swoją epistemologiczną argumentację za gospodarką rynkową autor „Drogi do niewolnictwa” podkreślał, że to Smith pokazał, jak dzięki mechanizmowi rynkowemu i konkurencji jest rozwiązywany problem ograniczonej ludzkiej wiedzy i zilustrował na przykładzie mechanizmu rynkowego tezę Adama Fergusona o rozbieżności między planami i wynikami ludzkich działań (Hayek, 1979, s. 267).

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA

„Natury”, „autora Natury”. Dowodzi, że natura ludzka, realizując zamysły Boga, służy szczęściu jednostek i ludzkości. Cele i środki ich realizacji są racjonalne, ale często tymi racjonalnymi środkami okazują się być emocje i instynkty. Wewnętrzna spójność i integralność całego systemu Natury sugeruje istnienie planu służącego realizacji licznych celów Stwórcy. Dlatego wyjaśnienia Smitha traktowane mogą być jako teologiczne (Alvey, 2004, s. 339). Ale użycie retoryki, w której siłą sprawczą jest Bóg, nie zmienia tego, że Smith w racjonalny sposób wyjaśnia, jak generalnie przestrzegane są zasady moralne i godzone rozbieżne często interesy. Obok odwołania do sprawstwa Boga mamy wnikliwą koncepcję człowieka kierującego się przede wszystkim swoim interesem, ale jednocześnie obdarzonego zdolnością do współodczuwania i korygującego swoje zachowania w trosce o swoją reputację w oczach innych, ale także w oczach siebie samego. Idea zarządzania wszechświatem przez Boga jest dopełnieniem koncepcji ograniczonej racjonalności człowieka. Złożoność świata sprawia, że konieczny jest podział odpowiedzialności: Bóg odpowiada za szczęście ludzkości, a odpowiedzialność człowieka ogranicza się do otaczającego go kręgu spraw i ludzi. „Człowiekowi powierzono znacznie skromniejszy dział, lecz dział odpowiedniejszy do ułomnych jego możliwości i ograniczonych władz pojmowania; troska o własne szczęście, o szczęście rodziny, jego kraju; fakt, że myśli jego kierują się do wznioślejszego działu, nie może być wytłumaczeniem z zaniedbania skromniejszego działu” (Smith, 1989, s. 353). W rozdziale pod znamiennym tytułem „O porządku, jaki ustala natura polecając społeczeństwo naszej działalności na rzecz jego dobra” Smith zawarł najważniejsze, ogólne uwagi na temat ustroju politycznego państwa, jego doskonalenia oraz wzajemnych zależności i zasad koniecznego godzenia interesów jednostek, narodów i ludzkości. Autor Teorii uczuć moralnych prezentuje postawę nadzwyczajnego umiarkowania wobec ewentualnych zmian ustrojowych. Podkreśla wagę państwa jako gwaranta bezpieczeństwa i konieczność respektowania prawa, ale jednocześnie wyraża zrozumienie dla oporu grup broniących swoich przywilejów; nawet w sytuacji, gdy trwałość państwa wymaga ich ograniczenia, zaleca stopniowe wprowadzanie zmian tak, aby uniknąć stosowania siły w celu przezwyciężenia zakorzenionych przekonań i nawyków. Tak wyjaśnia swoje stanowisko: „Ta stronniczość (stronniczość grup broniących starych reguł – JGL), choć czasami może być niesprawiedliwa, nie może z tego względu być nieużyteczna. Kontroluje ona ducha innowacji. Dąży do zachowania tego, co jest równowagą między różnymi grupami i społecznościami, które wchodzą w skład państwa; i podczas gdy czasami zdaje się hamować niektóre zmiany w rządzeniu, które mogą być wtedy modne i popularne, w rzeczywistości przyczynia się do stabilizacji i trwałości całego systemu” (Smith, 1989, s. 344). Idea spontanicznego porządku i wolności znajduje bezpośredni wyraz w krytyce postawy doktrynera – człowieka dążącego bezwzględnie do realizacji „idealnego planu rządzenia”.

Janina Godłów-Legiędź

„Wydaje mu się – pisze Smith – że może ustawiać różnych członków społeczeństwa z taką samą łatwością, jak ręka ustawia różne pionki na szachownicy. Nie bierze pod uwagę, że pionki na szachownicy stosują się jedynie do czynnika poruszającego, który wywoła ręka; natomiast na wielkiej szachownicy społeczeństwa ludzkiego, każdy pojedynczy pionek posiada własny czynnik poruszający, różniący się całkowicie od tego, co mogłoby wybrać ustawodawstwo, by wywrzeć na niego wpływ” (Smith, 1989, s. 349). W Bogactwie Narodów Smith analizuje kwestię porządku społecznego w konkretnych warunkach historycznych i to zapewne sprawia, że koncentruje się na ekonomicznych aspektach. Tu na pierwszy plan wysuwa się kwestia podziału pracy i „samoistnego” ustalania się – w warunkach wolności – ładu ekonomicznego, czyli takiej alokacji ludzkich i przyrodniczych zasobów, dzięki której interesy prywatne sprzyjają interesowi publicznemu i harmonijnemu rozwojowi. W księdze I Bogactwa narodów znajdujemy opis, jakie mogą być konsekwencje funkcjonowania systemu rynkowego, innymi słowy, wolnej przedsiębiorczości, a w księdze IV i V mamy obszerny opis tego, jakie są skutki dwóch systemów ekonomii i polityki ekonomicznej: merkantylistycznego, gloryfikującego sferę pieniądza i handlu, i fizjokratycznego stawiającego na piedestał jedną dziedzinę produkcji: rolnictwo. Ta prezentacja jest tłem, na którym Smith przedstawia swoją wizję pomyślnego rozwiązywania problemów gospodarowania ograniczonymi zasobami. Syntetycznie ujmuje swoją wizję w następujących słowach: „Jeżeli zatem odrzucimy całkowicie wszelkie systemy preferencji czy ograniczeń, oczywisty i prosty system naturalnej wolności ustali się samoistnie. Każdemu człowiekowi, dopóki nie pogwałci on praw sprawiedliwości, pozostawia się całkowitą wolność w dążeniu do własnego interesu w sobie właściwy sposób i w konkurowaniu swą pracą i kapitałem z innymi ludźmi. Panujący jest wówczas całkowicie zwolniony z obowiązku, którego próby wypełniania skazują go zawsze na niezliczone złudzenia realizacji celów, do których żaden ludzki rozum, ani wiedza nie mogą nigdy wystarczyć; jest to obowiązek nadzorowania produkcji prywatnych osób i kierowania nią tak, aby możliwie najlepiej służyła interesowi społeczeństwa” (Smith, 2005, s. 560; tłum. autorki)9. Ponownie pojawia się wątek ograniczoności ludzkiej wiedzy jako argument przeciwko ingerencji władzy w gospodarowanie zasobami. Ograniczoność wiedzy, spontaniczne procesy dostosowawcze, niezamierzone rezultaty ludzkich działań i spora9 Oryginalna treść cytatu: All systems, either of preference or of restraint, therefore, being thus completely taken away, the obvious and simple system of natural liberty establishes itself of its own accord. Every man, as long as he does not violate the laws of justice, is left perfectly free to pursue his own interest his own way, and to bring both his industry and capital into competition with those of any other man, or order of men. The sovereign is completely discharged from a duty, in the attempting to perform which he must always be exposed to innumerable delusions, and for the proper performance of which, no human wisdom or knowledge could ever be sufficient; the duty of superintending the industry of private people, and of directing it towards the employments most suitable to the interests of the society (Smith, 2005, s. 560). Por. polskie wydanie (Smith, 2007, t. 2, s. 339).

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA

dycznie pojawiająca się metafora niewidzialnej ręki – to elementy współtworzące ewolucyjną wizję rozwoju społecznego, która pokazuje zagrożenia, a nawet niemożliwość totalnego, odgórnego kształtowania porządku społecznego. Smith ostrzega przed totalną zmianą, ale nie zaleca leseferyzmu. Słynna niewidzialna ręka to narzędzie retoryczne – metafora odnosząca się do koncepcji niezamierzonych rezultatów ludzkich działań (Pack, 1996, s. 189). Można ją także odnosić do wyrażenia „niewidzialne łańcuchy”, których odkrywanie miało być celem filozofii. Odkrywając prawidłowości tworzenia bogactwa, Smith „demaskował” działanie niewidzialnej ręki rynku. Niewidzialna ręka słusznie kojarzy się z aprobatą dla wolnego rynku, ale niesłusznie obudowana został leseferystyczną ideologią i etyką egoizmu. Dalsze argumenty za takim stanowiskiem rozwijane są w kolejnej części artykułu.

6. SPRAWIEDLIWOŚĆ JAKO GŁÓWNA CNOTA I ZASADA PORZĄDKU SPOŁECZNEGO Społeczeństwo oparte na wolności gospodarczej i rynku – to tylko potencjalne źródło dobrobytu i rozszerzania możliwości rozwoju jednostki i narodu. Realizacja tych możliwości zależy z jednej strony od ustroju politycznego, a z drugiej – od kondycji moralnej człowieka. Jedną i drugą kwestię łączy zasada sprawiedliwości jako zasada ładu społecznego i zasada zachowania człowieka. Sprawiedliwość, sprawiedliwe prawo – to słowa, które goszczą na stronach Teorii uczuć moralnych częściej niż wolność, a na stronach Bogactwa Narodów niewiele rzadziej. O poczuciu sprawiedliwości Smith pisze w kontekście naturalnej skłonności każdego człowieka do zainteresowania przede wszystkim własnymi potrzebami i na tle zagadnienia dobroczynności. Z nakazu Natury, zdaniem Smitha, człowiek troszczy się przede wszystkim o siebie, a skoro jest zdolny lepiej dbać o swoje sprawy niż innych, to jest słuszne, aby to robił. Jednostka może wszelkimi siłami współzawodniczyć w dążeniu do bogactwa i zaszczytów; jedno ma tylko ograniczenie – nie może pogwałcić zasad sprawiedliwego zachowania. Zasady te Smith ujmuje hierarchicznie; za najbardziej nienaruszalne zasady uznaje ochronę życia i osoby naszego bliźniego, następnie wymienia ochronę własności, a w trzeciej kolejności wymienia zasadę dotrzymywania umów (Smith, 1989, s. 123). Tak pojmowana sprawiedliwość jest koniecznym warunkiem istnienia społeczeństwa. Smith wyraża przy tym optymistyczne przekonanie, że człowiek „przejawia naturalną miłość do społeczności”, „spokojny i kwitnący stan społeczności jest dla niego miły” i rozumie, iż jego pomyślność zależy od przetrwania i pomyślności społeczeństwa. Niesprawiedliwość prowadzi do zniszczenia społeczeństwa. Ze świadomości tego faktu Smith wyprowadza powszechną aprobatę dla nawet najsurowszej kary (kary śmierci) za naruszanie zasad sprawiedliwości (Smith, 1989, s. 129–130). Smith przekonuje, że dla pomyślnego funkcjonowania społeczeństwa ważniejsze jest, aby ludzie wzajemnie sobie nie szkodzili, aniżeli starali się czynić dobro, innymi słowy, ważniejsza jest sprawiedliwość niż dobroczynność.

Janina Godłów-Legiędź

„Społeczność może istnieć, łącząc różnych ludzi, jak łączą się różni kupcy, na zasadzie wzajemnej korzyści, bez wzajemnej miłości i przywiązania; i choć nikt wtedy nie czułby żadnego zobowiązania, czy nie doznawałby wdzięczności dla drugiego człowieka, to jednak interesowna wymiana usług zgodnie z ustaloną oceną podtrzymywałaby społeczeństwo” (Smith, 1989, s. 126). Gotowość czynienia dobra to „ozdoba, a nie fundament gmachu” ludzkiej społeczności, fundamentem jest sprawiedliwość. Społeczeństwo może przetrwać, gdy nie ma gotowości czynienia dobra, ale konsekwencją braku sprawiedliwości jest rozpad społeczeństwa. Gdy ludzie zawsze gotowi są sobie szkodzić i wyrządzać krzywdę, gdy występuje wzajemna niechęć i urazy, konsekwencją jest przemoc, dominacja sprzeczności interesów i rozpad wszelkich więzi społecznych. Dlatego sprawiedliwość jest cnotą szczególną – cnotą, której stosowanie, w przeciwieństwie do cnoty czynienia dobra, nie jest pozostawione wolnej woli. To szczególne znaczenie sprawiedliwości sprawia, że aprobujemy stosowanie nakazów w celu jej wymuszania przez państwo (Smith, 1989, s. 116–119). Akcentowanie wagi sprawiedliwości, rozumianej jako przestrzeganie zasad nienaruszalności praw jednostki i nieszkodzenia innym, oraz tezę o wyższości tej zasady nad zasadą czynienia dobra należy traktować jako centralne idee systemu etycznego Adama Smitha leżące u podstaw jego wizji Wielkiego Społeczeństwa i scalające jego etykę oraz ekonomię. Wiodący motyw całego Smithowskiego systemu naturalnej wolności to przekonanie, że w Wielkim Społeczeństwie kształtującym się w miarę rozwoju podziału pracy, więzi społeczne opierają się zasadniczo na wzajemności usług świadczonych w oparciu o interes własny, a działania motywowane bezpośrednio potrzebami innych i dobroczynnością ograniczone są do kręgu rodziny i przyjaciół, a tylko w wyjątkowych przypadkach mogą dotyczyć „obcych”. Wielkie Społeczeństwo, oparte na podziale pracy, niesie potencjał wzrostu wydajności pracy, a jednocześnie wymaga zmiany charakteru więzi społecznych. Więzi oparte na altruizmie i działania polegające na bezpośrednim odpowiadaniu na potrzeby innych muszą być ograniczone do rodziny i najbliższych. Potrzeby innych mogą być zaspokajane dzięki motywowi interesu osobistego i ekwiwalentnej wymianie. Zakres „szlachetnych” motywów ulega zawężeniu do małych społeczności, ale jednocześnie ujawnia się perspektywiczna, długofalowa zgodność interesów jednostki i grup wykraczających poza zwykłą percepcję człowieka i narzuca się konieczność równego traktowania wszystkich członków społeczności ludzkiej. Ostoję sprawiedliwości Smith upatruje w samym człowieku, czyli w jego zdolności do empatii i w dążeniu do budowania pozytywnego wizerunku swej osoby zarówno w oczach innych, jak i swoich (idea bezstronnego obserwatora). Ale mimo swego optymizmu co do ludzkiej natury Smith widzi konieczność wprowadzenia przez państwo instrumentów gwarantujących sprawiedliwość jako warunków przetrwania społeczeństwa. W Bogactwie Narodów obowiązek ustanowienia i przestrzegania wymiaru sprawiedliwości wymienia jako jeden z trzech obowiązków państwa. Pozostałe funkcje państwa to zapewnienie bezpieczeństwa

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA

zewnętrznego i utrzymanie systemu usług publicznych – usług, których świadczenie nie leży w interesie jednostkowego producenta (Smith, 2007, t. 2, s. 339–340). O tym, jak duże nadzieje wiązał Smith z państwem jako współtwórcą porządku społecznego, a także rozwoju ekonomicznego, świadczą jego opinie wyrażane w toku historycznej analizy rozwoju miast w Europie po upadku Imperium Rzymskiego. Smith opisuje, jak stopniowo sojusz króla i mieszczan przeciwko możnowładcom pozwalał na ustanowienie urzędów miejskich, władz sądowych i sił zbrojnych – instytucji, które interpretuje jako ostoję ładu społecznego oraz wolności i bezpieczeństwa jednostek. Centralna władza jest wskazywana jako właściwe rozwiązanie będące przeciwstawieniem władzy magnatów i lordów, którzy byli wrogami wolności wszystkich pozostałych grup ludności i samego władcy. „Panowie gardzili mieszczanami (…) przy każdej sposobności grabili ich bez litości i skrupułów. Naturalnie mieszczanie nienawidzili i bali się panów. Król również nienawidził i obawiał się panów, mieszczan zaś, choć mógł nimi gardzić, nie miał powodu ani nienawidzić, ani się obawiać. Tak więc obustronny interes skłaniał mieszczan do tego, że popierali króla, króla zaś do tego, że popierał mieszczan przeciw panom. Mieszczanie byli dla króla wrogami jego wrogów, leżało więc w jego interesie, aby ich możliwie najbardziej zabezpieczyć i uniezależnić od tych wrogów. Pozwalając im na to, by posiadali własne władze, nadając im przywilej wydawania przepisów administracyjnych, wznoszenia murów obronnych oraz podporządkowania wszystkich mieszczan swego rodzaju dyscyplinie wojskowej, król dał mieszczanom wszelkie leżące w jego mocy środki, które mogły ich zabezpieczyć i uniezależnić od baronów. Dobrowolny związek wzajemnej pomocy nie mógł zapewnić mieszczanom trwałego bezpieczeństwa, ani nie pozwoliłby im udzielać królowi wydajniejszej pomocy, gdyby nie ustanowiono jakiegoś regularnego zarządu i gdyby nie miał on pewnej władzy zmuszania mieszkańców do tego, by postępowali według określonego planu czy systemu” (Smith, 2007, t. 1, s. 456–457). Powyższy opis także świetnie pokazuje, że wolność i bezpieczeństwo w Europie wyłaniały się stopniowo jako niezamierzone konsekwencje ludzkich działań, motywowanych nie tyle kalkulacją, ile emocjami (Alvey, 2004, s. 459). A tworzony stopniowo ład i zwiększone bezpieczeństwo służyły bezpośrednio celom ekonomicznym, bo pewność korzystania z owoców pracy wzmagała działania zmierzające do poprawy warunków życia. Nowa sytuacja sprzyjała akumulacji kapitału, jego ostoją stawały się miasta, w których rosło bezpieczeństwo i ład (Smith, 2007, t. 1, s. 459). W ten sposób Smith dostrzegał proces, który we współczesnej ekonomii instytucjonalnej zdefiniowany został jako sprzyjające wzrostowi gospodarczemu zmniejszanie kosztów transakcyjnych. Roli państwa w zabezpieczeniu sprawiedliwości poświęca Smith wiele uwagi już w swym wcześniejszym dziele. I tu także podejmuje kwestię sprawiedliwości, również z perspektywy bytu materialnego. Znamienne jest zdanie: „Zwierzchność państwa jest wyposażona nie tylko we władzę utrzymania pokoju w społeczeństwie przez niedopuszczenie do niesprawiedliwości, lecz także przez przyczynianie się do dobrobytu państwa, przez wprowadzenie właściwego porządku

Janina Godłów-Legiędź

wewnętrznego i przez przeciwstawienie się wszelkiego rodzaju nagannemu i nieprzyzwoitemu zachowaniu; może więc stanowić przepisy, które nie tylko zabraniają wzajemnych krzywd między współobywatelami, ale i zalecają w pewnej mierze świadczenie wzajemnych przysług” (Smith, 1989, s. 118–119). Z dalszych wyjaśnień Smitha można wnosić, iż uznaje, nawet zaleca, oddziaływanie legislacji na morale społeczeństwa. Jednakże jednocześnie w tym samym akapicie autor Teorii uczuć moralnych przestrzega przed niezamierzonymi negatywnymi skutkami ustawodawstwa i podkreśla, że najważniejszą zasadą ustawodawstwa jest „wielka delikatność i umiarkowanie w stosowaniu nakazów (…) Całkowite zaniedbanie w tym zakresie naraża państwo na wiele poważnych zaburzeń i straszliwych potworności, zaś zbytnie ich rozszerzanie burzy wszelką wolność, bezpieczeństwo i sprawiedliwość” (Smith, 1989, s. 119). Uwidocznia się tu z jednej strony świadomość konieczności i ważności ustawowej regulacji zasad wolnego społeczeństwa, a z drugiej – świadomość trudności określenia granic tej regulacji. W miarę ujawniania na kartach Bogactwa Narodów skutków systemu prawa i polityki merkantylistycznej Smith silniej postrzega niebezpieczeństwa nadmiernych regulacji. Zdobyte doświadczenia ujawniają bowiem niebezpieczeństwa wynikające z ułomności ludzkiej natury – braków intelektualnych i moralnych ludzi, zarówno tych pełniących funkcje państwowe, jak i tych prowadzących prywatną przedsiębiorczość. Nie unieważnia to generalnego stanowiska zaprezentowanego w Teorii uczuć moralnych. Można nawet przypuszczać, że w miarę poznawania negatywnych aspektów rozwoju społeczeństwa opartego na podziale pracy i wymianie, Smith przywiązywał coraz większą wagę do przymiotów człowieka w kontrolowaniu zachowań, do rozwagi i zdolności jednostki do panowania nad emocjami oraz rozumienia konieczności podporządkowywania interesu osobistego interesowi publicznemu. W interpretacji poglądów ojca ekonomii, zwłaszcza w kontekście tzw. problemu Adama Smitha10, za mało uwagi poświęca się temu, że były kolejne wydania Teorii uczuć moralnych, a do wydania VI z roku 1790 Autor dodał część VI, zatytułowaną „O charakterze cnoty”. Snuje tam rozważania o tym, na czym polega rozwaga w ludzkim zachowaniu i jakie są naturalne przesłanki rozważnych zachowań jednostki. To w tej części zostały zawarte przytaczane wcześniej koncepcje stopniowego doskonalenia ustroju społecznego. Smith potwierdza tam swój optymizm dotyczący zarówno natury człowieka, jak i porządku społecznego, ale formułuje postulaty o charakterze normatywnym, które odbiegają od obiegowego poglądu o jego akceptacji interesu osobistego jako motywu wiodącego. Akcentuje, że „człowiek mądry i szlachetny pragnie poświęcić osobistą korzyść na rzecz korzyści ogółu”, że powinniśmy pragnąć „podrzędne korzyści podporządkowywać większej korzyści świata” (Smith, 1989, s. 351). Rozważa różne aspekty panowania nad sobą, nad swoimi namiętnościami, strachem, gniewem, wrażliwością na niepowodzenia własne i innych, wspomina także o koniecznym 10

O problemie Adama Smitha pisze Jerzy Chodorowski (2002, s. 78–82).

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA

umiarze w angażowaniu się w spory. Rozpatruje, jak stopień panowania nad sobą oraz poczucie własnej wartości wpływają na relacje z innymi ludźmi oraz jak przyczyniają się do szczęścia i zadowolenia jednostkowego i społecznego. Na podkreślenie zasługują dwa aspekty Smithowskich przekonań. Po pierwsze, sam system wolności gospodarczej nie gwarantuje dobrobytu, niezbędne są wewnętrzne i zewnętrzne warunki, które chronią społeczeństwo przed nadużyciami władzy i działaniami motywowanymi niekontrolowanym interesem osobistym oraz przed przerodzeniem wolności w chaos. Wbrew pobieżnym interpretacjom nie wystarczy wolność i interes osobisty. Aby system rynkowy pomyślnie funkcjonował, trzeba, aby ludzie byli uczciwi i sprawiedliwi, a państwo zagwarantowało odpowiednie prawne warunki ochrony wolności, własności i sprawiedliwości. Mówiąc językiem nowej ekonomii instytucjonalnej, potrzebne są odpowiednie instytucje nieformalne i formalne. Po drugie, formułując wymogi moralne zapewniające społeczny porządek Smith nie zajmuje jednak stanowiska perfekcjonistycznego; wystarczy, że jednostka jest umiarkowanie rozważna, odpowiedzialna i wrażliwa na innych. Nawet panowanie nad sobą i poczucie godności, jeżeli towarzyszy im niewrażliwość na otoczenie, mogą być przesadne (Smith, 1989, s. 366). Ostatnie zdanie dobrze oddaje to, iż Adama Smitha zajmowała w pierwszym rzędzie kwestia społecznego porządku, a cnota i rozważne zachowanie jednostki ważne są nie tyle z punktu widzenia ich samych, co z perspektywy ich wpływu na spoistość i pomyślność społeczeństwa. Motywem przewodnim Smitha wydaje się być poszukiwanie warunków ustrojowych, w których zwykła, praktyczna, niedoskonała moralność może wystarczyć, aby ten porządek mógł istnieć.

7. SMITHOWSKA IDEA ŁADU RYNKOWEGO A WSPÓŁCZESNA EKONOMIA I TEORIA GIER Najbardziej o słabym rozumieniu doktryny Smitha wydaje się świadczyć pogląd o zanegowaniu jego podstawowej idei przez Johna Nasha. Problem dostrzeżono w tym, że równowaga Nasha, czyli wybór strategii optymalnej z punktu widzenia każdego gracza w grze określanej mianem dylematu więźnia11, nie 11 Nazwę dylemat więźnia i historyjkę o dwóch przestępcach, która problem ilustruje, wymyślił Albert Tucker, promotor J. Nasha, matematyk specjalizujący się w badaniach operacyjnych, topologii i teorii gier. Policja aresztuje dwóch mężczyzn w skradzionym samochodzie, podejrzewając ich o napad. Osadzeni w oddzielnych celach mężczyźni mogą zeznawać, obciążając drugiego, albo milczeć. Jeżeli obaj będą milczeć, zostaną skazani na rok więzienia za kradzież samochodu. Jeżeli jeden zeznaje, to traktowany jest jako świadek koronny, w rezultacie unika kary, a drugi skazany zostaje na sześć lat. Takie reguły powodują, że niezależnie od tego, co zrobi wspólnik, z punktu widzenia każdego racjonalne jest zeznawanie. Sposób rozumowania każdego z nich jest następujący: jeżeli on nie zeznaje, to ja, zeznając, mogę wystąpić w roli świadka koronnego i uniknąć kary; jeżeli on zeznaje, to ja też muszę zeznawać, bo w przeciwnym przypadku w konsekwencji nieprzyznania się do winy otrzymam najwyższy wymiar kary. Zeznawanie jest zatem strategią dominującą. Szkopuł w tym, że zastosowanie tej strategii oznacza wyrok czterech lat więzienia, a gdyby obaj milczeli wyrok byłby znacznie mniejszy (1 rok) (Nasar, 2002, s. 117–118; 2006, s. 61–62).

Janina Godłów-Legiędź

prowadzi do wyniku, który jest najkorzystniejszy z punktu widzenia wspólnego interesu graczy. Miało to dowodzić, że niesłuszna jest teza Smitha, iż w gospodarce opartej na podziale pracy, wolności gospodarczej i konkurencji ludzie dążący do swych indywidualnych celów mogą przyczyniać się do wzrostu dobrobytu. Tymczasem – porównując koncepcję strategicznej gry niekooperacyjnej, którą jest gra określona mianem dylematu więźnia, i Smithowską koncepcję systemu rynkowego – należy przypomnieć dwie cechy tej ostatniej. Interes osobisty jako motyw decyzji gospodarczych jednostki nie jest w ujęciu Smitha kwestią moralnego wyboru, ale nieuniknioną konsekwencją faktu, że w społeczeństwie opartym na zaawansowanym podziale pracy zaspokojenie potrzeb każdego człowieka nie może zależeć od przyjaźni innych, bo zależy od tysięcy nieznanych mu ludzi. Współpraca musi zatem opierać się na zasadzie wzajemności, a nie na altruizmie. Rynkowy mechanizm wymiany, tak powszechnie interpretowany w kategoriach konkurencji, to także oparta na obopólnych korzyściach kooperacja. Rynek nie powinien być zatem interpretowany jako gra nie-kooperacyjna. Oto jak Smith problem ten ujmuje: „W cywilizowanym społeczeństwie [człowiek – JGL] potrzebuje nieustannie współdziałania i pomocy wielkiej liczby ludzi, podczas gdy całe jego życie wystarczy zaledwie, by pozyskać przyjaźń kilku osób. U wszystkich niemal innych gatunków zwierząt każda jednostka, gdy dojrzeje, jest całkowicie niezależna i w warunkach naturalnych nie potrzebuje pomocy żadnej innej żyjącej istoty. Człowiek natomiast prawie ciągle potrzebuje pomocy swych bliźnich i na próżno szukałby jej jedynie w ich życzliwości. Jest bardziej prawdopodobne, że nakłoni ich do pomocy, gdy potrafi przemówić do ich egoizmu i pokaże im, że jest dla nich korzystne, by zrobili to, czego od nich żąda. Każdy, kto proponuje drugiemu jakiś interes, postępuje w ten sposób. Daj mi to, czego ja chcę, a otrzymasz to, czego ty chcesz – oto znaczenie każdej takiej propozycji, i to jest właśnie sposób, w jaki otrzymujemy nawzajem od siebie największą część usług, których potrzebujemy” (Smith, 2007, t. 1, s. 20). Gordon Tullock starał się wykazać słuszność stanowiska Smitha, używając terminologii i logiki teorii gier (Tullock, 1985). Zwrócił uwagę, że między sytuacją nazwaną dylematem więźnia a konkurencyjnym rynkiem występuje istotna różnica: partnerzy w tej grze zostali określeni, nie mogą być zmienieni i gra nie może być powtórzona, podczas gdy na konkurencyjnym rynku gra jest nieustannie powtarzana i następuje nieustanne wybieranie partnerów. Te różnice wpływają zasadniczo na sposób podejmowania decyzji i wyniki gry. Wskutek powtarzalności gry pojawiają się dwa nowe elementy: konieczność dbania o reputację i uczenie się. Dylemat więźnia znika, gdy jest wolny wybór partnerów i ludzie starają się uzyskać zaufanie, aby móc uczestniczyć w dalszych grach oraz partnerzy uczą się, doświadczając wyników kolejnych gier. W prowadzeniu działalności gospodarczej z uwagi na niemożliwość prawnego uregulowania każdego szczegółu kontraktu zawsze istnieje możliwość oszustwa, czyli gry niekoopera-

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA

cyjnej, ale na ogół strony tego unikają, bo zabiegają o zaufanie i reputację. Bodźce do współpracy są wzmacniane, bo każdy, kto wybiera niekooperacyjną strategię będzie miał w przyszłości trudność znalezienia partnera, a ponadto wszyscy uczą się, że współpraca przynosi korzyści. Reputacja jest ważnym aktywem w grze rynkowej, co wymusza moralne zachowania i sprawia, że rywalizacji towarzyszy współpraca. Najważniejszy argument przeciw zasadności kojarzenia dylematu więźnia z koncepcją niewidzialnej ręki rynku związany jest jednak z niejednoznacznością terminu koordynacja. Koordynacja i geneza instytucji, od których zależy dobrobyt, to centralne problemy ekonomii. Koordynacja pojmowana jest jednak odmiennie w teorii gier, u Smitha, Michaela Polanyi’ego, Hayeka, czy Ronalda Coase’a. W teorii gier, a także we współczesnej literaturze koordynacja zazwyczaj jest rozumiana jako planowane, świadome dostosowywanie do siebie współzależnych elementów, działań, celów i środków12. Tak rozumiana koordynacja zakłada, że osoby uczestniczące w tym procesie w pełni rozumieją reguły, według których działają, świadomie zmierzają do wyznaczonych celów i pewnego stanu końcowego. W tym sensie można mówić o koordynacji w przedsiębiorstwie i w każdej innej organizacji hierarchicznej czy nieformalnej grupie zmierzającej do określonego celu. Takie pojęcie koordynacji, jakkolwiek odnosi się do efektywności, nie zakłada jej z góry. Przykładowo działania w ramach przedsiębiorstwa mogą być skoordynowane, a nie muszą prowadzić do efektywnego wykorzystania jego zasobów. Natomiast w doktrynie Adama Smitha, a później także u Polanyi’ego i Hayeka znajdujemy ideę ładu społecznego jako porządku spontanicznego, który można potraktować jako koordynację wyższego rzędu – metakoordynację13. Metakoordynacja także zakłada współzależność elementów i wzajemne wywieranie wpływu oraz odnosi się do efektywności systemu, ale dotyczy większego zakresu spraw, obejmuje liczne przejawy koordynacji na niższych poziomach i oznacza osiągnięcie satysfakcjonującego stanu społecznego (Klein, 1997, s. 330). Idea spontanicznego porządku Smitha nie dotyczy takich przypadków, jak sytuacja dylematu więźnia, nie dotyczy nawet współdziałania całych grup zawodowych czy klas społecznych. Intencja Smitha jest jawnie sprzeczna z ideą porozumienia uczestników gry zwanej dylematem więźnia. Ład społeczny nie realizuje się przez koalicyjne poro-

12 Przykładem takiego użycia terminu „koordynacja” poza teorią gier i teorią zarządzania jest literatura, w której przeciwstawia się liberalne i koordynowane gospodarki rynkowe (Thelen, Kume, 2006, s. 11). 13 Terminem „spontaniczny porządek” konsekwentnie posługiwał się Michael Polanyi, określając w ten sposób niezaplanowany policentryczny system społeczny (Klein, 1997, s. 323). Hayek podkreślał, że system rynkowy nie jest układem świadomie organizowanym (taxis), ale układem kształtującym się żywiołowo (kosmos). Jego zdaniem, charakter systemu rynkowego najlepiej oddaje termin catallaxy, pochodzący od greckiego słowa katallein, które w starożytnej Grecji oznaczało nie tylko „wymieniać”, ale także „przyjmować do społeczeństwa” i „zamieniać wroga w przyjaciela” (Hayek, 1978b, s. 60).

Janina Godłów-Legiędź

zumienia14. Rynek nie służy temu, by grupy graczy osiągały porozumienie i realizowały swoje partykularne interesy. Temu często służy ustawodawstwo gwarantujące przywileje i wyłączność produkcji bądź handlu, czemu stan konkurencji miał według Smitha zapobiegać. Opisując funkcjonowanie wolnego rynku, Smith pokazuje, że poprzez mechanizm rynkowy może następować dostosowanie produkcji do potrzeb konsumentów oraz uzgadnianie długofalowych interesów producentów i konsumentów, jakkolwiek ich interesy krótkookresowe są odmienne. Smith ujawnia, że z chaosu nierównowag oraz sprzecznych interesów producentów i konsumentów wyłania się niewidzialny porządek i długofalowa zgodność interesów. Ta idea niewidzialnego porządku nie wyrasta li tylko z prostego mechanizmu popytu i podaży, ale ma u podstaw moralną i intelektualną wizję człowieka, historii i relacji między jednostką a społeczeństwem. Spojrzenie z tej perspektywy pokazuje, że czynienie analogii między problemem, przed którym stoją przestępcy pragnący uniknąć kary, a ideą niewidzialnej ręki rynku jest przedsięwzięciem dość absurdalnym. We współczesnej ekonomii ideę niewidzialnego porządku szkockich filozofów moralnych rozumie twórca ekonomii eksperymentalnej Vernon Smith. Ten laureat nagrody Nobla z roku 2002 odwołuje się do szkockich filozofów moralnych i Friedricha Hayeka, gdy rozwija tezę o dwóch formach racjonalności: konstruktywistycznej i ekologicznej. Potwierdzenie szkockiej tradycji Vernon Smith znajduje w badaniach eksperymentalnych skierowanych na badanie instytucji rynkowych. Podsumowując wyniki swoich badań, Vernon Smith nawiązuje do Adama Smitha: „Parafrazując Smitha, można stwierdzić, że ludzie biorący udział w tych eksperymentach są kierowani tak, aby popierać dobrobyt grupowy i zdążać do celów społecznych, których wcale nie zamierzali osiągnąć”. Zasada ta znajduje oparcie w setkach eksperymentów, w których zadania i instytucje mogą przekraczać możliwości analizy opartej na teorii gier, ale nie przekraczają one zdolności ludzi podejmujących decyzje w warunkach niepełnej informacji, bo „autonomiczne algorytmy mentalne koordynują zachowanie za pomocą reguł instytucjonalnych (algorytmów społecznych)” (Smith, 2013, V, s. 32). 14 Warto przypomnieć, że Smith nie jest optymistycznym wyznawcą idei bezwzględnej harmonii interesów jednostki i interesu zbiorowego. Zadziwiające może wydać się to, co twórca ideologii kapitalizmu pisze o przedsiębiorcach. „Jednakże interes przedsiębiorców każdej poszczególnej gałęzi handlu czy przemysłu jest zawsze pod pewnym względem różny od interesu publicznego, a nawet mu przeciwny. W interesie kupców leży zawsze rozszerzyć rynek i ograniczyć konkurencję. Rozszerzenie rynku może często być zgodne z interesem publicznym, ale ograniczenie konkurencji musi być z nim zawsze sprzeczne i służyć może przedsiębiorcom jedynie do tego, by podnosząc swe zyski ponad naturalną miarę, mogli ściągać, dla własnej korzyści, niedorzeczny podatek z reszty współobywateli. Propozycja jakiegoś nowego prawa lub przepisu regulującego handel, która pochodzi od tej klasy, powinna się zawsze spotkać z największa ostrożnością i nie powinna być nigdy przyjęta, zanim nie zostanie wszechstronnie i dokładnie zbadana, nie tylko z największą skrupulatnością, lecz z najbardziej podejrzliwą uwagą. Pochodzi ona bowiem od klasy, której interes nigdy nie jest dokładnie taki sam, jak interes publiczny, a która jest zainteresowana w tym, by oszukiwać, a nawet ciemiężyć społeczeństwo, i która je też w wielu przypadkach oszukiwała, jak i uciskała” (Smith, 2007, t. 1, s. 292).

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA

ZAKOŃCZENIE Historia idei rynku i spontanicznego porządku społecznego zatoczyła niezwykłe koło: od teleologicznej koncepcji Adama Smitha do eksperymentalnej ekonomii Vernona Smitha. Ten pierwszy z optymizmem kreślił obraz człowieka, w którym rozum, emocje, interes osobisty i empatia jawiły się jako środki realizacji porządku społecznego zamierzonego przez „Autora Natury”. Ten drugi, wbrew dominującym przekonaniom, zdołał oprzeć nową szkołę ekonomii na eksperymentach, ale swoje nowatorstwo łączy z tradycją Adama Smitha i innych szkockich filozofów moralnych oraz Friedricha Hayeka. Wspólne tematy obu Smithów to spontaniczny ład, krytyczny stosunek do podejścia metodologicznego opartego wyłącznie na racjonalności konstruktywistycznej i postrzeganie rynku jako złożonej struktury społecznej ewoluującej od czysto żywiołowej wymiany do ładu opartego na prawie i państwie. Najwyższy podziw dla „starego” Smitha wyraża się w stwierdzeniu, że jego idee leżały u podstaw 200-letniego wzrostu gospodarczego, który był możliwy nie tylko dzięki doskonaleniu materialnych środków produkcji, ale głównie dzięki nowym ideom, które, pełniąc funkcję „narzędzi umysłu”, zmieniały ludzkie myślenie i działanie. Jest zadziwiające, że w obliczu współczesnych wyzwań obserwujemy w ekonomii tendencję do rozwoju z jednej strony podejścia instytucjonalnego, a z drugiej – behawioralnego, które ponownie odkrywamy czytając Bogactwo Narodów i Teorię Uczuć Moralnych. A jednocześnie wciąż funkcjonuje wizja, że Adam Smith stworzył doktrynę, w myśl której egoistyczna jednostka, mechanizm rynkowy i wolność gwarantują harmonijne społeczeństwo i dobrobyt. Lektura Bogactwa Narodów i Teorii Uczuć Moralnych przeczy takiej interpretacji. Na obiegowej wizji politycznej filozofii Smitha negatywne piętno wywarł późniejszy rozwój liberalizmu, w którym przedstawiono działania rządu jako z gruntu złe. Podczas gdy sam Smith piętnował raczej wynaturzenia merkantylistycznej polityki i z równą siłą piętnował działania kupców co biurokratów, gdy ich działania uznawał za sprzeczne z potrzebami rozwoju i interesem publicznym. Silne państwo niezależne od grup interesów skoncentrowane na zapewnieniu systemu równej sprawiedliwości dla wszystkich Adam Smith postrzegał jako konieczny warunek porządku społecznego i dobrobytu. Smith wyrażał przekonanie, że społeczeństwo oparte na wolności i gospodarka oparta na mechanizmie popytu i podaży tworzą korzystniejsze warunki społecznego i ekonomicznego postępu, ale jednocześnie widział, że pomyślny rozwój nie następuje niezależnie od zdrowia moralnego, dobrych rządów i intelektualnej wizji. Smith był daleki od współczesnego rozumienia wolności jako realizacji wszelkich pragnień jednostki i pobłażania ludzkim emocjom oraz postrzegania wszelkich nakazów państwa jako drogi do tyranii. Wolność jednostki jest tylko jednym z elementów zarysowanego przez Smitha systemu naturalnego ładu społecznego. Nieodłącznym od wolności warunkiem porządku społecznego jest sprawiedliwość, której źródłem jest z jednej strony uczciwy i rozważny człowiek, a z drugiej władza państwowa. Ale należy też zauważyć, że poszanowanie wolno-

Janina Godłów-Legiędź

ści jest częścią samej sprawiedliwości. Sukces Wielkiego Społeczeństwa opartego na podziale pracy i interesie osobistym zależy od dwóch czynników: od zdolności do tworzenia systemu państwowego gwarantującego równą ochronę życia, wolności i własności oraz od zdolności jednostek do samokontroli i do wystrzegania się takich zachowań, które inni uznaliby za nadmiar dbałości o interes własny.

BIBLIOGRAFIA Alvey J.E. (2004), The secret, natural, theological foundation of Adam Smith’s work, “Journal of Markets and Morality”, Vol. 7, No. 2, s. 335–361. Ashraf N., Camerer C., Loewenstein G. (2005), Adam Smith, behavioral economist, “Journal of Economic Perspectives”, Vol. 19, No. 3, s. 131–145. Buchan J. (2008), Adam Smith. Życie i idee, Difin, Warszawa. Chodorowski J., Adam Smith (1723–1790). Życie i dzieło autora „Badań nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002. Coase R.H. (1995), Essays on Economics and Economists, The University of Chicago Press, Chicago-London. Coker E. (1990), Adam Smith’s concept of social system, “Journal of Business Ethics”, Vol. 9, No. 2, s. 139–142. Edwards J. (2011), Freedom, free institutions and the Big Society, “Political Quarterly”, Vol. 82, Supplement 1, s. 98–108. Evensky J. (2005), “Chicago Smith” versus “Kirkaldy Smith”, “History Political Economy”, Vol. 37, No. 2, s. 197–203. Gregg S. (2010), Smith versus Keynes: Economics and political economy in the Post-Crisis Era, „Harvard Journal of Law & Public Policy“, Vol. 33, No. 2, s. 443–464. Harpham E.J. (2000), The problem of liberty in the thought of Adam Smith, “Journal of the History of Economic Thought”, Vol. 22, No. 2, s. 217–237. Hayek F.A. (1978a), Adam Smith’s message in today’s language, w: New Studies in Philosophy, Politics, Economics and History of Ideas, The University of Chicago Press, Chicago. Hayek F.A. (1978b), Pretence of knowledge. Nobel memorial lecture, w: New Studies in Philosophy, Politics and the History of Ideas, The University of Chicago Press, Chicago. Kennedy G. (2009), Adam Smith and the invisible hand: from metaphor to myth, “Econ Journal Watch”, Vol. 6, No. 2, s. 239–263. Klein D.B. (1997), Convention, social order, and the two coordinations, “Constitutional Political Economy” Vol. 8, No. 4, s. 319–335. Kwangsu K. (2014), Adam Smith’s and Douglass North’s multidisciplinary approach to economic development, “The American Journal of Economics and Sociology”, Vol. 73, No. 1, s. 3–31. Kwaśnicki W. (1998), Ekonomia klasyczna – spojrzenie z innej perspektywy, „Ekonomista”, nr 5–6, s. 603–627. Luna F. (1993), From The History of Astronomy to the Wealth of Nations: Wonderful Wheels and Invisible hands in Adam Smith Major Work, “Working Papers”, UCLA

SYSTEM NATURALNEJ WOLNOŚCI ADAMA SMITHA

Department of Economics. Working Papers, http://ideas.repec.org/e/plu1.html (data dostępu: listopad 2015). Moene C. (2010), The moral sentiments of Wealth of Nations, http://www.sv.uio.no/ esop/english/research/publications/articles/2010/Wealth_of_Nations.pdf (data dostępu: listopad 2015). Monsalve F. (2011), Adam Smith’s System of Natural Liberty and the gravitational force of the Self-interest socially understood, Universidad de Castilla-La Mancha, http:// www.uclm.es/dep/daef/DOCUMENTOS%20DE%20TRABAJO/DT-2011/ 2011-2%20DT-DAEF.pdf (data dostępu: grudzień 2015). Muller J.Z. (2009), Thinking like Adam Smith, “Journal of Applied Corporate Finance”, Vol. 21, No. 1, s. 90–95. Nasar S. (2002), Piękny umysł, Muza SA, Warszawa. Oslington P. (2012), Jacob Viner on Adam Smith: Development and reception of a theological reading, “History of Economic Though”, Vol. 19, No. 2, s. 287–301. Pack S.J. (1996), ‘Smith’s Invisible/Visible Hand/Chain/Chaos’, w: Joseph A. Schumpeter: Historian of Economics: Perspectives in the History of Economic Thought, Laurence S. Moss (red.), Routledge, New York, http://digitalcommons.conncoll.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1023&context=econfacpub (data dostępu: listopad 2015). Piątkowski W. (2014), Ekonomia polityczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Polowczyk J. (2010), Elementy ekonomii behawioralnej w dziełach Adama Smitha, „Ekonomista”, nr 4, s. 493–522. Rothschild E. (2001), Economic Sentiments: Adam Smith, Condorcet, and the Enlightenment, Cambridge: Harvard University Press. Sen A. (2010), Adam Smith and the contemporary world, ”Erasmus Journal for Philosophy and Economics”, Vol. 3, No. 1, s. 50–67. Siegfried T. (2006), A Beautiful Math: John Nash, Game Theory, and Modern Quest for a Code of Nature, Joseph Henry Press, Washington. Smith A. (2007), Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 1 i 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Smith A., Lectures on Jurisprudence, Glasgow Edition of Work and Correspondence of Adam Smith, t. 5, The Online Library of Liberty. Smith A. (2005), On Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, An Electronic Classic Series Publication, Jim Manis. Smith A. (1989), Teoria uczuć moralnych, PWN, Warszawa. Smith V. (2012), Adam Smith on humanomic behavior, “Journal of Behavioral Finance and Economics”, Vol. 2, No. 1, s. 1–20. Smith V. (2013), Racjonalność w ekonomii, Wolters Kluwer Polska, Warszawa. Sobel I. (1979), Adam Smith: What kind of institutionalist was he?, “Journal of Economic Issues” Vol. 13, No. 2, s. 347–368. Thelen K., Kume I. (2006), Coordination as a political problem in coordinated economies, “Governance: An International Journal of Policy, Administration, and Institutions”, Vol. 19, No. 1, s. 11–42. Tullock G. (1985), Adam Smith and the prisoners’ dilemma, “The Quarterly Journal of Economics”, Vol. 100, Supplement, s. 1073–1081. Zabieglik S. (2003), Adam Smith, Wiedza Powszechna, Warszawa.

Janina Godłów-Legiędź

ADAM SMITH’S NATURAL LIBERTY SYSTEM ABSTRACT The aim of the article is to show the falsity of the dominant perception of Adam Smith’s doctrine. In the context of different interpretations, the paper draws attention to four issues. Firstly, the formalistic revolution in economics contributed to ignoring the institutional dimension of the market mechanism. Secondly, the idea of natural liberty emerged as a reaction to the mercantilist policy and was directed not against the sovereign as such but against policies advancing particular interests. Thirdly, the liberty was to serve not only the capital and the employer but, above all, the labor and the employee. Fourthly, the Smithian market order is a form of metacoordination, hence John Nash's game theory cannot prove Smith's ideas wrong. Keywords: Adam Smith, liberty, justice, liberalism, John Nash. JEL Classification: B1, B4

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 1 (LXXXVIII) 2016

Anna Malinowska*

LIQUIDITY CONSTRAINTS AND THE BALANCE SHEET CHANNEL OF MONETARY POLICY TRANSMISSION (Artykuł nadesłany: 23.01.2016 r. Zaakceptowany: 19.04.2016 r.)

ABSTRACT The balance sheet channel used to be perceived as a minor channel of monetary policy transmission but has become important since the interest rates faced the zero lower bound. This paper analyzes monetary policy impact on the relation between liquidity and fixed asset investments of the US non-financial companies in the decade between 2005 and 2014. Two hypotheses were proposed: 1) tight monetary policy limited companies’ access to liquidity, and 2) quantitative easing influenced the level of fixed asset investment. Three random effects and three fixed effects models were constructed for each hypothesis, controlling for size and the level of financial leverage. It was found that, firstly, relative tightening of monetary policy seemed unrelated to liquidity constraints. A company’s size and its debt-to-equity ratio determined its ability to raise external funds. Secondly, the validity of the balance sheet channel could not be dismissed when considering unconventional monetary policy. The results corroborated the existence of a positive correlation between the liquid asset ratio and fixed asset investments. Keywords: monetary policy, fixed asset investment, liquidity constraints, balance sheet channel. JEL Classification: E52, E58, G310

Akademia Leona Koźmińskiego, e-mail: anna.paulina.malinowska@gmail.com

Anna Malinowska

INTRODUCTION Transmission of monetary policy shocks to the real economy has been highly debatable in recent years. The underlying reason for this has been dubious effectiveness of unconventional methods implemented by the Federal Reserve and other central banks in advanced economies. Given the scarcity of readily available liquidity and introduction of the zero lower bound on the federal funds rate the usual monetary transmission mechanisms seemed impaired. Theoretically, there are several major channels through which a central bank can impact the economy. Until very recently the balance sheet channel was perceived as a minor mechanism that might help shape firms’ investment decisions. The proponents of this mechanism argued that the difference between external and internal financing costs – or the external finance premium – given the existence of imperfect financial markets and flawed information flows, correlated negatively with a firm’s net worth (Bernanke, Gertler, 1989). Assuming that net worth changes pro-cyclically, it implies that investment moves pro-cyclically as well. This in turn leads to accelerator effects that increase the amplitude and force of economic cycles. As long as the central bank’s interest rates face zero lower bound, the main transmission channel is restricted. This limits the central bank’s ability to influence the economy. In such an environment, existence of an alternative way through which monetary policy shocks could influence the real economy is indispensable. This paper offers an empirical analysis of monetary policy effects on the relation between liquidity and fixed assets investment of the U.S. non-financial firms in 2005–2014. During this timeframe, the U.S. monetary policy reached to extremes – in June 2004, when the federal funds rate stood at 1.03%, the Fed began, for the first time since January 1999, to tighten monetary conditions so that in July 2006 the effective federal funds rate reached 5.25% (Board of Governors of the Federal Reserve System (US), Effective Federal Funds Rate, Federal Reserve Bank of St. Louis). For the next twelve months it oscillated around that level. In mid-2007 the Fed began what was to become a long process of far-fetched monetary expansion in hopes of containing the financial crisis, providing liquidity to fast-drying financial markets, and finally boosting the lagging output. If quantitative easing did impact the real economy, the balance sheet channel may have served as the primary transmission mechanism. The study follows the approach presented in Angelopoulou and Gibson (2009), and later adapted by Masuda (2015). In the first part of the analysis the impact of contractionary monetary policy shocks on fixed investments is investigated; the second part sheds some light on the effects of quantitative easing on liquidity constraints faced by U.S. firms and fixed investments. The paper is structured as follows: Section 2 offers a brief literature review, Section 3 explains the tested hypotheses and provides an in-depth description of data construction process, Section 4 presents and discusses the results of our analyses, and the implications from the robustness check are discussed in Section 5.

LIQUIDITY CONSTRAINTS AND THE BALANCE SHEET CHANNEL OF MONETARY…

1. LITERATURE REVIEW Imperfect substitutability of external and internal financing sources implies the existence of a financing structure in which internal sources are perceived as more advantageous than external ones. There are at least two sources of imperfect substitutability: informational asymmetry and negative selection problems. Both appear during the process of raising external funds, be it debt or equity. This gives rise to a classic principal-agent problem as described by Jensen and Meckling (1976), Jensen (1986), and Eisenhardt (1989). Agency costs further increase the cost of raising equity. Incurring higher debt in place of raising equity does not solve the problem in the longer run. Not only does it increase a company’s financial costs and debt-to-equity ratio but also, due to informational asymmetries and increasing screening costs, financial intermediaries might raise the cost of credit and make it unavailable to a firm (Stiglitz and Weiss, 1981). The dependence of investment on financing structure is one of implications of imperfect substitutability of financing sources which will be explored further in this paper. When financially constrained companies face an investment opportunity, the level of their investment is positively correlated with their cash flows. However, cash flow is insignificant for investment decisions of financially unconstrained firms (Fazzari, Hubbard, and Petersen, 1988). The hypothesis stating that a firm’s financial constraints are relevant to the sensitivity of investment to changes in cash flow has been challenged by both theoretical and empirical research. Results of major theoretical works give ground to reason that financial constraints are not linked with an elevated sensitivity of investment to cash flow fluctuations (Tirole, 2006; Gomes 2001). Cleary (1999, 2006) suggests a different kind of relationship, namely that investment’s sensitivity to cash flow increases as a company becomes less financially constrained. Also, it could be argued that investments correlate with cash flow related to financial constraints. Traditional classification criteria are applicable, such as firm’s size and age, its dividend policy and relationships with financial intermediaries as well as debt-to-equity ratio. Angelopoulou and Gibson (2009) claim that assuming the above were true and that the statistical significance of the cash flow variable were the result of factors other than those related to financial constraints, one could estimate that same model for different subsamples with different characteristics regarding financing structure and the results would not yield any systematic differences in estimated coefficients. Since such differences appear, it seems reasonable to claim that cash flow investment sensitivity relates to the existence of financial constraints. The whole problem may be more complex than it originally appeared. It is possible that this relationship becomes more pronounced in periods of tight monetary policy. On the other hand, more sophisticated financial system infrastructure might mitigate it. Another problem that relevant literature touches upon, is the application of Tobin’s q in econometric modeling. Due to possible measurement errors which may differ across subsamples of companies classified a priori as financially con-

Anna Malinowska

strained (or not), estimated coefficients of the cash flow variable may be unstable and biased. Gilchrist and Himmelberg (1995) claim, using the Tobin’s q parameter, that the cash flow variable is statistically significant in this context. Erikson and Whited (2000) suggest that the issue is debatable. However, the authors selected a relatively short timeframe (1992-95) during which the U. S. economy was growing steadily. Difficulties in raising capital and incurring debt may have been less pronounced and thus seemingly irrelevant. Using disaggregated data, Oliner and Rudebusch (1996), analyzed the influence of tight monetary policy on investment in the U.S. non-financial sector in the period between 1959 and 1992. Their results suggest that restrictive monetary policy may elevate the level of investment sensitivity regarding changes in a company’s internal liquidity levels. This, however, holds true only for firms classified as small. The problem with Oliner and Rudebusch’s research may lie in the quality of the data used in modeling. Although they used disaggregated data, better results could have been obtained, had they had access to firm-level data. Guariglia’s (1999) research centered on inventory investment in the United Kingdom in 1968-1999. Her results imply that for companies with either low coverage ratios or increased debt ratios, sensitivity of investment to changes of these parameters is higher during periods of tight monetary policy or during recessions. Bougheas, Mizen, and Yalcin (2006) researched the existence of the balance sheet channel of monetary policy transmission in the 1990s in the United Kingdom. Using a large sample of companies, they proved that a company’s idiosyncratic features determined its debt level and financing structure. The influence of these characteristics changes as the monetary policy strategy becomes more or less restrictive. Authors treat this finding as a proof that the balance sheet channel does exist, at least for the selected timeframe and country. Using firm-level data for the British non-financial sector in 1971–1992, Angelopoulou and Gibson (2009) also verified the existence of the balance sheet channel of monetary policy transmission. Their results imply that the level of fixed capital investment is positively dependent on cash flow. The correlation strengthens in periods of tight monetary policy – cash flow sensitivity of investment is decidedly more pronounced for financially constrained companies than for unconstrained ones. This is particularly true for companies classified a priori as financially constrained according to criteria such as size, dividend policy and financial leverage. These findings suggest that the balance sheet channel might have been especially significant in the transmission of monetary policy shocks to the real economy. In a similar vein, K. Masuda (2015) conducted research focused on Japanese manufacturing sector. However, in this study, financial constraints were replaced with liquidity constraints. The author assumed that the higher available liquidity, the easier it is for a company to raise capital externally, be it debt or equity. Masuda used the liquid asset ratio instead of net cash flow to measure a firm’s net worth. This makes his reasoning slightly debatable, since liquid asset ratio

LIQUIDITY CONSTRAINTS AND THE BALANCE SHEET CHANNEL OF MONETARY…

expresses the level of readily available liquidity and should not be equaled with a company’s net worth. Masuda then broadened the scope of his study to capture possible effects of quantitative easing on the real sector. Nomenclature issues notwithstanding, the results of his study have two implications. Firstly, monetary policy tightening strengthens liquidity constraints. Secondly, quantitative easing may actually mitigate the problem, but only for large companies. This suggests that quantitative easing influenced the real economy via the balance sheet channel. This conclusion has been challenged numerous times, especially in light of Lyonnet and Werner’s (2012) results regarding the Bank of England large-scale asset purchases and their impact on the real economy. Earlier, Werner and Voutsinas (2011) focused on how financial constraints, and especially fluctuations of credit supply, correlate with a firm’s capital structure. Their chosen timeframe encompassed periods of economic instability including the asset bubble of the 1980s and an ensuing credit crunch in the 1990s in Japan. The results of their study imply that decisions regarding a company’s financial policy are largely influenced by monetary policy decisions and the availability of debt. This was particularly true for companies classified as small, which face greater financial constraints during recessions.

2. AIM AND METHODOLOGY TESTED HYPOTHESES AND DATA CONSTRUCTION It is postulated that monetary policy shocks affect the real economy via the balance sheet channel. If so, on the basis of Bernanke and Gertler (1989, 1995) it is presumed that contractionary monetary policy can negatively affect fixed investment of firms. Moreover, decline sholud be more palpable for firms which are more constrained and whose net worth plummets most. Although Bernanke and Gertler used cash flows to identify fluctuations in net worth, here the problem is analyzed in terms of liquidity. Hence, H1: Tight monetary policy was an important factor limiting companies’ access to liquidity during the period from 2005 to 2014, specifically after the recent global crisis. The effectiveness of quantitative easing conducted in the USA and UK between 2008 and 2013 has remained questionable, especially regarding its influence on the real economy. By providing large quantities of easily accessible liquidity to the financial market, the central bank should theoretically mitigate financial constraints faced by companies at that time. If it were so, unconventional monetary policy would be transmitted to the real economy via companies’ balance sheets. The existence of this channel during the global financial crisis has been debatable. However, literature has not provided sufficient evidence to claim this transmission mechanism as invalid yet. Hence, the second hypothesis, H2: Quantitative easing influenced fixed asset investments during the period between 2008-2014.

Anna Malinowska

DATA CONSTRUCTION Panel data set was constructed using annual financial data from 187 companies listed on U.S. stock exchanges (such as: New York Stock Exchange, NASDAQ) with the sample period from 2005 to 2014. The sample size is restricted by the limited (at the time of conducting this research) availability and comparability of financial data provided by the Infinancials and the Securities Exchange Commission databases. The chosen timeframe encompasses both months of contractionary and ultra-expansionary monetary policy. Since net worth correlates negatively with financial constraints it can be assumed that larger companies may raise more external financing more easily. Firstly, larger entities pay lower external finance premiums, because they have access to better collateral and thus their risk of defaulting is minimized. Secondly, such firms can appear more reliable to potential investors and creditors. Therefore, it can be expected that the external finance premium will in part depend on a company’s net liquidity, and so will the level of fixed asset investment. Empirical studies emphasize the importance of splitting the sample of companies based on their innate likelihood of facing financial constraints. This division could happen along certain characteristics, such as size (Audretsch and Elston, 2002), age (Chirinko and Schaller, 1995), and various leverage indicators (Guariglia, 1999). Due to the limited size of the sample it was not divided into groups of relatively large (likely unconstrained) and small (likely constrained) firms. Instead, three control variables were introduced: 1) firm’s relative size, expressed as a percentage, is calculated by dividing a firm i’s total assets by total assets of the largest firm in the sample, 2) the level of financial leverage measured as the debt-to-equity ratio, and 3) Tobin’s q, a parameter that controls for the changes in the market value of a company and captures its future profitability. It is hypothesized that the greater values of these variables, the easier access of a company to external financing and the higher the level of its fixed investment. Moreover, it is expected that the level of financial leverage is likely to be more sensitive to contractionary monetary policy decisions due to mounting financial costs. As mentioned before, a higher debt-to-equity ratio generates higher financial and agency costs. Hence, D/E coverage might influence fixed investment negatively. In the course of estimation a debt-to-equity ratio dummy was introduced that takes the value of one if a company’s ratio exceeds the 75th percentile and 0 otherwise. It was used to replace the traditional D/E ratio in an attempt to divide the sample into two clearly separated groups. This did not yield satisfactory results invalidating somewhat the idea of such a simplified sample division according to leverage1. Recent empirical work (eg. Angelopoulou and Gibson, 2009) advocates net cash flow as a proxy for a company’s net worth. However, the preliminary calcu1

Estimation using a GLS and LSDV estimators; results of both are available upon request.

LIQUIDITY CONSTRAINTS AND THE BALANCE SHEET CHANNEL OF MONETARY…

lations including estimation of two random effects models did not perform satisfactorily2. On the basis of Masuda (2015), net cash flow was replaced with a liquid assets ratio defined as the sum of a company’s liquid assets relative to its total assets (LIQ). This, however, shifts the focus from a company’s net worth to its net liquidity. From a technical standpoint, the measurement error of this indicator is relatively lower when compared to the variable based on net cash flow. It is assumed that the greater company’s level of readily available liquidity, the lesser its risk of defaulting on its debts. Therefore, it may raise external funds more easily, even in periods of tight monetary policy. Moreover, firms holding more liquid assets may draw on them when bank financing is scarce. Taking this into consideration, it is expected that the coefficient of the variable LIQ will be significantly positive. Relevant literature suggests that the level of a company’s internationalization could be captured by either single-variable measures or by a more complex index measure (D. Sullivan, 1994). The concept of either of them seems dubious according to Ramaswamy, Galen Koeck, and Renforth (1996). Based on Dorrenbacher (2000)’s review of different approaches I introduced a dummy controlling for the ratio of domestic revenues to total revenues (US_REV%). The variable takes the value of 1, if a company’s domestic revenues constitute more than 50% of its total revenues; and the 0 value otherwise. To eliminate possible outliers, the gathered data were transformed by setting all the outlying observations to the 99th percentile of the data. This procedure was also applied to the 1st percentile of the data and checked for robustness. Since it did not influence the estimation results, they are omitted to keep the discussion in Section 4 concise. Following Masuda (2015) and Angelopoulou and Gibson (2009), monthly dummy variables were introduced reflecting monetary policy decisions made each month during the selected timeframe. The dummies take the value of 1 in months during which the Fed decided to tighten monetary policy (Eq. 1) or engage in quantitative easing (Eq. 2). 1 - monetary policy tightening M MONTIGHT = * 0 - other decisions

(1)

1 - decisions involving quantitative easing MQEi,t = * 0 - other decisions

(2)

To annualize monthly dummy variables and match them to annual firm-level data, they were averaged as follows (Masuda, 2015, p. 13): 12

MON_TIGHTi, t = 2

Results are available upon request.

/ M MON_TIGHT 1

i, t

(3)

Anna Malinowska

QEi, t =

/ MQE 1

i, t

(4)

MON_TIGHTi,t and QEi,t denote annualized averaged dummies identifying periods of contractionary and expansionary monetary policy for company i in year t. Depending on the number of months of either tight or expansionary monetary policy during a fiscal year, both take values between 0 and 1. Following Masuda (2015), these variables were introduced as cross terms for the liquid asset ratio variable. Another cross term was added for the ratio of a company’s domestic revenues to total revenues. Introduction of these interaction terms allowed to capture two phenomena. Firstly, supposing that the balance sheet channel is a valid monetary transmission mechanism, it will be possible to identify its influence on liquidity constraints and, indirectly, on fixed investment. Secondly, since the impact of the monetary policy on general economic conditions cannot be dismissed, an interaction term for a firm’s domestic revenues dummy was include. It was assumed that firms whose revenues came in greater part from the U.S. market would be more sensitive to changing monetary conditions. Fixed investment rate series is constructed as a difference in total fixed assets between periods t and (t – 1) divided by an average book value of total assets at the end of periods t and (t – 1). Table 1 below summarizes the variables constructed for the analysis. Table 1. Description of variables Variable

Description

Abbreviation

Fixed investment

investment in tangible fixed assets relative to total assets

INVi,t

Liquid assets ratio

measured as company i’s securities, cash, bills, and accounts receivables relative to its total assets.

LIQi,t

Financial leverage

financial leverage measured as the ratio of the company i’s total debt to equity

D/Ei,t

Tobin’s q

measured as company i’s market value to its book value; controls for the changes in a company’s market value and its future profitability

Qi,t

Revenues ratio

measured as company i’s domestic revenues relative to its total revenues

US_REV%i,t

LIQUIDITY CONSTRAINTS AND THE BALANCE SHEET CHANNEL OF MONETARY…

Contractionary monetary policy

calculated according to Eq. 1

MON_TIGHTi,t

Quantitative easing

calculated according to Eq. 2

QEi,t

Industry

denotes industry in which company i operates

industryi

Size

company i’s total assets relative to the total assets of the largest firm

sizei,t

3. EMPIRICAL RESULTS AND DISCUSSION BALANCE SHEET CHANNEL OF MONETARY POLICY TRANSMISSION The significance of the balance sheet transmission mechanism was investigated using a random effects model estimated by a generalized least square estimator (GLS). This decision was based on the outcome of the Hausman specification test, according to which the null hypothesis that the company-specific effects do not correlate with the regressors could not be rejected. A fixed effects approach was used in the robustness check in Section 5. Lagged explanatory variables were introduced for two reasons. Firstly, monetary policy shocks take time to affect the real economy. Secondly, a one-year lag may help to avoid a possible endogeneity problem, as noted in Angelopoulo and Gibson (2009, pp. 681–682). This might not be sufficient to eliminate the issue of endogeneity but introduction of variables lagged by two or more periods would reduce the number of observations and so obtained results could be relatively more biased than in the original estimation process. The panel GMM estimator (Arellano, Bond, 1991) might provide a solution to this problem. The decision whether to apply that methodology would depend on the outcome of the Sargan test of over-identifying restrictions. INVi, t = a0 + a1 Qi, t - 1 + a2 LIQi, t - 1 + a3 ^ MON_TIGHT * LIQhi, t - 1 + a4 year +

+ a5 ^ D/Ehi, t - 1 + a6 ^US_REV% * MON_TIGHT hi, t - 1 + a7 sizei, t +

(5)

+ a8 industryi + a9 groupi + fi, t

where variables and capture other aggregate macroeconomic shocks such as interest rate changes, exchange rate changes, inflation, fiscal policy. Table 2 below reports the results obtained from the first model (Eq. 5). Column 1 reports results before controlling for a company’s leverage and the impact of contractionary monetary policy on liquidity. Variables LIQi,t and Qi,t are statistically significant and greater than zero at the 1% significance level, as expected. After including the debt-to-equity ratio to investigate the sensitivity of fixed investment to financial leverage (as shown in column 2), results improved in terms of

Anna Malinowska

Table 2. Estimation results using a GLS estimator Variable

Qi,t

0.0177*** (4.91)

0.0993*** (5.62)

0.0915*** (5.15) 0.0946 (0.202)

(MON_TIGHT * LIQ)i,t–1 LIQi,t–1

1.5885*** (6.24)

(D/E)i,t–1

1.6637*** (6.98)

1.7917*** (7.00)

0.0019 (0.204)

0.0019 (1.32)

(US_REV% * MON_TIGHT)i,t–1

–0.0019 (–0.0105)

0.0952 (0.503)

0.0146 (0.0809)

Sizei,t

–0.3917 (0.197)

0.9920*** (3.05)

0.9881*** (3.27)

Industryi

–0.0003 (–0.809)

0.0011 (0.397)

0.0009 (0.751)

Constant

–0.1618 (–0.451)

–0.3035 (–1.52)

–0.3883* (–1.79)

0.0727

0.0648

0.0787

Notes: 1. ***, **, and * denote 1%, 5%, and 10% significance levels, respectively; 2. Estimation using robust standard errors; 3. T-statistics reported in the parentheses are heteroscedasticity-consistent.

statistical significance. The variable controlling for relative size is statistically significant at the 1% level. The coefficients on the LIQ and Q variables changed visibly, rising by 4.5% and 82% respectively. Column 3 reports the estimation results after the introduction of the composite variable identifying the impact of contractionary monetary policy on liquidity. While the introduction of the debt-to-equity variable improved the overall quality of the model, the presence of the cross term seems of little importance. Its influence may reflect on the value of the coefficient on the LIQ variable, which rose by 7%. The signs of the coefficients on the significant variables remained as expected, regardless of the gradual expansion of the model. On the basis of obtained results it can be assumed that investment in fixed assets is sensitive to changes in a firm’s Tobin’s q and liquidity levels. The latter could be partly explained by financial market imperfections and asymmetrical information which restrict companies’ access to external funding and force them to rely more on their internal liquid assets. The former corroborates an intuitive claim that the greater future profitability of a company as measured by Tobin’s q, the higher its level of investment. Contrary to previous analyses, tight monetary policy influence on fixed investment via its impact on the liquid assets ratio

LIQUIDITY CONSTRAINTS AND THE BALANCE SHEET CHANNEL OF MONETARY…

could not be confirmed. Although contractionary monetary policy may well strengthen liquidity constraints, there seems to be no direct translation of this impact on the relationship between the liquid asset ratio and fixed investment. This implies that the transmission of monetary policy shocks through firms’ balance sheets may have been limited. In line with my earlier presumption, a company relative size – measured in each case by two and three separate variables respectively – proved to be an important factor influencing fixed investment. The more assets a firm holds and the greater their market value, the easier its access to external funding. It follows that such companies face weaker financial constraints and their net liquidity – as measured by the liquid asset ratio – is less dependent on monetary policy decisions. There may be several reasons why the study failed to capture the impact of contractionary monetary policy on fixed investment. During the chosen timeframe investor optimism and elevated asset prices across market sectors did not yield to the Fed’s attempts to cool the economy. Moreover, this finding validates the claim that financial and thus liquidity constraints weaken with rising levels of market sophistication as mentioned in Angelopoulou and Gibson (2009, p. 698). With the benefit of hindsight it may be conjectured that U.S. investors did not perceive the central bank’s actions as forceful and decisive enough to counteract the augmenting financial disequilibria and systemic risk.

QUANTITATIVE EASING AND THE BALANCE SHEET TRANSMISSION MECHANISM The second hypothesis investigates the existence of the balance sheet transmission mechanism during the periods of quantitative easing. If it were true, the central bank would be able to ease liquidity constraints and stimulate investment by providing companies with unlimited access to liquid funds. Moreover, companies’ net liquidity as proxied by the liquid assets ratio should be less sensitive to the central bank’s decisions during periods of ultra-easy monetary policy. To verify this statement a model similar to the one presented in the previous section was estimated. The variable identifying quantitative easing periods (QE*LIQ)i,t was introduced Assuming that unconventional monetary policy mitigated liquidity constraints faced by firms in the analyzed timeframe, the coefficient of the newly entered variable would be significantly negative and the coefficient of the liquid assets ratio – significantly positive. INVi, t = a0 + a1 Qi, t - 1 + a2 LIQi, t - 1 + a3 ^QE * LIQhi, t - 1 + a4 year +

+ a5 ^ D/Ehi, t - 1 + a6 ^US_REV% * QEhi, t - 1 + a7 sizei, t + a8 industryi +

(6)

+ a9 groupi + fi, t

Notations are the same as in the previous equation (Eq. 5). QE stands for the annualized monetary policy dummy (Eq. 4). Table 3 below reports the regression model estimation results (Eq. 6).

Anna Malinowska

Table 3. Estimation results using a GLS estimator Variable

Qi,t–1

0.0937*** (5.33)

0.0992*** (5.62)

0.0920*** (5.17) –2.4284* (–1.80)

(QE * LIQ)i,t–1 LIQi,t–1

1.4753*** (6.25)

(D/E)i,t–1

1.6554*** (6.96)

2.0914*** (7.75)

0.0019 (1.27)

0.0019 (1.28)

(US_REV% * QE)i,t–1

–0.1441 (–0.527)

–0.1070 (–0.243)

–0.0778 (–0.184)

Sizei,t

–0.4474 (–1.36)

0.9895*** (3.03)

1.0337*** (3.40)

Industryi

0.00002 (0.0141)

0.0012 (0.910)

0.001 (0.796)

Constant

–0.0370 (–0.247)

–0.2415 (–1.57)

–0.4458*** (–2.93)

0.0599

0.0648

0.0806

Notes: 1. ***, **, and * denote 1%, 5%, and 10% significance levels, respectively; 2. Estimation using robust standard errors; 3.T- statistics reported in the parentheses are heteroscedasticity-consistent.

Columns 1 and 2 present results before and after the introduction of the debt-to-equity ratio, respectively. The basic model (column 1) performance is satisfactory, confirming the positive relationship between a firm’s fixed investment and its Tobin’s q and liquidity levels. Both Q and LIQ are statistically significant at the 1% level. When D/E variable was included, the overall quality of the model changed visibly. Although the presence of the new variable seems to have little impact on the Q parameter, the coefficient on the liquid assets ratio rose by slightly more than 10%. Apart from this, the variable controlling for a company’s relative size became statistically significant at the 1% level. This mirrors the development observed in the case of Eq. (5). The sizei,t variable seems to affect investment only when combined with financial leverage, regardless of the statistical significance of the latter. The results shown in column 2 remained unchanged in terms of statistical significance after the cross term identifying quantitative easing periods was introduced (column 3). The composite variable is significant at the 10% level; the negative coefficient on QE*LIQ suggests that the sensitivity of a firm’s net liquidity is lower during periods of easy monetary policy. The presence of the composite variable affected the coefficients on the Q parameter and the liquidity ratio. The former has reduced slightly, while the latter has risen by 20%.

LIQUIDITY CONSTRAINTS AND THE BALANCE SHEET CHANNEL OF MONETARY…

While there is no apparent link between contractionary monetary policy and the relationship between the liquid asset ratio and fixed investment (as shown in Table 2), quantitative easing may shape, to a certain extent, the relation between these two variables. These results imply that large-scale asset purchases conducted by the central bank may have had an impact on the real economy via the balance sheet transmission channel. In doing so, they seem to have mitigated liquidity constraints faced by U.S. non-financial companies during the selected period. Monetary policy notwithstanding, the relative size of a firm, if considered in connection to a variable controlling for the debt-to-equity coverage, remains an important factor in its access to external funding and fixed investment decisions.

4. ROBUSTNESS CHECK As a robustness check, both hypotheses were investigated and both sets of models (for Eq. 5 and Eq. 6) were re-estimated using fixed effects estimators. The calculations are given in tables 4 and 5 below. Like in the previous section, columns 1, 2, and 3 present the results before and after the inclusion of the variables controlling for a company’s financial structure and identifying the monetary policy. Table 4. Estimation results using a LSDV estimator Variable

Qi,t–1

0.0829 (0.863)

0.0869 (0.971)

0.0787 (0.826) –0.8839 (–1.03)

(MON_TIGHT * LIQ)i,t–1 LIQi,t–1

4.6845*** (3.19)

(D/E)i,t–1

3.1922*** (2.69)

3.45*** (3.38)

0.0021*** (2.20)

0.0021** (2.03)

(US_REV% * MON_TIGHT)i,t–1

–0.0891 (–0.552)

0.0226 (0.121)

–0.0761 (–0.468)

Sizei,t

–0.3770 (–0.55)

4.7260 (0.152)

4.8603 (1.48)

Industryi

0.0083*** (2.90)

0.0091*** (2.64)

0.0115*** (3.16)

Constant

–0.8550* (–0.061)

–1.0838** (–1.96)

–1.3212** (–2.32)

0.277356

0.2577448

0.3114957

Notes: 1. ***, **, and * denote 1%, 5%, and 10% significance levels, respectively; 2. Estimation using robust standard errors;3. T-statistics reported in the parentheses are heteroscedasticity-consistent.

Anna Malinowska

Column 1 reports results of the regression estimation before the debt-to-equity ratio was introduced. Such a model performs well, suggesting that the relationship between liquidity constraints and fixed investment is stable. As assumed in Section 3, a company’s size, although in this case expressed as its debt-to-equity ratio, remains a significantly positive factor when considering its level of fixed investment (as shown in column 2). The statistical significance of the liquid asset ratio remained unchanged relative to the dependent variable. On the other hand, its impact seems slightly diminished with the coefficient on the ratio falling by 31%. The presence of the cross term had little impact on the basic results besides lowering slightly the statistical significance of the D/E variable. It strengthened the influence of the liquid assets ratio on investment and raised its coefficient by 34%. It was found that the industry variable was statistically significant at the 1% level regardless of the monetary policy interaction term. As noted before, the results using a LSDV estimator are fairly in line with the ones reported in Section 4. Neither case confirms the influence of tight monetary conditions on companies’ access to liquidity and their investment decisions. The supposed lack of such a link can be ascribed to either high level of market sophistication or the measurement errors in relevant parameters. Table 5. Estimation results using a LSDV estimator Variable

Qi,t–1

0.0910 (1.02)

0.0876 (0.982)

0.0821 (0.861) –0.3288 (–0.225)

(QE * LIQ)i,t–1 LIQi,t

2.9941** (2.52)

(D/E)i,t–1

3.1997*** (2.70)

4.6224*** (3.68)

0.0020** (2.16)

0.0021** (2.03)

(US_REV% * QE)i,t–1

–0.4304 (–1.14)

–0.7168 (–1.41)

–0.5417 (–1.06)

Sizei,t

–0.5054 (–0.777)

4.7305 (1.44)

4.9439 (1.51)

Industryi

0.0063** (2.31)

0.0100*** (2.65)

0.0121*** (3.04)

Constant

–0.7036 (–1.50)

–1.1471** (–1.98)

–1.6205*** (–2.64)

0.2295

0.2588

0.3104

LIQUIDITY CONSTRAINTS AND THE BALANCE SHEET CHANNEL OF MONETARY…

Table 5 reports the estimation results of the Eq. (6). The basic model confirms the significance of the relationship between a firm’s liquid assets ratio and its fixed investment. The variable controlling for industry is statistically significant at the 5% level. When the debt-to-equity ratio was entered (column 2), the quality of the model has improved. In the case of ultra-easy monetary policy, there seems to be a positive correlation between a company’s debt-to-equity coverage and investment decisions. The impact of the liquid assets ratio on the dependent variable has strengthened by around 6%. In light of the estimation results shown in column 3, the previously proven impact of quantitative easing on the real economy becomes debatable. The coefficients of the liquid asset and the debtto-equity ratios remained positive and statistically significant at the 1% and 5% levels, respectively. Moreover, the presence of the cross term boosted the coefficient on the LIQ variable by 30%. The financial structure of liabilities continues to influence investment decisions irrespective of the monetary policy. Results shown in column 3 invalidate the supposed balance sheet transmission mechanism when considering liquidity constraints and their impact on fixed investment in the chosen sample period. It implies that, contrary to theoretical assumptions, ultra-easy monetary policy might not have lessened liquidity constraints of non-financial companies during the recent crisis.

CONCLUSIONS Liquidity constraints can limit a firm’s access to external funding sources due to their negative impact on credibility and default risk,. Such companies are more sensitive to adjustments in monetary policy, and the strength of their reaction depends on their financial structure. This provides the central bank with a mechanism of transmission of its policy decisions and thus allows it to shape the real economy to a certain extent. The aim of this paper was to determine whether the monetary policy of the Fed in 2005–2014 influenced non-financial firms’ fixed investments. If the first presented hypothesis were true, tight monetary policy would influence a company’s net liquidity expressed as its liquid asset ratio and raise its external finance premium thus lowering fixed investment. On the other hand, as stated in the second hypothesis, quantitative easing and provision of easily accessible funds to the market could have alleviated liquidity constraints. The analysis failed to provide enough grounds to support the first hypothesis stating that the balance sheet mechanism was a valid transmission channel of monetary policy in the selected timeframe. Relative tightening of the monetary policy seemed unrelated to companies’ liquidity constraints and fixed investment. While this outcome was not entirely unexpected given the prevailing economic outlook and conditions in the chosen period, according to the relevant literature the link does exist. However, it might not manifest itself in the environment of ultra-easy monetary conditions. This issue remains controversial and, in light of

Anna Malinowska

new developments in the U.S. financial market, requires further studies. In line with analyses published earlier, the size of a company, especially when combined with a variable controlling for its debt-to-equity coverage, was an important factor determining a company’s ability to raise external funding. Secondly, when considering unconventional monetary policy the importance of the balance sheet channel could not be entirely dismissed. It was assumed that when the central bank engaged in large-scale asset purchases, liquidity constraints faced by most companies diminished, at least to a certain extent. This proved to be true, however, results obtained using an alternative estimator did not corroborate wholly the baseline analysis. The existence of a positive relation between the liquid assets ratio and fixed investment was confirmed, yet the link between quantitative easing and these two variables remains dubious. In both cases either financial structure expressed by the D/E ratio or expected future profitability measured by a company’s Tobin’s q remained statistically significant factors influencing its investment decisions. The issue of the effectiveness of the balance sheet channel has been controversial and it remains unresolved in recent empirical analyses. This research confirms that the link between a firm’s liquid assets and its level of fixed investment is positive and statistically significant. This corroborates the mechanism of liquidity constraints. As expected, firm’s financial structure and expected future profitability also positively influence investment decisions. According to the estimation results, there is no valid reason to state that monetary policy, either contractionary or expansionary, affects this relationship. Based on the results discussed in this paper at least three explanations for the lack of this link can be proposed. Firstly, regarding the ultra-easy monetary policy, the zero lower bound problem may impair monetary policy transmission mechanisms. Secondly, advanced financial market infrastructure may weaken or modify such relationships. It follows that the investigated phenomenon may well be non-linear, in which case more sophisticated econometrical modeling should be applied. Furthermore, the endogeneity problem may also influence the results. Future research should verify these issues and address them by applying an alternative – non-linear one if required – estimation method, and by using a larger sample and a longer timeframe.

ACKNOWLEDGEMENTS The author would like to thank Professor K. Jackowicz of Kozminski University for valuable remarks regarding this study.

REFERENCES Angelopoulou E., Gibson H.D. (2009), The balance sheet channel of monetary policy transmission: Evidence from the United Kingdom, „Economica New Series”, 76 (304), pp. 675–703.

LIQUIDITY CONSTRAINTS AND THE BALANCE SHEET CHANNEL OF MONETARY…

Arellano M., Bond S. (1991) Some tests of specification for panel data: Monte Carlo evidence and an application to employment equations, „Review of Economic Studies”, 58(2), pp. 277–297. Audretsch D.B., Elston J.A. (2002), Does firm size matter? Evidence on the impact of liquidity constraints on firm investment behaviour in Germany, „International Journal of Industrial Organization”, 20(1), pp. 1–17. Bernanke B.S., Gertler M. (1995), Inside the Black Box: the credit channel of monetary policy transmission, „Journal of Economic Perspectives”, 9(4), pp. 27–48. Bernanke B.S., Gertler M. (1989), Agency costs, net worth and business fluctuations, „American Economic Review”, 79(1), pp. 14–31. Board of Governors of the Federal Reserve System (US), Effective Federal Funds Rate, pozyskano z FRED, Federal Reserve Bank of St. Louis https://research. stlouisfed.org/fred2/series/DFF (data dostępu: 22 stycznia 2016 r.). Bougheas S., Mizen P., Yalcin C. (2006), Access to external finance: theory and evidence on the impact of monetary policy and firm-specific characteristics, „Journal of Banking and Finance”, 30(1), pp. 199–227. Chirinko R.S., Schaller H. (1995), Why does liquidity matter in investment equations? „Journal of Money, Credit and Banking”, 27(2), pp. 527–548. Cleary S. (2006), International corporate investment and the relationships between financial constraint measures, „Journal of Banking and Finance”, 30(5), pp. 1559–1580. Cleary S. (1999), The relationship between firm investment and financial status, „Journal of Finance”, 54(2), pp. 673–692. Dorrenbacher Ch. (2000), Measuring corporate internationalisation. A Review of measurement concepts and their use, „Multinational Corporations Intereconomics”, 35(3), pp. 119–126. Eisenhardt K.M. (1989), Agency theory: An assessment and review, „The Academy of Management Review”, 14(1), pp. 57–74. Erickson T., Whited T.M. (2000), Measurement error and the relationship between investment and q, „Journal of Political Economy”, 108(5), pp. 1027–1057. Fazzari S.M., Hubbard R.G., Petersen B.C. (1988), Financing constraints and corporate investment, „Brookings Papers on Economic Activity”, 1, pp. 141–195. Gertler M., Gilchrist S. (1994), Monetary policy, business cycles and the behaviour of smallmanufacturing firms, „Quarterly Journal of Economics”, 109(2), pp. 309–340. Gilchrist S., Himmelberg C.P. (1995), Evidence on the role of cash flow for investment, „Journal of Monetary Economics”, 36(3), pp. 541–572. Gomes J.F. (2001), Financing investment, „American Economic Review”, 91(5), pp. 1263–1285. Guariglia A. (1999), The effects on financial constraints on inventory investment: Evidence from a panel of UK firms, „Economica”, 66(261), pp. 43–62. Jensen M.C. (1986), Agency costs of free cash flow, corporate finance and takeovers, „American Economic Review”, 76(2), pp. 323–329. Jensen M.C., Meckling J.C. (1976), Theory of the firm: Managerial behavior, agency costs and ownership structure, „Journal of Financial Economics”, 3(4), pp. 305–360. Lyonnet V., Werner R.A. (2012), Lessons from the Bank of England on ‘quantitative easing’ and other ‘unconventional’ monetary policies, „International Review of Financial Analysis”, 25, ”Banking and the Economy”, pp. 94–105.

Anna Malinowska

Masuda K. (2015), Fixed investment, liquidity constraint, and monetary policy: Evidence from Japanese manufacturing firm panel data, „Japan and the World Economy”, 33, pp. 11–19. Oliner S.D., Rudebusch G.D. (1996), Is there a broad credit channel for monetary policy? „Economic Review (Federal Reserve Bank of San Francisco)”, No. 1, pp. 3–13. Ramaswamy K., Galen Kroeck K., Renforth W. (1996), Measuring the degree of internationalization of a firm: A comment, „Journal of International Business Studies”, 27(1). Stiglitz J., Weiss A. (1981), Credit rationing in markets with imperfect information, „American Economic Review”, 71(3), pp. 167–177. Sullivan D. (1994), Measuring the degree of internationalization of a firm ,„Journal of International Business Studies”, 25(2), pp. 325–342. Tirole J. (2006), The Theory of Corporate Finance, Princeton University Press, Princeton, NJ. Voutsinas K., Werner R.A. (2011), Credit supply and corporate capital structure: evidence from Japan, „International Review of Financial Analysis”, 20(5), pp. 320–334.

OGRANICZENIA W POZIOMIE PŁYNNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA A ODDZIAŁYWANIE KANAŁU BILANSOWEGO TRANSMISJI POLITYKI PIENIĘŻNEJ STRESZCZENIE W czasie ostatniego kryzysu znaczenia nabrała transmisja impulsów polityki pieniężnej za pomocą kanału bilansowego, co było szczególnie ważne ze względu na nieczynny kanał stóp procentowych. Niniejszy artykuł analizuje wpływ polityki pieniężnej na związek płynności i poziomu inwestycji amerykańskich przedsiębiorstw sektora niefinansowego w okresie 2005–2014. Aby zbadać znaczenie tego kanału transmisji sformułowano dwie hipotezy: 1) restrykcyjna polityka pieniężna ograniczyła dostęp do płynności w badanym okresie i 2) ilościowe luzowanie oddziaływało na poziom inwestycji w aktywa rzeczowe w okresie 2008–2014. Dla każdej z badanych hipotez przeprowadzono estymację trzech modeli z wykorzystaniem efektów losowych i trzech z zastosowaniem efektów ustalonych. Ustalono, że po pierwsze, relatywnie zacieśnienie polityki pieniężnej wydaje się niezwiązane z ograniczeniem w dostępie do płynności. Mimo to rozmiar przedsiębiorstwa oraz poziom dźwigni finansowej okazały się istotnymi czynnikami determinującymi możliwość pozyskania finansowania zewnętrznego. Po drugie, uzyskane wyniki nie potwierdziły jednoznacznie istotności kanału bilansowego transmisji w kontekście niekonwencjonalnej polityki pieniężnej. Stwierdzono jednak pozytywną relację pomiędzy współczynnikiem płynności i poziomem inwestycji w aktywa trwałe. Słowa kluczowe: polityka pieniężna, inwestycje, ograniczenie płynności, kanał bilansowy przedsiębiorstwa. JEL Classification: E52, E58, G310

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 1 (LXXXVIII) 2016

Dariusz Siudak*

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ W SIECI RAD DYREKTORÓW NA POLSKIM RYNKU KAPITAŁOWYM1 (Artykuł nadesłany: 07.04.2016 r. Zaakceptowany: 30.05.2016 r.)

STRESZCZENIE Celem artykułu jest analiza relacji między spółkami finansowymi a przedsiębiorstwami sfery realnej oraz porównanie ich centralnych pozycji w sieci powiązań przedsiębiorstw wspólną dyrekcją na polskim rynku kapitałowym. Dane pozyskano ze spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie oraz na rynku NewConnect na koniec 2014 roku. Podstawowym wnioskiem z przeprowadzonego badania jest stwierdzenie częściej występujących powiązań przedsiębiorstw, a także ich ilości oraz zajmowanie centralnej pozycji w sieci pod względem miar centralności bliskości i społeczności przez spółki finansowe w porównaniu z przedsiębiorstwami sfery realnej. Słowa kluczowe: interlocking directorates, miary centralności, stopień relacji, spółki finansowe. JEL Classification: D21, D22, D23

WPROWADZENIE Rada dyrektorów (board of directors) – rozpatrywana łącznie jako członkowie rady nadzorczej i zarządu – tworzy istotną część struktury corporate governance * Politechnika Łódzka, Wydział Organizacji i Zarządzania, Zakład Ekonomii; e-mail: dariusz. siudak@p.lodz.pl. 1 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/11/B/HS4/00466.

Dariusz Siudak

(Fama, Jensen, 1983; Baysinger, Butler, 1985), stanowiąc instrument w zakresie łączenia przedsiębiorstwa z otoczeniem zewnętrznym (Pfeffer, 1972). Zadaniem osób powołanych do rady dyrektorów jest przede wszystkim kontrola działań związanych z zarządzaniem spółką w celu ochrony interesów ich właścicieli. Ważnym elementem jest też świadczenie usług w zakresie kształtowania strategii (Zahara, Pearce II, 1989), a także możliwość tworzenia powiązań z innymi spółkami poprzez jednoczesne zasiadanie w radzie dyrektorów innych przedsiębiorstw – interlocking directorates. Mechanizmy zapewniania ładu korporacyjnego są oparte na zasadach z obszarów, takich jak: finanse, zarządzanie i prawo (Durisin, Puzone, 2009). Akcjonariusze, zarząd oraz dostarczyciele kapitału obcego stanowią trzy główne obszary występowania konfliktów interesów (Jensen, Meckling, 1976). Powiązania przedsiębiorstw sfery realnej ze spółkami finansowymi, będące źródłem kapitału obcego za pośrednictwem interlockingu, stanowią instrument radzenia sobie z potencjalnymi konfliktami interesów. Aczkolwiek należy zaznaczyć brak możliwości ich całkowitej eliminacji. Celem artykułu jest analiza relacji między spółkami finansowymi a przedsiębiorstwami sfery realnej w sieci powiązań przedsiębiorstw wspólną dyrekcją jako istotny element ładu korporacyjnego. Uzyskane wyniki mogą być przydatne w zakresie wzbogacenia teorii ładu korporacyjnego, ze szczególnym naciskiem na istotę dodatkowej funkcji pełnionej przez radę dyrektorów – zapewnianie krytycznych zasobów zewnętrznych przez powiązania z podmiotami w otoczeniu przedsiębiorstwa. Przedmiotem artykułu jest sieć powiązań przedsiębiorstw za pośrednictwem rady dyrektorów. Pod pojęciem rady dyrektorów będziemy rozumieć łącznie członków rad nadzorczych oraz zespoły kierownicze składające się z członków zarządu. Wynika to z charakteru informacyjnego rozpatrywanej sieci, gdzie występujące powiązania umożliwiają międzyorganizacyjny przepływ informacji. Zakresem badań objęto 902 spółki notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie oraz na rynku NewConnect. Badanie zostało zaprojektowane w przekroju makrosektorowym; wyróżniono: 1) spółki należące do makrosektora Finanse (45 przedsiębiorstw), do którego zaliczono banki (16), zakłady ubezpieczeń (1) i spółki z sektora Inwestycje (28), 2) spółki z pozostałych sektorów gospodarczych obejmujące zakresem przemysł i usługi (857 przedsiębiorstw). W pracy zastosowano dwie metody badawcze. W pierwszym etapie wykorzystano metody analizy sieciowej (social network analysis), obliczając charakterystyki sieciowe, takie jak: stopień relacji i na jej podstawie miary pochodne, współczynnik skupienia oraz wybrane miary centralności. Zastosowano również analizę QAP. Wyznaczone charakterystyki sieciowe posłużyły w drugim etapie do analiz statystycznych z wykorzystaniem analiz wielowymiarowych, w tym analizy współczynników korelacji i ich różnic, analizy różnic średnich wartości w dwóch gru-

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ…

pach niezależnych (test t), analizy asocjacji (test chi-kwadrat) i siły zależności zmiennych o charakterze jakościowym (miary symetryczne). Artykuł składa się z sześciu części. Po wprowadzeniu zaprezentowano przegląd literatury przedmiotu zawierający rozważania teoretyczne, na podstawie których sformułowano hipotezy badawcze. W punkcie 3 zdefiniowano zmienne diagnostyczne oraz zaprezentowano ich statystyki opisowe. W częściach 4 i 5 zostały opisane wyniki badań empirycznych z wykorzystaniem analizy sieci społecznych i analizy statystycznej. Artykuł zamyka podsumowanie.

1. PRZEGLĄD LITERATURY PRZEDMIOTU Jednym z czynników, jaki wskazuje Dooley (1969), występowania relacji między przedsiębiorstwami za pośrednictwem rady dyrektorów stanowią powiązania międzyorganizacyjne o charakterze finansowym, zakładając, że kapitał finansowy zaliczany jest do krytycznych zasobów przedsiębiorstwa. Na angażowanie przedstawicieli banków w radach nadzorczych spółek finansujących swoje aktywa kapitałami obcymi jako jeden z pierwszych wskazał Selznick (1949). Potwierdzają to liczne badania, wskazujące na: 1) silniejsze powiązania przedsiębiorstw sfery realnej z instytucjami finansowymi niż między sobą (Levine, 1972); 2) wzrastającą ilość połączeń w czasie między spółkami finansowymi i niefinansowymi (Galaskiewicz, Wasserman, 1981), co może być przejawem zmniejszającej się wypłacalności przedsiębiorstwa2 lub zwiększonym zapotrzebowaniem na kapitał finansowy w celu realizacji planowanych projektów inwestycyjnych (Dooley, 1969; Mizruchi, Stearns, 1994; 1988); 3) zawieranie większej ilości relacji przez spółki finansowe niż spółki niefinansowe (Ong, Wan, Ong, 2003; Pennings 1980; Allen, 1974); 4) występowanie pozytywnej relacji między wartością zaangażowanego kapitału obcego spółek niefinansowych a zawiązanymi połączeniami z bankami (Booth, Deli, 1999; Ratcliff, 1980; Kotz, 1978, Mizruchi, Stearns, 1988), przy jednoczesnym braku statystycznie istotnej zależności między zaangażowanymi kapitałami obcymi a powiązaniami ogółem (nie tylko do spółek finansowych, ale łącznie z relacjami ze spółkami niefinansowymi) (Santos, Silveira, Barros, 2012). Jednocześnie wskazano na: 5) negatywną relację między połączeniami z instytucjami finansowymi a wskaźnikiem zadłużenia (Byrd, Mizruchi, 2005; Lang, Lockhart, 1990; Stearns, Mizruchi, 1993a, 1993b; Pennings, 1980), co może wynikać z chęci redukcji 2 W pracy (Ong, Wan, Ong, 2003) dla sieci powiązań przedsiębiorstw w Singapurze wykazano odwrotną relację. Ilość powiązań z instytucjami finansowymi zwiększa się wraz ze wzrastającym poziomem wskaźnika wypłacalności (współczynnik regresji liniowej wyniósł 0,119 dla p = 0,045). Wskazana zależność może mieć więc charakter nieliniowy.

Dariusz Siudak

przez spółki finansowe ryzyka finansowego w powiązanych wspólną dyrekcją spółach sfery realnej. Banki zajmują też centralną pozycję w sieci powiązań przedsiębiorstw wspólną dyrekcją (Davis, Mizruchi, 1999; Bertoni, Randone, 2006; Mintz, Schwartz, 1981; 1985; Mizruchi, 1982; Mariolis, Jones, 1982; Mariolis, 1975), gdzie centralność banków jest bardziej stabilna niż spółek niefinansowych (Mariolis, Jones, 1982). Znaczącą rolę banków i instytucji finansowych w sieci powiązań przedsiębiorstw na rynku włoskim wykazali Rinaldi i Vasta (2002). Warto przytoczyć wyniki badań sieci 244 polskich przedsiębiorstw notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie na koniec 2006 r., przeprowadzonych przez M. Zdziarskiego(2012a; 2012b), gdzie banki nie zajmują centralnych pozycji w sieci powiązań przedsiębiorstw, biorąc pod uwagę miary centralności przechodniości (betweenness centrality) i centralności bliskości (closeness centrality). Uzyskanie centralnej pozycji w sieci powiązań przedsiębiorstw wspólną dyrekcją może stanowić istotny zasób szczególnie o charakterze informacyjnym, w postaci dostępu do kontroli przepływu informacji w sieci. Dominującą teorią wyjaśniającą zjawisko powiązań przedsiębiorstw za pośrednictwem rad dyrektorów (interlocking directorates) jest teoria uzależnienia zasobowego (O’Hagan, 2015), której podstawy stworzyli Pfeffer, Salancik (2003/1978) i Pfeffer (1987), zakładając, że autonomia przedsiębiorstw jest ograniczona przez ich zależność od posiadanych przez inne organizacje zasobów i wynikającą z niej potrzebę współpracy (Kaczmarek, Kimino, Pye, 2014). Natomiast korzyści z utrzymywania relacji z przedsiębiorstwami (przez wspólnych członków rady dyrektorów) wynikają z koordynacji międzyorganizacyjnej wymiany posiadanych zasobów, takich jak: kapitał, informacje oraz dostęp do rynku, w celu zabezpieczenia przed negatywnymi skutkami niepewności płynącej z otoczenia przedsiębiorstwa (Pfeffer, Salancik, 2003/1978). W tym kontekście dodatkową rolą rady dyrektorów jest dostarczanie informacji w celu redukcji niepewności z otoczenia oraz pozyskiwania potrzebnych organizacji zasobów (Stiles, Taylor, 2010). Zależność przedsiębiorstw od zasobów kontrolowanych przez zewnętrzne organizacje w otoczeniu przedsiębiorstwa, prowadzi do złożonej struktury relacji między przedsiębiorstwami. Szczególnie zapotrzebowanie na zasoby finansowe, kontrolowane przez sektor finansowy, stanowi przesłankę formowania powiązań między spółkami sfery realnej a spółkami sektora finansowego (Kaczmarek, Kimino, Pye, 2014). Instytucje finansowe umieszczają zaś swoich członków w radach dyrektorów spółek niefinansowych w celu wykorzystania strategii interlockingu jako środka sprawowania kontroli (Richardson, 1987). Takie podejście można wyjaśnić na gruncie teorii kontroli finansów, która zakłada, że instytucje finansowe mogą dyktować grupie przedsiębiorstw niefinansowych odpowiednie działania i strategie przez obsadę swojej osoby w radzie dyrektorów. W tym kontekście powiązania rad przedsiębiorstw w relacji spółki finansowe–niefinansowe mogą być postrzegane jako sprawowanie kontroli międzyorganizacyjnej (Ong, Wan, Ong,

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ…

2003)3. Model kontroli finansów zakłada więc do pewnego stopnia utratę niezależności na rzecz instytucji finansowych zdolnych do zaspokojenia zapotrzebowania na kapitał finansowy. Teorię kontroli finansów można utożsamiać z teorią uzależnienia zasobowego, ponieważ kapitał finansowy stanowi krytyczny zasób dla przedsiębiorstw sfery realnej. Spółki niefinansowe, szczególnie o wysokim zapotrzebowaniu na kapitał finansowy, wykorzystują instrument interlocking directorates jako narzędzie do pozyskania źródła kapitału obcego oraz obniżenia kosztu kapitału obcego przez sprawowanie funkcji monitoringu przez członka rady spółki finansowej. Badania zamieszczone w pracy Dittmanna, Mauga, Schneidera (2010) wskazują, że spółki preferują te banki jako dostarczycieli kapitału obcego, których przedstawiciele zasiadają w radzie dyrektorów tego przedsiębiorstwa. Natomiast inne badania (Gilson, Kose, Lang, 1990; Hoshi, Kashyap, Scharfstein, 1990) potwierdziły, że spółki utrzymujące powiązania z bankami ponoszą niższe koszty trudności finansowych (cost of financial distress) w postaci braku możliwości spłaty zobowiązań. Zaproszenie przez przedsiębiorstwo członka rady spółki finansowej do swojej rady dyrektorów może być również przejawem poszukiwania instytucji finansowej do współpracy (Stearns, Mizruchi, 1993a) w celu korzystania z usług plasowania emisji papierów wartościowych na rynku kapitałowym lub też poszukiwania pewnej formy certyfikatu, umożliwiającego pozyskanie kapitału obcego z innych źródeł, takich jak: inne instytucje finansowe, inwestorzy, publiczne rynki kapitałowe, a w szczególności rynek dłużnych papierów wartościowych (Byrd, Mizruchi, 2005). Ponadto teoria kompetencji rynków kapitałowych (capital market expertise theory) przewiduje, że spółki niefinansowe aktywnie poszukują kandydatów na członków swojej rady pośród dyrektorów instytucji finansowych jako ekspertów, którzy pełnią rolę doradcy w zakresie pozyskaniu kapitału, a jednocześnie wzmacniają zaufanie do spółki ich zatrudniającej oraz zapobiegają powstawaniu konfliktów w relacji pomiędzy kapitałodawcami a przedsiębiorstwem kapitałobiorcą (Booth, Deli, 1999; Byrd, Mizruchi, 2005; BurakGuner, Malmendier, Tate, 2007; Ramirez, 1995). Natomiast przesłanką zawierania relacji przez spółki finansowe z przedsiębiorstwami sfery realnej jest redukcja asymetrii informacyjnej oraz redukcja ogólnego ryzyka poprzez kontrolę działań podejmowanych przez finansowane przedsiębiorstwo, szczególnie w aspekcie zwiększania relacji udziału długu do kapitału własnego ponad dopuszczalny poziom. Należy jednocześnie wskazać na możliwy konflikt interesów, jaki powstaje wokół osoby zasiadającej w radzie dyrektorów zarówno banku, jak i spółki niefinansowej (Drago, Millo, Ricciuti, Santella, 2015), gdzie uformowane połączenie wykorzystywane jest w celu uzyskania dostępu do źródła finansowania (spółka niefinansowa) oraz w celu redukcji ryzyka po stronie banku. Cel maksymalizacji wartości przedsiębiorstwa sfery realnej może rozmijać się z celem banku w postaci ograniczania ryzyka podejmowanego przez finansowaną spółkę. Członek rady 3 Badania przeprowadzone przez Kotza (1978) wskazują, że prawie 40% spośród 200 największych amerykańskich przedsiębiorstw niefinansowych w latach 1967–1969 znajdowało się pod kontrolą finansową banków.

Dariusz Siudak

dyrektorów będący równocześnie członkiem rady dyrektorów banku może charakteryzować się awersją do ryzyka i wywierać wpływ na spółkę niefinansową ograniczając podejmowanie przez nią wysoce dochodowych projektów, aczkolwiek charakteryzujących się podwyższonym poziomem ryzyka. W końcowym efekcie bank jest bardziej zainteresowany stabilnością spłaty kapitału i odsetek przez finansowaną spółkę aniżeli maksymalizacją jej wartości. Badania udokumentowane w pracach Krosznera, Strahana (2001) oraz Byrda, Mizruchiego (2005) wskazują na mniejsze prawdopodobieństwo dołączenia członka rady dyrektorów banku do rady spółki niefinansowej w sytuacji występowania ostrego konfliktu między akcjonariuszami a kredytodawcami. Jednocześnie narzędzie interlockingu nie zawsze może być chętnie wykorzystywane przez banki, na co wskazują Kroszner i Strahan, (1999), obserwując tendencję banków do unikania umieszczania swojego członka rady dyrektorów w radzie przedsiębiorstwa, które zaciągnęło kredyt w tym banku, przy jednoczesnym możliwym zaistnieniu trudności finansowych. Może to być związane z obawą możliwości zarzutu występowania konfliktu interesów. Realizacja celu postawionego w części 1 artykułu wymaga weryfikacji następujących hipotez, które zostały ukształtowane na podstawie zaprezentowanego przeglądu literatury: H1: Spółki finansowe częściej stosują strategię interlockingu niż przedsiębiorstwa sfery realnej. H2: Spółki finansowe zawierają większą ilość relacji niż przedsiębiorstwa sfery realnej (degreefin > degreenon-fin). H3A: Spółki finansowe częściej zawierają połączenia z przedsiębiorstwami sfery realnej niż z pozostałymi spółkami sektora finansowego. H3B: Spółki finansowe rzadziej zawierają połączenia z przedsiębiorstwami sfery realnej niż z pozostałymi spółkami sektora finansowego. H4: Spółki finansowe zajmują bardziej centralną pozycję w sieci niż przedsiębiorstwa sfery realnej.

2. ZMIENNE DIAGNOSTYCZNE I ICH STATYSTYKI OPISOWE Dane pozyskano z bazy Notoria na koniec 2014 roku. Ogólne charakterystyki sieciowe dla całej badanej zbiorowości oraz w podziale na makrosektory 1) finanse (spółki finansowe) oraz 2) przemysł i usługi (spółki niefinansowe) zamieszczono w tabeli 1. W badaniu różnic między spółkami finansowymi i niefinansowymi w sieci powiązań przedsiębiorstw wspólną dyrekcją na polskim rynku kapitałowym wykorzystano następujące miary: 1) wielkość rady (boardsize) – liczba osób zasiadających w radzie dyrektorów; 2) stopień relacji (degree) – ilość posiadanych połączeń z innymi spółkami; 3) stopień relacji wewnątrzgrupowych (dwew) – ilość relacji w ramach tej samej grupy spółek (finansowych/niefinansowych);

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ…

4) stopień relacji zewnątrzgrupowych (dzew) – ilość relacji do innej grupy spółek; 5) współczynnik skupienia (clustering coefficient) – w sensie Wattsa-Strogatza (Watts, Strogatz, 1998); 6) centralność bliskości (closeness centrality); 7) centralność przechodniości (betweenness centrality); 8) centralność wektora własnego (eigenvector centrality); 9) centralność informacyjna (information centrality); 10) centralność społeczności (community centrality). Tabela 1. Ogólne charakterystyki sieci powiązań przedsiębiorstw wspólną dyrekcją dla podziału spółek na finansowe i niefinansowe Spółki niefinansowe

Spółki finansowe

Charakterystyka

Cała sieć

Liczba spółek

902

857

– w tym spółki nieizolowane (stopień relacji H 1)

638

482

Liczba spółek w największym komponencie

518

482

Liczba spółek poza największym komponentem

384

375

– w tym spółki izolowane (stopień relacji = 0)

264

259

– w tym spółki nieizolowane (stopień relacji H 1)

120

116

Frakcja liczby spółek w największym komponencie do łącznej ich ilości

57,43%

56,24%

80,0%

Frakcja liczby spółek nieizolowanych do łącznej ich ilości

70,73%

69,78%

88,89%

Uwaga: spośród pięciu spółek izolowanych w grupie finansów cztery są zaliczane do sektora Inwestycje, a jedna to bank komercyjny. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych.

Pierwsza miara opisuje bezpośrednio radę dyrektorów, miary 2–5 strukturę połączeń spółek i ich sąsiadów, zaś pozostałe – centralność pozycji spółek w sieci, z zastrzeżeniem że pojęcie centralnej pozycji jest różnie formułowane dla każdej z miar i w efekcie poszczególne miary centralności uwzględniają inny rodzaj centralnej pozycji węzła w sieci. Zmienne sieciowe nr 2 oraz 5–10, są szeroko opisane w literaturze przedmiotu4 (Kolaczyk, 2009; Newman, 2010; Prell, 2012; Knoke, Yang, 2008; Jackson, 2008; Koput, 2010; Borgatti, Everett, Johson, 2013; Kilduff, Tsai, 2012; Wasserman, Faust, 1994; Henning, Brandes, Pfeffer, Mergel, 2012; Valente, 2010; Stephenson, Zelden, 1989; Newman, 2006). W tabeli 2 zamieszczono statystyki opisowe powyższych zmiennych. 4

Zmienne numer 3 i 4 stanowią proste przekształcenie zmiennej numer 2.

Dariusz Siudak

Tabela 2. Statystyki opisowe analizowanych zmiennych dla podziału spółek na finansowe i niefinansowe

Spółki finansowe (n = 45)

Spółki niefinansowe (n = 857)

Cała sieć (N = 902)

Podział

Zmienna

Średnia

Odchylenie standardowe

Mediana

Wielkość rady (liczba osób w radzie)

7,774

2,510

Stopień relacji

2,834

3,316

Stopień relacji wewnątrzgrupowych (dwew)

2,508

3,104

Stopień relacji zewnątrzgrupowych (dzew)

0,326

1,041

Współczynnik skupienia

0,282

0,370

Centralność bliskości

0,059

0,052

0,081

Centralność przechodniości

0,002

0,005

Centralność wektora własnego

0,005

0,033

Centralność informacyjna

0,586

0,573

0,571

Centralność społeczności

0,530

0,420

0,569

Wielkość rady (liczba osób w radzie)

7,670

2,276

Stopień relacji

2,783

3,323

Stopień relacji wewnątrzgrupowych (dwew)

2,611

3,145

Stopień relacji zewnątrzgrupowych (dzew)

0,172

0,518

Współczynnik skupienia

0,276

0,370

Centralność bliskości

0,057

0,052

0,081

Centralność przechodniości

0,002

0,005

Centralność wektora własnego

0,005

0,033

Centralność informacyjna

0,580

0,576

0,565

Centralność społeczności

0,521

0,422

0,552

Wielkość rady (liczba osób w radzie)

9,756

4,900

Stopień relacji

3,800

3,057

Stopień relacji wewnątrzgrupowych (dwew)

0,533

0,815

Stopień relacji zewnątrzgrupowych (dzew)

3,267

2,767

Współczynnik skupienia

0,385

0,368

0,333

Centralność bliskości

0,080

0,042

0,101

Centralność przechodniości

0,002

0,003

0,001

Centralność wektora własnego

0,006

0,037

Centralność informacyjna

0,692

0,506

0,708

Centralność społeczności

0,696

0,347

0,785

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych.

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ…

W celu realizacji badania skonstruowano dodatkowo 6 zmiennych fikcyjnych (dummy variables)5: 1 gdy sSöïNa zaliczana jest do PDNURVHNWRUD Finanse , 1. Makrosektor ^0, 1h = * 0 w pU]HFLZQ\m pU]\SDGNu ^sSöïNi nLHğQDQVRZH h definiująca rodzaj prowadzonej działalności.

1 gdy sWRSLHñ UHDOL]DFML H 1 2. Interlocking ^0, 1h = * , 0 gdy sWRSLHñ UHDOL]DFML = 0 definiująca stosowanie strategii interlockingu. 3. Komponent ^0, 1h =

1 gdy VSöïND Z\VWÚSXMe w QDMZLÚNV]\P Nomponencie oUDz sWRSLHñ UHDOL]DFML H 10 =* 0 gdy VSöïND nie w\VWÚSXMH w nDMZLÚNV]\P NRPSRQHQFLe oUDz sWRSLHñ UHDOL]DFML H 1

definiująca umiejscowienie spółki stosującej strategię interlockingu w sieci powiązań przedsiębiorstw wspólną dyrekcją. 4. Interlocking - Komponent ^0, 1, 2h= Z ]] 0 gdy VSöïND jest izolowana (stopieñ Uelacji = 0) = [1 gdy VSöïND jest poza QDMZLÚNV]\P Nomponentem RUD] stopieñ Uelacji H 1 ]] 2 - sSöïNa w\VWÚSXMH w nDMZLÚNV]\P NRPSRQHQFLH RUD] stopieñ Uelacji H 1 \ określająca stosowanie przez firmę strategii interlockingu w połączeniu z jej umiejscowieniem w sieci. 0 - stopieñ Uelacji ZHZQÈWU]JUXSRZ\Fh ^ dwewh = 0 5. dwew ^0, 1h = * , 1 - stopieñ Uelacji ZHZQÈWU]JUXSRZ\Fh ^ dwewh H 1 definiująca stosowanie strategii interlockingu w odniesieniu do spółek tej samej grupy (występowanie połączeń wewnątrzgrupowych). 0 - stopieñ Uelacji ZHZQÈWU]JUXSRZ\Fh ^ d zewh = 0 , 6. d zew ^0, 1h = * 1 - stopieñ Uelacji ZHZQÈWU]JUXSRZ\Fh ^ d zewh H 1 definiująca stosowanie strategii interlockingu w odniesieniu do spółek z przeciwnej grupy (występowanie połączeń zewnątrzgrupowych).

5 Liczności pierwszych czterech zmiennych fikcyjnych dla przyjmowanych wartości można ustalić na podstawie danych zawartych w tabeli 1.

Dariusz Siudak

3. WSTĘPNA OCENA RÓŻNIC ILOŚCI POŁĄCZEŃ SPÓŁEK SEKTORA FINANSOWEGO I NIEFINANSOWEGO Frakcja liczby przedsiębiorstw w największym komponencie6 oraz frakcja liczby spółek nieizolowanych7 do łącznej ich ilości (por. dane tabeli 1) są zdecydowanie większe w grupie makrosektora Finanse – odpowiednio 80% i 89% w porównaniu ze spółkami niefinansowymi (56,2%; 69,8%), a także z całą badaną populacją. Proporcje te wstępnie wskazują na względnie częściej stosowaną strategię interlockingu przez spółki finansowe. Łączna suma stopnia relacji 902 spółek w sieci powiązań przedsiębiorstw wynosi 2 556, stąd ilość występujących połączeń (krawędzi) wynosi połowę stopnia relacji całej sieci, czyli 1 278. Wynika to z tego, że każda krawędź w grafie łączy dwa wierzchołki (każde połączenie w sieci oznacza jeden stopień relacji dla każdego z dwóch węzłów). W tabeli 3 zamieszczono ilość połączeń występujących między spółkami pogrupowanymi na spółki sektora finansowego i pozostałe. Ponieważ rozpatrujemy sieć nieskierowaną, nie jest odróżniany kierunek występujących relacji. Tabela 3. Ilość krawędzi występujących wewnątrz grup spółek finansowych i niefinansowych oraz między nimi

Makrosektor

Ilość krawędzi

Proporcja

Niefinansowe * Niefinansowe

1 119

87,56%

Ilość krawędzi dla niefinansowych

Ilość krawędzi dla finansowych

– 1 266

Finansowe * Niefinansowe

147

11,50% 159

Finansowe * Finansowe

Razem

0,94%

1 278

100%

–

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych.

6 Największy komponent stanowi maksymalny podzbiór wierzchołków w sieci, gdzie między każdym poszczególnym węzłem występuje co najmniej jedna ścieżka (połączenie pośrednie). 7 Wierzchołek izolowany to węzeł, który nie posiada połączenia z jakimkolwiek innym wierzchołkiem – jego stopień relacji wynosi 0.

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ…

Proporcja połączeń między spółkami „finansowe–niefinansowe” do łącznej ilości krawędzi w grupie „niefinansowe” wynosi 11,61% (147 z 1 266), zaś relacja tych połączeń do łącznej ich ilości w grupie „finansowe” – 92,45% (147 ze 159). Zdecydowanie częściej zawierane są połączenia wewnątrz grupy dla spółek niefinansowych niż w grupie spółek makrosektora Finanse. Pomimo dużej ilości połączeń wewnątrz grupy spółek niefinansowych, współczynnik selektywności (assortativity coefficient) jest bliski zeru (r = 0,079). Niska wartość współczynnika wskazuje na niską współzależność tego samego rodzaju wierzchołków (spółek zakwalifikowanych do tego samego makrosektora) po obu stronach krawędzi, co jest wynikiem występujących połączeń między spółkami sektora finansowego i niefinansowego8. W tabeli 4 zamieszczono wyniki analizy QAP (Quadratic Assignment Procedure), gdzie prawdopodobieństwo, że obserwowany współczynnik selektywności jest większy od oczekiwanego (r = 0,079 > r oczek. = –0,003), wynosi 0,993. W tabeli 5 zamieszczono współczynniki korelacji liniowej pomiędzy wielkością rady a stopniem relacji ogółem (d), stopniem relacji do węzłów w ramach jednej grupy (dwew) oraz stopniem relacji połączeń łączących spółki różnych grup (dzew) dla całej populacji, zaś w tabeli 6 w podziale dla obu grup. Obserwujemy niski dodatni poziom zależności linowej wielkości rady z wyszczególnionymi trzema rodzajami stopnia relacji (d; dwew; dzew) statystycznie istotny na poziomie a = 0,01 dla wszystkich przedsiębiorstw9 oraz dla spółek niefinansowych. Natomiast dla makrosektora Finanse współczynniki korelacji są nieistotne statystycznie. Wartość współczynnika korelacji liniowej między stopniem relacji ogółem (d) a stopniem relacji w ramach tej samej grupy (dwew) jest bliska jedności, istotna statystycznie na poziomie a = 0,001 dla wszystkich spółek (r = 0,95) oraz dla spółek niefinansowych (r = 0,99) i jest zdecydowanie wyższa od korelacji między d a dzew (odpowiednio 0,35 i 0,41 również na poziomie a = 0,001). Oznacza to, że zawarcie kolejnego połączenia w większym zakresie zwiększa połączenia ze spółkami tego samego makrosektora niż między grupami. Natomiast dla spółek finansowych odwrotnie: ogólny stopień relacji jest wysoce skorelowany ze stopniem relacji zewnętrznych połączeń (dzew) – r = 0,97 – niż wewnętrznych r = 0,47 (współczynniki istotne statystycznie). W tabeli 7 zamieszczono informacje nt. istotności różnic współczynników korelacji między obiema grupami spółek. Na szczególną uwagę zasługują(?) istotne statystycznie różnice (p = 0,000) współczynników korelacji liniowej między grupami spółek finansowymi i niefinansowymi dla par zmiennych d-dwew i d-dzew.

8 Wartość współczynnika selektywności r = 1 oznaczałaby, że występują jedynie połączenia pomiędzy spółkami tylko i wyłącznie w ramach poszczególnych grup (finansowe–finansowe i niefinansowe–niefinansowe). 9 Wynik jest zbieżny z rezultatami zamieszczonymi w pracy: Sankowska, Siudak (2015a).

–0,003

0,079

0,027

Odchylenie standardowe 0

Prawdopodobieństwo (Oczek. = obserw.) 0,993

Prawdopodobieństwo (Oczek. G obserw.)

0,950*** p = 0,000 0,354*** p = 0,000

0,087** p = 0,009

0,133*** p = 0,000

dwew

dzew

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych.

*** p < 0,001; ** p < 0,01; * p < 0,05

0,124*** p = 0,000

Wielkość rady

Zmienna

0,0425 p = 0,202

dwew

dzew

Tabela 5. Macierz korelacji między wielkością rady i stopniem relacji dla całej analizowanej populacji

0,007

Prawdopodobieństwo (Oczek. H obserw.)

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych.

Oczekiwany r

Obserwowany r

Tabela 4. Analiza QAP dla współczynnika selektywności powiązań w ramach rozpatrywanych grup

100 Dariusz Siudak

1 0,989*** p = 0,000 0,411*** p = 0,000

0,142*** p = 0,000

0,135*** p = 0,000

0,093** p = 0,007

dwew

dzew

0,0000

0,1161

dzew

0,3893

dwew

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych.

Uwaga: pogrubioną czcionką zaznaczono istotność różnic współczynników korelacji na poziomie a = 0,05.

0,0000

0,0302

dwew

0,0423

Wielkość rady

Zmienna

dzew

0,228 p = 0,132

0,966*** p = 0,000

–0,096 p = 0,532

Tabela 7. Istotność różnic współczynników korelacji w grupach finansowe i niefinansowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych.

Uwaga: ponad przekątną – Finansowe; poniżej przekątnej – Niefinansowe.

*** p < 0,001; ** p < 0,01; * p < 0,05.

0,270***

0,473** p = 0,001

–0,160 p = 0,293

–0,129 p = 0,397

Wielkość rady

dwew

Wielkość rady

Zmienna

Tabela 6. Macierz korelacji między wielkością rady i stopniem relacji w podziale na rozpatrywane grupy

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ… 101

102

Dariusz Siudak

4. ANALIZA RÓŻNIC WYBRANYCH WSKAŹNIKÓW SIECIOWYCH W GRUPACH SPÓŁEK SEKTORA FINANSOWEGO I NIEFINANSOWEGO Weryfikacja występowania istotnych różnic w średnich wartościach wyspecyfikowanych w 10 zmiennych względem dwóch grup przedsiębiorstw w podziale na spółki finansowe i niefinansowe zostanie przeprowadzona z wykorzystaniem testu t-Studenta (tab. 8). Formalny zapis hipotez jest następujący: H0: n1 = n2 – przedsiębiorstwa w ramach dwóch grup posiadają równe wartości średnie analizowanej zmiennej; H1: n1 ! n2 – przedsiębiorstwa w ramach dwóch grup różnią się w zakresie wartości średnich analizowanej zmiennej. Istotne różnice w średnich wartościach obserwowane są dla następujących zmiennych: 1) wielkość rady (p < 0,001); 2) stopień relacji (p < 0,05); 3) stopień relacji wewnątrzgrupowych (dwew) (p < 0,001); 4) stopień relacji zewnątrzgrupowych (dzew) (p < 0,001); 5) współczynnik skupienia (p < 0,1); 6) centralność bliskości (p < 0,01); 7) centralność społeczności (p < 0,01). Dla pozostałych trzech rodzajów centralności (przechodniości, wektora własnego, informacyjnej) nie obserwujemy różnic w średnich wartościach na poziomie istotności nawet a = 0,2. Na tej podstawie możemy wnioskować, że rady dyrektorów spółek sektora finansowego składają się z większej ilości osób (średnia 9,8) niż spółek sektora niefinansowego (7,7), gdzie różnica jest istotna statystycznie. Wynik ten jest zbieżny z uzyskanymi wynikami na podstawie badania 169 spółek notowanych na giełdzie w Szwajcarii (Loderer, Peyer, 2002), gdzie średnia wielkość rady w grupie banków wyniosła 13,4, zaś spółek niebankowych 7,9, przy istotnej statystycznie różnicy. Uzasadnieniem tego może być specyfika prowadzonej działalności przez spółki finansowe oraz ryzyko z nią związane, co sprawia, że spółki te z natury są większe od spółek sektora niefinansowego pod względem wartości aktywów. Im większe przedsiębiorstwo, tym liczniejszy skład rady dyrektorów (Pfeffer, 1972; Devos, Prevost, Puthenpurackal, 2009; Monem, 2013; Kumar, Singh, 2013; Bonne, Field, Karpoff, Raheja, 2007; Linck, Netter, Yang, 2008; Lehn, Patro, Zaho, 2008; Chhaochharia, Grinstein, 2007; Eisenberg, Sundgren, Wells, 1998). Większa liczba osób wchodzących w skład zespołu kierowniczego spółek finansowych może być też wynikiem stosowania przez te podmioty strategii interlockingu, co potwierdza istotna statystycznie na poziomie a = 0,05 różnica średnich stopnia relacji (ilości połączeń z innymi spółkami)10. Pozytywną relację między 10 Spółki ﬁnansowe utrzymują średnio około 1 połączenie (d = 3,8) więcej niż przedsiębiorstwa nieﬁnansowe (d = 2,78).

Niefinansowe Finansowe Niefinansowe Finansowe Niefinansowe Finansowe Niefinansowe Finansowe Niefinansowe Finansowe Niefinansowe Finansowe Niefinansowe Finansowe Niefinansowe Finansowe Niefinansowe Finansowe Niefinansowe Finansowe

Rodzaj spółki 857 45 857 45 857 45 857 45 857 45 857 45 857 45 857 45 857 45 857 45

N 7,670 9,756 2,783 3,800 2,611 0,533 0,172 3,267 0,276 0,385 0,057 0,080 0,002 0,002 0,005 0,005 0,580 0,692 0,521 0,696

Średnia

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych.

Uwaga: pogrubioną czcionką zaznaczono istotność na poziomie a = 0,05.

Centralność społeczności

Centralność informacyjna

Centralność wektora własnego

Centralność przechodniości

Centralność bliskości

Współczynnik skupienia

Stopień relacji wewnątrzgrupowych (dwew) Stopień relacji zewnątrzgrupowych (dzew)

Stopień relacji

Wielkość rady

Zmienna

–0,175

–0,112

0,000

–0,022

–2,729

–1,274

–0,082

0,001

–2,861

–1,930

25,507

–3,095 –0,109

–4,422

–2,009

–5,522

900

0,006

0,203

0,935

0,999

0,004

0,054

0,000

0,045

0,000

Test t równości średnich istotność df (dwustronna)

2,078

–1,017

–2,086

Różnica średnich

Tabela 8. Statystyka t-różnic średnich wartości wybranych miar analizy sieciowej oraz wielkości rady dla podziału spółek na finansowe i niefinansowe

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ… 103

104

Dariusz Siudak

wielkością rady dyrektorów a ilością zawieranych połączeń (degree) wykazali: Devos, Prevost, Puthenpurackal (2009); Chhaochharia, Grinstein (2007); Ferris, Jagannathan (2001); Ong, Wan, Ong (2003); O’Sullivan (2000); Zang (1999); Sankowska, Siudak (2015a); Roy, Fox, Hamilton (1994); Dooley(1969); Allen (1974); Mariolis (1975); Pennings (1980); Stening, Wan (1984). Natomiast w pracy Santos, Silveira, Barros (2012) wykazano pozytywny wpływ wielkości rady na zastosowanie strategii interlockingu, gdzie zmienna zależna została skonstruowania w postaci Interlock (0, 1). Rozróżniając zawierane relacje ze spółkami z i spoza swojej grupy, obserwujemy również istotne statystycznie różnice w średnich połączeniach wewnątrzgrupowych i zewnątrzgrupowych (a < 0,001). Spółki niefinansowe zawierają średnio ponad 2 połączenia więcej do przedsiębiorstw sfery realnej (dwew = 2,6) niż ilość relacji między spółkami makrosektora Finanse (dwew = 0,5). Odwrotnie w przypadku połączeń zewnątrzgrupowych – średnio ponad 3 relacje zewnętrzne więcej zawierają spółki finansowe. Może to stanowić przejaw radzenia z niepewnością otoczenia oraz chęci redukcji ryzyka finansowanych spółek sektora niefinansowego przez ich kontrolę za pośrednictwem usieciowionego członka rady dyrektorów. Z drugiej strony spółki niefinansowe pozwalają na wejście w skład własnej rady dyrektorów przez członka instytucji finansowej w celu możliwości pozyskania rzadkich zasobów finansowych. Mniejsze ryzyko dla spółki finansującej w wyniku połączenia wspólną dyrekcją może stanowić korzyść dla spółki finansowanej w postaci mniejszego kosztu pozyskania kapitału. Współczynnik skupienia w sensie Wattsa-Strogatsa (CWS) jest większy dla spółek finansowych11, aczkolwiek różnica w stosunku do spółek niefinansowych jest istotna statystycznie dla większego poziomu prawdopodobieństwa testowego (a = 0,1)12. Może to wynikać z uzyskiwania wysokiej wartości lokalnego współczynnika skupienia przy niewielkiej ilości zawieranych połączeń (przy niskim stopniu relacji). Relację tę wykazano w pracy: Siudak (2015). Odnośnie do pięciu mierników centralności, to jedynie dla dwóch miar występują statystycznie istotne różnice w średnich na poziomie a = 0,01 – centralność bliskości i społeczności. Średnie dla obu tych miar centralności są większe dla spółek finansowych. Oznacza to, że większa wielkość rady dyrektorów, przekładająca się na większą ilość zawieranych połączeń przez spółki finansowe, w konsekwencji prowadzi do wyższej pozycji bliskości do innych spółek, rozpatrując połączenia bezpośrednie oraz pośrednie po najkrótszych ścieżkach. Spółki sektora finansowego uzyskują w ten sposób wymierne efekty w postaci szybkiego dostępu do informacji, nie tylko ze spółkami połączonymi bezpośrednimi relacjami (o stopniu oddalenia równym 1), ale także do pozostałych spółek (o stopniu oddalenia większym niż 1), angażując mniejszą liczbę pośredników przekazu informacji. Natomiast wyższa centralność społeczności jest naturalną konsekwencją większej ilości połączeń spółek finansowych. Spółki te stają się podmiotami centralnie połą11 Współczynnik ten dla grupy węzłów w sieci jest liczony jako średnia lokalnych współczynników skupienia dla pojedynczego wierzchołka. 12 Większą wartość współczynnika skupienia dla spółek finansowych wykazali też Bertoni i Randone (2006).

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ…

105

czonymi w ramach utworzonych społeczności (grup) w sieci. To jednak prowadzi do redundancji informacji w ramach jednej społeczności i mniejszej efektywności otrzymywania informacji z pozostałych obszarów w sieci. Efektu powtarzalności źródeł informacji nie sposób jest ocenić centralnością bliskości, ponieważ konstrukcja jej uwzględnia jedynie przepływy po najkrótszych ścieżkach, pozostałe zaś ignoruje. Sposobność przepływu informacji po wszystkich możliwych ścieżkach, jak ma to miejsce w przypadku centralności informacyjnej, może być przyczyną braku istotnej statystycznie różnicy pomiędzy spółkami finansowymi i niefinansowymi. Sprawia to, że większa ilość połączeń spółek finansowych nie przekłada się na większy dostęp do informacji. Dla miar centralności wektora własnego i przechodniości nie obserwujemy większych różnic w ich średnich dla rozpatrywanych grup. W przypadku wektora własnego jest to wynikiem równoważących się efektów, gdzie centralność wektora własnego spółek finansowych o większej ilości połączeń jest wynikiem centralności odbitej (reflected centrality), zaś w grupie spółek sfery realnej centralności otrzymywanej (derived centrality)13. Natomiast w odniesieniu do centralności przechodniości proporcja znajdowania przedsiębiorstw na najkrótszych ścieżkach do ich całej ilości w sieci jest ta sama dla spółek z obu rozpatrywanych grup. W celu oceny współzależności podziału przedsiębiorstw względem makrosektora (finansowy i niefinansowy) na zawierane relacje badaniu poddamy asocjację zmiennych fikcyjnych zdefiniowanych w części 2. artykułu, ujętych w postaci tabel wielodzielczych. Zależności będą analizowane w pięciu układach: 1

Współzależność rodzaju działalności na stosowanie strategii interlockingu [Makrosektor – Interlocking (0,1)].

Współzależność rodzaju działalności na stosowanie strategii interlockingu oraz obecność w wielkim komponencie [Makrosektor – Interlocking-Component (0,1,2)].

Współzależność rodzaju działalności na obecność w wielkim komponencie[Makrosektor (0,1) – Komponent (0,1)].

Współzależność rodzaju działalności na stosowanie strategii interlockingu w ramach tej samej grupy przedsiębiorstw (zawieranie połączeń wewnątrzgrupowych) [Makrosektor (0,1) – dwew (0,1)].

Współzależność rodzaju działalności na stosowanie strategii interlockingu w odniesieniu do przeciwnej grupy przedsiębiorstw (zawieranie połączeń zewnątrzgrupowych) [Makrosektor (0,1) – dzew (0,1)].

Hipoteza H0 oznacza brak asocjacji, zaś H1 stanowi, że występuje współzależność analizowanych zmiennych jakościowych w badanej próbie. Na podstawie wartości statystyki chi-kwadrat Pearsona i chi-kwadrat największej wiarygodności 13 Centralność wektora własnego i jej źródło w postaci centralności odbitej i otrzymywanej jest przedmiotem wielu prac (Tam, 1989; Mizruchi, Mariolis, Schwartz, Mintz, 1986; Sankowska, Siudak, 2015b).

106

Dariusz Siudak

Tabela 9. Testy chi-kwadrat współzależności zmiennych jakościowych: rodzaju makrosektora względem wykorzystania strategii interlockingu i obecności w największym komponencie sieci Relacja

Makrosektor (0,1) – Interlocking (0,1)

Makrosektor (0,1) – Interlocking-Component (0,1,2)*

Makrosektor (0,1) – Komponent (0,1)

Makrosektor (0,1) – dwew (0,1)

Makrosektor (0,1) – dzew (0,1)

Chi-kwadrat Pearsona

7,543

0,006

Chi-kwadrat największej wiarygodności

8,968

0,003

Chi-kwadrat Pearsona

10,231

0,006

Chi-kwadrat największej wiarygodności

11,465

0,003

Chi-kwadrat Pearsona

2,168

0,141

Chi-kwadrat największej wiarygodności

2,497

0,114

Chi-kwadrat Pearsona

20,750

0,000

Chi-kwadrat największej wiarygodności

19,258

0,000

Chi-kwadrat Pearsona

170,453

0,000

Chi-kwadrat największej wiarygodności

116,874

0,000

Rodzaj testu

Uwagi: N = 902; * Tabela wielodzielcza 2 x 3. Zmienne: Makrosektor (0,1) : 0 – niefinansowe; 1 – finansowe; Interlocking (0,1) : 0 – stopień relacji = 0; 1 – stopień relacji H1; Interlocking-Komponent (0,1,2) : 0 – stopień relacji = 0; 1 – poza największym komponentem oraz stopień relacji H 1; 2 – obecność w największym komponencie oraz stopień relacji H1; Komponent (0, 1): 0 – poza największym komponentemoraz stopień relacji H 1; 1 – obecność w największym komponencie oraz stopień relacji H1; dwew (0,1): 0 – stopień relacji wewnątrzgrupowych (dwew) = 0; 1 – stopień relacji wewnątrzgrupowych (dwew) H1; dzew (0,1): 0 – stopień relacji zewnątrzgrupowych (dzew) = 0; 1 – stopień relacji zewnątrzgrupowych (dzew) H1. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych.

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ…

107

oraz ich asymptotycznych istotności na poziomie a = 0,01, zamieszczonych w tabeli 9, należy odrzucić hipotezę H0 dla: 1) współzależności rodzaju działalności na stosowanie strategii interlockingu; 2) współzależności rodzaju działalności na stosowanie strategii interlockingu oraz obecności w wielkim komponencie; 3) współzależności rodzaju działalności na stosowanie strategii interlockingu w ramach tej samej grupy oraz 4) współzależności rodzaju działalności na stosowanie strategii interlockingu do spółek przeciwnej grupy. Natomiast brak jest podstaw do odrzucenia hipotezy H0 dla trzeciej rozpatrywanej pary zmiennych, co oznacza brak istotnej statystycznie bezpośredniej współzależności pomiędzy zmiennymi makrosektora występowania w wielkim komponencie. Obecność spółki w największym komponencie może wynikać albo z braku powiązań (przedsiębiorstwo jest izolowane o stopniu relacji = 0), albo stosowania strategii interlockingu, ale połączenia występują poza największym komponentem sieci. Istotna statystycznie współzależność rodzaju działalności (finansowe/niefinansowe) na stosowaną strategię interlockingu oraz lokalizację połączeń w sieci (w największym komponencie lub poza nim) wskazuje, że o ile rzadko spotykane są izolowane spółki finansowe, to większa część nieznajdujących się w największym komponencie sieci spółek sektora finansowego stosuje strategię interlockingu. Innymi słowy, brak znalezienia się w największym komponencie spółek finansowych w większej proporcji wynika z posiadanej struktury połączeń aniżeli z braku stosowania strategii interlockingu. Siłę asocjacji ocenimy z wykorzystaniem miar symetrycznych Fi-kwadrat Yule’a oraz skorygowanego współczynnika kontyngencji C Pearsona dla wykazanych w tabeli 9 istotnych statystycznie współzależności zmiennych (wyniki zestawiono w tabeli 10)14. Współczynniki Fi-kwadrat dla pierwszych dwóch relacji kształtują się na poziomie bliskim wartości 0,1, a współczynnik kontyngencji około 0,13, co oznacza słabą współzależność między rodzajem makrosektora a stosowaną strategią interlockingu oraz tą samą relacją uzupełnioną o kwalifikację do największego komponentu. Brak silnej współzależności jest poprawnym wynikiem, ponieważ wynika on z faktu, że nie tylko spółki sektora finansowego stosują strategię interlockingu, ale także spółki niefinansowe powiązane z instytucjami finansowymi w celu pozyskania kapitału oraz powiązane z innymi spółkami sektora realnego. Niemniej jednak brak stosowania strategii interlockingu przez zawieranie relacji za pośrednictwem członków rady dyrektorów spotykany jest częściej w spółkach niefinansowych. Innymi słowy, występuje niska proporcja spółek finansowych do niefinansowych w grupie przedsiębiorstw izolowanych, których ilość połączeń wynosi 0. Współzależność rodzaju prowadzonej działalności na zawieranie połączeń wewnątrzgrupowych jest na podobnym poziomie (współczynnik Fi-kwadrat = 0,152, kontyngencji C = 0,212), zaś współzależność makrosektora na zawieranie połączeń zewnątrzgrupowych jest znacznie większa (współczynnik Fi-kwadrat = 0,435, 14 Współczynnik Fi-kwadrat oraz skorygowany współczynnik kontyngencji C zawierają się w przedziale (0 ' 1), gdzie korekta współczynnika kontyngencji dotyczy ujenolicenia zakresu przyjmowanych wartości niezależnie od rozmiarów tabeli wielodzielczej.

108

Dariusz Siudak

Tabela 10. Miary siły zależności poszczególnych relacji Relacja

Makrosektor (0,1) – Interlocking (0,1)

Makrosektor (0,1) – Interlocking-Component (0,1,2)*

Makrosektor (0,1) – dwew (0,1)

Makrosektor (0,1) – dzew (0,1)

Rodzaj testu

Wartość

Fi-kwadrat

0,091

Skorygowany współczynnik kontyngencji C

0,129

Fi-kwadrat

0,107

Skorygowany współczynnik kontyngencji C

0,139

Fi-kwadrat

0,152

Skorygowany współczynnik kontyngencji C

0,212

Fi-kwadrat

0,435

Skorygowany współczynnik kontyngencji C

0,564

Uwagi: N = 902; * Tabela wielodzielcza 2 x 3. Zmienne: Makrosektor (0,1): 0 – niefinansowe; 1 – finansowe; Interlocking (0,1): 0 – stopień relacji = 0; 1 – stopień relacji H1; Interlocking-Komponent (0,1,2): 0 – stopień relacji = 0; 1 – poza największym komponentem oraz stopień relacji H1; 2 – obecność w największym komponencie oraz stopień relacji H1; dwew (0,1): 0 – stopień relacji wewnątrzgrupowych (dwew) = 0; 1 – stopień relacji wewnątrzgrupowych (dwew) H1; dzew (0,1): 0 – stopień relacji zewnątrzgrupowych (dzew) = 0; 1 – stopień relacji zewnątrzgrupowych (dzew) H1. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych.

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ…

109

kontyngencji C = 0,564). Występuje zatem dość silna współzależność rodzaju prowadzonej działalności (finanse/sfera realna) na samo zawieranie powiązań ze spółkami innej grupy (niezależnie od jej ilości).

PODSUMOWANIE Przedsiębiorstwo z większą ilością relacji jest beneficjentem uzyskania dostępu do szybkiego przepływu informacji z otoczenia zewnętrznego oraz krytycznych zasobów (Kor, Sundaramurthy, 2009; Sanches, Barroso-Castro, 2015). W artykule zbadano powiązania między spółkami sektora finansowego a przedsiębiorstwami sfery realnej. Zweryfikowano hipotezy: H1, H2, H3A, stanowiące o tym, że spółki finansowe częściej stosują strategię interlockingu, zawierają większą ilość połączeń oraz częściej zawierają połączenia zewnętrzne niż przedsiębiorstwa sfery realnej. Może stanowić to przejaw poszukiwania powiązań spółek finansowych ze spółkami niefinansowymi w celu sprawowania kontroli i redukcji ryzyka. Hipoteza H3B, przeciwstawna wobec hipotezy H3A nie została potwierdzona. Zweryfikowano również hipotezę H4, lecz tylko częściowo w odniesieniu do zajmowania bardziej centralnych pozycji w sieci powiązań przedsiębiorstw przez spółki finansowe pod względem centralności bliskości i społeczności. Centralność bliskości jako miara odporności na wpływy i niezależności (Freeman, 1979) poprzez szybki dostęp do informacji stwarza możliwość ograniczania niepewności szczególnie w odniesieniu do spółek finansowych. Zatem spółki sektora finansowego, przez wykorzystanie strategii interlockingu, posiadają dostęp do zasobu informacyjnego finansowanych przedsiębiorstw sfery realnej. Natomiast częściej zawierane relacje nie przekładają się na poziom centralności przechodniości, wektora własnego oraz centralności informacyjnej. Brak efektu w postaci centralności informacyjnej sprawia, że spółki finansowe nie uzyskują większego dostępu do informacji, lecz korzyść leży po stronie sprawności w postaci szybkiego przepływu po najkrótszych ścieżkach (wykazany efekt centralności bliskości). Może to wynikać z odmiennej przesłanki zawierania połączeń przez spółki finansowe w porównaniu z przedsiębiorstwami sfery realnej. W przypadku spółek, będących źródłem kapitału dla przedsiębiorstw, motywem jest przede wszystkim chęć zabezpieczenia swoich interesów wynikających z bezpośrednich relacji (o charakterze przepływu kapitału) z finansowanymi podmiotami. Może to dotyczyć przede wszystkim kontroli finansowanych podmiotów w zakresie podejmowanego przez nie ryzyka, co można tłumaczyć na gruncie teorii kontroli finansów. W odniesieniu do banków dodatkowym motywem zawierania relacji jest poszukiwanie z wykorzystaniem interlockingu możliwości sprzedaży swoich produktów, tj. udzielenia kredytu czy usług finansowych związanych z plasowaniem papierów wartościowych na rynku kapitałowym. Natomiast spółki niefinansowe zawierają połączenia z innymi przedsiębiorstwami niefinansowymi w celu np. skaningu stosowanych strategii, dyfuzji innowacji, strategii czy ogólnej redukcji niepewności w otoczeniu, zaś z przedsiębiorstwami makrosektora Finanse – w celu uzyskania dostępu do zasobu finansowego, co wyjaśnia teoria uzależnienia zasobowego.

110

Dariusz Siudak

BIBLIOGRAFIA Allen M. (1974), The structure of interorganizational elite cooptation: Interlocking corporate directorates, „American Sociological Review”, 39(3), s. 393–406. Baysinger B., Butler H. (1985), Corporate governance and the board of directors: Performance effects of changes in board composition, „Journal of Law, Economics and Organizations”, 1(1), s. 101–124. Bertoni F., Randone A. (2006), The Small-World of Italian Finance: Ownership Interconnections and Board Interlocks amongst Italian Listed Companies, SSRN: http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.917587. Bonne A., Field L., Karpoff J., Raheja C. (2007), The determinants of corporate board size and composition: An empirical analysis, „Journal of Financial Economics”, 85, s. 66–101. Booth R., Deli D. (1999), On executives of financial institutions as outside director, „Journal of Corporate Finance”, 5, s. 227–250. Borgatti S., Everett M., Johnson J.C. (2013), Analyzing Social Networks, Sage, London. BurakGuner B., Malmendier U., Tate G. (2008), Financial expertise of directors, „Journal of Financial Economics”, 88, s. 323–354. Byrd D., Mizruchi M. (2005), Bankers on the board and the debt ratio of firms, „Journal of Corporate Finance”, 11, s. 129–173. Chhaochharia V., Grinstein Y. (2007), The changing structure of US corporate boards: 1997-2003, „Corporate Governance”, 15, s. 1215–1223. Davis G., Mizruchi M. (1999), The money center cannot hold: commercial banks in the U.S. system of corporate governance, „Administrative Science Quarterly”, 44, s. 215–239. Devos E., Prevost A., Puthenpurackal J. (2009), Are interlocked directors effective monitors?, „Financial Management”, 38, s. 861–887. Dittmann I., Maug E., Schneider C. (2010), Bankers on the boards of German firms: What they do, what they are worth, and why they are (still) there, „Review of Finance”, 14, s. 35–71. Dooley P. (1969), The interlocking directorate, „The American Economic Review”, 59, s. 314–323. Drago C., Millo F., Ricciuti R., Santella P. (2015), Corporate governance reforms, interlocking directorship and company performance in Italy, „International Review of Law and Economics”, 41, s. 38–49. Durisin B., Puzone F. (2009), Maturation of corporate governance research, 1993-2007: An assessment, „Corporate Governance: An International Review”, 17, s. 266– 291. Eisenberg T., Sundgren S., Wells M. (1998), Larger boards size and decreasing firm value in small firms, „Journal of Financial Economics”, 48, s. 35–54. Fama E., Jensen M. (1983), Separation of ownership and control, „Journal of Law & Economics”, Vol. 26, Issue 2, s. 301–326. Ferris S., Jagannathan M. (2001), The incidence and determinants of multiple corporate directorship, „Applied Economics Letters”, 8, s.31–35. Freeman L. (1979), Centrality in social networks conceptual clarification, „Social Networks”, 1, s. 215–239.

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ…

111

Galaskiewicz J., Wasserman S. (1981), A Dynamic study of change in a regional corporate network, „American Sociological Review”, 46 (4), s. 475–484. Gilson S., Kose J., Lang L. (1990), Troubled debt restructurings: An empirical study of private reorganization of firms in default, „Journal of Financial Economics”, 27, s. 315–354. Henning M., Brandes U., Pfeffer J., Mergel I. (2012), Studying Social Networks. A Guide to Empirical Research, Campus Verlag, Frankfurt. Hoshi T., Kashyap A., Scharfstein D. (1990), The role of banks in reducing the costs of financial distress in Japan, „Journal of Financial Economics”, 27, s. 67–88. Jackson M. (2008), Social and Economic Networks, Princeton University Press, Princeton. Jensen M., Meckling W. (1976), Theory of the firm: Managerial behavior, agency costs and ownership structure, „Journal of Financial Economics”, 3, s. 305–360. Kaczmarek S., Kimino S., Pye A. (2014), Interlocking directorship and firm performance in highly regulated sectors: the moderating impact of board diversity, „Journal of Management & Governance”, 18, s. 347–372. Kilduff M., Tsai W. (2012), Social Networks and Organizations, Sage Publications. Knoke D., Yang S. (2008), Social Network Analysis, Sage Publications. Kolaczyk E. (2009), Statistical Analysis of Network Data. Methods and Models, Springer. Koput K. (2010), Social Capital. An Introduction to Managing Networks, Edward Elgar Publishing, Massachusetts. Kor Y., Sundaramurthy C. (2009), Experience-based human capital and social capital of outside directors, „Journal of Management”, 35, s. 981–1006. Kotz D. (1978), Bank Control of Large Corporations in the United States, University of California Press, Berkeley. Kroszner R, Strahan P. (2001), Bankers on boards: Monitoring, conflicts of interest, and lender liability, „Journal of Financial Economics”, 62, s. 415–452. Kroszner R., Strahan P. (1999), What drives deregulation? Economics and politics of the relaxation of bank branching restrictions, „Quarterly Journal of Economics”, 11, s. 1437–1467. Kumar N., Singh J. (2013), Effect of board size and promoter ownership on firm value: some empirical findings from India, „Corporate Governance”, 13, s. 88–98. Lang J., Lockhart D. (1990), Increased environmental uncertainty and changes in board linkage patterns, „Academy of Management Journal”, 33, s. 129–128. Lehnn K., Patro S., Zaho M. (2008), Determinants of the Size and Structure of Corporate Boards: 1935-2000, Working Paper Series, Center for Economic Institutions, Institute of Economic Research Hitotsubashi University. Levine J. (1972), The sphere of influence, „American Sociological Review”, 37, s. 14–27. Linck J., Netter J., Yang T. (2008), The determinants of board structure, „Journal of Financial Economics”, 87, s. 308–328. Loderer C., Peyer U. (2002), Board overlap, seat accumulation and share prices, „European Financial Management”, 8, s. 165–192. Mariolis P, Jones M. (1982), Centrality in corporate interlock networks: Reliability and stability, „Administrative Science Quarterly”, 27, s. 571–585.

112

Dariusz Siudak

Mariolis P. (1975), Interlocking directorates and control of corporations: The Theory of bank control, „Social Science Quarterly”, 56, s. 425–439. Mintz B., Schwartz M. (1981), The structure of intercorporate unity in American business, „Social Problems”, 29, s. 87–103. Mintz B., Schwartz M. (1985), The Power Structure of American Business, University of Chicago Press, Chicago. Mizruchi M. S., Mariolis P., Schwartz M., Mintz B. (1986), Techniques for disaggregating centrality scores in social networks, „Sociological Methodology”, 16, s. 26–48. Mizruchi M., Stearns L. (1988), A longitudinal study of the formation of interlocking directorates, „Administrative Science Quarterly”, 33, s. 194–210. Mizruchi M., Stearns L. (1994), A longitudinal study of borrowing by large American corporations, „Administrative Science Quarterly”, 39, s. 118–140. Mizruchi M. (1982), The American Corporate Network: 1904–1974, Sage, Beverly Hills. Monem R.(2013), Determinants of board structure: Evidence from Australia, „Journal of Contemporary Accounting & Economics”, 9, s. 33–49. Newman M. (2006), Finding Community Structure in Networks Using the Eigenvectors of Matrices, Physical Review E, 74 (3), s. 036104. Newman M. (2010), Networks. An Introduction, Oxford University Press. O’Hagan S. (2015), Are American interlocking directorates associated with brain circulation and do they translate into higher corporate performance?, „Geographical Review”, 105, s. 344–359. O’Sullivan N. (2000), Managers as monitors: An analysis of the non-executive role of senior executives introduction in UK companies, „British Journal of Management”, 11, s. 17–29. Ong C-H, Wan D., Ong K-S. (2003), An exploratory study on interlocking directorates in listed firms in Singapore, „Corporate Governance: An International Review”, 11, s. 322–334. Pennings J.M. (1980), Interlocking Directorates, Jossey-Bass Limited,San Francisco. Pfeffer J. (1972), Size and composition of corporate boards of directors: The organization and its environment, „Administrative Science Quarterly”, 17, s. 218–228. Pfeffer J. (1987), A resource dependence perspective on intercorporate relations, wIntercorporate Relations: The Structural Analysis of Business, M.S. Mizruchi, M. Schwartz (red.), Cambridge University Press, Cambridge. Pfeffer J., Salancik G. (2003/1978), The External Control of Organizations: A Resources Dependence Perspective, Standford University Press,Standford. Prell C. (2012), Social Network Analysis. History, theory & Methodology, Sage Publications. Ramirez C. (1995), Did J.P. Morgan’s men add liquidity? Corporate investment, cash flow, and financial structure at the turn of the twentieth century, „Journal of Finance”, 50, s. 661–678. Ratcliff R. (1980), Banks and corporate lending: An analysis of the impact of the internal structure of the capitalist class on the lending behavior of banks, „American Sociological Review”, 45, s. 553–570. Richardson R. (1987), Directorship interlocks and corporate profitability, „Administrative Science Quarterly”, 32, s. 367–386.

POWIĄZANIA SPÓŁEK FINANSOWYCH Z PRZEDSIĘBIORSTWAMI SFERY REALNEJ…

113

Rinaldi A., Vasta M.(2002), The Structure of Italian Capitalism, 1952-1972: New Evidence Using the Interlocking Directorates Technique, Companies, Owners, Employees, Helsinki. Roy M., Fox M., Hamilton R. (1994), Board size and potential corporate and director interlocks in Australasia 1984-1993, „Australian Journal of Management”, 19, s. 201–217. Sanches L. P-C., Barroso-Castro C. (2015), It is useful to consider the interlocks according to the type of board member (executive or non-executive) who possesses them? Their effect on firm performance, „RevistaEuropea de Direccion y Economia de la Empresa”, 24, s. 130–137. Sankowska A., Siudak D. (2015a), Empiryczna weryfikacja teorii uzależnienia zasobowego w kontekście usieciowienia rady dyrektorów (interlocking directorates), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, nr 855, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” nr 74, t.1, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 661–673.. Sankowska A., Siudak D. (2015b), Miary analizy sieciowej w ocenie strategii interlockingu - powiązania rady dyrektorów, „Nauki o Finansach”, nr 1(22), s. 120–135, Wrocław. Santos R., Silveira A., Barros L. (2012), Board interlocking in Brazil: Directors’ participation in multiple companies and its effect on firm value and profitability, „Latin American Business Review”, 13, s. 1–28. Selznick P. (1949), TVA and the Gross Roots, Harper & Row, New York. Siudak D. (2015), Czy przedsiębiorstwo o wysokiej wartości współczynnika skupienia posiada niski stopień relacji w sieci powiązań wspólną dyrekcją na polskim rynku kapitałowym?, „Nauki o Finansach”, nr 3, Wrocław. Stearns L., Mizruchi M. (1993a), Board composition and corporate financing: The impact of financial institutions representations on borrowing, „Academy of Management Journal”, 36, s. 603–618. Stearns L., Mizruchi M. (1993b), Corporate financing: Economic and social aspects, w: Explorations in Economic Sociology, R. Swedberg (red.), Russell Sage Found, New York, s. 279–307. Stening B., Wan T. (1984), Interlocking directorates among Australia’s largest 250 corporations, „Australia and New Zealand Journal of Sociology”, 20, s. 47–55. Stephenson K., Zelen M. (1989), Rethinking centrality: Methods and examples, „Social Networks, 11, s. 1–37. Stiles P., Taylor B. (2010), Boards at Work. How Directors View Their Roles and Responsibilities, Oxford University Press, Oxford. Tam T. (1989), Demarcating the boundaries between self and the social: the anatomy of centrality in social networks, „Social Networks”, 11, s. 387–401. Valente T. (2010), Social Networks and Health, Models, Methods, and Applications, Oxford University Press, Oxford. Wasserman S., Faust K. (1994), Social Network Analysis, Cambridge University Press, Cambridge. Watts D.J., Strogatz S.H. (1998), Collective dynamics of ‘small-world’ networks, „Nature”, 393, s. 440–442. Zahra S.A., Pearce II J.A. (1989), Boards of directors and corporate financial performance: A Review and integrative model, „Journal of Management”, 15(2), s. 291–334.

114

Dariusz Siudak

Zang X. (1999), Research note: Personalismand corporate networks in Singapore, „Organization Studies”, 20, s. 861–877. Zdziarski M. (2012a), Elita wewnętrznego kręgu i centralne firmy. Wyniki badań relacji przez rady nadzorcze w polskich spółkach giełdowych, „Organizacja i Kierowanie”, 1(150), s. 23–39. Zdziarski M. (2012b), Relacje w radach nadzorczych spółek publicznych, „Współczesne Zarządzanie”, nr 4, s. 223–231.

THE RELATIONS BETWEEN FINANCIAL COMPANIES AND REAL ECONOMY ENTERPRISES IN THE NETWORK OF INTERLOCKING DIRECTORATES ON THE POLISH CAPITAL MARKET SUMMARY The aim of the article is the analysis of relations and comparison of central position between financial companies and real economy enterprises in the network of interlocking directorates on the Polish capital market. We obtained corporate board information on the main market of the Warsaw Stock Exchange and on the NewConnect market in December 2014. It was found that, comparing to real economy enterprises, financial companies adapt interlocking strategy more frequently and with higher intensity, and also hold more central position in the network of directorates in terms of closeness and community measures. Key words: interlocking directorates, centrality measures, financial corporations. JEL Classification: D21, D22, D23

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 1 (LXXXVIII) 2016

Piotr Gasparski*

MYŚLENIE SZYBKIE I WOLNE A OPTYMIZM DOTYCZĄCY OSOBISTYCH ZASOBÓW PIENIĘŻNYCH (Artykuł nadesłany: 08.04.2016 r. Zaakceptowany: 20.06.2016 r.)

STRESZCZENIE Celem artykułu jest badanie zależności między impulsywnością myślenia a nierealistycznym optymizmem dotyczącym osobistych zasobów pieniężnych. Zakłada się, że ludzie różnią się stylem przetwarzania informacji. Są osoby impulsywne, z dominującym szybkim sposobem myślenia, oraz osoby refleksyjne, skłonne do myślenia wolnego. Postawiono hipotezę, że osoby impulsywne, myśląc o swojej przyszłej sytuacji materialnej, będą demonstrować ustosunkowania skrajne: nadmierny pesymizm bądź nadmierny optymizm. Natomiast osoby refleksyjne będą dokonywać ocen realistycznych. Przeprowadzono kilka badań kwestionariuszowych, w których łącznie wzięło udział 167 osób. Do pomiaru sposobu myślenia wykorzystano zmodyfikowany test Fredericka (2005). Poziom optymizmu mierzono zmodyfikowanym narzędziem Weinsteina (1980). Wyniki potwierdziły słuszność części hipotezy. Osoby refleksyjne demonstrowały realizm, podczas gdy osoby impulsywne – nierealistyczny optymizm. W dyskusji podkreśla się, że jest to wynik spójny z obrazem niskiej efektywności zachowań ekonomicznych osób impulsywnych, jaki wyłaniania się z innych badań. Postawiono wniosek, że nierealistyczny optymizm jest przejawem życzeniowego myślenia o osobistych zasobach pieniężnych, wywoływanego przez kierujący się nadziejami impulsywny system 1. Powinniśmy zatem zachować kontrolę nad optymizmem, aktywizując myślenie wolne właściwe dla systemu 2 i dokonując refleksyjnej oceny wydarzeń. Słowa kluczowe: teoria dwóch systemów; myślenie szybkie i wolne; system 1 i system 2; nierealistyczny optymizm. JEL Classification: C83, C91, D81, D83 *

Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa; e-mail: Piotr.Gasparski@psych. pan.pl; sekretariat@psych.pan.pl.

116

Piotr Gasparski

WPROWADZENIE Artykuł odwołuje się do dwóch fenomenów: pierwszy dotyczy teorii dwóch systemów myślenia: szybkiego i wolnego, drugi – poziomu optymizmu wiążącego się z osobistymi zasobami pieniężnymi. Celem pracy jest odpowiedź na pytanie, czy myślenie szybkie może prowadzić do optymistycznych złudzeń dotyczących materialnej przyszłości jednostki. Do wyjaśnienia, czym jest myślenie szybkie i wolne, wykorzystajmy proste zagadki wymagające liczenia pieniędzy. Bohaterem pierwszej jest rolnik, który kupił świniaka za 600 zł, po czym sprzedał go za 700 zł. Następnego kupił za 800 zł i sprzedał go za 900 zł. Ile łącznie zarobił na obu transakcjach? Druga zagadka dotyczy cen pióra i ołówka. Sprzedawane łącznie kosztują 11 zł. Pióro jest o 10 zł droższe od ołówka. Ile kosztuje ołówek? Zadania wydają się z pozoru łatwe, ale znaczna liczba osób, niebędących finansistami, udziela na nie błędnych odpowiedzi. Przyczyną błędów jest sposób prezentacji i struktura zadania. I tak w wypadku rolnika nie wszyscy widzą dwie niezależne transakcje, z których każda daje stuzłotowy zysk. Blisko połowa badanych przeprowadza sekwencję obliczeń zgodną z kolejnością prezentowanych liczb. Uważają, że pierwszy świniak dał zysk 100 zł. Do zakupu drugiego rolnik dołożył 100 zł, aby następnie sprzedać go z zyskiem w wysokości 100 zł. Zgodnie z takim tokiem myślenia jego zarobek wynosi 100 zł – 100 zł + 100 zł = 100 zł. W drugiej zagadce widoczne są dwie kwoty: 11 zł oraz 10 zł. Zdecydowanej większości – według danych TNS (2014)1 jest to 86% dorosłych Polaków – narzuca się proste odejmowanie kwot, z którego wynika, że ołówek kosztuje 1 zł, czyli o 10 zł mniej niż suma występująca w zagadce. Po zastanowieniu dochodzimy do wniosku, że w takim wypadku łączny koszt pióra i ołówka wynosiłby 12 zł, co jest sprzeczne z założeniami. Zatem ołówek kosztuje 0,50 zł a pióro – 10,50 zł. Interpretując przyczynę powyższych i podobnych błędów, należy odwołać się do koncepcji dwóch systemów myślenia. Zgodnie z twierdzeniami tej koncepcji zaawansowane procesy poznawcze – myślenie, rozwiązywanie problemów, formułowanie sądów, przetwarzanie informacji, w tym i takich, które dotyczą kalkulacji finansowych – mogą się realizować na dwa sposoby. Pierwszy z nich to wnioskowanie szybkie i impulsywne. Drugi – to myślenie wolne, mające charakter refleksyjny. Z analizy przykładów wynika, że myślenie szybkie może prowadzić do błędów w rozwiązywaniu zadań związanych z obliczeniami finansowymi. Rozważaniom na temat myślenia szybkiego i wolnego będą poświęcone dwa pierwsze punkty artykułu. W celu wyjaśnienia, czym jest nierealistyczny optymizm, zastanówmy się nad następującym pytaniem. Jakie są szanse, że moja sytuacja materialna ulegnie znacznemu pogorszeniu, będę klepać biedę i stracę swoje zasoby? Czy jest ona wyższa, taka sama, czy niższa niż dla innych ludzi podobnych do mnie i żyjących 1

Autor dziękuje TNS Polska za udostępnienie danych z badań.

MYŚLENIE SZYBKIE I WOLNE A OPTYMIZM DOTYCZĄCY OSOBISTYCH ZASOBÓW…

117

w podobnych warunkach? Zdrowy rozsądek każe myśleć, że szanse są podobne, niemniej jednak zdecydowana większość pytanych uważa, że są one niższe, a los oszczędzi im nieszczęść, które przypadają w udziale innym ludziom. Skłonność do nadmiernego optymizmu może prowadzić do nieracjonalnych decyzji. Nierealistyczny optymizm i jego konsekwencje dla indywidualnych decyzji finansowych zostaną przedstawione w punkcie 3. Badania podjęto ze względu na fakt, że oba fenomeny mają wpływ na zachowania ekonomiczne jednostki. Zarówno myślenie szybkie, jak i nierealistyczny optymizm są dysfunkcjonalne i mogą obniżać efektywność tych zachowań. W artykule postawiono hipotezę, że oba fenomeny są ze sobą powiązane. Założono, że impulsywność może prowadzić do nierealistycznego optymizmu. W punkcie 4. zostaną przedstawione badania mające na celu weryfikację tego założenia. Artykuł jest pisany z perspektywy psychologii finansowej, która zajmuje się badaniem ludzkich zachowań związanych z pieniędzmi (Gasparski, 2013; Wąsowicz-Kiryło, 2008). Tak więc występujące w tekście pojęcie „finanse” odnosi się do indywidualnych opinii i aktywności nakierowanych na zarządzanie osobistymi zasobami pieniężnymi.

1. DWA SYSTEMY PRZETWARZANIA INFORMACJI Wyróżnianie dwóch jakościowo odrębnych rodzajów myślenia ma długą tradycję i przybiera różne formy w filozofii, psychologii i kognitywistyce. Na gruncie psychologii pojawia się już w rozważaniach Pawłowa, który wyróżniał dwa układy sygnałowe. Pierwszy, obejmujący bodźce naturalne, oraz drugi, operujący sygnałami słownymi. Wiliam James rozróżniał myślenie skojarzeniowe i rozumowanie (associative vs true reasoning). W latach 70. XX wieku J.S.B. Evans pisał o rozumowaniu indukcyjnym i dedukcyjnym (inductive vs deductive reasoning) (Evans, Wason, 1976). S. Epstein (1994) opisuje systemy empiryczny i racjonalny (experiental vs rational). Zdaniem J. Kozieleckiego (1995), w procesie myślenia aktywizuje się wiedza gorąca bądź zimna. A. Tversky i D. Kahneman (1983) przeciwstawiają intuicyjne rozumowanie naturalne rozumowaniu logicznemu (intuitive vs extensional). Według Kahnemana (2003) wnioski wyciągamy na podstawie intuicji lub rozumowania (intuition vs reasoning). W ostatnich latach coraz częściej te dwa różne sposoby przetwarzania informacji nazywa się symbolicznie systemem 1 i systemem 2 (Evans, 2010; Frederick, 2005; Kahneman, 2003, 2012; Stanovich, West, 2000). W dalszym ciągu tekstu będą używane pojęcia inspirowane terminologią Kahnemana przedstawioną w książce Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym: (1) myślenie szybkie lub system 1; oraz (2) myślenie wolne lub system 2. Bezrefleksyjny system 1 jest wrażliwy na sposób prezentacji problemu. Zdaniem Kahnemana (2003), elementy struktury zadania można opisywać za pomocą wymiaru „przystępności” (acessibility). Niektóre z nich wybijają się z tła,

118

Piotr Gasparski

łatwiej je dostrzec, są bardziej „przystępne” percepcyjnie, przez co narzucają jednostce kierunek myślenia. System 1 uruchamia się samorzutnie i jest spontaniczną reakcją na „przystępność” elementów zadania. Tymczasem wskazówki zawarte w zadaniu mogą być mylące. Dla uniknięcia błędów nieuświadomione decyzje podejmowane przez system 1 powinny być świadomie weryfikowane i kontrolowane przez system 2. Ilustracją tej zasady są pomyłki występujące w rozwiązaniach zagadek ze wstępu. I tak pierwszej, błędnej odpowiedzi na pytanie: Ile kosztuje ołówek? udzielił automatyczny system 1, który działa szybko, bezwiednie i nie wymaga wysiłku. Odpowiedź druga, poprawna, to z kolei efekt intencjonalnego namysłu systemu 2, który podejmuje świadomą pracę intelektualną, jest uważny i skupiony, wykorzystuje prawa logiki, prowadzi obliczenia. Rola systemu 2 polegała tu na sprawdzeniu intuicyjnego wniosku postawionego przez system 1. Aktywizacja myślenia szybkiego jest uwarunkowana sytuacyjnie. I tak, na przykład, odpowiedź na pytanie: Czy chciałbyś mieć dużo pieniędzy? nie wymaga szczególnego namysłu, jest spontaniczna i impulsywna, angażuje system 1. Natomiast odpowiedź na pytanie: Ile po 7 latach wyniesie zysk z lokaty 12 800 zł oprocentowanej na 2,29% w skali roku, po odliczeniu podatku? wymaga aktywizacji myślenia wolnego i przeprowadzenia odpowiednich obliczeń. Nie ma tu miejsca na spontaniczną odpowiedź intuicyjną. Podsumujmy dotychczasowe rozważania. Zakładamy, że myślenie szybkie, czyli system 1, jest reakcją na bodziec, uruchamiającą się automatycznie z chwilą, w której jednostka dostrzega zadanie. Pojawia się szybko, intuicyjnie, nie wymaga świadomej kontroli nad sytuacją. Natomiast myślenie wolne, czyli system 2, jest aktywizowane (lub nie) w drugiej kolejności, w sposób świadomy i intencjonalny. Wymaga czasu, skupienia uwagi, pamięci, zaawansowanego procesu myślenia i przetwarzania informacji. Systemy te nie istnieją w sposób realny. Są nazwami stylów poznawczych, którymi posługuje się jednostka rozwiązująca problem. Skłonność do aktywizacji myślenia szybkiego lub wolnego zależy od dwóch czynników: charakteru sytuacji i różnic indywidualnych.

2. MYŚLENIE SZYBKIE I WOLNE. RÓŻNICE INDYWIDUALNE Wielu psychologów sądzi, że skłonność do myślenia szybkiego lub wolnego jest cechą indywidualną, którą można przedstawić na wymiarze impulsywności-refleksyjności. Jeden kraniec wymiaru oznacza dominację systemu 1. Opisuje on osoby, które myślą szybko i impulsywnie reagują na przystępność wskazówek zawartych w strukturze zadania. Drugi kraniec oznacza dominację systemu 2 wraz z jego funkcją nadzorującą. Opisuje osoby mające skłonność do myślenia wolnego i refleksyjnej weryfikacji impulsywnych rozwiązań podsuwanych przez system 1. Wychodząc z założeń o różnicach indywidualnych, S. Frederick (2005) opracował krótki kwestionariusz, na którego podstawie jednostce można przypisać

MYŚLENIE SZYBKIE I WOLNE A OPTYMIZM DOTYCZĄCY OSOBISTYCH ZASOBÓW…

119

wskaźnik refleksyjności – cechy prowadzącej do powściągliwości w podawaniu pierwszego rozwiązania, narzuconego impulsywnie przez system 1, i nakazującej jego sprawdzenie przez aktywizację systemu 2. W literaturze anglojęzycznej jest on stosowany pod nazwą cognitive reflection test (CRT). W dalszym ciągu będę używać terminu: wskaźnik refleksyjnego myślenia (WRM). Na wskaźnik refleksyjnego myślenia składają się trzy pozycje. Jedną z nich, dotyczącą pióra i ołówka, przedstawiłem poprzednio. Dwie pozostałe wyglądają następująco: 5 maszyn w ciągu 5 minut produkuje 5 urządzeń. Ile czasu 100 maszynom zajmie zrobienie 100 urządzeń? Odpowiedź impulsywna: 100; odpowiedź właściwa: 5. Na stawie rozrasta się kępa lilii wodnych. Codziennie kępa staje się dwukrotnie większa. Jeśli zarośnięcie całego stawu zajmie liliom 48 dni, to ile dni potrzeba, żeby zarosły połowę stawu? Odpowiedź impulsywna: 24; odpowiedź właściwa: 47. Powstała skala, przyjmująca wartości w przedziale [0, 3], odpowiadające liczbie prawidłowych odpowiedzi. Skala ta wzbudziła zainteresowanie wielu badaczy. W ostatnich latach pojawiła się znaczna liczba prac, w których wskaźnik refleksyjnego myślenia był ważnym narzędziem służącym badaniu różnic indywidualnych i korelacji z innymi wskaźnikami psychologicznymi. Wykazano na przykład, że WRM jest związany z efektywnością funkcjonowania społecznego. Z badań przeprowadzonych przez TNS (2014) wynika, że wyższy poziom refleksyjności cechuje osoby z wyższych pięter drabiny społecznej, a więc ludzi młodych, dobrze wykształconych, zamożnych, pracujących na stanowiskach kierowniczych. W innych badaniach dowiedziono, że istnieje związek refleksyjności z poglądami politycznymi. I tak impulsywność wiąże się ze sztywnością myślenia i opiniami konserwatywnymi. Natomiast refleksyjność – z opiniami liberalnymi (Deppe i in., 2015; Kahan, 2013). Udokumentowano również korelacje wskaźnika refleksyjnego myślenia ze wskaźnikami funkcjonowania poznawczego, jak na przykład z nasileniem potrzeby poznawczej, testami osiągnięć szkolnych, testami rekrutacyjnymi czy testem Wechslera (Frederick, 2005; Toplak, West, Stanovich, 2011, 2014). Z perspektywy psychologii finansowej najważniejszy jest moderujący wpływ refleksyjności na zachowania ekonomiczne. Twórca narzędzia, Shane Frederick (2005), z wykształcenia psycholog, skupia się w swoich badaniach na problemach zarządzania i podejmowaniu decyzji, a pierwszy tekst dotyczący refleksyjnego myślenia opublikował na łamach czasopisma „Journal of Ecomics Perspective”. Zdaniem Fredericka dotychczas nie wykryto związków między tradycyjnymi miarami funkcjonowania poznawczego, takimi jak testy inteligencji, a racjonalnym podejmowaniem decyzji, w tym decyzji o charakterze ekonomicznym. Natomiast wskaźnik refleksyjnego myślenia w istotny sposób koreluje ze stylem podejmowania decyzji finansowych.

120

Piotr Gasparski

Frederick wykazał, że osoby impulsywnie odpowiadające na zagadki, dokonują również impulsywnych wyborów finansowych. Osoby te wykazują znaczną niecierpliwość w dążeniu do wzmocnień natychmiastowych. Wolą natychmiast dostać mniejszą kwotę, niż czekać na większą wypłatę. Gotowe są też więcej niż osoby refleksyjne płacić za zakup z natychmiastową dostawą. Refleksyjność różnicuje również stosunek do ryzyka. Ilustrują to wyniki eksperymentów, w których badanym przedstawiano następującą alternatywę: jedna opcja miała charakter pewnego zysku, podczas gdy druga opcja była ryzykowną grą. Osoby impulsywne wybierały pewne zyski, natomiast osoby refleksyjne kierowały się wartością oczekiwaną opcji ryzykownej. Z kolei gdy jedna opcja miała charakter pewnej straty, a druga opcja była ryzykowną grą, osoby impulsywne wybierały opcje ryzykowne, natomiast osoby refleksyjne – opcje pewne. Wykazano również, że impulsywność łączy się z konserwatyzmem poznawczym, nadmiernym zaufaniem do własnych sądów, efektem posiadania (endowment) (Hoppe, Kusterer, 2011) czy też z racjonalnością wyborów w grach ekonomicznych (Brañas-Garza, García-Muñoz, González, 2012; Corgnet, Espín, Hernán-González, Kujal, Rassenti, 2015; Kiss, Rodriguez-Lara, Rosa-García, 2015; Markiewicz, Kubińska, 2015). Z przedstawionych rozważań wynika, że sposób przetwarzania informacji wiąże się z wieloma aspektami aktywności jednostki, w szczególności moderuje sposób podejmowania decyzji finansowych. Można postawić wniosek, że skłonność do myślenia szybkiego idzie w parze z impulsywnością w kwestiach finansowych, podczas gdy myślenie wolne sprzyja racjonalności.

3. NIEREALISTYCZNY OPTYMIZM FINANSOWY Poziom optymizmu związanego z przewidywaniem przyszłości jest jednym z elementów racjonalnego myślenia o swoich pieniądzach. Przy założeniu, że przyszłość może przynieść wydarzenia pozytywne oraz negatywne, wprowadźmy rozróżnienie trzech postaw: (1) pesymizm – zaniżanie szans wydarzeń pozytywnych i zawyżanie szans wydarzeń negatywnych; (2) optymizm – zawyżanie szans wydarzeń pozytywnych i zaniżanie szans wydarzeń negatywnych; (3) realizm – adekwatna ocena szans obu rodzajów wydarzeń. Wśród psychologów dominuje przekonanie, że większość ludzi demonstruje postawy optymistyczne. Myśląc o swojej przyszłości, liczą na szczęście i nie wierzą w pecha. Uważa się, że taka postawa ma walor motywacyjny. Optymistyczna ocena zamiaru i nadzieja na sukces zachęcają do działań. Zdaniem R. Buehlera, D. Griffina i M. Rossa (2002), optymistyczne przewidywania mogą wpływać na zachowanie, odgrywając rolę samospełniającego się proroctwa lub jako uświadomiony cel i standard wykonania. I tak dla podjęcia jakiejkolwiek aktywności finansowej jest konieczne przeświadczenie o powodzeniu – trudno cokolwiek robić, jeżeli sądzimy, że aktywność ta przyniesie straty.

MYŚLENIE SZYBKIE I WOLNE A OPTYMIZM DOTYCZĄCY OSOBISTYCH ZASOBÓW…

121

Poziom optymizm może przybierać rozmaite natężenie. Jeżeli jednostka nie bierze pod uwagę możliwości niepowodzenia i kieruje się postawą życzeniową, będzie skłonna podejmować nieracjonalne decyzje. Na powszechność przekonań, że mamy większe niż inni szanse doświadczeń pozytywnych, natomiast inni mają większe niż my szanse doświadczeń negatywnych, zwrócił uwagę N.D. Weinstein (1980), który nazwał ten fenomen nierealistycznym optymizmem lub złudzeniem optymistycznym (unrealistic optimism; optimistic bias). Klasa zjawisk, którymi zajmował się Weinstein, to najczęściej zagrożenia związane ze zdrowiem. Jego kwestionariusz zawiera listę niebezpieczeństw, jak na przykład: zapalenie płuc, rak jelit czy uzależnienie od alkoholu. Badani powszechnie przeceniali prawdopodobieństwo, że nieszczęście zdarzy się innym ludziom, i zaniżali prawdopodobieństwo nieszczęścia w wypadku własnej osoby. Należy sądzić, że zakres nierealistycznego optymizmu nie ogranicza się do zdrowia. Może on dotyczyć różnych klas zjawisk, w tym również pieniędzy. W takim wypadku jednostka, myśląc o swojej przyszłości finansowej, będzie przejawiała nadmierną wiarę w wystąpienie efektów pożądanych, nie dopuszczając do siebie myśli o niekorzystnym obrocie spraw. Nadmierny optymizm w kwestiach ekonomicznych znajduje potwierdzenie w wielu badaniach. W.F.M. De Bondt (1998) relacjonuje deklaracje zebrane wśród graczy giełdowych, dotyczące ich przekonań na temat przyszłości swoich inwestycji. Przewidywali oni stopę zysku na swoich akcjach ponaddwukrotnie większą, niż miało to miejsce w rzeczywistości. A.C. Cooper i jego współpracownicy (1988) na podstawie sondażu, w którym uczestniczyło 3 000 amerykańskich przedsiębiorców zakładających nowe firmy, stwierdzili, że 1/3 tej grupy uważa sukces za rzecz absolutnie pewną, a 81% ocenia szanse sukcesu na ponad 70%. Z danych statystycznych wynika natomiast, że w ciągu pięciu lat na rynku pozostaje zaledwie 25% nowo założonych firm. Z racjonalnego punktu widzenia powinniśmy sądzić, że jesteśmy narażeni na ryzyko niepowodzenia w takim samym stopniu jak inni ludzie, najwyraźniej jednak przedsiębiorcy uważają, że statystyki dotyczące upadłości ich nie dotyczą. Zgodnie z opinią N.D. Weinsteina i jego współpracowników (Klein, Weinstein, 1997) można mówić o dwóch przejawach nierealistycznego optymizmu. Pierwszy z nich ma miejsce wówczas, gdy ludzie zaniżają prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanego zjawiska w stosunku do rzeczywistej częstotliwości jego występowania. Na przykład wówczas, gdy przedsiębiorca uważa, że szanse upadku jego firmy są na poziomie 15%, podczas gdy w rzeczywistości wynoszą one 75%. Mówi się wówczas o bezwzględnym nierealistycznym optymizmie. Drugi przejaw – znacznie częściej badany – to optymizm porównawczy lub relatywny. Mamy z nim do czynienia wówczas, gdy jednostka sądzi, że ona sama jest w mniejszym stopniu narażona na ryzyko niż inni ludzie. Uważa na przykład, że w jej przypadku prawdopodobieństwo nieoczekiwanego pogorszenia sytuacji materialnej jest mniejsze niż dla innych osób. W badaniach prowadzonych w paradygmacie porównawczym wykazano, że osoby wypełniające kupony lotto w kolekturze oraz gracze odwie-

122

Piotr Gasparski

dzający punkty bukmacherskie deklarują znacznie wyższy poziom optymizmu finansowego niż grupa kontrolna (Gasparski, 2013). Nasuwa się pytanie, czy nierealistyczny optymizm dotyczący kwestii finansowych ma walor przystosowawczy. Rozdział, który Kahneman (2012) poświęcił w swojej książce optymizmowi, nosi znamienny tytuł: Motor kapitalizmu. Kahneman uważa, że optymizm jest cechą, która motywuje do aktywności ekonomicznej. Optymizm uzasadnia podjęcie złożonych działań i redukuje poznawczo dysonans związany z ewentualnymi kosztami. Niemniej jednak nadmierny optymizm może prowadzić do niedoceniania ryzyka i podejmowania błędnych decyzji. Jest to istotny problem zarówno z perspektywy ogólnospołecznej, jak i jednostkowej. Z perspektywy ogólnospołecznej świadomość faktu, że większość przedsiębiorców nierealistycznie przecenia szanse sukcesu powinna wpływać na politykę wspierającą przedsiębiorczość (Coelho, 2010; Lovallo, Kahneman, 2003). Podobnie w skali jednostkowej – można się spodziewać, że nadmierny optymizm będzie źródłem złudnych nadziei skłaniających ludzi do pochopnych decyzji finansowych.

4. PROBLEM BADANIA I HIPOTEZY W dotychczasowych rozważaniach przedstawiono dwa fenomeny. Pierwszy z nich odwołuje się do teorii dwóch systemów przetwarzania informacji. Zakłada się, że ludzie różnią się pod tym względem. Z jednej strony są tacy, którzy rozwiązują problemy w sposób szybki i impulsywny. Z drugiej strony są ludzie umiejący weryfikować rozwiązania impulsywne przez aktywizację wolnego myślenia refleksyjnego. Przedstawiono dane, które świadczą o lepszym funkcjonowaniu osób refleksyjnych. Wykazano, że w wypadku decyzji finansowych impulsywność idzie w parze z brakiem powściągliwości oraz niestosowaniem się do zasad racjonalności, podczas gdy myślenie wolne sprzyja decyzjom refleksyjnym i racjonalnym. Drugi fenomen dotyczy sposobu myślenia o przyszłości finansowej. Można być pod tym względem pesymistą, skłonnym do przewidywania niepowodzeń, albo optymistą, przewidującym sukcesy. Postawiono wniosek, że nadmierny, nierealistyczny optymizm może skłaniać do nierealistycznych decyzji finansowych. Celem badania jest weryfikacja związków między impulsywnością a nierealistycznym optymizmem. Ponieważ osoby refleksyjne demonstrują wyższy poziom efektywności decyzyjnej, należy się spodziewać, że będą również bardziej realistycznie oceniać własną przyszłość finansową. Postawiono następującą hipotezę. Hipoteza: Różnice indywidualne związane z poziomem refleksyjności moderują sposób myślenia jednostki o przyszłości finansowej. Dominacja myślenia szybkiego i impulsywność prowadzi do nierealistycznych ocen przyszłości finansowej: nadmiernego optymizmu lub nadmiernego pesymizmu. Natomiast skłonność do aktywizacji myślenia wolnego i refleksyjności prowadzi do ocen realistycznych.

MYŚLENIE SZYBKIE I WOLNE A OPTYMIZM DOTYCZĄCY OSOBISTYCH ZASOBÓW…

123

Schemat 1. Schemat przedstawiający moderujący wpływ impulsywności – refleksyjności na poziom optymizmu finansowego. Tabelaryczna interpretacja hipotezy. Dominujący sposób przetwarzania informacji

Poziom optymizmu finansowego

System 1 Myślenie szybkie Impulsywność

Nierealistyczny: nadmiernie optymistyczny lub nadmiernie pesymistyczny

System 2 Myślenie wolne Refleksyjność

Bliski racjonalności normatywnej: realistyczny

5. METODA 5.1. OSOBY BADANE W badaniu sondażowym uczestniczyło 167 osób. Było to kilka grup o zróżnicowanej charakterystyce. Grupa 60 osób brała udział w sondażu ulicznym; 66 osób to studenci studiów podyplomowych; 41 osób to członkowie klubu tańca towarzyskiego. Wśród wszystkich badanych 58% to kobiety. Większość osób miało wykształcenie wyższe (71%); dominantą wieku był przedział [30, 39] lat. Zadaniem badanych było wypełnienie dwóch przedstawionych poniżej kwestionariuszy

5.2. WSKAŹNIK REFLEKSYJNEGO MYŚLENIA W badaniach przedstawionych w punkcie 2. Myślenie szybkie i wolne. Różnice indywidualne pozycję jednostki na wymiarze impulsywności – refleksyjności mierzono za pomocą skali Fredericka złożonej z zaledwie trzech pozycji. Tak krótka skala jest podatna na wszelkiego rodzaju błędy pomiaru. Świadczą o tym ogromne rozbieżności wyników uzyskanych w rozmaitych badaniach i słabości psychometryczne skali. Postanowiono zatem skonstruować poszerzoną wersję skali, dołączając do niej pytania spełniające odpowiednie warunki, a więc takie, których treść skłania do udzielania impulsywnych, błędnych odpowiedzi. Pierwsza wersja skali liczyła ponad 20 pozycji. Po analizie psychometrycznej rzetelności poszczególnych pozycji zostawiono łącznie 15 pytań. Trzy z nich, autorstwa Fredericka, zostały już przedstawione. Pozostałe 12 pytań przedstawia załącznik 1.

124

Piotr Gasparski

5.3. WSKAŹNIK NIEREALISTYCZNEGO OPTYMIZMU W badaniu wykorzystano paradygmat optymizmu porównawczego. Narzędziem pomiaru był kwestionariusz Co mnie czeka. Zawiera on dwie podskale i składa się z 20 pozycji: 10 dotyczy wydarzeń pozytywnych, 10 – negatywnych. Przykład pozycji dla wydarzeń pozytywnych: Będę mieć bardzo dobrze płatną pracę. Przykład pozycji dla wydarzeń negatywnych: Będę klepać biedę. Zadaniem osób badanych była ocena szans, że coś takiego mi się przydarzy, na 7-stopniowej skali, której krańce opisano od (1) – szanse zdecydowanie mniejsze niż dla innych do (7) – szanse zdecydowanie większe niż dla innych. Punkt środkowy skali, oznaczający szanse takie same jak dla innych, ma wartość (4). Wyniki przekształcano w taki sposób, aby wskaźniki powyżej 4 oznaczały optymizm, zarówno dla wydarzeń pozytywnych, jak i negatywnych. Za pomocą tego kwestionariusza otrzymano dwa wskaźniki: jeden dotyczący poziomu optymizmu dla wydarzeń pozytywnych i drugi dotyczący poziomu optymizmu dla wydarzeń negatywnych. Oba przyjmowały wartości w przedziale [1, 7]. Kwestionariusz był wykorzystywany z powodzeniem w innych badaniach (Gasparski, 2013). Jego pełną wersję przedstawia załącznik 2.

6. WYNIKI 6.1. WSKAŹNIK REFLEKSYJNOŚCI MYŚLENIA Skala refleksyjnego myślenia złożona z 15 pozycji wykazuje dobre parametry psychometryczne. Rozkład wyników w grupie 167 osób biorących udział w badaniu jest zgodny z rozkładem normalnym. Parametry rozkładu wynoszą: M = 5,641; SD = 3,265; współczynnik rzetelności alfa Cronbacha jest relatywnie wysoki i wynosi 0,763.

6.2. WSKAŹNIKI NIEREALISTYCZNEGO OPTYMIZMU Kwestionariusz Co mnie czeka wykazuje dobre właściwości psychometryczne. Dla podskali dotyczącej wydarzeń pozytywnych M = 3,981; SD = 0,902. Bardzo wysoka jest rzetelność skali: alfa Cronbacha = 0,901. Dla podskali dotyczącej wydarzeń negatywnych M = 5,380; SD = 0,774. Rzetelność jest jeszcze wyższa: alfa Cronbacha = 0,913. Rysunek 1 przedstawia rozkład wyników dla obu podskal. Analiza wykresu przedstawionego na rysunku 1 prowadzi do następujących wniosków: 1

Rozkład wyników dla podskali dotyczącej wydarzeń pożądanych jest zgodny z rozkładem normalnym. Średni wskaźnik leży bardzo blisko środkowego punktu skali. Taki rezultat świadczy o zaskakująco realistycznych ocenach.

MYŚLENIE SZYBKIE I WOLNE A OPTYMIZM DOTYCZĄCY OSOBISTYCH ZASOBÓW…

125

Rozkład wyników dla podskali dotyczącej wydarzeń niechcianych jest lewo skośny, a średni wskaźnik jest przesunięty w stosunku do środkowego punktu skali. Wynika z tego, że osoby biorące udział w badaniu demonstrują znaczny poziom optymizmu w tym zakresie. Dość liczna grupa osób uzyskuje wyniki leżące w pobliżu prawego krańca skali, świadczące o nierealistycznym optymizmie. Rysunek 1. Rozkład częstości wskaźników optymizmu dla podskal kwestionariusza Co mnie czeka 50 45

wydarzenia niechciane Z\GDU]HQLD SRĝÈGDQH

liczba osób

35 30 25 20 15 10 5 0

0,5 1 1,5 SHV\PLĂFL

2,5

3,5

4 4,5 UHDOLĂFL

5,5

6 6,5 7 RSW\PLĂFL

Źródło: badania własne.

6.3. WERYFIKACJA HIPOTEZY Przypomnijmy, że zgodnie z hipotezą impulsywność prowadzi do ocen nierealistycznych – nadmiernego optymizmu lub nadmiernego pesymizmu. Natomiast refleksyjność prowadzi do ocen realistycznych. Potwierdzeniem takiej hipotezy byłaby zależność krzywoliniowa między wskaźnikami optymizmu a wskaźnikami refleksyjnego myślenia. Podstawowym narzędziem statystycznym służącym weryfikacji hipotezy jest zatem analiza funkcji wiążących obie skale. Dla związku między refleksyjnością myślenia a optymizmem dotyczącym wydarzeń pozytywnych korelacja jest bliska zera i wynosi r = 0,057. Nie znaleziono też żadnych innych funkcji łączących oba wskaźniki. Dla związku między refleksyjnością myślenia a optymizmem dotyczącym wydarzeń negatywnych korelacja wynosi r = 0,541; wysoki jest wskaźnik

126

Piotr Gasparski

poziomu istotności związku (p < 0,001); znaczna jest również siła związku (r2 = 0,293). Wskaźniki wzajemnych relacji są zatem bardzo silne. Niemniej jednak, ponieważ nie wykryto żadnych funkcji krzywoliniowych, które zakładała hipoteza, świadczą one o zależności liniowej. Punktowy wykres korelacji między wskaźnikiem refleksyjności myślenia a optymizmem przedstawia rysunek 2. Rysunek 2. Korelacja między wskaźnikami optymizmu dotyczącymi wydarzeń negatywnych a wskaźnikami refleksyjności myślenia

UHĠHNV\MQRĂÊ

15 14

y = –2,2856x + 17,938 R2 = 0,293 r = –0,541 p < 0,001

13 12 11 10 9 8 7

LPSXOV\ZQRĂÊ

6 5 4 3 2 1 0

2 pesymizm

4 realizm

6 optymizm

Źródło: badania własne.

Na osi odciętych wykresu przedstawionego na rysunku 2 umieszczono wskaźniki optymizmu dotyczącego wydarzeń negatywnych, na osi rzędnych – wskaźniki refleksyjności myślenia. Cechą charakterystyczną wykresu jest asymetria rozkładu. Pomiarów leżących na lewo od środka osi jest bardzo mało. W gruncie rzeczy początek skali leży w punkcie 4. Można stwierdzić, że w badanej grupie nie było osób, które w sposób pesymistyczny patrzą na swoją przyszłość finansową. Można wyróżnić tylko realistów, dla których wartości wskaźnika refleksyjnego myślenia są wysokie, oraz optymistów, dla których wartości te są niskie. Wniosek: Potwierdzono część hipotezy. Impulsywność jest związana z nierealistycznym optymizmem finansowym dotyczącym wydarzeń negatywnych, podczas gdy refleksyjność wiąże się z ocenami realistycznymi.

MYŚLENIE SZYBKIE I WOLNE A OPTYMIZM DOTYCZĄCY OSOBISTYCH ZASOBÓW…

127

7. DYSKUSJA WYNIKÓW Badania odwołują się do dwóch fenomenów. Pierwszy z nich to różnice w aktywizacji jednego z dwóch systemów przetwarzania informacji. Są osoby myślące szybko i impulsywnie oraz takie, które mają skłonność do myślenia wolnego i refleksyjnej weryfikacji impulsywnych rozwiązań. Drugi fenomen dotyczy nierealistycznego optymizmu – przekonania jednostki, że w przyszłości będzie ona doświadczać rzeczy pożądanych, a nieszczęścia ją ominą. Postawiono hipotezę dotyczącą związku obu fenomenów. Przewidywano, że w sprawach finansowych osoby impulsywne będą demonstrować skrajne postawy – nadmierny optymizm lub pesymizm, podczas gdy osoby refleksyjne będą realistyczne. Hipotezę weryfikowano w toku badań sondażowych przeprowadzonych na 167 osobach. Wyniki wykazały moderujący wpływ refleksyjności myślenia na poziom optymizmu i potwierdziły część hipotezy. Okazało się, że w ocenie przyszłych zagrożeń dotyczących osobistych zasobów pieniężnych osoby impulsywne są nadmiernie optymistyczne, natomiast osoby refleksyjne mają realistyczną wizję przyszłości. Okazało się również, że nie ma różnic w przewidywaniu wydarzeń pozytywnych. Zarówno impulsywni, jak i refleksyjni demonstrują tu postawy realistyczne. Wskaźnik refleksyjnego myślenia powstał w kręgu naukowców działających na styku ekonomii i psychologii. W ślad za Frederickiem wielu autorów wykorzystuje ten wskaźnik w badaniach prowadzonych w paradygmacie ekonomii behawioralnej. Publikują oni swoje prace w czasopismach, w których tytułach pojawiają się takie pojęcia, jak: ekonomia, biznes, finanse itp. Tabela 1 przedstawia przegląd wyników badań, w których wykorzystano wskaźnik Fredericka (2005) jako zmienną mającą wpływ na zachowania o charakterze ekonomicznym. Z zestawienia danych w tabeli 1 wynika, że wskaźnik refleksyjnego myślenia jest dobrym narzędziem wyjaśniającym różnice w zachowaniach ekonomicznych. Należy sądzić, że wskaźnik refleksyjności myślenia jest mocno związany z racjonalnością w podejmowaniu decyzji finansowych. Osoby myślące szybko i impulsywnie są mniej efektywne. Rezygnując z akademickiej ostrożności w formułowaniu wniosków i używając języka potocznego, można powiedzieć, że gorzej wykonują one zadania finansowe, mniej zarabiają w grach, wybierają niewłaściwe strategie decyzyjne, koncentrują się na pierwszych informacjach, nie szukając informacji dodatkowych, niechętnie zmieniają pierwsze opinie, mają nieracjonalny stosunek do ryzyka, są niecierpliwe, bez powściągliwości wobec wzmocnień, nie ufają innym, natomiast mają nadmierne zaufanie do własnych sądów. Osoby refleksyjne, skłonne do aktywizacji myślenia wolnego, charakteryzują się przeciwnymi cechami. Wynik badania świadczącego o nierealistycznym optymizmie osób, wśród których dominuje myślenie szybkie, dobrze wpisuje się w ten obraz. Do dotychczasowej charakterystyki osób impulsywnych należy dodać brak wiary w możliwość niepowodzeń finansowych. Ulegają one życzeniowemu złudzeniu, że nieszczęścia w tej sferze życia ich nie dotyczą. Taka nieadekwatna ocena rzeczywistości może

128

Piotr Gasparski

Tabela 1. Moderujący wpływ impulsywności-refleksyjności myślenia na podejmowanie decyzji finansowych Zachowania

System 1 Myślenie szybkie Impulsywność

System 2 Myślenie wolne Refleksyjność

Odroczenie gratyfikacji. Niecierpliwość.

Niecierpliwość. Dążenie do natychmiastowych wypłat i konsumpcji.

Umiejętność odroczenia wypłat i konsumpcji.

(Frederick, 2005) (Nofsinger i Varma, 2007) (Oechssler i in., 2009)

Stosunek do ryzyka.

Zyski: wybór opcji pewnych. Straty: akceptacja ryzyka.

Zyski: akceptacja ryzyka. Kryterium SEU. Straty: wybór opcji pewnych.

(Campitelli i Labollita, 2010) (Frederick, 2005) (Nofsinger i Varma, 2007) (Oechssler i in., 2009)

Zaufanie do własnych sądów.

Fałszywa ocena trafności własnych sądów.

Realna ocena trafności własnych sądów.

(Hoppe i Kusterer, 2011) (Oechssler i in., 2009)

Konserwatyzm poznawczy.

Niechęć do zmiany pierwszej opinii pod wpływem doświadczeń.

Elastyczność w zmianach opinii pod wpływem doświadczeń.

(Hoppe i Kusterer, 2011) (Oechssler i in., 2009)

Zachowania konsumenckie.

Krótki namysł. Koncentracja na pierwszej informacji dotyczącej cen.

Dłuższy namysł. Wykorzystanie dodatkowych informacji.

(Graffeo i in., 2015)

Ekonomiczne gry decyzyjne.

Gorszy poziom wykonania (niższe wypłaty). Częstsze wybory strategii nieoptymalnych. Niższy poziom zaufania do innych graczy.

Lepszy poziom wykonania (wyższe wypłaty). Wybory strategii dominujących. Wyższy poziom zaufania do innych graczy.

(Brañas-Garza i in., 2012) (Corgnet i in., 2015) (Kiss i in. 2015)

Trening zawodowy

Zwykli ludzie.

Analitycy finansowi.

(Nofsinger i Varma, 2007) (Thoma i in., 2015)

Optymizm finansowy.

Nierealistyczny optymizm dotyczący wydarzeń niechcianych.

Realizm dotyczący wydarzeń niechcianych.

Badanie prezentowane w artykule

Źródło: opracowanie własne.

Źródło

MYŚLENIE SZYBKIE I WOLNE A OPTYMIZM DOTYCZĄCY OSOBISTYCH ZASOBÓW…

129

wzmacniać prawdopodobieństwo podejmowania nieracjonalnych działań finansowych. Siła związków między narzędziem Fredericka a zachowaniami ekonomicznymi jest argumentem na rzecz trafności narzędzia mimo jego psychometrycznej słabości. Ze względu na jego słabą moc dyskryminacyjną w większości badań cytowanych w tabeli 1 wskaźnik przybierał zaledwie 2 wartości. Do grupy osób impulsywnych zaliczano tych, którzy nie udzielili ani jednej dobrej odpowiedzi. Do grypy osób refleksyjnych zaliczano wszystkich, którzy mieli co najmniej jedną dobrą odpowiedź. Rozbudowany wskaźnik refleksyjności myślenia wykorzystany w tej pracy jest narzędziem znacznie bardziej precyzyjnym. Pozwala to na dobre rokowania dotyczące jego potencjału diagnostycznego. Wydaje się, że powinien on trafnie i rzetelnie diagnozować osoby różniące się poziomem efektywności zachowań ekonomicznych. Wróćmy jeszcze do rozważań dotyczących wpływu optymizmu na finansowe funkcjonowanie jednostek i społeczeństw. Optymizm, jak twierdzi Kahneman (2012), może być motorem społecznego rozwoju. Ale optymizm nierealistyczny, zaprzeczający możliwościom niekorzystnego rozwoju wydarzeń, może być usprawiedliwieniem dla prowadzącej do ruiny „kreatywnej księgowości” (Gasparski, 2013). Można sądzić, że nierealistyczny optymizm to przejaw życzeniowego myślenia o rzeczywistości, wzbudzanego przez kierujący się nadziejami impulsywny system 1. Powinniśmy zatem zachować kontrolę nad optymizmem, aktywizując myślenie wolne właściwe dla systemu 2, dokonując refleksyjnej oceny wydarzeń. Zapewne najkorzystniej jest trzymać optymizm w pewnych ryzach – warto być optymistą, ale w stopniu umiarkowanym.

PODSUMOWANIE W wielu studiach wykazano, że skłonność do myślenia szybkiego i impulsywnego przetwarzania informacji niekorzystnie wpływa na efektywność indywidualnych decyzji finansowych. Wyniki badania przedstawionego powyżej potwierdzają ten obraz. Wykazano w nim, że myślenie szybkie prowadzi do nierealistycznego optymizmu dotyczącego osobistych zasobów pieniężnych. Osoby impulsywne ulegają złudzeniu, że ominą ich niepowodzenia dotyczące sytuacji materialnej. Taka nieadekwatna ocena rzeczywistości może wzmacniać prawdopodobieństwo podejmowania nieracjonalnych działań finansowych.

BIBLIOGRAFIA Brañas-Garza P., García-Muñoz T., González R.H. (2012), Cognitive effort in the Beauty Contest Game, „Journal of Economic Behavior & Organization”, Vol. 83(2), s. 254–260. Buehler R., Griffin D., Ross M. (2002), Inside the planning fallacy: The causes and consequences of optimistic time predictions, w: Heuristics and Biases: The Psychology

130

Piotr Gasparski

of Intuitive Judgment, T. Gilovich, D. Griffin, D. Kahneman (eds), Cambridge University Press, New York, s. 250–270. Campitelli G., Labollita M. (2010), Correlations of cognitive reflection with judgments and choices, „Judgment and Decision Making”, Vol. 5(3), s. 182–191. Cooper A.C., Dunkelberg W.C., Woo C.Y. (1988), Entrepreneurs’ perceived chances for success, „Journal of Business Venturing”, Vol. 3(2), s. 97. Corgnet B., Espín A.M., Hernán-González R., Kujal P., Rassenti S. (2015), To trust, or not to trust: Cognitive reflection in trust games, „Journal of Behavioral and Experimental Economics” (doi:10.1016/j.socec.2015.09.08) De Bondt W.F.M. (1998), A portrait of the individual investor, „European Economic Review”, Vol. 42(3–5), s. 831–844. Deppe K.D., Gonzalez F.J., Neiman J.L., Jacobs C., Pahlke J., Smith K.B., Hibbing J.R. (2015), Reflective liberals and intuitive conservatives: A look at the Cognitive Reflection Test and ideology, „Judgment & Decision Making”, Vol. 10(4), s. 314–331. Epstein S. (1994), Integration of the cognitive and the psychodynamic unconscious, „American Psychologist”, Vol. 49(8), s. 709–724. Evans J.S.B. (2010), Thinking Twice: Two minds in one brain (1 edition), Oxford University Press, New York. Evans J.S.B., Wason P. (1976), Rationalization in a reasoning task, „British Journal of Psychology”, Vol. 67(4), s. 479. Frederick S. (2005), Cognitive reflection and decision making, „Journal of Economic Perspectives”, Vol. 19(4), s. 25–42. Gasparski P. (2013), Buchalter ułomny, czyli psychologiczne zasady księgowania i liczenia pieniędzy, CeDeWu, Warszawa. Graffeo M., Polonio L., Bonini N., Campitelli G., Peters E.M., Liberali J.M. (2015), Individual differences in competent consumer choice: The role of cognitive reflection and numeracy skills, „Frontiers in Psychology”, s. 1–15. Hoppe E.I., Kusterer D.J. (2011), Behavioral biases and cognitive reflection, „Economics Letters”, Vol. 110(2), s. 97–100. Kahan D.M. (2013), Ideology, motivated reasoning, and cognitive reflection, „Judgment & Decision Making”, Vol. 8(4), s. 407–424. Kahneman D. (2003), A perspective on judgment and choice: Mapping bounded rationality, „American Psychologist”, Vol. 58(9), s. 697–720. Kahneman D. (2012), Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Media Rodzina, Poznań. Kiss H.J., Rodriguez-Lara I., Rosa-García A. (2015), Think twice before running! Bank runs and cognitive abilities, „Journal of Behavioral and Experimental Economics”. (http://doi.org/10.1016/j.socec.2015.01.06). Klein W.M., Weinstein N.D. (1997), Social comparison and unrealistic optimism about personal risk, w: Health, Coping, and Well-being: Perspectives from Social Comparison Theory, B.P. Buunk, F.X. Gibbons (eds), Lawrence Erlbaum Associates Publishers, Mahwah, NJ, s. 25–61. Kozielecki J. (1995), Koncepcje psychologiczne człowieka, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa. Lovallo D., Kahneman D. (2003), Delusions of success, „Harvard Business Review”, Vol. 81(7), s. 56–63.

MYŚLENIE SZYBKIE I WOLNE A OPTYMIZM DOTYCZĄCY OSOBISTYCH ZASOBÓW…

131

Markiewicz Ł., Kubińska E. (2015), Information use differences in hot and cold risk processing: When does information about probability count in the Columbia Card Task? “Frontiers in Psychology”, 1–11 (http://doi.org/10.3389/fpsyg.2015.01727) Nofsinger J.R., Varma A. (2007), How analytical is your financial advisor? “Financial Services Review”, Vol. 16(4), s. 245–260. Oechssler J., Roider A., Schmitz P.W. (2009), Cognitive abilities and behavioral biases, „Journal of Economic Behavior & Organization”, Vol. 72(1), s. 147–152. Stanovich K.E., West R.F. (2000), Individual differences in reasoning: Implications for the rationality debate, „Behavioral and Brain Sciences”, Vol. 23(5), s. 645–665. Thoma V., White E., Panigrahi A., Strowger V., Anderson I. (2015), Good thinking or good feeling? Cognitive reflection and intuition in traders, bankers and financial non-experts, „PLoS ONE”, Vol. 10(4), s. 1–17. TNS (2014), Test świadomego myślenia Shane’a Fredericka (No. K.87/14), TNS. Toplak M. E., West R.F., Stanovich K.E. (2014), Assessing miserly information processing: An expansion of the Cognitive Reflection Test, „Thinking & Reasoning”, Vol. 20(2), s. 147–168. Toplak M., West R., Stanovich K. (2011), The Cognitive Reflection Test as a predictor of performance on heuristics-and-biases tasks, „Memory & Cognition”, Vol. 39(7), s. 1275–1289. Tversky A., Kahneman D. (1983), Extensional versus intuitive reasoning: The conjunction fallacy in probability judgment, „Psychological Review”, Vol. 90(4), s. 293–315. Wąsowicz-Kiryło G. (2008), Psychologia finansowa. O pieniądzach w życiu człowieka, Difin, Warszawa. Weinstein N.D. (1980), Unrealistic optimism about future life events, „Journal of Personality and Social Psychology”, Vol. 39(5), s. 806–820.

THINKING FAST AND SLOW, AND OPTIMISM ABOUT PERSONAL CASH HOLDINGS ABSTRACT The aim of the article is to establish the relationships between cognitive reflection and an unrealistic optimism about the personal cash holdings. The article presents a study on the relationship between cognitive reflection and an unrealistic optimism about the personal cash holdings. It is assumed that people’s styles of information processing differ. Impulsive people use system 1 and fast thinking, and reflective people use system 2 and slow thinking. It was hypothesized that impulsive people demonstrate unrealistic pessimism or optimism about their future financial condition, while reflective people make realistic predictions. A questionnaire was used to survey 167 respondents. Cognitive reflection was measured by modified Frederick’s (2005) cognitive reflection test. The level of optimism was measured by a modified Weinstein’s (1980) questionnaire. The findings partially supported the hypothesis. Reflective people were found to demonstrate financial realism while impulsive people – unrealistic optimism. The

132

Piotr Gasparski

findings are consistent with other studies indicating that impulsive people are not effective in their economic behavior. It was infered that unrealistic optimism was aÂ manifestation of wishful thinking about the future economic events, induced by impulsive systemÂ 1. Therefore, people should contain optimism and activate reflective system 2. Keywords: dual system theory; slow thinking and fast thinking; system 1 and system 2; unrealistic optimism. JEL Classification: C83, C91, D81, D83

MYŚLENIE SZYBKIE I WOLNE A OPTYMIZM DOTYCZĄCY OSOBISTYCH ZASOBÓW…

133

ZAŁĄCZNIK 1 12 NOWYCH POZYCJI WSKAŹNIKA REFLEKSYJNEGO MYŚLENIA (Podkreślono właściwe odpowiedzi). Cegła waży kilogram i pół cegły. Ile waży cegła? (a) 1½ kg; (b) 2 kg; (c) inna odpowiedź Baca miał 17 owiec. Wszystkie oprócz siedmiu zdechły. Ile owiec zostało? (a) 7 owiec; (b) 10 owiec; (c) inna odpowiedź Z Warszawy rusza do Krakowa pendolino z szybkością 200 km/godz. W tej samej chwili z Krakowa do Warszawy rusza osobowy, który jedzie z szybkością 60 km/godz. Która z lokomotyw będzie bliżej Krakowa, kiedy się spotkają? (a) pendolino; (b) osobowy; (c) inna odpowiedź Oszacuj intuicyjnie, bez namysłu i obliczeń, jaki jest wynik poniższego iloczynu: 8 x 7 x 6 x 5 x 4 x 3 x 2 x 1 x 0 = ??? (a) między 10 a 1000; (b) powyżej 1000; (c) inna odpowiedź Jan i Piotr wyruszyli ze schroniska na szczyt leżący o 1 000 m powyżej. Jan wybrał szlak łatwiejszy, płaski, o długości 5 kilometrów. Piotr wybrał szlak trudniejszy, bardzo stromy, o długości 2,5 kilometra. Obaj wznosili się w tempie 5 m na minutę. Który pierwszy dotarł na szczyt? (a) Jan; (b) Piotr; (c) inna odpowiedź Na strychu suszy się 5 par szarych skarpet i 4 pary czarnych. Jest tam tak ciemno, że nie widać kolorów. Ile pojedynczych skarpet należy zabrać, aby mieć absolutną pewność, że wśród nich jest para jednakowych? (a) 3 skarpety; (b) 6 skarpet; (c) inna odpowiedź Rolnik kupił świniaka za 600 zł. Po pewnym czasie sprzedał go za 700 zł. Następnego kupił za 800 zł, po czym sprzedał go za 900 zł. Ile łącznie zarobił na tych transakcjach? (a) 100 zł; (b) 200 zł; (c) inna odpowiedź Jeżeli jeden statek przepływa przez ocean w ciągu jednego tygodnia, ile tygodni potrzebuje na przepłynięcie oceanu siedem statków? (a) 1 tydzień; (b) 7 tygodni; (c) inna odpowiedź 6 wilków łapie 6 owiec w 6 minut. Jak wiele wilków trzeba, aby złapać 60 owiec w 60 minut? (a) 6 wilków; (b) 60 wilków; (c) inna odpowiedź Biegniesz w wyścigu. Tuż przed metą wyprzedzasz zawodnika, który zajmował drugą pozycję. Na którym miejscu kończysz bieg? (a) pierwszym; (b) drugim; (c) inna odpowiedź Lekarz dał ci trzy tabletki i kazał brać jedną co pół godziny. Ile czasu trwała kuracja? (a) 1 godzinę; (b) 1½ godziny; (c) inna odpowiedź Pół śledzia kosztuje 50 groszy. Ile kosztuje 7 śledzi? (a) 3,50 zł; (b) 7 zł; (c) inna odpowiedź

134

Piotr Gasparski

ZAŁĄCZNIK 2 KWESTIONARIUSZ CO MNIE CZEKA? Kwestionariusz zawiera rozmaite stwierdzenia dotyczące Twojej przyszłości finansowej. Porównaj siebie z innymi osobami tej samej płci i w tym samym wieku i oceń szanse wystąpienia tych problemów w swoim życiu. Oceny zakreślaj kółkiem.

Szanse, że coś takiego mi się przydarzy, są:

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Zdecydowanie mniejsze niż dla innych. Sporo mniejsze niż dla innych. Nieco mniejsze niż dla innych. Takie same jak dla innych. Nieco większe niż dla innych. Sporo większe niż dla innych. Zdecydowanie większe niż dla innych.

Będę mieć bardzo dobrze płatną pracę.

1 2 3 4 5 6 7

Będę klepać biedę.

1 2 3 4 5 6 7

Emerytura zapewni mi godny byt.

1 2 3 4 5 6 7

Będę żyć w ubóstwie.

1 2 3 4 5 6 7

Będę mogła/mógł robić zakupy bez ograniczeń.

1 2 3 4 5 6 7

Moja sytuacja materialna znacznie się pogorszy.

1 2 3 4 5 6 7

Będę żyć w dobrobycie.

1 2 3 4 5 6 7

Stracę wszystko, czego się dorobię.

1 2 3 4 5 6 7

Stracę wszystkie oszczędności.

1 2 3 4 5 6 7

Będę dużo zarabiać.

1 2 3 4 5 6 7

Nie będzie mnie stać na podstawowe artykuły.

1 2 3 4 5 6 7

Stanę się osobą zamożną.

1 2 3 4 5 6 7

Wydatki przerosną moje zarobki.

1 2 3 4 5 6 7

Dorobię się majątku.

1 2 3 4 5 6 7

Zostanę bankrutem.

1 2 3 4 5 6 7

Zostanę multimilionerem.

1 2 3 4 5 6 7

Moja sytuacja finansowa będzie zła.

1 2 3 4 5 6 7

Moje życie będzie pasmem sukcesów finansowych.

1 2 3 4 5 6 7

Zaprzepaszczę wszystko, co miałem.

1 2 3 4 5 6 7

Moja sytuacja materialna znacznie się poprawi.

1 2 3 4 5 6 7

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 1 (LXXXVIII) 2016

ESEJE

Jerzy Kleer*

CYWILIZACJE I ICH PRZESILENIA (Artykuł nadesłany: 26.01.2016 r. Zaakceptowany: 10.03.2016 r.)

STRESZCZENIE Celem prezentowanego eseju jest próba spojrzenia na najważniejsze, długookresowe zjawiska, jakimi są przesilenia cywilizacyjne. Użyta liczba mnoga oznacza, że dotyczy to co najmniej dwóch przesileń cywilizacyjnych. Globalizacja i rewolucja informacyjna pociągnęły za sobą skutki prowadzące z jednej strony do przechodzenia w cywilizację wiedzy, a z drugiej – w znacznej części świata z cywilizacji agrarnej czy agrarno-przemysłowej w cywilizację przemysłową z naskórkowym nalotem cywilizacji wiedzy. Cywilizacja jest rozważana nie, jak to czyni większość filozofów, socjologów kultury czy antropologów, jako efekt czy przejawy kultury oraz religii, ale w szerszym kontekście, jako system obejmujący zarówno materialno-instytucjonalne, jak i duchowe związki oparte na podstawie głównego zasobu określającego system ekonomiczno-wytwórczy. Rozważania dotyczą głównie warunków przejścia ze starej do nowej cywilizacji i to zarówno przesłanek materialnych (ekonomiczno-technicznych), duchowo-oświeceniowych, jak i mechanizmów przemocy, jakie towarzyszą takiemu przejściu. Uwzględnione zostały również czas i zasięg terytorialny owego przejścia i charakteru przesilenia, jakie są charakterystyczne dla takiej zmiany, a także kwestia czasochłonności związanej z powstaniem nowej cywilizacji. Stąd też mamy w tego typu procesie współistnienie czy nawarstwienie segmentów wywodzących się z różnych cywilizacji oraz ich przejawów. Pociąga to za sobą liczne sprzeczności z modelem państwa, konsekwencjami ekonomicznymi oraz zróżnicowanymi systemami kulturowymi. *

Instytut Nauk Ekonomicznych PAN; e-mail: jerzykleer@gmail.com

136

Jerzy Kleer

Zrozumienie specyfiki tych procesów jest trudne również dlatego, że dotychczasowe próby ich interpretacji oparte są na teoriach i paradygmatach wywodzących się z cywilizacji przemysłowej i często nie odpowiadają na pytania dotyczące nowo powstającej cywilizacji wiedzy. Słowa kluczowe: cywilizacja, globalizacja, rewolucja informacyjna, przesilenia i przejścia systemowe. JEL Classification: F60, F63, H10, H41, 03, Z1

WSTĘP Tematyka przesilenia cywilizacyjnego czy przesileń cywilizacyjnych bardzo rzadko gości w dyskusji czy narracji naukowej, a zwłaszcza ekonomicznej, co odnosi się również do łam czasopism naukowych poświęconych problematyce teoretycznej nauk ekonomicznych. I jest to w pewnym sensie rzecz zrozumiała, przesilenia cywilizacyjne są bowiem zjawiskiem rzadkim, jeśli je ujmować całościowo. W istocie nowoczesna teoria ekonomiczna rozwijała się w ramach cywilizacji przemysłowej, a za ojca ekonomii uważa się Adama Smitha, który tworzył w czasach, kiedy cywilizacja przemysłowa się upowszechniała, podobnie jak gospodarka rynkowa. I przez co najmniej dwa wieki z tego punktu widzenia niewiele się zmieniło. Teoria ekonomii się rozwijała, pojawiały się liczne szkoły często ze sobą konkurujące, czasami się uzupełniały, a także wchodziły na nowe obszary badawcze. Ale zawsze działo się to w ramach cywilizacji przemysłowej. W połowie XX wieku zaczęły się jednak pojawiać symptomy zmian, które wprawdzie jeszcze nie zostały rozpoznane jako przejawy nowej cywilizacji, ale zostały odnotowane jako ważne zjawiska godne szczególnej uwagi w analizach ekonomicznych. Były to globalizacja oraz rewolucja informacyjna. Ich skutki początkowo próbowano i nadal próbuje się analizować jako zjawiska cywilizacji przemysłowej, tyle że bardziej zaawansowanej. Wprawdzie pojawiło się kilka nowych pojęć, które znalazły dostatecznie szeroką narrację, takie jak: cywilizacja wiedzy, społeczeństwo postprzemysłowe, informacyjne, prekariat itp. Jednakże teoria ekonomii zajęła się innymi, chociaż niewątpliwie ważnymi zjawiskami, takimi jak: korporacje ponadnarodowe, nowy charakter powiązań regionalnych, integracyjnych oraz konsekwencjami związanymi z otwieraniem się gospodarek narodowych i nowej roli handlu międzynarodowego. Nie wiązano tego jednak z przesileniem cywilizacyjnym czy szerzej rzecz ujmując przesileniami cywilizacyjnymi. Świadomie używam tu liczby mnogiej, współcześnie mamy bowiem do czynienia nie z jednym, ale co najmniej z dwoma. Celem artykułu jest próba ukazania konsekwencji owych przesileń cywilizacyjnych dla warunków funkcjonowania gospodarki światowej, zmian w jej charakterze, a zwłaszcza dla podstawowych podmiotów gospodarczych oraz państw suwerennych, a także niedostosowanie teorii ekonomicznych ciągle tkwiących w okowach, jakie narzuciła cywilizacja przemysłowa.

CYWILIZACJE I ICH PRZESILENIA

137

PROBLEMY Z DEFINICJĄ CZY Z DEFINICJAMI Nim spróbuję przedstawić kilka uwag dotyczących konsekwencji przesilenia cywilizacyjnego czy ściślej przesileń cywilizacyjnych, godzi się przyjrzeć samej kategorii cywilizacji. Już na wstępie należy podkreślić, że kłopoty definicyjne są olbrzymie. Wprawdzie problemami cywilizacji zajmowało się wielu naukowców, z różnych dziedzin, jednak wizje cywilizacji były i co ważniejsze nadal są różne. Nie ma jednej definicji cywilizacji; jest ich wiele, a jeśli nawet niektórzy autorzy zgadzają się co do samej definicji, to już pod względem ilości cywilizacji raczej nie ma zgody. Naukowców zajmujących się problematyką cywilizacji było i jest wielu. Niektóre nazwiska ważniejszych autorów tutaj przytoczę, chociaż na ukazanie różnic w pojmowaniu czy definiowaniu cywilizacji nie będzie miejsca, skupię się bowiem raczej na konsekwencjach dla nauk ekonomicznych. Z ważniejszych nazwisk pojawiających się w narracji światowej o cywilizacjach należałoby wymienić przede wszystkim takie, jak: A. Toynbee (2000), F. Braudel (2006), F. Koneczny (1935, 1992), F. Fukuyama (2000), S.P. Huntington (1998), I. Wallerstein (2004, 2007), M. Weber (1984). Również w polskiej literaturze naukowej znajduje się liczna grupa autorów, którzy są cytowani w pracy Mariana Golki (2012). Podstawowa kwestia pojawia się u wszystkich tych autorów wówczas, kiedy problem sprowadza się, po pierwsze, do ustalenia liczby cywilizacji, a po wtóre, do jej zdefiniowania czy charakterystyki. Dotyczy to także liczby cywilizacji, jakie poszczególni autorzy uznają za ważne. Toynbee – jak pisze Somervell w przedmowie do wydania polskiego skrótu „Studium Historii” – „… wyróżnia w toku dziejów dwadzieścia trzy »pełne« cywilizacje, dodając do nich trzy cywilizacje poronione oraz pięć wstrzymanych w rozwoju.” Inni autorzy liczbę owych cywilizacji znakomicie zmniejszają, bowiem podchodzą do problemu cywilizacji mniej szczegółowo, a także koncentrują się na nieco innych cechach wyróżniających. Niemniej dominującymi składnikami cywilizacyjnymi w przytłaczającej większości owych koncepcji są religia i kultura, chociaż zakres pojęciowy tych kategorii jest u poszczególnych autorów dosyć zróżnicowany. Ale może być również inne rozumienie cywilizacji i ono jest coraz bardziej powszechne, iż cywilizacja to „Poziom rozwoju społecznego w danym okresie historycznym, który charakteryzuje się określonym poziomem kultury materialnej i stopniem opanowania środowiska naturalnego i nagromadzeniem instytucji społecznych.” (Nowa Encyklopedia…, 2004, s. 342). Taką mniej więcej definicję przytacza większość encyklopedii. Takie ujęcie jest mi bliskie, rozróżniam bowiem cywilizację agrarną, przemysłową oraz kształtującą się cywilizację wiedzy, które mieszczą się w tym kanonie, chociaż nie są z nim identyczne. Mam świadomość, że w ramach takiego trójpodziału cywilizacji można i zapewne zaprzepaszcza się liczne i bardzo ważne różnice występujące między poszczególnymi społecznościami, regionami czy państwami istniejącymi i działającymi w tym samym typie cywilizacji. Widoczne jest to wyraźnie w przypadku cywilizacji przemysłowej, pomijając już liczne odmiany

138

Jerzy Kleer

cywilizacji agrarnej, bowiem w ramach tak zdefiniowanej cywilizacji, w jakimś stopniu zostaje zagubiony bardzo ważny składnik rozwoju, jakim jest system kulturowy. A systemy kulturowe w ramach poszczególnych cywilizacji mogą i są bardzo zróżnicowane; i one w dużym stopniu przesądzają o charakterze instytucji, stosunkach między poszczególnymi grupami społecznymi, a także o systemach wartości i mają olbrzymi wpływ na procesy gospodarcze. Na użytek poniższej analizy taki podział, przynajmniej z punktu widzenia ekonomicznego, jest szczególnie użyteczny, pozwala bowiem na wyodrębnienie głównego zasobu mającego decydujące znaczenie dla rozwoju ekonomiczno-społecznego. Dla cywilizacji agrarnej jest nim ziemia, dla cywilizacji przemysłowej kapitał, a w cywilizacji post-przemysłowej właśnie wiedza, stąd też coraz częściej mówimy o cywilizacji wiedzy. Czy to pojęcie, czy ta kategoria zostanie przyjęta w przyszłości, tego tak do końca nie wiemy. Niemniej jednak taka nazwa już się upowszechnia w narracji naukowej, i nie tylko ekonomicznej. Można w stosunku do takiego podziału wykorzystać nazwę: cywilizacje systemowe. Ma to o tyle uzasadnienie, że podstawowe reguły gry są w każdej z tych cywilizacji zbliżone czy w pewnym zakresie nawet zbieżne. Dotyczą bowiem głównego kryterium cywilizacji oraz sił przesądzających o jej rozwoju. W jakimś stopniu próbowałem częściowo wykorzystać dla takiego ujęcia cywilizacji koncepcję Ferdynanda Braudela, który dokonuje następującego podziału, twierdząc że: „Cywilizacje są przestrzeniami; Cywilizacje są społeczeństwami; Cywilizacje są gospodarkami; Cywilizacje są mentalnościami zbiorowymi”. (Braudel, 2006, s. 43–57). Pojęcie czy kategoria „cywilizacja systemowa” jest pewnym zbiorem różnych segmentów niezbędnych dla funkcjonowania rodzaju ludzkiego. Chociaż należy wyraźnie podkreślić, iż nie jest to zbiór jednorodny, w tym samym typie cywilizacji systemowej mieszczą się bowiem nie tylko różne narody, rasy, ale odmienne segmenty wynikające głównie z odmiennych systemów kulturowych, mających, przynajmniej w moim ujęciu, decydujący wpływ na zachowanie się różnych zbiorowości społecznych, zarówno w stosunku do poszczególnych rozwiązań ekonomicznych, społecznych, nie mówiąc już o modelach politycznych, a zwłaszcza w kształtowaniu stosunku do „Innego”, tzn. wywodzącego się z odmiennego systemu kulturowego.

WARUNKI PRZEJŚCIA Z JEDNEJ CYWILIZACJI DO DRUGIEJ Wprawdzie głównym problemem analizy są przesilenia cywilizacyjne i ich konsekwencje, jednak aby zrozumieć charakter tego skomplikowanego procesu należy kilka uwag poświęcić wątkowi teoretycznemu dotyczącemu warunkom przejścia z jednej cywilizacji do następnej czy kolejnej. Jest to o tyle istotne, że przejście nie jest procesem jednorazowym, lecz z reguły jest on rozciągnięty na wiele dziesięcioleci, a czasami, przynajmniej w przeszłości, na kilka wieków. Długotrwałość owego przejścia jest uwarunkowana licznymi przyczynami, których pojawienie nie

CYWILIZACJE I ICH PRZESILENIA

139

ma charakteru równoczesnego. Niektóre przesłanki pojawiają się wcześniej, a inne później i stąd występuje ważne zjawisko określane jako przesilenie cywilizacyjne, charakteryzujące się okresem, w którym współistnieją zarówno składniki starej cywilizacji, jak i pojawiają się elementy nowej. Można to w sposób uproszczony określić jako swoistą rywalizację o stopień dominacji. Ów okres współistnienia różnych cywilizacji może być zmienny w czasie, i to z kilku przyczyn, o których godzi się w tym miejscu wspomnieć. Świat a zarazem ludzkość od zawsze była zróżnicowana (i to z różnych powodów), także na różnych obszarach. Owo zróżnicowanie przejawiało się zarówno z punktu widzenia stopnia rozwoju rozumianego w sensie ekonomicznym oraz społecznym, jak również warunków bytowania, które dla pewnych społeczności były bardziej dogodne, podczas gdy inne były zmuszone do większej kreatywności czy innowacyjności, aby zaspokoić swoje potrzeby. Dotyczy to także odmiennych instytucji regulujących zasady współistnienia oraz współżycia. Jeśli z tego punktu widzenia spojrzeć na historię rozwoju poszczególnych obszarów, to zarówno w dalekiej przeszłości, jak i tej nieco bliższej owa kreatywność społeczna była różna. W tym zakresie miało zresztą również miejsce zjawisko swoistego przemieszczania terytorialnego owych zmian. Historia gospodarcza świata dowodzi, po pierwsze, że nigdy rozwój nie był równomierny, po wtóre, nie miał charakteru linearnego, zdarzały się przy tym liczne regresy, czasami trwałe, a czasami przejściowe; po trzecie, nic nie wskazuje, by w przyszłości (przynajmniej w takim czasie i zakresie, w jakim można ową przyszłość prognozować), miał ów rozwój charakter równomierny; po czwarte wreszcie, procesy konwergencyjne, jeśli będą miały miejsce, dotyczyć będą raczej niewielkich obszarów i niektórych tylko społeczności. To wszystko zatem skłania, by odrębnie i w sposób bardzo ogólny rozważać warunki przejścia cywilizacyjnego od samych przesileń cywilizacyjnych, które charakteryzują się swoistym nakładaniem cech odmiennych cywilizacji. Te ostatnie bowiem charakteryzują się swoistym współistnieniem cech ustępującej z cechami nowo powstającej cywilizacji. Okres ten może być zresztą bardzo długi, wszystko zależy bowiem od dynamiki nowej cywilizacji, a w dużym stopniu także od skłonności danej czy danych społeczności do akceptacji nowych reguł gry, odmiennych celów w porównaniu z przeszłością, innych hierarchii wartości i władzy. Punktem wyjścia jest rozważenie obiektywnych warunków przejścia, a następnie przeanalizowanie istniejących współcześnie przesileń cywilizacyjnych. Najogólniej rzecz ujmując, można wyróżnić tzw. pierwotne warunki przejścia oraz warunki wtórne. Przez warunki pierwotne można (czy należy) rozumieć takie, które zmieniają charakter produkcji, przynajmniej tej dominującej, zmieniają charakter oraz rynek pracy, system powiązań między ludźmi (pracodawcami i pracobiorcami), jak i formy organizacji, a zwłaszcza instytucje, a także niektóre segmenty systemu kulturowego. Aby pojawiła się nowa cywilizacja, z odmiennym systemem gospodarczym i społecznym, muszą również pojawić się nowe wizje intelektualno-oświeceniowe, dające nowy obraz i postrzeganie przyszłościowe, a także nowe paradygmaty funkcjonowania świata, a przynajmniej tej części,

140

Jerzy Kleer

w jakiej owe zmiany się dokonują. I dotyczą one przede wszystkim rozwiązań technicznych i ekonomicznych, ale także społecznych i edukacyjnych. Z reguły owe warunki pierwotne kształtują się w pewnych obszarach czy regionach, gdzie te zalążki nowej cywilizacji już się pojawiły i w początkowym okresie mają ograniczony zasięg terytorialny. Nowa cywilizacja zmienia, a co najmniej dosyć gruntownie modyfikuje wszystkie podstawowe składniki do niej przynależne, z tym że nie jest to proces szybki, jednorazowy, ale stopniowy, ewolucyjny, przynajmniej w przypadku pierwotnych warunków przejścia, i z reguły dotyczy to tych państw czy obszarów, w jakich owa cywilizacja się zrodziła i zostały stworzone warunki dla stopniowej jej ekspansji. Odrębna jest już inna kwestia, w jaki sposób nowa cywilizacja rozprzestrzenia się terytorialnie. W ujęciu teoretycznym można jedynie wskazać, iż początkowo dokonuje się to w sposób imitacyjny, przynajmniej jako pierwotny zaczyn. Dalsze losy nowej cywilizacji, mechanizmy i reguły jej okrzepnięcia mogą być i są różne. Natomiast wtórne czy późniejsze warunki przejścia zawsze mają w dużym stopniu charakter imitacyjny i teoretycznie rzecz biorąc owo przejście może dokonać się szybciej, niż miało to miejsce w przypadku społeczeństw czy państw, w których zmiana cywilizacyjna miała charakter pierwotny. Aby jednak do owej imitacyjności mogło dojść, niezbędne jest spełnienie pewnych warunków, które sprowadzają się do ukształtowania określonej grupy dysponującej pewną władzą i zasobami materialnymi, zdecydowanej do głębokich zmian we wszystkich sferach życia społecznego. I co ważniejsze, ci, którzy owe zmiany zapoczątkowują, muszą być świadomi (przynajmniej częściowo), że zmiany te spotkają się z oporem ze strony pozostałych grup społecznych. I to zarówno grup uprzywilejowanych, jak i tych, którzy owych przywilejów byli pozbawieni. Zawsze będą istniały grupy broniące status quo i to niezależnie od czasu historycznego, w jakim będzie miało to miejsce. Problem wtórności (ściślej – późniejszego zapoczątkowania) nowej cywilizacji zasługuje na pewien ogólniejszy komentarz, w takich przypadkach bowiem kwestia przejmowania czy wchodzenia w nową cywilizację nie zawsze ma charakter dobrowolny, ale dokonuje się pod wpływem zewnętrznego przymusu i to przymusu podwójnego. Jest to nie tylko imitacja nowych rozwiązań cywilizacyjnych, ale często przymus zewnętrzny, narzucający nowy porządek oraz charakter i sposób jego upowszechniania. I z reguły realizują go siły zewnętrzne. Kwestia ta jest, jak się wydaje, szczególnie ważna, nie tylko teoretycznie, ale przede wszystkim praktycznie. Wprawdzie ograniczone ramy tekstu nie dają możliwości przeprowadzenia bardziej szczegółowej analizy tej kwestii, ale jest ona ważna nie tylko z punktu widzenia przeszłości, ale z bardziej prozaicznych przyczyn, dotyczy bowiem teraźniejszości, a zapewne również przyszłości. Przejście z jednej cywilizacji do kolejnej jest nie tylko kształtowaniem bardziej nowoczesnych, bardziej wydajnych warunków produkcji, a także bytowania, ale jest bardzo dramatycznym i – co ważniejsze – krwawym procesem destrukcji podstaw, a w każdym razie większości instytucji starej cywilizacji. Obowiązujący w dotychczasowych warunkach porządek zostaje zastąpiony przez nowy, w któ-

CYWILIZACJE I ICH PRZESILENIA

141

rym w pewnym stopniu ma miejsce ciągłość, ale większość instytucji, a także model i warunki pracy ulegają częściowo likwidacji, bądź podlegają daleko idącym ograniczeniom i modyfikacjom. Problem ten jest w swym ogólnym ujęciu znany; został opisany w literaturze pięknej i szczegółowych analizach dotyczących poszczególnych segmentów cywilizacji, głównie opartych na doświadczeniach państw wywodzących się z kręgu euro-atlantyckiego, w których zrodziła się i upowszechniała cywilizacja przemysłowa. Jest to proces znany z historii i literatury, i w jakimś sensie upowszechniony, chociaż – z wyjątkiem fundamentalnej pracy, jaką jest Wielka Transformacja, Karla Polanyi’ego (2010) – brak jest całościowego spojrzenia na proces przejścia z jednej cywilizacji do następnej. Analiza takiego przejścia, z którym obecnie mamy do czynienia, chociaż w bardziej złożonych konfiguracjach niż miało to miejsce w przeszłości, wymaga bardziej całościowego spojrzenia na charakter tego procesu. Odmienność owego przejścia wynika współcześnie z dwóch przyczyn o kardynalnym znaczeniu. Pierwsza wiąże się z faktem, że mamy współcześnie nie jedno, a co najmniej dwa przesilenia cywilizacyjne: jedno dotyczy przejścia czy przechodzenia z cywilizacji przemysłowej do cywilizacji wiedzy, a drugie –z cywilizacji agrarno-przemysłowej do cywilizacji przemysłowej z naskórkowym dotykiem cywilizacji wiedzy. Druga przyczyna jest w jakimś stopniu pochodną pierwszej, bowiem jednoczesność tych zmian, wymusza wymieszanie mechanizmów przejścia cywilizacyjnego, a także powoduje zwiększenie jego dramatycznego charakteru.

MECHANIZMY PRZEJŚCIA Mechanizmy przejścia ze starej do nowej cywilizacji muszą się charakteryzować określoną siłą, bowiem żadna cywilizacja sama nie zamiera, chociaż jej swoisty uwiąd może przejawiać się mniejszą lub większą i to długotrwałą stagnacją i – co ważniejsze – walką o zmianę dominacji poszczególnych państw (mocarstw). Przykładem tego typu rywalizacji były mocarstwa europejskie, które dominowały na przełomie przesileń i przejść cywilizacyjnych od cywilizacji agrarnej, poprzez przemysłową, aż do początków cywilizacji wiedzy (Simms, 2015). Stara cywilizacja może stać się mniej efektywna, mniej satysfakcjonująca dla danej społeczności czy jej części, ale by nastąpiła zmiana, konieczne są jakieś realnie pojawiające się przesłanki, określone mechanizmy tworzące nową rzeczywistość, siły burzące jej instytucje, stare hierarchie, a także charakter czy modele władzy. Szczegółowa analiza owych mechanizmów, zarówno w warstwie teoretycznej, jak i praktycznej przekracza ramy tej analizy, stąd też spróbuję się skoncentrować na tych, które uważam za najważniejsze i przynajmniej częściowo przedstawić pewne, jak się wydaje, główne prawidłowości owego przejścia, konfrontując je z doświadczeniami tworzenia cywilizacji przemysłowej.

142

Jerzy Kleer

To co zasadniczo różni przejście do cywilizacji przemysłowej w wieku XVIII i XIX , w porównaniu z obecnymi przesileniami cywilizacyjnymi, dotyczy przede wszystkim czynnika czasu i zasięgu terytorialnego.

CZAS PRZEJŚCIA Banalne jest twierdzenie, że każdorazowo przejście ze starej cywilizacji do nowej wymaga czasu w narastaniu przesłanek do takiego przejścia. Pociąga za sobą zasadnicze zmiany i to co najmniej w dwóch podstawowych obszarach: po pierwsze w narastaniu materialnych przesłanek mających służyć zmianie warunków gospodarowania i – co ważniejsze – w podstawowym zasobie, jaki kształtuje warunki produkcji i pracy; i po wtóre w sposobie myślenia i wizji nowej rzeczywistości, jaką ma tworzyć nowa cywilizacja. Zarówno jedne, jak i drugie wymagają czasu, który na początku kształtowania się nowej cywilizacji nigdy do końca nie jest wyraźnie określony, a ponadto trudny jest do przewidzenia. I jedyne co można wstępnie, na podstawie dotychczasowego rozwoju społeczeństw, stwierdzić, iż okres trwania każdej kolejnej cywilizacji jest czasowo znacznie krótszy, podobnie jak i narastanie przesłanek nowej cywilizacji. Nie wdając się w dyskurs historyczny można jedynie stwierdzić, że cywilizacja agrarna trwała (i po części trwa) co najmniej kilkanaście czy nawet kilkadziesiąt tysięcy lat. W tym czasie ulegała głębokim i istotnym przeobrażeniom nie tylko pod względem materialnym i duchowym, ale także pod względem organizacji terytorialnej i tworzenia organizmów państwowych czy, ściślej, pewnych typów państw czy form zależności jednakże zasadniczo różniących się od tego, co współcześnie rozumiemy przez charakter i kształt państwa, hierarchicznej zależności i form własności. Natomiast przesłanki cywilizacji przemysłowej kształtowały się przez co najmniej dwa–trzy wieki przed rewolucyjną zmianą, jaką było pojawienie się maszyny parowej, która zrewolucjonizowała warunki wytwarzania, tworząc nowe okoliczności dla dominacji podstawowego zasobu produkcyjnego w postaci kapitału zmieniającego relacje nie tylko między pracodawcami i pracobiorcami, ale także w charakterze powiązań międzyludzkich. Tym mechanizmem stał się przede wszystkim rynek i stopniowe przekształcanie coraz większej liczby transakcji w transakcje towarowe, a dobra zarówno materialne, jak i duchowe stawały się w coraz szerszym zakresie towarem. Czas upowszechniania się cywilizacji przemysłowej trwał nie więcej niż dwa, trzy wieki, co wszakże nie znaczy, że cywilizacja ta w pełni upowszechniła się w skali globu. Dokonała jednak istotnych zmian w funkcjonowaniu społeczeństw, zmieniła wizje świata, głównie dzięki rozwojowi nauki. Nie tylko tej wiedzy, która dostarczała innowacji dla twardego składnika cywilizacji przemysłowej, ale także w jego części miękkiej w postaci wizji świata, rozumienia jej procesów społecznych, poprzez edukację, jeśli nawet nie powszechną w skali globu, to w tej części, w której cywilizacja przemysłowa w pełni zagościła. To umożliwiło i rozwinęło

CYWILIZACJE I ICH PRZESILENIA

143

kreatywność i innowacyjność dosyć dużych grup w poszczególnych społecznościach i państwach. Stworzyło to materialne przesłanki dla pojawienia się pierwszych segmentów cywilizacji wiedzy.

TERYTORIALNY ZASIĘG CYWILIZACJI Jeśli cywilizacja agrarna, chociaż w różnych formach, obejmowała cały glob ziemski i w jakimś stopniu miała (i po części ma) charakter trwały, znaczna część społeczności światowej nadal funkcjonuje bowiem w jej ramach i nic nie wskazuje, że w ciągu najbliższych dekad zostanie w pełni zastąpiona przez inne formy cywilizacyjne, to w przypadku cywilizacji przemysłowej rzecz przedstawia się odmiennie. Cechą specyficzną cywilizacji przemysłowej było między innymi to, że jej „poród” miał miejsce w Europie; właśnie Europa była tym obszarem, który upowszechniał jej zdobycze i właściwie poza jej krąg kulturowy prawie nie wyszedł, przynajmniej do połowy XX wieku. Jeśli oczywiście nie liczyć tzw. białych kolonii będących – przynajmniej z tego punktu widzenia – w istocie swoistym przedłużeniem Europy. Wyjątek stanowiła jedynie Japonia, co nie znaczy, że pewnych przejawów cywilizacji przemysłowej nie było na licznych obszarach podbitych przez państwa europejskie. Cywilizacja przemysłowa rozwijała się bowiem dwutorowo: główny nurt ze wszystkimi konsekwencjami związanymi z jej powstaniem miał charakter europejski i nurt pozaeuropejski, pełniący funkcje uzupełniające dla rozwoju euroatlantyckiego kręgu kulturowego. Należy w tym kontekście dodać, że w obszarze poza Europą, ale przynależnym do kręgu euroatlantyckiego, upowszechniała się cywilizacja przemysłowa nie tylko w jego materialno-technicznym kształcie, ale co jest równie ważne, a z pewnego punktu widzenia być może ważniejsze, również w zakresie systemu kulturowego z różnymi jego mutacjami. Nie można jednak wykluczyć, że gdyby owa dominacja cywilizacji przemysłowej trwała wiek czy dwa dłużej, to być może ów proces upowszechniania cywilizacji przemysłowej miałby znacznie szerszy i głębszy zasięg. Jednakże na przełomie pierwszej i drugiej połowy XX w. pojawiają się przesłanki, które z jednej strony prowadzą do zmiany politycznego oblicza świata, a z drugiej pojawiają się okoliczności dla zasadniczych zmian w warunkach gospodarowania, których zwiastunem jest zarówno globalizacja, jak i rewolucja informacyjna. Przesłanki dla owych zmian, zwłaszcza w zakresie rewolucji informacyjnej, narastały od dłuższego czasu i okres inkubacji najważniejszych rozwiązań technicznych trwał kilka dziesięcioleci, a swoistym bodźcem do przyspieszenia owych zmian była niewątpliwie druga wojna światowa, a także poszerzenie i umocnienie eksperymentu socjalistycznego zarówno w Europie, jak i w Azji. Globalizacja wraz z rewolucją informacyjną dokonały trzech ważnych wyłomów i co ważniejsze zmian w układzie sił ekonomicznych i intelektualnych oraz w systemie powiązań w skali światowej. Globalizacja oparta na powszechności gospodarki rynkowej dokonała istotnej rewolucji w systemach powiązań gospo-

144

Jerzy Kleer

darczych poszczególnych państw, a z kolei rewolucja informacyjna (chociaż naskórkowo) jednak stworzyła typ powiązań skracający czas i przestrzeń w skali światowej, co doprowadziło do zbliżenia i pewnego poznania społeczeństw dotychczas nieznanych: obszarów, ludów, zwyczajów. I wreszcie świat stał się znacznie bardziej wizualny niż w jakimkolwiek okresie w przeszłych dziejach ludzkości. Konsekwencją powyższych procesów były rozliczne zmiany; przyspieszyły one już i tak nadwątlone podstawy dominujących cywilizacji, zwłaszcza cywilizacji agrarnej czy agrarno-przemysłowej, jakie dominowały w dawnych koloniach, przekształcanych około połowy XX wieku w państwa przynajmniej częściowo suwerenne. Procesy te w dużym stopniu miały również miejsce w krajach postsocjalistycznych, globalizacja oraz początki rewolucji informacyjnej zbiegły się bowiem w czasie z rozpadem eksperymentu socjalistycznego. Ale również i w tych państwach ów proces przesilenia cywilizacyjnego miał i nadal ma po części miejsce. Czy w tym przyspieszonym procesie zmian cywilizacyjnych w skali światowej jesteśmy w stanie wykreślić mapę ukształtowanych cywilizacji? Odpowiedź poprawna brzmi: nie. Procesy te bowiem są dopiero w procesie stawania. Można co najwyżej spróbować dokonać pewnego zarysu terytorialnego dominacji poszczególnych cywilizacji czy ich zaczątków. Nie ulega wątpliwości, że przesłanki nowej cywilizacji, jaką jest cywilizacja wiedzy, znajduje się dopiero w fazie początkowej z punktu widzenia materialnych jej podstaw, chociaż teoretycznie niektóre jej drogi rozwoju są już dosyć dobrze znane i nieco przetarte. Mniej znana jest jej sfera intelektualna i duchowa, mamy tu bowiem tygiel wymieszanych wizji wywodzących się zarówno ze starych cywilizacji, jak i z pewnych koncepcji aspirujących do objaśniania przyszłości. Nie jest to zjawisko szczególnie nowe, gdyż sfera intelektualno-duchowo-obyczajowa zawsze miała miejsce i zapewne tak będzie również w przyszłości. Niemniej jednak w tym zakresie mamy raczej niedostatek wizji intelektualno-wyjaśniających, jak i zarysowujących nowe wizje związaną z cywilizacją wiedzy, tak jak przed blisko trzema wiekami mieliśmy wizje oświeceniowe związane zarówno z cywilizacją przemysłową, jak i z rodzącym się kapitalizmem związanym z upowszechniającą się gospodarką rynkową. Obecnie raczej mamy do czynienia ze swoistym kryzysem intelektualnym (Rewolucja informacyjna..., 2015), za pomocą teorii zrodzonych w warunkach cywilizacji przemysłowej próbuje się bowiem interpretować zjawiska i procesy wynikające już z początkowych kształtów nowej cywilizacji. W dużym przybliżeniu można oceniać, że początki i pewne nasycenie cywilizacją wiedzy dotyczą nie więcej niż 15 do 20% ludności, głównie wywodzącej się z kręgu euroatlantyckiego i po części z Azji. Proces naskórkowego upowszechniania nowej cywilizacji jest stosunkowo prosty i sięga nawet tych społeczeństw, które nie wyszły jeszcze z cywilizacji agrarnej. Jest to efekt głównie globalizacji, a zwłaszcza rewolucji informacyjnej z jej najbardziej rozpowszechnionymi przejawami w postaci Internetu, telewizji oraz telefonii komórkowej, a ich ekspansja jest efektem upowszechniającej się gospodarki rynkowej. Cywilizacja wiedzy, na

CYWILIZACJE I ICH PRZESILENIA

145

tyle na ile można prognozować przyszłość, nie zlikwiduje gospodarki rynkowej, ale znakomicie ją upowszechni wszędzie tam, gdzie jeszcze istnieją czy wręcz dominują formy gospodarowania związane bardziej z naturalną gospodarką wymienną, którą będzie stopniowo wypierać. Inną jest już kwestią, na ile obecny kapitalizm ma przyszłość (Czy kapitalizm..., 2015), a ściślej – na ile obecny model kapitalizmu ma przyszłość. Natomiast w odniesieniu do prawie 80% populacji światowej mamy olbrzymie wymieszanie cywilizacyjne, w którym większość jednak funkcjonuje w ramach rozbijanej cywilizacji agrarnej. Proces kształtowania się różnych typów cywilizacji jest w poszczególnych częściach globu bardzo zróżnicowany. Stwarza to olbrzymie napięcia i konflikty społeczne, często o olbrzymim zasięgu i – co ważniejsze – poważnych konsekwencjach. Aby ten wątek uogólnić, można jedynie stwierdzić, iż owo zróżnicowanie cywilizacyjne świata będzie zapewne problemem co najmniej kilku następnych pokoleń. I to niezależnie od faktu, iż przyspieszenie rozwoju w ostatnich kilku dekadach będzie podlegać znacznej multiplikacji. Do kwestii tej jeszcze powrócę w dalszej części moich rozważań.

CZY ISTNIEJE SPECYFIKA PRZEJŚCIA CYWILIZACYJNEGO? Odpowiedź na tak postawione pytanie jest niesłychanie trudna. Można by tu użyć odpowiedzi wewnętrznie sprzecznej. Tak i nie. To co wiemy na temat przejścia z cywilizacji agrarnej do przemysłowej w europejskim kręgu kulturowym, a także to, co się dzieje przy obecnych przejściach cywilizacyjnych, różni się nie tylko co do zakresu, charakteru, a przede wszystkim wiedzy czy wizualności, a także ideologicznej prezentacji zjawiska czy, szerzej, zespołu zjawisk. Zwłaszcza nie jest doceniana wizualność owych procesów, ich zakresu oraz skutków i – co ważniejsze – pojawiających się na olbrzymią skalę zagrożeń globalnych (Kleer, Kleiber, 2015). Głównymi mechanizmami oraz narzędziami, za pośrednictwem których następowało przejście z cywilizacji agrarnej do przemysłowej, były przemoc oraz tworzenie nowego modelu gospodarki rynkowej. W swej ogólnej formule owe mechanizmy oraz narzędzia są podobne również w przypadku przechodzenia z cywilizacji przemysłowej do cywilizacji wiedzy. Godzi się owym narzędziom nieco bliżej się przyjrzeć, bowiem przynajmniej z nazewnictwa są identyczne, ale różnią się zasadniczo, dzielą je bowiem ponad trzy wieki, które były niezwykle burzliwe zarówno z punktu widzenia postępu technicznego i sposobu kształtowania społeczeństwa, gospodarki, a także zmienności modeli gospodarki rynkowej, i przede wszystkim wykorzystania form oraz narzędzi przemocy. Wspominając o tych dwóch siłach czy mechanizmach, należy stwierdzić, że trzeci mechanizm miał w dużym stopniu charakter sprawczy – był nim postęp naukowy, oświeceniowy oraz techniczny w szerokim tego słowa rozumieniu.

146

Jerzy Kleer

Gospodarka rynkowa ma bardzo długą tradycję, jednakże dopiero przejście do cywilizacji przemysłowej, stworzyło warunki dla coraz szerszego jej upowszechniania. Nie był to proces łatwy i co ważniejsze był bardzo czasochłonny. Każda cywilizacja tworzy pewien odpowiadający jej materialnym oraz duchowym potrzebom system władzy. Władza oparta jest na przemocy zarówno trwałej, jak i zmiennej. Może być mniej lub bardziej represyjna, ale zawsze aparat represji pozostaje w jej gestii i jest wykorzystywany, kiedy broni się status quo bądź dąży się do jego zmiany. Przypomnę kilka przejawów owej przemocy w czasach poprzedzających początkowe fazy przesilenia cywilizacji agrarnej w cywilizację przemysłową. Za początek można uznać wojnę trzydziestoletnią, która, mając postać wojen religijnych, w konsekwencji pokoju w Munster w 1648 r. zapoczątkowała powstanie nowożytnych państw. Kolejnymi etapami były: rewolucja francuska ze swoimi słynnymi hasłami: Wolność, Równość, Braterstwo i wojnami napoleońskimi, które wprawdzie nie zlikwidowały do końca feudalizmu w Europie, ale poważnie go przeorały i, co ważniejsze, dały impuls do dalszych wojen, powstań, rewolucji (Komuna Paryska, a także rewolucja październikowa), rozpadu imperium Osmańskiego, i kształtowania nowożytnych państw. Wątek ten można i należy pociągnąć dalej, bowiem pierwsza wojna światowa stanowi swoistą kontynuację owego upowszechniania zarówno cywilizacji przemysłowej, jak i kształtowania nowoczesnych państw, z mniejszymi czy lepszymi skutkami, wykraczając poza krąg euroatlantycki, z równoczesnymi próbami unowocześniania państw, że wspomnę o próbach Atatürka w Turcji, Abdullacha w Afganistanie czy zmiany w Związku Radzieckim, zwłaszcza w jego azjatyckiej części, gdzie wskutek procesów kolektywizacji nastąpiło rozbicie czy likwidacja cywilizacji agrarnej w jej tradycyjnym kształcie. Druga wojna światowa zapoczątkowała nową konfigurację państw, zarówno wskutek powstania nowych państw, chociaż w zmienionym kształcie, a eksperyment socjalistyczny został poszerzony w Europie Środkowej i Wschodniej, a także w Azji, z pewnymi próbami również w Afryce. Eksperyment socjalistyczny stanowił szczególny etap cywilizacji przemysłowej, polegający na upowszechnieniu produkcji przemysłowej, chociaż bez rynku, ale z ograniczonym rozbijaniem resztek cywilizacji agrarnej w postaci kolektywizacji rolnictwa. W pierwszej połowie XX wieku w najbardziej rozwiniętych państwach kapitalistycznych, miał miejsce kilkudekadowy okres inkubacji rozwiązań technicznych czy technologicznych dających podstawy nowej cywilizacji wiedzy. Ale także toczył się wielki proces polegający na dekolonizacji obszarów, które były i nadal są w przytłaczającej większości oparte na cywilizacji agrarnej, z naskórkowymi cechami cywilizacji przemysłowej. Zmiany dokonywały się w przyspieszonym tempie; wymuszała je globalizacja z jej nowymi rozwiązaniami ekonomiczno-organizacyjnymi w postaci korporacji ponadnarodowych, stwarzając dogodne dojście do nowych rynków zbytu, zasobów surowcowych, a także taniej siły roboczej. To wszystko wymagało i wymaga

CYWILIZACJE I ICH PRZESILENIA

147

jednak przyspieszonego tempa destrukcji tradycyjnego społeczeństwa, a także tradycyjnego gospodarowania. I co ważniejsze: poważnych zmian oraz modyfikacji w systemie kulturowym. Tego typu przemiany wywołują olbrzymi opór społeczny, jeśli nawet nie całego społeczeństwa, to znaczących jego grup. Opór ten przybiera zróżnicowaną postać, ale z reguły wiąże się z różnego rodzaju konfliktami o charakterze zbrojnym. Można w tym kontekście wysunąć pewną ogólniejszą hipotezę, zapewne dyskusyjną czy wręcz kontrowersyjną, że praktycznie gdzieś od końca lat 40. XX wieku mamy stale jakieś konflikty zbrojne, różnej wprawdzie proweniencji, ale zawsze związane bądź z powstawaniem suwerennego państwa, a równocześnie z destrukcyjnym procesem cywilizacji agrarnej. Owe konflikty miały miejsce praktycznie we wszystkich częściach świata, począwszy od Azji (wojna w Indochinach, Korei) przez różne formy konfliktów zbrojnych w Ameryce Łacińskiej aż po Afrykę, od Bliskiego Wschodu, Algierię, Bałkany aż po współczesne Państwo islamskie oraz wszelakiego rodzaju terroryzm, których efektem jest między innymi obecna fala uchodźców i rzesza nowoczesnych imigrantów. Można się oczywiście spierać, jakie czynniki miały charakter sprawczy w tych procesach, niemniej jednak zawsze były związane z przesileniami cywilizacyjnymi, bowiem zawsze jakieś grupy, mniejsze lub większe, dążyły do szybkich zmian politycznych, ekonomicznych czy kulturowych, a inne broniły starego porządku bądź obawiały się negatywnych skutków związanych z zachodzącymi zmianami. Jedno wydaje się pewne, że ludzkości owe konflikty będą towarzyszyły jeszcze dostatecznie długo, bowiem splot podwójnych zmian cywilizacyjnych można liczyć na co najmniej kilka najbliższych dekad. Spokój na świecie raczej nie zagości, chociaż niepokoje i konflikty mogą przybierać różną postać, bowiem poszczególne części świata będą w zróżnicowanym stopniu nimi zagrożone i objęte. Nie stanowi to pozytywnej prognozy dla ludzkości, ale zbieżność i złożoność kilku przesileń cywilizacyjnych uniemożliwia likwidację czy łagodzenie istniejących i rodzących się konfliktów.

GŁÓWNE SPRZECZNOŚCI WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA Jakkolwiek świat nigdy nie rozwijał się bez sprzeczności hamujących rozwój, czy to ze względu na pojawienie się nowych rozwiązań technicznych, gospodarczych lub społeczno-kulturowych, to jednak owe sprzeczności miały w większości przypadków charakter lokalny, bądź odnosiły się do poszczególnych regionów czy grupy państw. Specyfika współczesnego rozwoju polega na tym, że większość zagrożeń ma charakter globalny i jest, najogólniej rzecz biorąc, efektem procesów globalizacyjnych oraz rewolucji informacyjnej. Stąd też można stwierdzić, iż suma istniejących zagrożeń wynika z jednoczesnego spiętrzenia się przesileń cywilizacyjnych, które ukazały niedopasowanie rozwiązań systemowych związanych głównie, chociaż nie jedynie z funkcjonowaniem państw suwerenno-narodowych do

148

Jerzy Kleer

zmian, jakie pociągnęła za sobą globalizacja oraz rewolucja informacyjna i pojawiające się kontury nowej cywilizacji wiedzy.

GLOBALIZACJA A PAŃSTWO SUWERENNO-NARODOWE Do szczególnych cech globalizacji opartej na gospodarce rynkowej należy przede wszystkim silne wzmacnianie więzi między poszczególnymi gospodarkami narodowymi poprzez przepływ towarów i usług, a także kapitału. Równocześnie globalizacja w poważnym stopniu uruchomiła oraz wzmocniła mobilność ludzi zarówno tych związanych z gospodarką, jak i tych chętnych poznawania świata. Jest to zatem mobilność pracownicza oraz poznawcza. Wreszcie obok funkcji poznawczej globalizacja przyspieszyła procesy związane ze stycznością społeczności wyznających odmienne systemy kulturowe. Inaczej rzecz ujmując, globalizacja zmusiła do swoistego zderzenia jednych suwerennych państw narodowych z innymi państwami. Takie zderzenie może mieć charakter korzystny ze względów poznawczo-gospodarczych, ale może również przybierać postać konfliktogenną. Ten konfliktogenny charakter może mieć różne przyczyny zarówno wywodzące się z przeszłości, jak i wynikające z sytuacji bieżącej. Poszczególne państwa reprezentują bowiem różny potencjał gospodarczy, a także militarny, nie mówiąc już o potencjale ludzkim. Mają również odmienne systemy kulturowe, a także różną przeszłość. Relacje między nimi mogą kształtować się różnie, chociażby ze względu na bieżące interesy oraz odmienne wizje rozwojowe czy sprzeczne ideologie i polityki. Globalizacja uprzywilejowuje z uwagi na swój dominujący charakter gospodarczy, po pierwsze, silniejszych ekonomicznie, po wtóre, wymusza zbliżone czy identyczne reguły gry, a zwłaszcza otwarte gospodarki. Z kolei państwa suwerenne dążą do utrzymania w miarę możliwości maksymalnej spoistości – reguły gry są kształtowane przez własny rząd, a także dominujący system kulturowy. Zderzenie tych odmiennych racji, tzn. anonimowej globalizacji i konkretnych państw, jest w dużym stopniu skutkiem odmiennego czasu ich pojawienia. Jeśli państwo nowoczesne jest produktem cywilizacji przemysłowej, to globalizacja jest już wstępnym krokiem do cywilizacji wiedzy. Sprzeczności tej nie udaje się w sposób racjonalny rozwiązać, co nie znaczy, że nie pojawiają się jakieś substytuty zmniejszające pojawiającą się konfliktogenność. Są to z jednej strony różne formy integracyjne (np. Unia Europejska czy podobne substytuty ugrupowań integracyjnych na innych kontynentach), a z drugiej – rozwiązania cząstkowe, jakimi są globalne dobra publiczne (Kaul, Grunberg, Stern, 1999; Ott, 2002; Kleer, 2006). Niezależnie od korzyści, jakie państwo narodowo-suwerenne może czerpać z obu tych rozwiązań równocześnie w przypadku przynależności do ugrupowania integracyjnego, pojawia się konieczność rezygnacji z pewnych funkcji władczych przynależnych suwerennym bytom politycznym. W przypadku globalnych dóbr

CYWILIZACJE I ICH PRZESILENIA

149

publicznych również państwa w nich uczestniczące zmuszone są iść na pewne kompromisy. Rozwiązanie tej sprzeczności nie jest możliwe przy istniejących koncepcjach instytucjonalnych państwa suwerennego, a na nowe, zmodyfikowane dotyczące modelu współczesnego państwa funkcjonującego w kształcie, jaki narzuca globalizacja, jak na razie się nie zanosi. Globalizacja, stwarzając dla rozwoju ekonomiczno-technicznego liczne korzyści, równocześnie uruchamia na wielką skalę liczne zagrożenia. Są one związane głównie z mechanizmem rynkowym funkcjonującym w skali globalnej. W pierwszym rzędzie dotyczy to pojawienia się korporacji transnarodowych, których interesy i potencjał ekonomiczny są siłą przeciwstawną i konfliktogenną w stosunku do państwa suwerennego. Inne zagrożenia przejawiają się przede wszystkim w tym, że następuje wzrost nierówności dochodowych na licznych poziomach. Począwszy od szybkiego narastania zróżnicowania globalnego, przetasowania między mocarstwami pod względem potencjału gospodarczego i technicznego, przez narastanie różnic między poszczególnymi państwami, a przede wszystkim wskutek zróżnicowania dochodowego w obrębie poszczególnych państw i to zarówno między jego regionami, jak i zwłaszcza między gospodarstwami domowymi. Innym ważnym przejawem owych sprzeczności jest zderzenie różnych grup kulturowych wewnątrz poszczególnych państw, co jest między innymi efektem otwierania gospodarek narodowych, nie tylko dla towarów, usług czy kapitału, ale także dla ludzi. Wprawdzie nie jest zjawiskiem nowym owa niechęć do „Innego”, ale w warunkach globalizacji nabrało ono szczególnego znaczenia, przepływy czynnika ludzkiego stały się bowiem bardzo liczne. Tego typu sprzeczności jest oczywiście znacznie więcej i zapewne w miarę pogłębiania się procesów globalizacyjnych, a także efektów związanych z postępem technicznym nastąpi ich znacznie więcej, głównie (chociaż nie jedynie) na rynku pracy. Również brak jest w tym zakresie nawet jakiś klarownych rozwiązań teoretycznych. Z tego punktu widzenia teoria politologiczna oraz ekonomiczna ciągle tkwią w rozwiązaniach cywilizacji przemysłowej.

REWOLUCJA INFORMACYJNA A PAŃSTWO SUWERENNO-NARODOWE Zalety oraz korzyści rewolucji informacyjnej zostały wielokrotnie i szczegółowo opisane. W kontekście wzajemnych relacji: rewolucja informacyjna – państwo narodowo-suwerenne należy spojrzeć jednak nie tyle z punktu widzenia korzyści, jakie z niej wynikają, ile pojawiających się niekorzyści. Każde państwo, zarówno demokratyczne, quasi-demokratyczne czy autorytarne, prowadzi jakąś politykę przez swoje elity dysponujące władzą, którą to politykę społeczeństwo powinno czy musi sobie przyswoić. Z reguły taka polityka gloryfikuje a co najmniej akceptuje swoje państwo, swoją historię, swoje tradycje i oczywiście obowiązujący system kulturowy. Jest to swoisty elementarz każdego

150

Jerzy Kleer

obywatela państwa, chociaż sposób narracji owej polityki ideologicznej może być różny i nie przez wszystkich akceptowany. Polityka państwa może pozostawać w pewnej czy nawet całkowitej opozycji w stosunku do bliższych czy dalszych sąsiadów, do „innych” we własnym kraju, ale może także być tolerancyjna. Jest to bardzo uproszczony obraz polityki, jaką prowadzi każda władza, a zmiana władzy w kraju może wspomniane relacje złagodzić, ale może również je zaostrzyć. Zależy to od wielu okoliczności, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Korzystając z osiągnięć instrumentów, jakie zostały stworzone dzięki postępowi technicznemu, w warunkach rewolucji informacyjnej pojawiły się nowe możliwości przekazywania wiadomości, informacji i różnego rodzaju opisów, pozostających poza tradycyjną, normalną i efektywną kontrolą władzy. Możliwości indoktrynacji i kontroli społeczeństwa zostają z jednej strony znakomicie zwiększone dzięki pojawiającym się środkom inwigilacji, ale z drugiej zostają ograniczone; przekazu internetowego bowiem (jakkolwiek może być i jest zwalczany, czasami nawet skutecznie blokowany) całkowicie wyeliminować nie sposób, przynajmniej w dłuższym przedziale czasu. Można go w różny sposób zwalczać, ale możliwości, jakie istniały przed rewolucją informacyjną, minęły. Tradycyjna cenzura dominująca w czasach cywilizacji przemysłowej, wraz z pojawieniem się instrumentarium będącym efektem cywilizacji wiedzy, wprawdzie nie odchodzi do lamusa, ale jej znaczenie znacznie maleje. A to wszak oznacza, ze jeden z ważnych czy wręcz bardzo ważnych instrumentów, jakim posługiwało się państwo suwerenne, traci na znaczeniu w zwalczaniu poglądów sprzecznych z wolą władzy panującej, czy szerzej w stosunku do dominującego systemu kulturowego, akceptowanego przez władzę polityczną. Rewolucja informacyjna stworzyła nowe formy dominacji władzy nad społeczeństwem podważające tradycyjne zasady demokracji republikańskiej. Z analiz dotyczących funkcjonowania państwa suwerennego w warunkach globalizacji, a także rewolucji informacyjnej, można wyprowadzić wniosek, że model współczesnego państwa – jakkolwiek odpowiadał wymogom cywilizacji przemysłowej i był do nich dostosowany, i przez co najmniej dwa wieki odpowiadał wymogom, jakie powinno było spełniać państwo suwerenno-narodowe – to w warunkach narzuconych przez procesy globalizacyjne owych funkcji spełniać w większości przypadków nie jest w stanie. Model państwa wymaga poważnej przeróbki, chociaż wizja państwa odpowiadającego nowym warunkom póki co nie istnieje, nawet w warstwie teoretycznej.

CYWILIZACJA WIEDZY A PAŃSTWO SUWERENNO-NARODOWE Na temat cywilizacji wiedzy, jak dotąd, niewiele wiemy, chociaż pewne kontury jej kształtu zaczynają się już dosyć dobrze rysować. Kierunek ewolucji wskazuje,

CYWILIZACJE I ICH PRZESILENIA

151

że, po pierwsze, zmieni się udział poszczególnych segmentów gospodarki. Przejawia się to już w najbardziej rozwiniętych gospodarkach, w których sektor usług staje się dominujący tak, jak w przeszłości dominujące znaczenie miał przemysł. Po wtóre, zasadnicze zmienia się charakter rynku pracy, głównie przez typ zatrudnienia oraz kwalifikacji, a także przez wejście na ów rynek robotów, które zastąpią dotychczasowego pracobiorcę (Wierzbicki, 2015). Po trzecie, większość nowych rozwiązań dotyczących wszystkich sfer życia zapewne będzie efektem nauki, albo dziedzin z nią spokrewnionych (cały sektor innowacyjny), w mniejszym natomiast stopniu, jak należy sądzić, praktyki, jak to miało miejsce w dotychczasowych cywilizacjach. Po czwarte, przytłaczająca większość ludności będzie zamieszkiwać w ośrodkach miejskich. Po piąte, system powiązań między różnymi społecznościami, narodami czy państwami, będzie znacznie silniejszy, nie tylko wskutek przepływu dóbr czy kapitału, ale wskutek form komunikacji, jakie już stworzyła rewolucja informatyczna. Po szóste, o sile państwa będzie decydował w dużym stopniu potencjał intelektualny. Nie jest to zapewne pełny zespół cech, jaki można by już współcześnie przypisać cywilizacji wiedzy, ale o pełnym kształcie cywilizacji oraz jej cechach jest jeszcze wiele niewiadomych. To co jednak z punktu widzenia poniższej analizy wydaje się najistotniejsze, dotyczy relacji: cywilizacja wiedzy a państwo suwerenno-narodowe. Z tego, co wyżej zostało już powiedziane, wynika, że owa relacja ma w dużym stopniu charakter konfliktogenny. Trudno przesądzić, na ile kształt i charakter współczesnego państwa może się zmieścić w cywilizacji wiedzy. Można tu się posłużyć pewną analogią porównując kształt i charakter państwa w warunkach cywilizacji agrarnej z państwem w cywilizacji przemysłowej. Uległo zasadniczym przekształceniom, głównie wskutek pojawienia się (powstania) sektora publicznego z jego funkcjami zarówno regulacyjnymi, jak i podażą dóbr publicznych (Kleer, 2015). Chociaż należy też podkreślić, że czas, w jakim się to dokonało, był dostatecznie długi i, co ważniejsze, bardzo zróżnicowany w poszczególnych państwach. Czy w przypadku cywilizacji wiedzy będzie podobnie?. Tu można jedynie postawić kilka znaków zapytania. A podstawowe jest następujące: czy przypadkiem nie będzie groziło rozmycie państw suwerennych w jakiś większych organizmach, bardzo różnorodnych, trudno bowiem założyć, że przyszły rozwój doprowadzi do daleko posuniętej konwergencji. Inne równie ważne pytanie można sformułować następująco: co będzie stanowiło główną przeszkodę w swoistej integracji większej grupy państw? Odpowiedź, przynajmniej ta jaką mogę udzielić, brzmi następująco: będą nimi zróżnicowane systemy kulturowe, ich konwergencja bowiem jest (przynajmniej na podstawie dotychczasowych doświadczeń) praktycznie niemożliwa. Pewne ich segmenty mogą ulec dostosowaniu, ale w przypadku większości raczej nie będzie to możliwe. Odnosi się to oczywiście do dalszej przyszłości, której czas jest trudny czy praktycznie niemożliwy do zdefiniowania. Przede wszystkim trudno jest naszkicować ścieżki dojścia do owej cywilizacji, niejako poza państwem czy ewentualnie ugrupowaniem państw.

152

Jerzy Kleer

A masowy i zbliżony system edukacyjny nie jest, jak należy sądzić, głównym narzędziem czy mechanizmem rozwiązującym pojawiające się problemy. Można już stwierdzić, że to przejście do nowej cywilizacji nie będzie łatwym i bezbolesnym procesem. Nie można także wykluczyć możliwych regresów polityczno-cywilizacyjnych, z takimi procesami bowiem ludzkość miała już wielokrotnie do czynienia.

KILKA WNIOSKÓW KOŃCOWYCH Jakie wnioski można wyprowadzić z powyższych rozważań? Czy proces przesileń cywilizacyjnych, jakich jesteśmy świadkami, nadaje się już do uogólnień? Można, jak sądzę, wyprowadzić kilka ogólnych wniosków, które jednak nie mogą stanowić podstawy do twardych teoretycznych uogólnień, a tym bardziej do tworzenia wizji nowej cywilizacji, czy też samego przejścia z cywilizacji przemysłowej do cywilizacji wiedzy. Ale mamy również zbyt mało podstaw do sformułowania pewnych wniosków dotyczących współczesnego przejścia z cywilizacji agrarnej do przemysłowej z elementami cywilizacji wiedzy. To, co wydaje się najbardziej oczywiste, dotyczy długotrwałego współistnienia, a także przenikania różnych cywilizacji. Można to określić jako swoiste klajstrowanie cywilizacyjne. Nie jest to zbyt eleganckie określenie, ale oddaje jedną ważną właściwość, że tego typu przenikanie nie musi wykształcać i przejmować tylko cech pozytywnych, ale może potęgować cechy negatywne. W wyniku takiego zderzenia cywilizacyjnego może pojawić się jakaś mieszanka cech negatywnych wywodzących się z różnych systemów kulturowych, tworzących pewną symbiozę bardzo groźną dla ludzkości. O tym, że pewne przejawy tego typu zjawisk już występują, nie trzeba, jak się wydaje, nikogo przekonywać. Na tym mniej więcej polegają przesilenia cywilizacji. W przeszłości miały one również miejsce, tylko że ich zakres, przynajmniej terytorialny, był o wiele mniejszy. Niemniej jednak pojawia się kilka procesów wynikających z takiej bliskości i łatwości przenikania cywilizacyjnego; polegają one na możliwości uruchomienia kilku pozytywnych procesów związanych z przejmowaniem rozwiązań w zakresie postępu technicznego, edukacji czy instytucji niezbędnych dla współczesnego rozwoju. Jest to oczywiście potencjalna możliwość, która w pewnych sytuacjach może uruchomić pozytywne procesy rozwojowe, ale może także się przekształcić w dominację silniejszych nad słabszymi, bądź bunt słabszych. Każde z tych rozwiązań jest nie tylko możliwe, ale co ważniejsze w jakimś zakresie już występuje. W tym kontekście należy przywołać jeszcze jeden ważny megatrend rozwoju, jakim jest już zapoczątkowana wielka eksplozja demograficzna. Zgodnie z przewidywanym wzrostem liczby ludności w najbliższych dekadach wzrost ten ma wynosić blisko 2 mld, głównie w Afryce, Azji, a także częściowo w Ameryce Łacińskiej. Dokona się to przy równoczesnym narastającym deficycie wody, żyw-

CYWILIZACJE I ICH PRZESILENIA

153

ności, destrukcji środowiska naturalnego oraz przy równoczesnym gwałtownym wzroście mobilności ludzi, rozwiniętych systemach powiązań, komunikacji i wizualności, co zapewne stworzy poważne zagrożenia nie tylko na wybranych obszarach, ale będzie dotykać całego globu. To wszystko może uprawniać do różnych i bardzo prawdopodobnych wizji katastroficznych. Co z tego wyniknie, tego nie wiemy i, co ważniejsze, nie dysponujemy żadnymi racjonalnymi teoriami, które by ową przyszłość objaśniały.

BIBLIOGRAFIA Braudel F. (2006), Gramatyka cywilizacji, Oficyna Naukowa, Warszawa. Fukuyama F. (2000), Wielki wstrząs, Bertelsmann Media, Warszawa. Golko M. (2012), Globalizacja współczesna i globalne problemy, Oficyna Naukowa, Warszawa. Huntington S.P. (1998), Zderzenie cywilizacji, Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa. Kaul I., Grunberg I., Stern M.A. (1999), Global Public Goods, Oxford University Press, New York. Kleer J. (2006), Globalizacja a państwo narodowe a usługi publiczne, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” PAN, Warszawa. Kleer J. (2015), Dobra publiczne: wczoraj – dziś – jutro, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa. Kleer J., Kleiber M. (2015), Zagrożenia globalne barierami rozwoju, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” PAN, Warszawa. Koneczny F. (1935), O wielości cywilizacji, Wydawnictwo Gebenthner i Wolff, Kraków. Koneczny F. (1992), O ład w historii, Michalineum, Warszawa. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN (2004), t. 2, Wydawnictwo Naukowe Warszawa. Ott A.F. (2002), The Public Sector in the Global Economy. From the Driver’s Seat to the Back Seat, E. Elgar, Chelthenham, UK, Northampton, USA. Polanyi K. (2010), Wielka transformacja, WN PWN, Warszawa. Rewolucja informacyjna a kryzys intelektualny (2015), Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” PAN, Warszawa. Simms B. (2015), Taniec mocarstw. Walka o dominację w Europie od XV do XXI wieku, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań. Wallerstein I. (2004), Koniec świata jaki znamy, Scholar, Warszawa. Wallerstein I. (2007), Analiza systemów świata, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa. Wallerstein I., Collins R., Mann M., Derluqian G., Calhoun C. (2015), Czy kapitalizm ma przyszłość, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa. Weber M. (1984), Osobliwości kultury zachodniej, Książka i Wiedza, Warszawa. Wierzbicki A.P. (2015), Przyszłość pracy w społeczeństwie informacyjnym, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” PAN, Warszawa.

154

Jerzy Kleer

CIVILIZATIONS AT CRITICAL STAGES ABSTRACT The aim of this essay is a critical insight into the most important long-term phenomena i.e. civilisations at critical stages. The plural form used indicates that at least two such instances will be analysed. Globalization and IT revolution have led to a transformation into a civilization of knowledge, but also, in the majority of the world, to a transformation of an agrarian or agrarian-industrial civilization into an industrial one with a skin-deep layer of the civilization of knowledge. Civilization is seen here not as most philosophers, sociologists of culture or anthropologists would see it, i.e. as effects or symptoms of culture and/or religion, but in a much wider sense, as a system incorporating both the materialinstitutional and the spiritual relations based on the foundation of the main resource defining the economic-productive system. The deliberations concern mainly conditions of the transition from the old into the new civilization, taking into account the materialistic (economictechnical) and the spiritual-enlightenment conditions but also the mechanisms of violence accompanying such transitions. Other aspects that have been taken into account are the time and the territorial scope of the transition, and the nature of the critical stage characteristic for such change, as well as the question of time needed for the emergence of a new civilization. That is how different segments deriving from different civilizations co-exist and pile up. The phenomenon leads to different contradictions as to the model of the state, economic consequences and differentiated culture systems. The understanding of the specifics of these processes is particularly difficult also because the attempts of interpretation have so far been based on the theories and paradigms derived from the industrial civilization and often do not provide answers to the questions on the emerging civilization of knowledge. Keywords: civilization, globalization, IT revolution, systemic crisis, systemic transition. JEL Classification: F60, F63, H10, H41, 03, Z1

1/2016

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 1 (LXXXVIII) 2016

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl studia.ekonomiczne@inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2016