Studia Ekonomiczne nr 3/2014 by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN

3/2014 STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES nr 3 (LXXXII) 2014

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

WARSZAWA 2014

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES nr 3 (LXXXII) 2014

WARSZAWA 2014

Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN

Studia Ekonomiczne RADA NAUKOWA Marek Belka, Barbara Despines, Marian Gorynia, Janina Jóźwiak, Tamara E. Kuzniecowa, Adam Lipowski, Krzysztof Starzec, Lew V. Nikiforow Komitet Redakcyjny Krzysztof Bartosik, Urszula Grzelońska (Redaktor Naczelny), Joanna Kotowicz-Jawor, Witold Kwaśnicki, Adam Noga, Lesław Pietrewicz, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji), Andrzej Sławiński, Cezary Wójcik Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Lesław Pietrewicz Opracowanie graficzne i projekt okładki Beata Gratys Wydawca Instytut Nauk Ekonomicznych PAN © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2014 ISSN 0239-6416 Wersja elektroniczna (e-ISSN 2084-4395) jest dostępna na stronie: http://inepan.waw.pl/publikacje/studia-ekonomiczne Forma drukowana stanowi wersję pierwotną.

REALIZACJA WYDAWNICZA Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. 01-142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, 665 108 002 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

SPIS TREŚCI ARTYKUŁY Maciej K. DUDEK, On efficient taxation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Barbara BŁASZCZYK, Employee financial participation in businesses: Is it worth discussing? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przemysław KONIECZKA, Adam ZAREMBA, Premie za wartość, wielkość i momentum na rynkach Europy Środkowo-Wschodniej. . . . . . . . . Paweł MIKOŁAJCZAK, Robert SKIKIEWICZ, Bariery prowadzenia działalności jako determinanty sytuacji finansowej przedsiębiorstw sektora budowlanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Halina ZBOROŃ, Podział nauk a miejsce i status ekonomii . . . . . . . . . . . Justyna MIKLASZEWSKA, Ethics and economics: The moral foundations of the market economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tomasz KWARCIŃSKI, Problem arbitralności interpersonalnych porównań użyteczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

295 314 333 361 381 400 415

RECENZJE Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Recenzja książki „Innovation and economic growth: Lessons and prospects from the economic downturn” . . . . . . . . .

436

CONTENTS ARTICLES Maciej K. DUDEK, On efficient taxation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Barbara BŁASZCZYK, Employee financial participation in businesses: Is it worth discussing? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przemysław KONIECZKA, Adam ZAREMBA, Value, size and momentum effects on the CEE markets. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paweł MIKOŁAJCZAK, Robert SKIKIEWICZ, Barriers to doing business as determinants of financial performance of construction sector companies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Halina ZBOROŃ, The division of sciences and the position and status of economics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Justyna MIKLASZEWSKA, Ethics and economics: The moral foundations of the market economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tomasz KWARCIŃSKI, The arbitrariness objection of interpersonal utility comparison . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

295 314 333 361 381 400 415

REVIEWS Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Review of the book „Innovation and economic growth: Lessons and prospects from the economic downturn” . . . . . . . . . .

436

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 3 (LXXXII) 2014

ARTYKUŁY

Maciej K. Dudek*

ON EFFICIENT TAXATION 1. INTRODUCTION Taxes at a very fundamental level allow governments to collect revenue, but, typically, create distortions that lead to welfare losses larger than those implied by the tax liabilities themselves. This basic observation leads to a natural, but yet profound, economic problem. How should a policy maker with given revenue needs R decide on the proper form of tax function? This question can be, and has been, answered at many levels. In this paper we propose a novel and at the same time very simple approach to the issue and identify tax functions that solve the optimization problem of the policy maker. The issue analyzed in the paper is not original. Many researchers have tried to characterize the desired tax function. In fact, extensive and successful literature examines the concept of optimal taxation. Specifically, the shape of the optimal tax function has been of interest to economists for a number of decades now. The contribution of J.A. Mirrlees (1971) offered enough structure on the optimal taxation problem to allow for the derivation of the relevant conditions that define the optimal tax function. Despite the complexity of the efficiency conditions, researchers have been able to resort to numerical techniques to identify the shapes of tax functions that solve the optimal taxation problem as defined by Mirrlees. Furthermore, more recent and ingenious approaches of P.A. Diamond (1998) and E. Saez (2001) have allowed to relate the underlying optimal taxation problem to observables and generate policy relevant implications. In this paper, we choose to embark on a path that parallels that typically explored in the literature. Specifically, we focus on tax functions that, in addition * Vistula University and INE PAN. The author bears complete responsibility for the content of this paper. No institution should be held responsible for errors that remain. Please send your comments to mkdudek@alumni.caltech.edu.

296

Maciej K. Dudek

to ensuring that the revenue needs are met, lead to the lowest possible level of distortions in the economy, i.e., to tax functions, termed efficient, that ensure the highest possible degree of efficiency in the economy. Our approach, thus, is much more modest than, but at the same time can be considered dual to, that normally studied in the literature. We are for the most part interested in efficiency whereas the main stream of the literature takes a broader perspective and focuses on welfare. At the technical level, we choose, following Saez (1999), to identify departures from efficiency with dead weight burden. Furthermore, initially, we choose to abstract completely from any equity considerations and focus strictly on efficiency issues. Specifically, we are interested in identifying tax functions that minimize the dead weight burden imposed on the society. The problem of minimizing the dead weight burden has not been subject to extensive research with the exception of the work of Saez (1999), who derives an explicit analytic expression that defines the dead weight burden minimization function when lump sum taxes are unavailable and individual productivities are not observable. It appears that the literature has mostly ignored the problem of dead weight burden minimization as the problem in its purest form is trivial, and the solution can be degenerate, and, most importantly, the problem has been superseded by a more general problem of optimal taxation. In this paper, we resurrect the problem of dead weight burden minimization and argue that the problem can be of practical relevance. Furthermore, we show that the tax function that ensures efficiency is of particularly simple form and that it is, contrary to the findings of Saez (1999), locally flat implying mostly zero marginal tax rates. In addition, we extend our analysis and, following J.A. Mirrlees (1971), allow for aversion towards inequality on the part of policy makers. We prove that our underlying result is robust, i.e., the shape of the efficient tax function does not change in the qualitative sense, i.e., it remains locally flat, if one introduces a motive for redistribution. It may appear unnecessary to even examine the issue of efficient taxation given the success of the optimal taxation program.We do not share this view as the problem of efficient taxation can be of interest on its own for a number of reasons. First of all, the problem has not been subject to extensive research apart from the effort by Saez (1999). Moreover, as we argue in the paper the approach to the problem proposed by Saez (1999), despite being mathematically sound, is too restrictive and fails to identify the tax function of interest properly. Consequently, it appears worthwhile to recast the problem and identify the true efficient tax function. Secondly, the problem of efficient taxation − studied in this paper − is more natural and better grounded in economic theory than the canonical problem of optimal taxation. Observe that relying in the process of evaluating different tax function on the dead weight burden rather than on the levels of utility makes actual comparisons meaningful, and by doing so removes the most critical objection to the theory of optimal taxation. Formally, in our approach, a given tax

ON EFFICIENT TAXATION

297

function is evaluated using a well-defined metric expressed in observable units and consistent with individual preferences rather than being judged on a metric based on arbitrary units deprived, according to elementary economic theory, of any economic meaning. Thirdly, following Mirrlees we allow policy makers to exhibit aversion toward inequality. Specifically, we assume that the preferences of policy makers are defined directly over the magnitudes of dead weight burden borne by individual economic agents. Naturally, such an approach does not suffer from the shortcoming of the standard approach that relies on the notion, occasionally criticized see J.E. Stiglitz (1987), that individual utilities can be subject to cross personal comparisons. Clearly, by defining the preferences directly over meaningful and comparable concepts we not only extend the literature, but also present a framework that can be seen as deeply grounded in economic theory rather than being contrived to deal with a problem at hand. We establish our findings in a very simple manner that involves only elementary calculus and very rudimentary distortions of tax functions. Specifically, our technique is very simple and is based on very basic lump-sum distortions coupled with a replacement of a part of tax function with a flat portion. We show that distortions of this form, when applied to the efficient tax function, can be revenue neutral while reducing at the same time the amount of distortions in the economy. Consequently, we argue that a given tax function cannot be efficient unless it is locally flat. Furthermore, at the technical level, we use, following Saez (2001) and Diamond (1998), a utility function that is essentially of a quasi-linear form. Such a specification is not innocuous and makes our underlying method applicable. Nevertheless, our specific choice of utility function does not, as pointed out by Saez (2001), contradict empirical evidence as it appears that actual income effects are small. The approach to optimal taxation proposed by Mirrlees has rightly gained prominence in the literature. Consequently, many readers may consider modifications of the original problem, even those offering new insights and as natural as ours, to be unnecessary. Furthermore, numerous researchers may believe that our assumptions essentially allow us, especially given the simplicity of our approach, to trivialize a serious economic problem. We strongly disagree, as we study a legitimate problem, and obtain our results in a framework that is frequently analyzed in the literature, e.g., Diamond (1998). Furthermore, many researchers including Saez and S. Stantcheva (2012), and J. Werning (2007), have pointed out that the original approach of Mirrlees may be too restrictive. Consequently, they argue, it may be necessary to reformulate the original optimal taxation problem to allow for a richer class of objective functions than the utilitarian criterion − a challenge we accept in this paper. Moreover, our results, at a technical level, do not stand in conflict with the literature on optimal taxation. We in fact consider our findings to be complementary to the results of Diamond (1998), Saez (2001), and Mirrlees (1971), as we effectively enrich the class of problems and the class of solutions to taxation problems.

298

Maciej K. Dudek

This paper is divided into five sections. We outline the basic problem in the next section. In the following section we present the solution to a simple problem of dead weight burden minimization. In section four we extend our approach and allow for the presence of a motive for redistribution. Finally, section five contains conclusions.

2. BASIC PROBLEM Following Saez (2001) and effectively Diamond (1998), let us consider an economy populated with economic agents whose preferences are represented with the following utility function 1 U^ c, Lh = h c c - L2 m, 2

(1)

where h(|) is an increasing and differentiable function. For the most part, it can be assumed, following Saez (2001) and effectively by Diamond (1998) , that h(|) is simply a logarithmic function. Note that the utility function is effectively of a quasi-linear form, which is, as noted by Saez (2001), consistent with observables. Our assumption with regard to the form of the utility function is not innocuous as the functional form makes our underlying method applicable. Furthermore, at the technical level the presence of h(|) in specification (1) ensures that some unrealistic tax function − those leading to tax liabilities higher than income − are automatically excluded. Furthermore, let us assume that [aL, |aH] represents the support of the relevant distribution of skills and let f(|) denote the corresponding pdf of the distribution of skills. Naturally, we assume that an agent whose productivity is equal to a delivers y = aL units of output when she chooses to supply L units of labor. The problem of an economic agent whose productivity is equal to a and who faces tax function x(y) can be summarized as max U c c = y - x^ yh, L = " y,

y 1 y 2 m = h f y - x^ yh - c m p, a 2 a

(2)

in which we treat consumption as the numeraire. The relevant first order condition can be expressed as 1 y 2 y hlf y - x^ yh - c m pc1 - x l ^ yh - m = 0, 2 a a2

(3)

which implicitly defines the optimal1 income earned, y. Let us denote the optimal choice of an agent whose productivity is equal to a with ya. Furthermore, let Ra denote the revenue collected from an agent whose pro1 y 2 ductivity is equal to a, i.e., let Ra|=|x(ya). Finally, let Ua = h f ya - x^ yah - c a m p. 2 a 1 Occasionally the first order condition is not sufficient, a fact relevant in the context of optimal taxation, as pointed out by S. Lollivier and J.-Ch.Rochet (1983), and by U. Ebert (1992) .

ON EFFICIENT TAXATION

299

denote the realized utility of an agent whose productivity is equal to a. Before we proceed further we want to acknowledge that in this paper we restrict attention to tax functions x(|) that satisfy 6y ! R ; + , " 0 , x^ yh G y,

(4)

i.e., to tax functions that are feasible. Furthermore, in the main part of the paper, we assume2 that 0 < aL, and that aH < . Note that in this case the revenue collected given tax function x(|) is given by R=

aH L

Ra f ^ ah da.

(5)

Moreover, we assume, to exclude the possibility of trivial solutions, that R is R on all agents is not feasible, big enough, so that a uniform tax of aH # f^ ahda aL

i.e., we assume that

aH L

Ra f ^ ah da.

(6)

At this stage we choose to focus on the case when all agents supply a strictly positive amount of labor given x(|). Specifically, we assume that 1 y 2 6a ! 6 a L, a H @ h ^- x^0hh < h f ya - x^ yah - c a m p, 2 a

(7)

where ya satisfies restriction (3). We consider the alternative case, when some agents choose to be idle in the online Appendix E. The concept of dead weight burden is routinely used in applied work. Nevertheless, there is disagreement with regard to its precise meaning. In this paper, we follow Saez (1999) and focus on the definition, which appears to be most commonly accepted in the literature. Specifically, we choose to measure the dead weight burden relying on the notion of equivalent variation, i.e., we define the dead weight burden as the negative of the difference between taxes actually paid by an individual and the lump sum tax that would induce the same level of utility. The tax function, x(|), is of general form and presumably creates some distortions. Therefore, collecting the specific amount of revenue, x(ya), comes at a cost to the consumer that goes beyond the direct revenue cost. The concept of dead weight burden that we employ here is related to that additional cost. In fact, typically, the consumer could be willing to pay more in taxes to avoid this additional cost. Specifically, if lump sum taxes are available, then there are no distortions, assuming that a is large enough, and the level of income earned by a consumer whose productivity is equal to a is given by 2

We discuss the case when aH =  in the online Appendix D.

300

Maciej K. Dudek

y aF = a 2,

(8)

which leads to the value of realized utility of 1 (9) U aF = h c a 2 - Tam, 2 where Ta denotes the lump sum tax actually paid by the agent. We can now find the value of Ta, which makes the consumer just indifferent to facing the original tax function, x(|), and paying Ta by equating Ua and UaF, which yields 1 y 2 1 (10) h f ya - x^ yah - c a m p = h c a 2 - Tam 2 a 2 and further reduces to 2 1 a 2 - ya (11) Ta = f p + x ^ yah . 2 a Observe that originally the agent actually paid x(ya) in taxes and, at the same time, could be willing to pay up to Ta, given by (11), if lump sum taxes were available. Alternatively, we can say that the discrepancy between Ta and x(ya) reflects the additional cost born by the agent due to the presence of the distortions induced by x(|). We choose to identify this unnecessary revenue loss stemming from existing distortions with the dead weight burden. Consequently, we have 2

1 a 2 - ya DWBa = Ta - x^ yah = f p. 2 a

(12)

The level of distortion quantified with expression (12) captures the unnecessary burden borne by economic agents when taxes are distortionary. In our analysis we assume that minimizing this unnecessary burden while ensuring that proper revenue needs are met is the principal motive of the government policy.

3. DEAD WEIGHT BURDEN We are in a position to define the problem of the government. First of all, we assume that individual characteristics are not publicly observable. Furthermore, we assume that the government is interested in minimizing the economy-wide dead weight burden. Therefore, we can state the objective function as min DWB =

"x^ h,

aH L

DWBa f ^ ah da.

(13)

Note that individual dead weight burdens are expressed in common units. Therefore, we do not encounter standard comparability issues by choosing to express the objective function with equation (13).

301

ON EFFICIENT TAXATION

Naturally, the government must meet its specific revenue needs, R, and must take into account the fact that economic agents rationally respond to the tax schedule. Formally we state the problem as min DWB =

"x^ h,

subject to

aH L

1 a 2 - ya f p f ^ ah da. 2 a

(14)

Ra f ^ ah da

(15)

and to 1 y 2 y hlf y - x^ yh - c m pc1 - x l ^ yh - m = 0. 2 a a2

(16)

The above optimization problem, expressed with equations (14), (15), and (16), can be dealt with using the proper mathematical techniques. Let xE(|) be the solution, possibly obtained with the approach of Saez (1999) applied to bounded distributions, of the above problem. Naturally, at this stage we cannot state anything about the qualitative features of xE(|). However, for purely illustrative purposes let us assume that the actual shape resembles that depicted in figure (1) of the optimal tax function described by E. Sadka (1976), and Seade (1977, 1982). Figure 1. The Generic Form of an Optimal Tax Function x(y)

yL yH

y *a the corresponding a choice of labor supply of a consumer whose productivity is equal to a and who faces the tax schedule, xE(|). Observe that the revenue brought by an agent whose productivity is equal to a is given by Ra* = xE(ya*) and that the total amount of revenue collected must be equal to R, i.e., Let y *a denote the level of income earned and L*a =

302

Maciej K. Dudek

aH L

x^ y *ah f ^ ah da.

(17)

Furthermore, the realized value of the objective functional is given by DWB *

aH L

1 a 2 - y *a f p f ^ ah da, 2 a

(18)

and the realized utility of an individual whose productivity is equal to a can be written as U *a =

h f y *a - x^ y *ah -

1 y *a f p p. 2 a

(19)

Recall that we have already assumed that all agents prefer to supply a strictly positive amount of labor, the alternative case is considered in the online Appendix E, when they face xE(|), i.e., that 6a ! 6 a L, a H @ y *a 2 0.

(20)

Y C = " y *a a ! 6 a L, a H @, .

(21)

Let YC denote the set of income levels actually chosen by someone, i.e., let Furthermore, let us now consider a simple variation of xE(y). Specifically, let us consider the following tax function y if y g Y C (22) x m ^ yh = * x E ^ yh if y ! Y C where m is a, possibly very small, constant. Figure (2) presents the new tax function, xm(|). Figure 2. The form of xm(|) obtained from xE(|) with an upward shift by m over the range of actually chosen y x(y)

yL m

303

ON EFFICIENT TAXATION

Note that the new tax function given by (22) is simply equal to the previous one shifted up by m for the relevant range of y. Observe that given our assumptions of strictly positive labor supply on the part of all agents, restriction (7), it must be the case, given the form of the utility function, that the labor supply choice of agents will remain unchanged when tax liabilities are dictated with xm(|) rather than by xE(|)for m sufficiently small3. Furthermore, given the form of the utility function and that m is a lump sum transfer, there should be no further efficiency losses as compared to the case when tax liabilities are determined with xE(|). However, the values of individual utilities are affected, and they now become 2

1 y* U *a ^ mh = h f y *a - x^ y *ah - m - f a p p. 2 a

(23)

Similarly, we can now express the revenue collected from a single individual as R *a ^ mh = R *a + m = x E ^ y *ah + m,

(24)

which, in particular, implies that the total amount of revenue collected by the government is higher and given by R^ mh =

aH L

Ra ^ mh f ^ ah da = R + m #

f ^ ah da,

(25)

i.e., the government collects more revenue than it needs. Let us now consider the following class of tax functions xm ^ yh for y 1 y x y ^ yh = * xm ^ y h for y 1 y.

(26)

Naturally, xy(|) looks just like xm(|), with its right hand end flattened starting _ from y , figure (3). Note that such a modification lowers the marginal tax rate for high income earners and it lowers the actual tax liabilities of high income earners. If anything such a modification reduces the relative burden on taxation imposed on high income earners. Moreover, as compared to the starting point the actual tax liabilities of low income earners are now higher and the tax liabilities of the high income earners are now lower, i.e., we deal with a reduction in the overall redistribution of income. Let us denote with yL the level of income earned by the lowest type when she faces xE(|) and yH denotes the level of income earned by the highest type when taxes are paid according to xE(|) Furthermore, let us assume that all values of

3 Note that x (|)s shifted up by m for all values of y that were originally chosen. Furthermore, E for m small enough it must the case that all agents remain active as originally by assumption they strictly preferred to be active.

304

Maciej K. Dudek

Figure 3. The Form of xy_R(|) x(y)

yL m

income y |d| [yL, |yH] are actually chosen by someone4. Imagine, now, that tax liabilities _ are to be dictated by xy(|) rather than by xE(|) Observe that when we choose y = yL then the revenue collected from all agents must be, for m small enough, necessarily smaller than the one that is collected from all agents when _ taxes are paid in line with xE(|) Furthermore, when y = yH then xy(|) = xm(|) and the revenue collected from all agents is necessarily equal to the one that is obtained when taxes are paid according to xm(|) and larger than the revenue collected from all agents when tax liabilities are dictated with the optimal tax function, xE(|) Therefore, we can expect, relying on an intuitive notion of the mean value theorem5, that there exists a value of y for which he revenue collected from all agents, who face xy(|), is the same as the revenue collected from agents when agents _ face the optimal tax function, xE(|) Let us denote such a value of y with y R. Let us now assume that agents’ tax liabilities are determined by xy_R(|). Furthermore, let the labor supply choice, given tax function x_y R(|), of an agent whose productivity is equal to a be denoted with La** and the corresponding income earned with ya** = aLa**, and let the level of revenue collected be equal to (27) R *a ^ m, y Rh = x y R ^ y *ah . _ Note that given the choice of y R the revenue collected with x_y R(|) must be the same as the revenue collected with the original optimal tax function, xE(|) i.e., we must have

aH L

R *a ^ m, y Rh f ^ ah da =

aH L

x y R ^ y *ah f ^ ah da =

aH L

R *a f ^ ah da = R.

(28)

4 At this stage, we make this assumption to preserve clarity of the exposition. We realize that this assumption needs not be satisfied. We consider a more realistic case in the online Appendix A. 5 We provide a rigorous argument in the online Appendix B.

305

ON EFFICIENT TAXATION

Furthermore, the realized utility in this case is given by 2

1 y *a (29) p p. 2 a Finally, the realized value of the objective functional, the dead weight burden, can be expressed as U *a =

h f y *a - R *a ^ m, y Rh - f

DWB ** =

aH L

1 a 2 - y ** a f p f ^ ah da. 2 a

(30)

Observe that agents can be now split into two categories. Those who remain at their original choices when xm(|) is replaced with x_y R(|) and those who alter their behavior. Specifically, when the behavior is not changed, then by definition, we have ya** = ya*, and consequently it must be 2

1 a 2 - y ** 1 a 2 - y *a a f p = f p. 2 a 2 a

(31)

It is necessary to consider two separate cases when the behavior is affected. _ First note that _agents who initially chose incomes below y R and now choose incomes above y R pay more in taxes, i.e., ** * * R ** a ^ m, y Rh = x y R ^ y a h 2 xm ^ y ah = R a + m.

(32)

Furthermore, their previous choices remain available, so invoking the revealed preference argument we can write 2

1 y ** 1 y* a ** h f y ** p p H h f y *a - R *a - m - f a p p a - R a ^ m, y Rh - f 2 a 2 a

(33)

which can be simplified to 2

1 y ** 1 y* y Rh - f a p H y *a - R *a - m - f a p . 2 a 2 a f p In turn, by adding up (32) and (34), we can establish the following ** y ** a - R a ^ m,

1 y ** 1 y *a a * y ** 2 y f p f p. a a 2 a 2 a

(34)

(35)

which naturally implies that 2

1 a 2 - y *a 1 a 2 - y ** a f p 2 f p. 2 a 2 a

(36)

The situation is slightly more complicated in the case of agents who initially _ chose incomes above y R_. First of all, note that such agents would never switch to levels of income below y R, as _ those choices were available to them originally, and they chose incomes above y R. Moreover, now, they can actually pay less in taxes

306

Maciej K. Dudek

_ _ if they remain above y R, so switching _to income levels below y R is surely suboptimal. Furthermore, remaining above y R entails, first of all, a lower amount of tax liabilities, and secondly, it implies that agents face a marginal tax_ of zero. Consequently, we can conclude that _ agents who were initially above y R remain in the range of incomes above y R and, in fact, do change their behavior in response to zero marginal taxes. In other words, the new labor supply choices coincide with the values of labor supply that would be chosen if taxes were lump sum. Accordingly, we must have 2

1 y ** 1 y* a * h f y ** p p 2 h f y *a - R *a - m - f a p p. a - Ra - m - f 2 a 2 a

(37)

as supplying a given level of revenue, Ra* + m, is more efficient when marginal taxes are zero rather than positive. Equation (37) reduces to 2

1 y ** 1 y *a a * y ** 2 y f p f p. a a 2 a 2 a

(38)

and further to 2

1 a 2 - y *a 1 a 2 - y ** a f p 2 f p. 2 a 2 a

(39)

Combining (31), (36), and (38), we can be sure that the following must be true 2

1 a 2 - y *a 1 a 2 - y ** a (40) f p H f p, 2 a 2 a with a strict inequality on a non-degenerate set. Furthermore, the collection of inequalities (40) implies that 6a ! 6 a L, a H @

aH L

1 a 2 - y *a f p f ^ ah da 2 2 a

aH L

1 a 2 - y ** a f p f ^ ah da. 2 a

(41)

Observe that by replacing the efficient tax function xE(|) with xm(|) = xE(|) + m for points actually chosen, we increase the revenue collected, and we do not affect individual choices, i.e., we do not affect efficiency. Furthermore, by replacing xm(|) = xE(|) + m with x_y R(|) we enhance efficiency and reduce the revenue collected to the level obtained with xE(|) Clearly, as we replace xE(|) with x_y R(|) we improve efficiency without compromising revenue. In other words, it is possible to collect, in a more efficient way, the same amount of revenue as collected with xE(|). We can restate the argument formally, as we can express the original, when agents face xE(|) value of the dead weight burden, equation (18), as DWB *

aH L

1 a 2 - y *a f p f ^ ah da. 2 a

(42)

307

ON EFFICIENT TAXATION

Similarly, the dead weight burden when agents face x_y R(|) is given by, equation (30) − restated below, 2

1 a 2 - y ** a f p f ^ ah da. 2 a L However, given (41), we can easily establish that DWB ** =

(43)

(44)

DWB ** 1 DWB *.

Therefore, we must conclude that the original function, xE(|), cannot be efficient, as by replacing xE(|) with x_y R(|) we not only preserve revenue, but also enhance efficiency since we lower the value of the objective functional expressed with (14). In other words, a given tax function cannot be efficient unless it is flat in a neighborhood of the highest income earned. Consequently, we can state that a given tax function cannot be efficient unless it is of the shape of x_y R(|) to start with. However, by originating at yH and moving to the left, we can repeat the above argument starting from any point y that is actually chosen and at which the efficient tax function stops being flat. Consequently, we can argue6 that any efficient tax function must be a step function at least over an non-degenerate set of income levels. To reiterate, we can state that it turns out that the class of functions implicitly considered plausible by Saez (1999) – who restricts his attention to differentiable functions |−| can be too limited. Specifically, we can apply Saez’s approach even when the distribution of skills is bounded. Let xS(|) be the efficient tax function obtained with Saez’s method. Naturally, we can always apply our procedure7 to xS(|). First we shift it up by m, small enough, and then we flatten its right hand tail to ensure revenue neutrality. Naturally, by doing so, we obviously enhance efficiency, i.e., we make the value of the total dead weight burden smaller. In other words, it is possible to improve8 upon Saez’s solution if one is willing to extend the class of admissible tax functions and, in particular, consider step functions as admissible. Furthermore, Saez (1999) argues that his dead weight burden minimization problem is equivalent to an optimal taxation problem with properly defined social welfare weights. However, this signals a possibility that solutions to some of the optimal taxation problems can be improved upon by extending the class of admissible functions. Specifically, by extending the class of admissible functions to functions that are not necessarily differentiable everywhere we can improve upon the solution of Saez in the context of efficiency. Furthermore, 6

We provide precise reasoning in the online Appendix C. Appendix E considers the case when some agents choose not to work when they face xS(|). 8 Note that we initially assumed that the revenue requirement, R, was sufficiently high to R exclude the feasibility of a trivial solution in the form of a uniform tax of . aH # f^ ahda 7

Consequently, our improvement is applicable in cases, considered of interest by Saez (1999), when some agents are not able to pay a uniform poll tax.

308

Maciej K. Dudek

given the equivalence observed by Saez it may be possible to improve upon some solutions to optimal taxation problems if one allows for functions that are not necessarily differentiable everywhere.

4. PREFERENCES FOR REDISTRIBUTION In his original contribution Mirrlees (1971) noted that policy makers apart from being interested in efficiency issues can also take into account equity considerations. In this paper, we adopt Mirrlees’s approach, but we do not assume that the preferences of policy makers are defined over utility levels, but rather over the degree of inefficiency created by tax policies. In other words, in this paper we assume that policy makers exhibit aversion towards inequality with regard to the tax incidence, i.e., policy makers in our context are interested in ensuring that dead weight burden born by different agents is of similar magnitude. We choose to follow this approach as we believe that it complements Mirrlees’s finding and moreover it is based on a more natural and meaningful measure such as dead weight loss rather than on a measure that is not directly comparable, such as individual utility. We may want to add that our results would not be affected if one were to consider just pre-tax income as a reference point. As previously, let us assume that given tax function x( ) the problem of a given economic agent can be stated as 1 y 2 (45) max" y, U = h f y - x^ yh - c m p. 2 a Denoting with ya the optimal choice we can express the value of the dead weight burden as 2 1 a 2 - ya (46) DWBa = f p. 2 a We can now define the problem of a policy maker as follows

subject to

min" r^ | h, W = R=

and

#a aH L

aH L

G^ DWBah f ^ ah da

x^ yah f ^ ah da

(47)

(48)

y 1 y 2 (49) 6a ! 6 a L, a H @ hlf ya - x^ yah - c a m p c1 - xl^ yah - a m = 0. 2 a a2 Function G(|) captures the preferences of the policy maker. Following Mirrlees, we assume that G(|) is increasing and convex9, even though for our 9

Note that we are interested in minimization of the dead weight burden. Consequently, working a convex rather than concave function G(|) appears to be more proper if one intends to capture aversion towards inequality.

ON EFFICIENT TAXATION

309

purposes only the former condition is relevant. Observe that our formulation of the problem is different than that proposed by Mirrlees. Specifically, in our case G(|) is assumed to be a function of the dead weight burden whereas Mirrlees assumes that policy makers are utilitarian. In other words in our case policy makers are assumed to exhibit aversion towards variations in the degree of inefficiency faced by economic agents rather than in the level of overall happiness as measured by utility functions, which themselves are not comparable across agents. We propose this alternative formulation for a number of reasons. First of all, it appears that the literature has so far ignored the problem, which appears to be of relevance. Secondly, the problem as proposed by Mirrlees (1971) appears to have been tackled given the advances of Diamond (1998) and Saez (2001). Finally, our formulation, we believe, in addition to its novelty is more natural than that proposed by Mirrlees. Note that in Mirrlees’s approach, one must accept the notion that utility levels are meaningful and more importantly that cross person comparison of utilities can be performed. Those implicit assumptions of Mirrlees are normally taken as given and are normally not questioned. However, formally they contradict some of the basic foundations of economic theory. In our formulation, on the other hand, those standard problems do not arise as dead weight burdens for all individuals are measured in common units, which makes ranking of outcomes and cross personal comparisons meaningful. In other words, the problem as stated is not only novel but it is also well defined and it does not contradict any of the basic assumptions of economic theory. Let xG(|) be the solution, assuming that it exists, to the problem described with equations (47), (48), and (49). Furthermore, let ya* denote that the optimal choice of an agent whose productivity is equal to a when she faces tax function xG(|). At this stage we cannot say anything meaningful about the shape of xG(|) apart from some basic observations10. However, let us assume that xG(|) actually exists and, for illustrative purposes, that its shape resembles the shape of optimal tax functions. Furthermore, recall that in the main body of the paper we focus on the case when all agents, given xG(|), strictly prefer to supply a positive amount of labor11. Under those assumptions the dead weight burden experienced by an agent whose productivity is equal to a can be expressed as 2

1 a 2 - y *a DWB *a = f p 2 a p functional is given by and the corresponding value of thef objective W* =

aH L

1 a 2 - y *a Gf f p p f ^ ah da. 2 a

(50)

(51)

10 It is straightforward to establish that in this case just as it is in the case of optimal taxation the marginal tax paid by the most talented individual should be zero. 11 Again, we consider the case when some agents are idle in the online Appendix E.

310

Maciej K. Dudek

Let us now consider familiar variations of xG(|). First let us shift xG(|) over the relevant range up by m, i.e., let us consider xm(y) |=| xG(y) + |m| for values of y that are actually chosen12. Note that such a transformation has no bearing on individual behavior for m sufficiently small. Furthermore, let us replace xm(|) with a tax function, xy(|), that coincides with xm(|) up to a given level of income, y, and then it is flat afterwards. Recall _ that xm(|) brings more revenue than xG(|) and that we can find such a value, y R, see the discussion in the online Appendix B, that the level of revenue collected with xy_R(|) is the same_ as the level of revenue collected with xG(|). Formally, we can state that there is y R such that x_y R(|) is feasible for the problem described with (47), (48), and (49), which can be stated as

aH L

xG ^ y *ah f ^ ah da =

aH L

x y R ^ y ** a h f ^ ah da = R,

(52)

where ya** denotes the level of income earned by an agent whose productivity is equal to a when she faces tax function x_y R(|) As argued in the previous section, the dead weight burden experienced by an individual when she faces xy_R(|) is never higher than the level of dead weight burden when she faces xG(|). Consequently, 2

1 a 2 - y *a 1 a 2 - y ** a (53) f p H f p, 2 a 2 a with a strict inequality on a non-degenerate set. Furthermore, note that by assumption G(|) is an increasing function. Consequently, given series of inequalities (53) we can write the following 6a ! 6 a L, a H @

1 1 a 2 - y ** 2 a 6a ! 6 a L, a H @ G c ^^ a 2 - y *ah /ah m H G f f p p, 2 2 a

(54)

which implies, as the inequality in (54) strict for a non-degenerate set of a, that the following holds W* =

aH L

1 a 2 - y *a Gf f p pf ^ ah da > 2 a

aH L

1 a 2 - y ** a Gf f p pf ^ ah da = W ** 2 a

(55)

Naturally, inequality (55) together with the feasibility condition (52) imply that xG(|) cannot be a solution to the problem described with (47), (48), and (49) unless it is locally flat in a neighborhood of the highest income earned for otherwise it could be possible to lower the value of the objective functional by flattening xG(|) at the high end. The solution to the problem described with (47), (48), and (49) is again particularly simple. It turns out that allowing the policy maker to display aversion towards inequality does not change the solution in the qualitative sense. It is still the case that the solution takes the form of a step function. In other words, the 12

We can assume that xm(y) = y everywhere else.

ON EFFICIENT TAXATION

311

preferences of the policy maker do not affect the form of the solution, but naturally determine its precise shape.

5. CONCLUSIONS In this paper, we focus on the efficiency of taxation. Specifically, we modify the optimal taxation problem of Mirrlees (1971) by assuming that the preferences of policy makers are defined over the magnitude of distortions created by tax systems rather than the overall level of utility. In particular, we choose to measure distortions using the most natural metric, i.e., the dead weight burden imposed on individual agents by tax systems. Furthermore, we allow policy makers to exhibit aversion towards inequality, i.e., we assume that policy makers value outcomes that are characterized by a lesser dispersion of distortions. We consider our approach and our results to be complementary to those studied and derived in the standard optimal taxation literature. At the technical level, our modification amounts to a change in the form of the objective functional. The change that we propose is a very natural one and it allows us to extend the optimal taxation literature in a meaningful manner. Specifically, by assuming that the preferences of policy makers are defined over the magnitudes of dead weight burden rather than over the utility levels, we eliminate the most profound criticism formulated with regard to the optimal taxation approach. Our specification and focus on dead weight burden rather than the level of utility makes comparison of utilities meaningful and allows for ranking of the values of the objective functional in a manner that is deeply rooted and consistent with basic economic theory. Furthermore, in our case the preferences of the policy maker are defined over concepts measured in common and comparable units making comparisons across individuals informative. Consequently, the extension that we propose is not only novel, but, in fact, it can be justified by fundamental assumptions of economic theory and not just by the applicability of a given method that facilitates the solution of the problem at hand. In the paper, at the technical level, we work, following Diamond (1998) and Saez (2001), with a utility function that is essentially of a quasi-linear form, and we show, contrary to the findings of Saez (1999), that tax functions that ensure efficiency are of particularly simple form. Specifically, we show that efficient tax functions, if they exist, are locally flat implying generically zero marginal tax rates. In addition, we prove that our findings hold even when policy makers exhibit aversion towards inequality. We view our contribution to be of value at a number of levels. First of all, we propose a framework that is, unlike the optimal taxation literature, fully compatible with basic economic theory. Secondly, while the approach of Mirrlees (1971) has become dominant it is not the only one. Recently, I. Werning (2007), and Saez and Stantcheva (2012) have noted the limitations of the approach of Mirrlees and have proposed alternative formulations of the opti-

312

Maciej K. Dudek

mal taxation problems. In this paper, we follow a similar path; we propose an alternative, which is very natural, and leads to new and meaningful results.

REFERENCES Diamond P.A. (1998), Optimal income taxation: An example with a U-shaped pattern of optimal analysis tax rates, “American Economic Review”, 88, pp. 83–95. Dudek M.K. (2013), On Efficient Taxation,” Available at SSRN (http://ssrn.com/abstract=2266690 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2266690). Ebert U. (1992), A reexamination of the optimal nonlinear income tax, “Journal of Public Economics”, 49, pp. 47–73. Lollivier S., Rochet J-Ch. (1983), Bunching and second order conditions: a note on optimal tax theory, “Journal of Economic Theory”, 31, pp. 392–400. Mirrlees J.A. (1971), An exploration in the theory of optimal income taxation, “Review of Economic Studies”, 38, pp. 175–208. Ruiz del Portal X. (2007) The problem of optimum income taxation: a remark on its monotonicity constraint, “Journal of Public Economic Theory”, 9.2, pp. 265–283. Ruiz del Portal X. (2008), Is the optimal income tax regressive? “Economics Letters”, 100.3, pp. 402–404. Ruiz del Portal X. (2010),On the qualitative properties of the optimal income tax, “Mathematical Social Sciences”, 59.3, pp. 288–298. Sadka E. (1976), On income distribution, incentive effects and optimal income taxation, “Review of Economic Studies”, 42, pp. 261–268. Saez E. (2001), Using elasticities to derive optimal income tax rates, “Review of Economic Studies”, 68, pp. 205–229. Saez E. (1999), A Characterization of the Income Tax Schedule Minimizing Deadweight Burden, Chapter 2, MIT Ph.D. Thesis. Saez E., Stantcheva S., (2012), Optimal Tax Theory with Endogenous Social Marginal Welfare Weights,UC Berkeley, mimeo. Seade J.K. (1977), On the shape of optimal tax schedules, “Journal of Public Economics”, 7, pp. 203–236. Seade J.K. (1982), On the sign of the optimum marginal income tax, “Review of Economic Studies”, 49, pp. 637–643. Stiglitz J.E. (1987), Pareto efficient and optimal taxation and the new welfare economics, in: Handbook of Public Economics, Volume 2, edited by A.J. Auerbach and M. Feldstein, Elsevier Science Publishers B.V. (North Holland). Werning I. (2007), Pareto Efficient Income Taxation, MIT, mimeo.

ABSTRACT We solve an often neglected problem of efficient taxation where the policy maker is interested in minimizing the dead weight burden imposed on the society by labor income taxes. Specifically, we argue that the efficient tax function assumes the form of a step function. Furthermore, we allow the policy maker to exhibit aversion toward inequality and show that the key result holds, i.e., that the tax function that ensures efficiency is locally flat.

ON EFFICIENT TAXATION

313

Keywords: efficient taxation, dead weight burden, step function, zero marginal taxes, quasi-linearity. JEL Classification: H21

PROBLEM EFEKTYWNEGO OPODATKOWANIA STRESZCZENIE W artykule przedstawiono rozwiązanie problemu efektywnego opodatkowania – prowadzącego do minimalizacji straty pustej, nałożonej na społeczeństwo. W szczególności w artykule wykazano, iż efektywna funkcja opodatkowania przyjmuje postać funkcji schodkowej. Dodatkowo pozwalamy na modyfikacje podstawowego problemu i pokazujemy, że kluczowy rezultat, iż efektywna funkcja opodatkowania przyjmuje postać funkcji schodkowej pozostaje w mocy. Słowa kluczowe: efektywne opodatkowanie, strata pusta, funkcja schodkowa, zerowa krańcowa stopa opodatkowania, quasi-liniowość.

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 3 (LXXXII) 2014

Barbara Błaszczyk*

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES: IS IT WORTH DISCUSSING?1 PART I INTRODUCTION The systemic transition of the Polish economy in the late 1980s and early 1990s, brought a keen interest in various forms of employee participation in the profits and ownership of the enterprises employing them2. This was linked to ongoing discussions about how to privatize the country’s state-owned companies on a large scale. The author of this paper took part in these discussions, trying to popularize employee share ownership, which was well-known in Western countries. In our view then, this kind of institution could be used to build a new business model for certain groups of enterprises created as a result of privatization.3 At that time, however, neither the Polish intellectual elite nor the working class was prepared for, or understood, the long-term advantages of the forms of employee ownership4 implemented in some companies in the most developed *

Institute of Economics, Polish Academy of Sciences. The author would like to thank U. Grzelońska, P. Kozarzewski, K. Madej, L. Pietrewicz, R. Woodward and A. Ząbkowicz for valuable inputs, comments and discussion of the first version of this paper and for editorial help. 2 For convenience we refer to these various forms of participation as employee ownership. 3 The author presented the idea of employee share ownership as one of the possible options for privatization in Poland (Błaszczyk 1993). 4 It is, however, important to note that beginning in 1956, Poland had seen a stream of thought supporting the participation of employee councils in the management of state-owned enterprises. In 1981, this idea began to be implemented in Poland, and gained force in 1989, when the collapse of the communist system made the councils in the enterprises genuinely autonomous. 1

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES: IS IT WORTH DISCUSSING?

315

Western countries. Even in these countries, however, these forms were not very common at that time. They were mainly perceived as marginal and, thus, were not taken into account as an option to be widely disseminated in the market economy (as opposed to the fairly widespread and partly mandatory use of employee participation in the management of companies in Europe). Nevertheless, the idea of employee financial participation (including profit sharing and employee shareholding), which since then has gone through various ups and downs, has survived and evolved into new forms, gaining ever wider acceptance and a firm legal grounding in some of the Western European countries and the United States. An international and European institutionalized movement has also been established to promote these solutions.5 In view of the events in recent years that have revived doubts about the basic principles and durability of the traditional forms of capitalism, the interest in employee financial participation, including widespread employee ownership, has returned. Its popularity has grown in Europe, together with a strong commitment of the European Commission (EC) to popularize it. Much empirical evidence has been gathered, new instruments have been designed, and their implementation is being advocated by the most prominent bodies within the EU. This article is intended, first, to remind us about the relevant legacies of the past and, second, to present new concepts of financial participation, examining the opportunities for their implementation and the conditions necessary for its success, and providing a critical evaluation of their relevance in Poland and elsewhere. Due to usual space constraints, the author decided to divide the text into two parts that will be published in consecutive volumes of the journal. The first part will be devoted mainly to the idea of employee financial participation, its’ economic and social justification, its’ general evolution and its’ relevance today. The second part focuses more on practical aspects of employee financial participation, its’ implementation in most advanced countries and discusses its’ prospects for the future. The paper presented below is organized in 5 sections. It starts by making a clear distinction between employee financial participation and employee participation in management (non-financial participation). After presenting the theoretical justification for financial participation, addressing its main values and objectives, in the second section it outlines the classical concepts and types of employee financial participation. While the third section includes an overview of the scale and scope of employee financial participation in Europe and the USA, the subsequent section presents the efforts of the EU institutions to support and foster the employee financial participation in Europe. In the last section, a number of new important questions for further research on financial participation are considered. 5 The oldest organization dealing with employee participation is the International Association for the Economics of Participation (IAEFP) located currently at the University of Southern Mississippi. Organizations with corporate members are, in Europe the European Federation of Employee Share Ownership (with headquarters in Brussels) and in the USA the National Center for Employee Ownership (located in Oakland, California).

316

Barbara Błaszczyk

1. FINANCIAL PARTICIPATION VS. WORKERS’ PARTICIPATION IN MANAGEMENT Financial participation6 is the participation of employees in the profits and/or assets of the company. It refers to financial benefits, property and rights resulting from this fact. By contrast, workers’ participation in management(non-financial participation)7 means employee representation in business management (on various levels) and refers to employees as social partners. Both forms of employee participation have very different ideological roots and different practical justifications, which does not prevent them from sometimes co-existing in one company.

1.1. NON-FINANCIAL PARTICIPATION The rights of employees to take part in the decision-making process (sometimes referred to as co-management) are derived solely from a labor-based legitimization; that is, they result from employees’ share in work, not in property8. Ideologically, these rights are derived from the non-financial needs of the workers, such as their need for involvement and self-realization, as well as to a broadly understood need for work “empowerment”. But advocates of these arrangements make other arguments on the basis of economic efficiency as well: employees engaged in issues concerning the enterprise will be able to find new motivations to improve work efficiency and innovation, making it possible for their full potential to be used for the benefit of the company. By enhancing the position of employees in the company’s management system, the participation schemes may also significantly improve the material well-being of personnel. In most countries of continental Europe, non-financial participation is regulated by law (at least since the 1980s) and operates in the majority of large companies9. Institutions supporting non-financial participation have been created at different levels of business management and have taken different forms in different countries, including, in particular, direct and indirect, or “representative”, participation. The most common and most popular form of indirect participation involves employee councils, which are usually established at the department level throughout the entire company. Their primary role is to serve as information and consultation bodies and, in some areas, to enable participation in the decision-making process. In some countries, where trade unions are not able to operate at the shop floor level, employee councils can take their place, and in others, these two 6

German term: “materielle Beteiligung der Arbeitnehmer”. German term: “Mitbestimmung” (English: “codetermination”). 8 In its most extreme form the labor-based argumentation was encompassed in the concept of the classic self-governing enterprise (owned collectively by the employees). The analysis of this form can be found in Blaszczyk (1990). 9 Details can be found in Blaszczyk (1988) and more up-to-date information can be found in Lowitzsch (2011). 7

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES: IS IT WORTH DISCUSSING?

317

representative institutions co-exist within the company10. Another important form of indirect participation is co-management at the level of entire company, which involves the participation of employees’ representatives in the supervisory boards of public limited companies. Since 2001, in addition to national legislation regulating this type of co-management, European companies are subject to an amended EU-Joint Stock Company Statute, which includes the participation of employees’ representatives in the governing bodies of such companies11. It should be noted that, in addition to the legally required forms of participation in management, many companies (especially smaller ones) voluntarily offer additional forms of non-financial participation as a result of the particular needs of the companies. This type of participation often arises in connection with the introduction of financial participation and the need to attract employees and involve them in the process. An interesting, though less popularized, form of non-financial participation is the so-called direct workplace participation, which consists in creating autonomous working groups, quality circles and other similar institutions that enable employees to manifest their initiative and creativity in shaping both the work environment and work process. This form was introduced particularly in the Scandinavian countries (Rudolf 1982), but despite promising results, did not spread on a wider, more general scale in Europe. It seems that this type of non-financial participation deserves special attention in the current situation, taking into account both the needs of today’s businesses (the ability to introduce rapid changes and innovations), as well as the characteristics of the work environment (the increasing level of education and growing aspirations).

1.2. FINANCIAL PARTICIPATION Moving on to the main topic of this paper, employee financial participation in companies, one first needs to stress that this term covers a very wide spectrum of solutions ranging from participation in profits, through individual shares in equity and employee stock options, to employee ownership systems like ESOPs, specially designed to serve this purpose, which combine employees’ participation in the profits and capital of the companies12. Financial participation is thus an umbrella term referring to various forms of supplementing employees’ fixed remuneration with a variable component of earnings, the value of which depends on the profit or loss of the company. However, the term should only be used to describe solutions used regularly and universally and covering the majority of

10 Nevertheless. in some countries trade unions were vehicles for the introduction of nonfinancial participation. A detailed description of employee councils’ rights in Western European countries can be found in Blaszczyk (1988, pp.102–124). 11 This concerns multinational corporations operating in several EU countries. 12 The term employee financial participation concerns individual property rights, hence it does not cover the legal form of cooperative which assumes collective ownership of an economic entity.

318

Barbara Błaszczyk

employees of a given company13. One of the main features of financial participation is that it is introduced voluntarily, on the initiative of the entrepreneurs. However, legal and tax incentives play an important role as well. Financial participation creates additional economic and legal bonds between the company and its employees. All financial participation schemes are based on a similar idea: to make the employees co-beneficiaries of the company or, in the most far-reaching systems, co-owners. The justifications for these ideas include ethical, psychological, economic, and systemic motivations. At the forefront are the demands for greater fairness in the compensation of workers, who are not treated merely as a cost but also as the most creative factor of production. In this context, we are reminded of the demand for workers’ empowerment in the discussion of non-financial participation, though in this case, its implementation would have to be based on a solid financial foundation: the participation of employees in profit-sharing and ownership, as well as in the resulting rights. One of the most frequently cited economic reasons to implement financial participation is to improve individual and collective motivation at work. By introducing additional benefits linked to the company’s performance, it is expected that employees will show greater interest in the quality of their work, greater ability to work in teams, and greater identification with their enterprise. Employees receive various benefits, including an increase in revenues and, above all, insurance for the future, consisting of support for old age and accidental events, as well as support in the event of employment loss. However, for the entrepreneur, the important justification lies in the ability to enhance the flexibility of remuneration in response to changes in market conditions and the company’s bottom line. For smaller companies, implementing employee equity-sharing can help to improve the capital structure (by increasing shareholders’ equity) and to resolve succession issues when the owner retires. In the case of large companies, the key arguments for financial participation are the improvement of internal communication, the greater achievement of social goals, and the implementation of a more effective HR policy (Guski and Schneider 1986, p. 28). For all types of companies it is argued that financial participation is positively linked to sustainable employment and the development of employees’ human capital. On the macroeconomic level, social and economic benefits linked to the financial participation consist in a more equitable distribution of wealth (without expropriation or redistribution) and the resulting changes in social stratification and attitudes (this is most aptly described by the slogan “people’s capitalism” which was popular in the 1950s and 1960s). This argument again becomes valid in the present context, due to the rapidly increasing socio-economic stratification of modern societies and concentration of wealth and property over the past few

This far-reaching interpretation derives from the 2002 EC report.

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES: IS IT WORTH DISCUSSING?

319

decades.14 Employee financial participation, if introduced on a large scale, could somewhat mitigate these changes. Another important goal of financial participation is to increase society’s capacity to save and invest, as well as to promote knowledge of the market economy and the acceptance of its rules. The introduction of the most far-reaching form of financial participation, employee share ownership, extends an awareness of responsibility for the issues of business efficiency, investment, capital market rules, etc., to large numbers of people who had formerly been excluded from it. Finally, in many countries, financial participation is meant to strengthen directly the pension system by allowing employees to accumulate large savings on their supplementary pension accounts.

2. TYPES OF FINANCIAL PARTICIPATION Due to differences in the manner and degree to which employees are linked to the finances of their companies, three basic forms of financial participation can be distinguished (Błaszczyk 1992, p. 12):

1. Employee sharing in company surplus, calculated in various ways (e.g., based on profit, income, etc.), also called “pure” profit-sharing15; 2. Employee share ownership (e.g. stock, shares, equity16); and 3. Mixed systems (including both profit- and equity-sharing). In the “pure” profit sharing systems, an additional source of employee income, supplementary to their contractual remuneration, is established, albeit without the employee empowerment implicit in share ownership. However, if employees are given the right to re-invest this income in the company, profitsharing systems gain a new role as the basis for financing equity. More and more often, company profit shares are becoming the initial phase of the establishment of employee share ownership, and sometimes the two systems (profit- and equity-sharing) go on to function simultaneously (in the mixed form). However, because of their different economic implications, each form needs to be described separately. 14 For example, according to research conducted in Germany in 1997, one million wealthiest households owned more wealth than 25 million poorest households put together (Lowitzsch 2011, p. 119). The situation is more extreme in the United States, where, according to the latest (2007) data on the distribution of net wealth, the richest 1% of Americans owned 33.8% of the country’s total wealth, the richest 10% held 71.5% of total wealth, and the poorest 50% owned only 2.5% of the country’s total wealth. There are similar disparities with respect to income. According to the author of an article published in the Business Insider in November 2011, such wealth and income inequality in the United States is unprecedented since the onset of the Great Depression in 1928 (Lubin 2011). 15 German term: “Erfolgsbeteiligung”. 16 German term: “Arbeitnehmer-Kapitalbeteiligung”.

320

Barbara Błaszczyk

2.1. EMPLOYEE PROFIT-SHARING The most traditional form of profit-sharing, also referred to as cash-based profit-sharing, is a direct bonus payment based on the share of profits allotted to the employee. This does not include a personal bonus17 based on measures of individual performance, but rather bonuses paid under a collective, pre-determined profit-sharing program, linked to the overall profit of the company. Under deferred profit-sharing, the allocated profit share is held for a given period of time either in a special individual savings account or reinvested in the company. In deferred profit-sharing systems, the premium may also be awarded in the form of company shares, which are also retained for a fixed period and may only be sold by the employee after this period. The employee profit sharing has its longest tradition in France, where as early as 1959 a law on so-called participatory systems was enacted that introduced obligatory employee profit sharing in large and medium enterprises. Initially, these were cash payments out of profits, later, deferred payments were added18, which were made into special participatory funds, where they had to be held for three years in exchange for tax benefits. Since 1967, increasingly broad employee savings plans, implemented voluntarily by entrepreneurs, have been introduced in addition to the required profit-sharing. Another example of establishing long term employee savings plans from profit sharing is West Germany, where in the post-war period massive efforts were made to support such savings in order to reduce financial inequalities among citizens and to rebuild the middle class. As part of the national policy to create wealth, a new term was coined, namely “wealth-increasing expenditures”19, which refers to regular payments by the employer (excluding payroll) for the benefit of employee savings, subject to an additional state premium. More detailed description of the national forms of employee profit sharing will be included in the second part of this article in the subsequent volume of the journal.

2.2. EMPLOYEE SHARE OWNERSHIP Employee share ownership is a qualitatively different form of employee financial participation, since employees become company’s co-owners by acquiring shares. This means that employees hold the legal right to a given share of the company’s assets and to the profits generated by these assets. The employee becomes the owner of the share (including the real appreciation in its value, or capital gain) 17 Individual bonuses (gain-sharing) create a flexible part of income, dependent on performance and supplementary to the fixed salary. Performance is measured in various ways and depends on the employee’s position and his/her level of responsibility. Bonus systems include piece rates and bonuses based on productivity or cost-cutting. 18 Since 1967, deferred payments out of profits have been obligatory in all companies employing more than 100 people and, since 1986, in all those employing more than 50 people. 19 “Vermögenswirksame Leistungen”.

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES: IS IT WORTH DISCUSSING?

321

and, depending on the type of participation, he or she has a right to take part in business decisions, bearing the risks and sharing in the benefits associated with the company’s performance. Thus, in such a system, employees receive dividends on profits based on the amount of their investment, in addition to their salaries. Here we propose a broad definition of employee share ownership, including any form of employee investment in the company aimed at bringing profit. Some of these forms (e.g. loans) are not strictly considered equity-sharing; however, since they fulfill a similar economic function, they will also be the subject of our analysis. Employee share ownership exists either in the form of direct employee shareholding, i.e. individual acquisition of shares in joint stock companies and other types of individual equity-sharing (in other types of companies), or in indirect forms20 included in special shareholder plans. In addition to individual acquisition of shares, direct employee ownership includes the rights of employees to acquire future shares (share options). Either company or employee funds can be used to purchase employee shares. Employees may also purchase company bonds or lend their money to the company in a different way. As mentioned above, in addition to individual equity-sharing, there are collective employee ownership programs, referred to as Employee Stock (or Share) Ownership Plans (ESOPs). These plans are equipped with specialized institutions (most often trusts) that act as intermediaries between the company and its employees in matters related to the creation and management of capital held on behalf of employees. Whereas individual employee equity-sharing is popular mainly in continental Europe, ESOPs are much more common in Anglo-Saxon countries. There are several different ways in which employees obtain their shares in enterprises: in some systems, employees bear the acquisition costs at least partially, and in others, the acquisition of shares or stocks is fully covered by the employing company, through a bank loan or a combination of financing mechanisms, often supported by the state.21 Shares are most commonly distributed through equity or share savings plans22, which allocate shares to employees on an individual or collective basis at the issue price, with a discount or deferred payment option23. Granting employees stock options or the rights to acquire shares at a later date, but at a price fixed in advance, is yet another form of employee ownership. The advantage of this form is that employees are given the opportunity to profit on the difference between the purchase and selling price of shares if the price increases. However, this type of benefit is not universally recognized as a type of financial participation per se because, at the moment of sale, employees most 20 In this case, shares are at first owned by the institutions representing employees and are later transferred to individual employee accounts after a grace period (most often when the credits used for their acquisition are repaid from the company’s profit). 21 In the form of tax relief, reduced or cancelled social contributions, or various kinds of subsidies. 22 In share savings plans employers regularly bring input in cash or shares. 23 The payment can be deferred and paid in installments, often with an employer’s subsidy or a bonus.

322

Barbara Błaszczyk

often keep the profit but do not become co-owners of the enterprise shares for a longer period of time. Similarly, the previously mentioned employee bonds and loans to companies cannot be regarded as classic employee equity-sharing, as they increase the company’s debt rather than build its capital. However, taking into account their long-term nature and the right of employees to the interest on the borrowed capital or to dividends in the case of bonds, they can be seen as similar in character to equity-sharing. Moreover, such instruments enable the company to obtain funds at a lower price than on the market. The previously mentioned forms of collective employee ownership (ESOPs) are characterized by a different way of acquiring shares. ESOPs are based on special financial engineering, whereby the institutional intermediary (usually a trust) purchases the shares (usually using a bank loan) and allocates them to individual employee accounts for deferred use. The bank loan can be repaid either from the company’s profit or from dividends on employees’ shares, but rarely by the employees themselves24. Broad privatization in the UK and other Western European countries in the 1970s-1980s provided an excellent opportunity for the introduction of employee financial participation on a wider scale. Massive privatization of state-owned companies in the former Eastern Bloc began a bit later, in the 1990s and early 2000s. Both waves of privatization led to significant changes in the structure of ownership, in part including the “top-down” creation of specific forms of employee ownership, which often turned out to be less stable25 than the financial participation schemes steadily developed from the bottom up over many years. It should also be noted that, in practice, employee ownership of a company’s shares or bonds does not guarantee influence on business decisions. Most often, employees are represented at shareholder meetings by proxies, and if they participate in person, their proportion among shareholders is too small to constitute the deciding vote. Some forms of employee ownership are deliberately designed so as not to give workers the full voting rights of their shares (for example, by giving them non-voting shares). However, the problem of linking employee ownership to the appropriate form of non-financial participation is another topic, which shall be omitted here.

3. THE SCALE AND IMPACT OF FINANCIAL PARTICIPATION IN THE UNITED STATES AND IN EUROPE The roots of employee financial participation can be found in Europe in the early nineteenth century, when the first attempts were made to create systems enabling 24 The description and classification of various institutional solutions fostering equity-sharing, both individual and through ESOPs, can be found in Blaszczyk (1992, p.45–51). 25 Comparative studies, conducted at the end of the 1990s in several Central and Eastern European countries, showed that post-privatization changes in the ownership structure of enterprises privatized with a predetermined allocation of shares are usually quick and in many cases lead to the concentration of capital in the hands of a few shareholders (Blaszczyk et al., eds., 2003).

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES: IS IT WORTH DISCUSSING?

323

employees to receive regular shares in profits. In the middle of the nineteenth century, profit-sharing schemes were already successfully implemented in companies across Great Britain and Germany. Employee participation systems were developed in a systematic way from the bottom up in European countries, in Great Britain and in the United States until the Great Depression in the early 1930s, when they collapsed along with the economy26. The renewed development of financial participation began after the World War II. More about the history and evolution of various forms of employee financial participation will be presented in the second part of this paper in the subsequent volume of the journal. At the beginning of 2012 in the United States, according to the US National Center of Employee Ownership (NCEO),there were about 11,000 ESOP-type plans, covering more than 10 million employees. About 10 million people were participating in stock option plans. In addition, approximately 5 million employees participated in older types of savings plans, investing mainly in company shares. Furthermore, more than 11 million employees had bought shares under a share purchase plan. Eliminating double counting, it is estimated that about 28 million people participated in one of the employee share ownership plans. At the end of 2010 it was estimated that approximately 17.4% of all private sector employees had shares or stock options in their companies and about 8.7% had stock options. In all limited liability and joint stock companies as much as 36% of employees had stock options. It is estimated that the capital included in employee ownership now constitutes about 8% of the total capital of all commercial companies. While ESOPs are present in most of the companies not listed on the stock exchange, only 3% of public companies have ESOPs. The forms dominating in public companies include stock option purchase plans and other ownership savings plans. It is estimated that each employee of a company that has an ESOP receives an annual average revenue equivalent to US$4,443 and has an account worth an average of US$55,836. At the end of 2009, ESOP capital resources were estimated at approximately US$869 billion. It is hard to assess such data for other types of employee ownership and profit sharing plans, as the reporting obligations are much less strict than in the case of ESOPs. Although companies that are majority-owned by employees are rare in the United States, large and well-known global companies are among them27. It is also worth noting that more than half of Fortune magazine’s “100 Best Companies to Work for in America” have an ESOP or another employee share ownership plan (National Center for Employee Ownership, 2012). In Europe, in the 15 old EU Member States, 17% of private sector employees work for an employer offering some form of employee shareholding, and if we broaden our view to include various forms of profit-sharing, then 36% have the opportunity to participate financially in the companies where they are employed” 26 It was estimated that in Great Britain in 1929, over a quarter of a million employees participated in such systems (Estrin et al. 1987). 27 These include the sales network Publix, which employs 15,000 people, the construction company McCarty, the companies Nypro and Lifetouch (employing 18,000 each) or W.L. Gore and Associates (with 8,000 employees).

324

Barbara Błaszczyk

(Lowitzsch et al. 2009). Taking a closer look at the data (Lowitzsch 2011), we see that in all of these countries there is a fairly high percentage of companies practicing various forms of financial participation (from several to several dozen percent in different categories), but the percentage of employees who actually benefit from these programs is much lower (a few percent, typically less than 10). For example, in Belgium, 21% of companies employing more than 200 people offer shareholding plans, but only 4.3% of the potential beneficiaries use these opportunities. The situation in France is similar, with the respective percentages of 34% and 5.3%. This means that the potential scope of financial participation is much greater than its use in practice. However, when analyzing the data, one must take into account the fact that they are estimates, as the summarizing reports use a variety of sources, with varying methods and research tools that are difficult to compare.28 Moreover, the kinds of financial participation practiced in Europe differ significantly across countries and are sometimes so specific that they cannot be easily compared. These peculiarities stem from the different ways financial participation evolved in those countries, as well as different legal systems. Thus, in some countries the dominant forms are various kinds of profit-sharing (for example, in France in 2004, deferred profit-sharing involved as much as 53% of employees, or 6.3 million people, and in Sweden, the Netherlands, Luxembourg and Finland, 15%, 13.8%, 13.5% and 11%of employees, respectively, participated in profit-sharing), whereas there is a more even balance between profit-sharing and shareholding in Germany (with12% of employees participating in profit-sharing, and – as of 2006– shareholding plans in practice in more than 3,000 companies employing 2.3 million people) and the UK (where, in 2006, for example, shareholder-approved plans associated with participation in profits and stock options were present in 5,000 companies and included approximately one million people, and other savings plans were present in more than 4,000 companies covering 2.6 million workers) (Lowitzsch 2011, pp. 28–31). In most of the countries the pattern is similar, in that – as in the United States –stock option purchase plans are most prevalent in the largest companies, which are often listed on the stock exchange. Stock option purchase programs are present in as much as 83% of listed companies in Finland, 80% in the Netherlands, more than two thirds in Germany, approximately 50% in France, one third in Denmark, about 25% in Luxembourg, and 40% of companies employing more than 50 people in Belgium. Sweden is the only country where share option schemes are non-existent. In the UK it is difficult to specify the number of beneficiaries of stock options, as in many companies these programs are combined with other employee share ownership schemes, as discussed in a detailed form in the second part of the article. In most of the countries where there are employee ownership schemes, the latter have either an individual (employee 28 Outstanding research in this field is conducted by The European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, whose reports and studies are conducted for the EC (European Foundation 2004). Another important source is the Cranet Survey, concerning European companies employing more than 200 people (Lowitzsch 2011).

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES: IS IT WORTH DISCUSSING?

325

share ownership) or (temporarily) collective character (ESOPs), though in Finland the dominant form is the collective employee fund, which was also in force in Sweden until 1991 (Lowitzsch 2011). According to reports prepared by the European Federation of Employee Share Ownership (EFES 2010), employee share ownership developed strongly in the first decade of the 2000s. While in 2001, 40% of large European companies offered employee share ownership plans, these plans were present in as many as 83% of such companies by the end of 2010. Moreover, newer plans have included all employees, and not just selected groups as was the case earlier. The question how often employees actually exercise such rights to financial participation in their companies, however, remains open. There is a fairly widespread view that the implementation of financial participation in Europe in its various forms is most advanced in France and the UK. These two countries have the most experience and longest tradition in implementing legal solutions (over 50 years in France and more than 30 in the UK). Within the EU-15 the lowest levels of financial participation are in the Southern European countries, i.e. Italy, Spain and Portugal. The reasons for this differentiation are not clear and need to be studied. In conclusion, despite the inability to determine the exact number of people benefiting from various forms of financial participation in the 15 old EU Member States, it must be said that employee financial participation has already been introduced on a large scale, and it is likely that the benefits of these programs affect millions, or even tens of millions, of people in Europe. Existing legislation, which in many countries strongly supports the development of financial participation, provides an additional opportunity for its further significant development. In the New Member States, financial participation is much less widespread and far from achieving its potential. Although in most of these countries employees benefitted from acquiring stocks and shares at preferential prices during the privatization of their companies in the early transition period, there were neither incentives to keep these shares nor the will on the part of employees themselves to do so. It seems that this willingness is linked to a certain standard of living on the one hand, and the level of economic education of rank and file employees, and awareness of managers (in particular their expertise in the field of business culture and modern management methods) on the other. More information and discussion on the achievements and experiences of particular countries will be presented in the second part of this paper in the next volume of the journal.

4. THE STANCE OF THE EUROPEAN COMMUNITY ON EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION At the European level, the debate on employee financial participation began in the early 1990s. The first report of the European Commission, entitled PEPPER I

326

Barbara BĹ&#x201A;aszczyk

(Promotion of Employee Participation in Profits and Enterprise Results), was written in 1991. On the basis of this report, in 1992 the Council of the European Union issued a recommendation concerning the promotion of employee participation and the European Parliament adopted a resolution on the same subject. Within these recommendations, the European Council formulated the basic principles that must be met so that employee participation programs obtain EU support. These rules remain in force today, in the more precise formulation contained in the Commission Communication of 2002 (European Commission 2002); hence, we quote the complete version below:

1. Employee financial participation must be voluntary (for both employers and employees). 2. Participation programs are a supplement to the existing remuneration system

and not a substitute.

3. Programs must not discriminate; the benefits of financial participation must be extended to all employees.

4. Programs must be understandable and transparent. 5. Rules of financial participation in companies should be based on a clear, predefined formula. 6. Firms are obliged to provide information and training to employees on the model introduced and participation details. 7. Unreasonable risk for employees in the programs implemented must be

avoided, and if it exists, objective information and warnings must be given to employees.

8. Participation programs must take into account the employeesâ&#x20AC;&#x2122; right to mobility between enterprises and countries. Subsequent PEPPER reports, which were designed to diagnose progress in the field of financial participation in Europe, were written successively in 1997 (PEPPER II), 2006 (PEPPER III) and 2009 (PEPPER IV) and referred only to the forms of participation that met the requirements specified above and, consequently, obtained EU support29. The last report (PEPPER IV, 2009) gave a complete picture of financial participation in all EU Member States and candidate countries and not only described various participation programs and their popularity in individual countries but also presented the government policies and the attitudes of social partners. It also discussed the obstacles for implementation of the programs and legal, fiscal and other incentives for their application. Hence, a large amount of 29 Hence, stock option programs for management alone, share ownership available for selected employees, and irregular profit-sharing or individual merit-based bonuses are not included.

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES: IS IT WORTH DISCUSSING?

327

information on financial participation in individual countries and legal solutions fostering their implementation is available. Nevertheless, a single common legal framework for the EU still has not been created. This is due to the fact that the EU has no decisive competences on internal regulations concerning enterprises or tax and fiscal systems within Member States. So far, the EU could only advise on good practices and provide recommendations on the mutual recognition of their rights in other countries. In order to address the question what kind of progress could be achieved in this area in the current legal framework, the European Socio-Economic Committee issued an opinion on the matter on 21 October 2010. “The aim [of the opinion] is to encourage Europe to draw up a framework concept which promotes Europe’s economic and social cohesion by facilitating the application of EFP at various levels” (European Committee 2010) The Committee also proposes to develop a transnational “Building Block Approach”, which would include all forms of financial participation practiced, so that individual countries can choose the combinations of modules that are most suitable for their needs30. Within this approach, the Committee differentiates between three basic forms of financial participation: profit-sharing, individual share ownership, and the ESOP model. The Committee recommends a combination of profit-sharing and individual share ownership and, in the case of SMEs, the ESOP model. For today, the European Socio-Economic Committee proposes to develop the “Building Block Approach” and its gradual implementation in the Member States, as well as coordination, streamlining and mutual recognition of the principles of financial participation for companies operating across borders. For the future, however, the Committee sees the need for closer cooperation, for instance in relation to the increasing mobility of employees and enterprises between Member States, which does not go in hand with the limited mobility of participatory solutions.

5. QUESTIONS FOR FUTURE RESEARCH, IN PARTICULAR IN POLAND For the past 30 years, employee financial participation, i.e. profit-sharing and employee share ownership, has proved effective in the leading European economies and the United States. Our examination clearly shows that financial participation cannot be treated as a socio-economic experiment in today’s economy. It is rather a widely-acclaimed operating principle in thousands of companies that have recognized it as a good practice and included it in the modern management of business and human capital.

The “Building Block Approach” has been described in Lowitzsch (2011).

328

Barbara BĹ&#x201A;aszczyk

In Poland and other new EU countries, we also need to realize this and start giving financial participation the attention it deserves. However, while bearing in mind the important human aspect of financial participation, many questions need to be answered regarding the economic dimension of this issue. For example, what could be expected as a result of the implementation of participation on a broad scale in our companies? What might be its impact on productivity? How might it change the behavior of companies, and under what conditions would it support their development? How could the interests of employers and employees be taken into consideration without harming the efficiency of management? In what institutional framework could financial participation generally be beneficial for raising the competitiveness of companies? What might be its impact on corporate governance? The influence of financial participation on companiesâ&#x20AC;&#x2122; performance has been the subject of studies too numerous to discuss at length in this part of the article. Generally, it can be stated that participation has a positive influence on the survival of a company in a difficult situation and on maintaining employment. Judging by the recent American experience, companies with financial participation have adapted better to harsh crisis conditions and provided more protection for disappearing jobs than other companies (National Center 2012). A more controversial issue is the advantage of such companies in the area of raising labor productivity and other economic outputs, because the impact of participation on efficiency seems to be less direct and depends on many additional factors. At this point, it should be noted that not only are these benefits different across countries but also across different types of financial participation. Therefore, we plan for the next stage of our work to investigate this issue and to deliver a study devoted to the economic results of different forms of financial participation, based on a review of research conducted in Europe and America. Another question concerns the main purposes for introducing financial participation in our country and whose interests should be addressed by doing this. We think that these interests may exist among employees, managers, employers, individual consumers, pensioners and the society at large. As we suggested earlier, maintaining jobs and ensuring fair incomes can be seen as one of the purposes of financial participation, and this lies in the interest of employees. Enhanced loyalty and work motivation, better work quality and more flexible pay lie in the interest of managers and owners of companies. More and richer sources of funds for the time after retirement are in the interest of each working person. Finally, higher savings would benefit the society in a country with a very low savings rate. A deeper and more precise investigation of the nature of these interests is in our future plans, too. Another important question is how to deal with the risk avoidance among employees. Our observation from the privatization process is that employees are willing to invest in their companies, but they are strongly determined to avoid any kind of risk. All forms of employee share ownership (including stock options) bear some kind of risk. Without this, there is no true co-ownership. But if the

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES: IS IT WORTH DISCUSSING?

329

employees don’t accept risk at all, we have to avoid or to limit this kind of financial participation schemes and limit ourselves only to profit sharing schemes. We will try to find out, how the most advanced countries have managed to resolve this problem, especially during the last crisis and recession. Taking into consideration the particular model of privatization in our country that included in many cases employee buy-outs, we could try to find out in our future research, what is the today’s heritage from this privatization model – taking into account the remaining scope of employee ownership and the employees’ attitudes towards it. This could partially explain the status of and potential for financial participation in Polish companies. The question is whether employee ownership and, more broadly, financial participation, is considered by the people as a temporary form or rather as a stable feature of a modern company. Another question to answer is whether financial participation is consistent with the evolution of the modern business and contemporary forms of work. Taking into consideration the high work force mobility and the various forms of flexible work that are needed in today’s economy, we have to ask how they can coexist with financial participation that favors stability of employment in their company. A final important question for us is to find the sources of differences between countries that have led to big differences in the scale and scope of financial participation. One can assume that differences in organizational culture and the historical legacies of individual countries have played an important role. In particular, the historical character of industrial relations could be important: where cooperation has been given priority over conflict, financial participation could play an important role. In places dominated by class conflict, this, or any other kind of participation, is not likely to find fertile ground. But these factors only partially explain the high or low achievements of each country in this area. These questions require further studies. To conclude, trying to respond to the above questions we need to learn from the most advanced countries and companies how to make financial participation work for the mutual benefit of enterprises, employees and society as a whole.

BIBLIOGRAPHY Blasi J., Kruse D., Sesil J., Kroumova M., Cadburry E. (2000), Stock Options, Corporate Performance, and Organizational Change, The National Center for Employee Ownership, Oakland, California. Błaszczyk B. (1988), Uczestnictwo pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami w krajach Europy Zachodniej, INE PAN, PWE, Warsaw. Błaszczyk B. (1990), Klasyczne przedsiębiorstwo samorządowe a gospodarka rynkowa, „Studia i Materiały INE PAN”, No. 29, Warsaw. Błaszczyk B. (1992), Własność pracownicza i pracownicze udziały kapitałowe w krajach gospodarki rynkowej, Fundacja im. Friedricha Eberta w Polsce, Warsaw.

330

Barbara Błaszczyk

Błaszczyk B. (1993), Koncepcja akcjonariatu pracowniczego jako jednej z dróg przekształceń własnościowych w warunkach polskich, in: B. Błaszczyk, Pierwsze lata prywatyzacji w Polsce (1989-1991). Dylematy koncepcji i realizacji, „Studia Ekonomiczne INE PAN”, No. 30, Poltext, Warsaw. Błaszczyk B., Hoshi I., Woodward R. (Eds.) (2003), Secondary Privatization in Transition Economies: the evolution of enterprise ownership in the Czech Republic, Poland and Slovenia, Palgrave Macmillan, London, New York. Błaszczyk B.,(2013), Partycypacja finansowa pracowników w przedsiębiorstwach. Szansa czy iluzja?, in: S. Owsiak, A. Pollok (Eds.), W poszukiwaniu nowego ładu ekonomicznego,Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa EFES (2010), Ten Years of Public Policies for Employee Ownership in Europe – past, present, future, European Federation of Employee Share Ownership, Brussels, November 26 Employee Share Ownership Plan in the U.K. (1988), Clifford Chance, London, November 1988. Employee Share Participation in the European Community (1988), Clifford Chance, London, November 1988. Estrin S., Grout P., Wadhwani S., Nickel S.J., King M. (1987), Profit sharing and employee share ownership, “Economic Policy”, Vol. 2, No. 4, April, pp. 13-62. European Commission (1997), PEPPER II Report – Promotion of Employee Participation in Profits and Enterprise Results(including equity participation) in the Member States of the European Community, COM(96) 697 Final C-40019/97, 8 January European Commission (2002), Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of Regions on a framework for the promotion of employee financial participation, COM 364 final, European Commission, Brussels. European Economic and Social Committee (2003), Opinion on the Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of Regions on a framework for the promotion of employee financial participation, Soc/115, EESC, Brussels. European Economic and Social Committee (2010), Opinion of the Section for Employment, Social Affairs and Citizenship on Employee financial participation in Europe (Own- initiative opinion), Soc/371, Brussels, 21 October 2010. European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (2004), Financial participation in the EU: Indicators for benchmarking, Dublin. European Parliament (2003), Report of the European Parliament on the Commission Communication on a framework for the promotion of employee financial participation, A5-0150/2003, European Parliament, Brussels, 5 May, 2003. FitzRoy F.R., Kraft K. (eds.) (1987), Mitarbeiterbeteiligung und Mitbestimmung im Unternehmen, de Gruyter Verlag, Berlin, New York. Guski H.G., Schneider H.J. (1986), Betriebliche Vermögensbeteiligung. Bestandsaufnahme 1986, Deutscher Instituts-Verlag GmbH, Cologne. Kelso L.O., Adler M.J.(1958), The Capitalist Manifesto, Random House, New York. Kelso L.O., Kelso P. H. (1986), Democracy and Economic Power: Extending the ESOP Revolution Through Binary Economics, Ballinger Publishing Co., Cambridge, MA.

EMPLOYEE FINANCIAL PARTICIPATION IN BUSINESSES: IS IT WORTH DISCUSSING?

331

Kruse D., Blasi J.R. (1995), Employee Ownership, Employee Attitudes and Firm Performance: A Review of the Evidence, NBER Working Paper Series 5277, National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA. Lowitzsch J.,(2006), The PEPPER III Report -– Promotion of Employee Participation in Profits and Enterprise Results in the New Member and Candidate Countries of the European Union, Rome and Berlin, Inter-University Centre Split/Berlin. Lowitzsch J., Hashi I., Woodward R. (2009), Benchmarking of Employee Participation in Profits and Enterprise Results in the Member and Candidate Countries of the European Union, Berlin, Free University of Berlin (The PEPPER IV Report). Lowitzsch J. et al. (2011), Partycypacja finansowa w społecznej gospodarce rynkowej Unii Europejskiej. Podejście modułowe, Frankfurt an der Oder&Kraków, October, Inter-University Centre Berlin, Allerhand Institute and European University Viadrina. Lubin G. (2011), 15 Mind-Blowing Facts About Wealth and Inequality in America, “Business Insider”, November. National Center for Employee Ownership (1987), The Employee Ownership Research Review, Oakland, California. National Center for Employee Ownership (2012), ESOP Facts, March, Oakland, California. Uvalic M.(1991), Report of the European Commission PEPPER I (Promotion of Employee Participation in Profits and Enterprise Results), “Social Europe”, Supplement 3/91, European Commission, Brussels. Rudolf S. (1982), Demokracja w przemyśle. Grupy autonomiczne, Instytut Ekonomii Politycznej Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Van Den Bulcke F. (2000), A company perspective on financial participation in the European Union. Objectives and Obstacles, Research Center for Financial Participation, Catholic University Brussels and Directorate General for Employment and Social Affairs, European Commission, Brussels.

ABSTRACT This paper reviews the achievements in the area of employee financial participation (EFP) during the last fifty years. It addresses the question of the extent to which EFP is relevant in today’s world. EFP is distinguished from participation in management (industrial democracy), and the various types of EFP are discussed. The major arguments for EFP are presented and discussed critically. The major forms of EFP, the scope and scale of their operation in several advanced economies are described. The efforts of European Union institutions to popularize the idea in all member countries are illustrated. Showing that EFP has become a broadly recognized principle of modern management in thousands of enterprises, we consider chances for disseminating these solutions on a wider scale, in particular in Poland. Finally, a number of directions for further research on financial participation are considered.

332

Barbara Błaszczyk

Keywords: Financial participation, industrial democracy, employee saving plans, profit sharing, employee share ownership, employee share ownership plans, legal regulations, incentives, European countries, USA. JEL Classification: A13, D02, G32, J54, M52, P12

PARTYCYPACJA FINANSOWA PRACOWNIKÓW W PRZEDSIĘBIORSTWACH: CZY WARTO O TYM DYSKUTOWAĆ? STRESZCZENIE Artykuł ma na celu przypomnienie dorobku partycypacji finansowej pracowników (EFP) w okresie minionych 50 lat, przedstawienie obecnych osiągnięć w tej dziedzinie, a także przedyskutowanie, na ile te rozwiązania odpowiadają zmianom zachodzącym we współczesnym świecie. Omówiono w nim najważniejsze typy partycypacji finansowej, po ich odróżnieniu od partycypacji niematerialnej (udziału w zarządzaniu). Przedyskutowano argumenty przemawiające za wprowadzaniem partycypacji finansowej pracowników do przedsiębiorstw. Przedstawiono w dużym skrócie ewolucję form partycypacji finansowej w najbardziej zaawansowanych krajach Europy Zachodniej i USA oraz zarysowano skalę ich praktykowania. Pokazane zostały wysiłki Unii Europejskiej podjęte w ciągu ostatnich 10 lat w celu upowszechnienia partycypacji finansowej. Konkludując, stwierdzono, że partycypacja finansowa stała się szeroko uznawaną regułą nowoczesnego zarządzania firmą i kierowania zespołami ludzkimi w tysiącach współczesnych przedsiębiorstw. Na tym tle przedstawiono dyskusję nad przesłankami wprowadzenia EFP na szerszą skalę w Polsce i w innych krajach. Zaproponowano też przyszłe kierunki badań nad EFP. Słowa kluczowe: partycypacja finansowa, uczestnictwo pracowników w zarządzaniu, pracownicze programy oszczędnościowe, udziały w zyskach, akcjonariat pracowniczy, plany własności pracowniczej, regulacje prawne, zachęty materialne, kraje europejskie, USA.

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 3 (LXXXII) 2014

Przemysław Konieczka*, Adam Zaremba**

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ WPROWADZENIE Rynki wschodzące są specyficzne. Umożliwiają osiąganie wysokich stóp zwrotu, które jednak wiążą się ze znaczącym ryzykiem. Z jednej strony są mniej efektywne, więc oferują ciekawsze możliwości inwestycyjne, z drugiej charakteryzują się mniejszą płynnością i rozwojem infrastruktury technicznej. W rezultacie rodzi się pytanie, jak bardzo ta specyfika wpływa na typowe charakterystyki i efekty związane z wyceną aktywów, które obserwowane są na rynkach europejskich. Od początku lat 90. XX wieku obserwowany jest wyraźny wzrost zainteresowania wyceną aktywów na rynkach finansowych oraz wzrost liczby publikacji poświęconych temu zagadnieniu. Wieloczynnikowe modele Famy-Frencha czy Carharta (Fama, French, 1993; Carhart, 1997) powszechnie zastąpiły CAPM, który niegdyś był szeroko akceptowany. Modele te są obecnie wykorzystywane na rynkach rozwiniętych w zarządzaniu portfelami, ocenie wyników inwestycyjnych czy nawet w praktyce prawnej przy szacowaniu szkód finansowych lub transakcji fuzji i przejęć (Mitchell, Netter, 1994; Beverley, 2007). Modele FamyFrencha i Carharta nie weszły jeszcze do powszechnego użycia na rynkach Europy Środkowo-Wschodniej (dalej: CEE). Jednym z powodów jest to, że wciąż brak jest pewności, czy premie za wartość, wielkość i momentum, które obserwuje się na rynkach rozwiniętych, funkcjonują w analogiczny sposób również na rynkach CEE. Artykuł ma na celu wypełnienie tej istotnej luki. * Szkoła Główna Handlowa w Warszawie (e-mail: przemyslaw.konieczka@doktorant.sgh. waw.pl). ** Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu (e-mail: adam.zaremba@ue.poznan.pl).

334

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

Niniejsze badanie stawia sobie za cel poszerzenie stanu wiedzy akademickiej na trzy sposoby. Po pierwsze, dostarcza świeżych dowodów w zakresie obecności premii za wielkość, wartość i momentum na rynkach CEE. Przeprowadzone obliczenia sugerują bardzo silny efekt wielkości i wartości, lecz niemal całkowity brak efektu momentum. Po drugie, zostają przeanalizowane współzależności między poszczególnymi premiami, aby ocenić, czy wzmacniają się one nawzajem, czy też eliminują. Badanie wskazuje, że efekty wielkości i wartości mogą zostać wzajemnie efektywnie połączone, jednak czynnik momentum w zestawieniu z wartością lub wielkością raczej się eliminują. Ostatnia obserwacja jest sprzeczna z dotychczasowymi badaniami dotyczącymi rynków rozwiniętych. Po trzecie, przeanalizowane zostaje zagadnienie odporności premii czynnikowych na brak płynności i koszty transakcyjne. W tej kwestii artykuł wnosi wkład do dyskusji nad źródłami premii czynnikowych. Badanie dowodzi, że chociaż premia za wartość pozostaje obecna nawet po łącznym uwzględnieniu kosztów transakcyjnych i ograniczeń płynności, to premie za wielkość i momentum praktycznie przestają istnieć. Artykuł składa się z trzech części. W pierwszej zostały przedstawione podstawy teoretyczne. Następnie zaprezentowano charakterystykę metod badawczych i źródeł danych. Trzecia część zawiera omówienie wyników badań. Artykuł kończy podsumowanie i wskazanie kierunków dalszych badań.

1. PODSTAWY TEORETYCZNE – OD CAPM DO MODELU CARHARTA Zaproponowana przez H.M. Markowitza (1952) klasyczna teoria portfelowa stanowiła teoretyczną podstawę do sformułowania przez W.F. Sharpa (1964), J. Lintnera (1965) oraz J. Mossina (1966) modelu wyceny aktywów kapitałowych (CAPM). Zaproponowana teoretyczna postać modelu wyceny aktywów kapitałowych na długo ukształtował sposób, w jaki świat finansów pojmował zależność pomiędzy stopą zwrotu a ryzykiem. Ponadto o znacznym wkładzie modelu CAPM do teorii finansów świadczy przyznana Sharpowi w 1990 r. Nagroda Nobla w dziedzinie ekonomii. Sharpe, Lintner i Mossin zaproponowali teorię, zgodnie z którą każdy inwestor może skonstruować portfel papierów wartościowych dostosowany do indywidualnych preferencji ryzyka, przez odpowiednią kombinację ryzykownych akcji oraz aktywów wolnych od ryzyka. Główną ideą modelu zaproponowanego przez Sharpa, Lintnera i Mossina jest to, że ryzyko poszczególnych walorów może być wyjaśnione jako liniowa funkcja ryzyka rynkowego. Inaczej mówiąc, w modelu ryzyko poszczególnych akcji jest wyłącznie determinowane przez ich współczynnik beta, który charakteryzuje korelację między stopami zwrotu z poszczególnych akcji a stopami zwrotu z portfela rynkowego. Teoria ta oferuje więc praktyczny model dający możliwość estymacji oczekiwanej stopy zwrotu oraz również wartości wewnętrznej ryzykownych aktywów. Należy jednak zaznaczyć, że CAPM został wyprowadzony przy wielu nierzeczywistych założeniach w odniesieniu do kształtu rynku kapitałowego. Biorąc pod uwagę założenia leżące u pod-

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY…

335

staw CAPM, na przestrzeni kilkudziesięciu lat powstało wiele prac podejmujących próbę modyfikacji modelu. Prace nad modyfikacją CAPM podejmował między innymi J. Lintner (1971), który sformułował dowód na poprawność modelu bez założenia o krótkiej sprzedaży. F. Black (1972) zaproponował tzw. zero-beta CAPM, który zakładał, że model CAPM nie musi zawierać aktywa wolnego od ryzyka. R.C. Merton (1973) zaproponował wielookresową odmianę modelu CAPM, zwaną Intertemporal Capital Asset Pricing Model, gdzie sugeruje, że inwestorzy troszczą się nie tylko o swe bieżące bogactwo (tak jak wskazuje klasyczny CAPM), ale również o powodzenie przyszłych okazji inwestycyjnych. Badania nad CAPM skupiały się nie tylko na poprawności jego teoretycznej podstawy, lecz również na próbie empirycznej weryfikacji modelu. W latach 1970–1980 dokonano wielu testów empirycznych modelu CAPM. Pionierskimi były testy przeprowadzone przez F. Blacka, M.C. Jensena i M. Scholesa (1972) oraz przez E.F. Famę i J.D. MacBeth (1973). Wymienieni badacze jako pierwsi przeprowadzili regresję szeregów czasowych stóp zwrotu portfeli akcji notowanych na NYSE odpowiednio dla lat 1931–1965 oraz 1926–1968. Wyniki przeprowadzonych badań potwierdziły poprawność modelu CAPM. Testy potwierdzające poprawność CAPM przeprowadzili również M.E. Blume (1970), I. Friend i M.E. Blume (1970), M.H. Miller i M. Scholes (1972) oraz M.E. Blume i I. Friend (1973). Późniejsze testy empiryczne CAPM nie potwierdzały już jednoznacznie poprawności modelu. Począwszy od końca lat 70. pojawiała się seria artykułów, w których prezentowano dowody podające w wątpliwość efektywność modelu CAPM. Pierwszy z serii wspomnianych artykułów został opublikowany przez S. Basu (1977). Autor posortował w swoich badaniach empirycznych akcje spółek według wskaźnika zysku na akcję do ceny akcji (E/P). W badaniach pokazał, że przyszłe stopy zwrotu z akcji o wysokim E/P są wyższe niż przewidywane przez CAPM, a stopy zwrotu z akcji o niskim E/P są niższe niż przewidywane. R.H. Banz (1981) i J. Reinganum (1981) posortowawszy akcje spółek według ich kapitalizacji zauważyli, że akcje spółek o niskiej kapitalizacji przynoszą przeciętne stopy zwrotu wyższe niż przewidywane przez model CAPM. S. Basu (1983) udokumentował, że akcje o niskim wskaźniku ceny do zysku na jedną akcję (P/E) przynoszą wyższe stopy zwrotu niż akcje o wysokim P/E. D.B. Keim i Wasterfield (1989) oraz E.F. Fama i K.R. French (1992) potwierdzili zależności udokumentowane przez R.W. Banza (1981) i J. Reinganuma (1981). L.H. Bhandari (1988) udowodnił, że stopy zwrotu z akcji spółek o wysokim wskaźniku D/E są dużo wyższe, niż wskazywałyby na to ich współczynniki beta. B. Rosenberg, K. Reid i R. Lanstein (1985) pokazali zależność między stopami zwrotu a wartością wskaźnika przepływów pieniężnych do kapitalizacji (CF/MV). D. Statman (1980), Rosenberg, Reid i Lanstein (1985) oraz Fama i French (1992) zwrócili uwagę na zależność między stopami zwrotu a wartością wskaźnika wartości księgowej aktywów do kapitalizacji spółki (B/M). Akcje o wysokim wskaźniku B/M mają wyższe stopy zwrotu niż wynikałoby to z ich współczynników beta, a akcje o niskim wskaźniku B/M osiągają niższe stopy zwrotu niż wynikałoby to z ich współczynników beta.

336

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

N. Jagadeesh i S. Titman (1993) zaobserwowali natomiast, że akcje z wysokimi historycznymi stopami zwrotu wypracowują w kolejnych okresach lepsze stopy zwrotu niż akcje z niskimi historycznymi stopami zwrotu. Zaobserwowana przez badaczy zależność została określona jako efekt momentum. Wskazane powyżej odstępstwa od modelu CAPM należą do zauważonych na przestrzeni lat anomalii rynku kapitałowego. Fama i French (1992, 1996) przeprowadzili syntezę wskazanych anomalii i zauważyli, że można je zredukować do dwóch najistotniejszych, tj. czynnika wielkości oraz czynnika wartości. Fama i French uważają, że wskazane czynniki mają wpływ na stopy zwrotu z powodu dodatkowych czynników ryzyka niedywersyfikowalnego, nie uwzględnionych w tradycyjnym współczynniku beta. Czynnik wielkości jest związany z efektem małych spółek, zaobserwowanym przez Banza (1981) i Reinganuma (1981). Banz przeprowadził swoje badania na spółkach amerykańskich notowanych na NYSE w latach 1936–1975. Zauważył, że 20% najmniejszych spółek na giełdzie wypracowuje średnio o 5% wyższą stopę zwrotu niż pozostałe firmy. Innymi słowy, spółki o niskiej kapitalizacji (małe spółki) mają tendencję do wypracowywania przeciętnie wyższych stóp zwrotu. Mimo że małe spółki charakteryzowały się najczęściej wysokimi współczynnikami beta, model CAPM nie był w stanie wyjaśnić tak wysokich stóp zwrotu. Reinganum (1981) oraz T. Cook i M. Roseff (1982) potwierdzili efekt wielkości spółki przy wykorzystaniu większej próby i portfeli złożonych z decyli spółek. Do analogicznych wniosków doszli M.E. Blume i R.F. Stambaugh (1983) oraz P. Brown (1983). W późniejszym czasie występowanie efektu wielkości zostało dostrzeżone na giełdach amerykańskich i innych rynkach zagranicznych przez wielu badaczy (Herrera, Lockwood, 1994; Heston, Rouwenhorst, Weessels, 1999; Rouwenhorst, 1999, Horowitz, Loughran, Savin, 2000; Fama, French, 2008; Michou, Mouselli, Stark, 2010). Większość badaczy wiąże czynnik wielkości z występowaniem dodatkowego ryzyka systematycznego. Część badaczy jednak wskazuje, że czynnik wielkości związany jest z innymi czynnikami niż dodatkowe ryzyko systematyczne. Przykładowo, Y. Amihud i H. Mendelson (1986) sugerują, że wyższe stopy zwrotu z małych spółek mogą stanowić rekompensatę za ich niską płynność na rynku akcji oraz dużą różnicę pomiędzy ofertami kupna i sprzedaży. Dodatkowo według tych autorów wpływa to również na wysokie koszty transakcyjne. Co ciekawe, z części ostatnich badań wynika, że efekt wielkości na rynkach dojrzałych w ostatnich latach wyraźnie osłabł lub wręcz zanikł. Fama i French (2011) nie znaleźli dowodów na istnienie premii za wielkość na rynkach globalnych w latach 1990– 2010. Z kolei E. Dimson, P. March i M. Stuanton (2011) doszli do wniosku, że występowania ponadprzeciętnych stóp zwrotu z małych spółek nie można potwierdzić w dłuższych okresach. Fama i French (1998) oraz Barry i in. (2002), biorąc pod uwagę rynki wschodzące, znaleźli dowód, że czynnik wielkości miał duży wpływ na stopy zwrotu na badanych rynkach. J. Lischewski i S. Voronkova (2010) szacowały wpływ efektu wielkości na stopy zwrotu na polskim rynku akcji. Autorki dowiodły, że czynnik wielkości odgrywa znaczną rolę w wyjaśnianiu stóp zwrotu z polskich spółek publicznych.

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY…

337

Czynnik wartości związany jest z tzw. efektem spółek nisko wycenianych lub inaczej efektem wartości. Efekt ten to tendencja spółek niskowartościowych do wypracowywania wyższych stóp zwrotu (skorygowanych o ryzyko) niż spółki wzrostowe. W literaturze spółki dzielone są na niskowartościowe i wzrostowe zazwyczaj w oparciu o wskaźnik B/M. Z reguły, jeżeli inwestorzy są przekonani, że spółka ma przed sobą dobre perspektywy, to jest ona wysoko wyceniana, a jej wskaźnik B/M przyjmuje niskie wartości. Z drugiej strony, jeżeli inwestorzy źle oceniają perspektywy spółki w przyszłości, to jest ona nisko wyceniana, a jej wskaźnik B/M przyjmuje wysokie wartości. Badania pokazują, że spółki nisko wyceniane są często niedowartościowane i mają wyższy potencjał wzrostu. Potencjał wzrostu wynika np. z możliwości przeprowadzenia działań restrukturyzacyjnych spółki, które mogą przynieść wyższą wartość akcji niż przewidują inwestorzy. Formalne dowody statystyczne na istnienie efektu wartości zostały dostarczone przez D. Stattmana (1980) oraz Rosenberga, Reida i Lansteina (1985). Autorzy ci wykorzystali stosunek wartości księgowej do ceny akcji jako wskaźnik dzielący spółki na niskowartościowe i wzrostowe. Fama i French (1992) pokazali, że w latach 1963–1990 na rynku amerykańskim wskaźnik B/M miał większą zdolność wyjaśniania stóp zwrotu niż współczynnik beta i kapitalizacja. Fama i French (1992, 1993, 1995, 1996) uważają, że wyższe stopy zwrotu z akcji spółek o wysokim wskaźniku B/M wynikają z występowania dodatkowego czynnika ryzyka systematycznego. L.J. Davis (1994) potwierdził efekt wartości także na rynku amerykańskim, a L.K.C Chan, Y. Hamao i J. Lakonishok (1991) oraz C. Capaul, I. Rowley i W. Sharpe (1993) potwierdzili efekt wartości na innych rynkach zagranicznych. Efekt wartości został zaobserwowany w stopach zwrotu również przez Chana, Hamao i Lakonishoka (1991), Famę i Frencha (1998, 2011), G.K. Rouwenhorsta (1999), A.C.W. Chui, S. Titmana i K.C.J. Wei (2010) oraz C.S. Asness, T.J. Moskowitz i L.H. Pedersena (2013). Dotychczasowe badania sugerują także, że czynnik wartości zdaje sie oddziaływać najsilniej w gronie małych spółek. Barry i in. (2002) badali występowanie czynników na rynkach wschodzących i zaobserwowali wpływ efektu wartości na stopy zwrotu na badanych rynkach. J. Lischewski i S. Voronkova (2010) potwierdziły efekt wartości na polskim rynku akcji. Fama i French (1993), biorąc pod uwagę swoje obserwacje w zakresie czynnika wielkości i czynnika wartości, zaproponowali rozszerzenie modelu CAPM o dwa dodatkowe czynniki ryzyka. Proponowany przez autorów model trójczynnikowy przyjmuje postać równania: E(Ri) – Rf = biM[E(RM) – Rf] + bisE(SMB) + bihE(HML), gdzie: SMB oznacza różnicę między stopami zwrotu ze zdywersyfikowanych portfeli złożonych ze spółek o niskiej kapitalizacji oraz spółek o wysokiej kapitalizacji, HML oznacza różnicę między stopami zwrotu ze zdywersyfikowanych portfeli złożonych z akcji o wysokim wskaźniku B/M oraz z akcji o niskim wskaźniku B/M. Fama i French (1993, 1996) pokazali, że premia za wielkość oraz premia za wartość może być rozważana jako kompensacja ryzyka związanego z tymi czynni-

338

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

kami. Trójczynnikowy model Famy i Frencha wyjaśnia występowanie anomalii rynkowych na podstawie dodatkowego czynnika ryzyka i zakłada, że ponadprzeciętne stopy zwrotu dla akcji związane są z czynnikami beta oraz dodatkowo z czynnikami SMB i HML. Zaprezentowany przez Famę i Frencha (1993, 1996) model był testowany w późniejszych okresach wielokrotnie, w szczególności w odniesieniu do rynku amerykańskiego, przez Famę i Frencha (1995, 1996), Daniela i Titmana (1997), Davisa, Famę i Frencha (2000) itd. Znakomita część testów modelu była przeprowadzana również dla rynków rozwiniętych oraz dla rynku globalnego. Mniejsza część badań dotyczyła rynków wschodzących. W odniesieniu do Polski badania nad skutecznością modelu dla Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych prowadzili między innymi M. Kowerski (2008), A. Czapkiewicz i I. Skalna (2011). Testy przeprowadzone w późniejszych okresach dla rynku amerykańskiego oraz dla rynków rozwiniętych nie potwierdzały skuteczności modelu w wyjaśnianiu stóp zwrotu. W przypadku rynków wschodzących przeprowadzone testy empiryczne modelu trójczynnikowego potwierdzały jego skuteczność. W kolejnych latach zauważono problem modelu trójczynnikowego z wyjaśnianiem stóp zwrotu, w przypadku gdy w badanej próbie był obserwowany efekt momentum. Efekt momentu jest związany głównie z występowaniem autokorelacji krótkoterminowych stóp zwrotu. Pierwsze badania w zakresie autokorelacji stóp zwrotu zawierała praca W.F.M. DeBondta i R. Thalera (1985). Znaleźli oni silne dowody na to, że spółki, które uzyskiwały dobre historyczne wyniki, przynoszą ujemne stopy zwrotu w ciągu kolejnych 3–5 lat. N. Jegadeesh i S. Titman (1993, 2001) przeprowadzili analizy podobne do DeBondta i Thalera (1985), jednak koncentrując się na krótkoterminowym horyzoncie inwestycyjnym, tzn. od 3 do 12 miesięcy. Jegadeesh i Titman (1993) przeprowadzili symulacje 32 różnych strategii inwestycyjnych, opierając się na spółkach notowanych na NYSE i AMEX w latach 1965–1989. Jegadeesh i Titman (1993) zaobserwowali, że akcje z wysokimi historycznymi stopami zwrotu („zwycięzcy”) wypracowują w kolejnych okresach lepsze wyniki niż akcje z niskimi historycznymi stopami zwrotu („przegrani”). Strategia momentum – w ich rozumieniu – opiera się na zajmowaniu długiej pozycji w portfelu “zwycięzców” i krótkiej w portfelu “przegranych”. Jagadeesh i Titman (1993) pokazali, że różnice w stopach zwrotu z poszczególnych strategii nie mogą być wyjaśnione poprzez model CAPM. Fama i French (1996) pokazali dodatkowo, że również ich model nie jest w stanie wyjaśnić stóp zwrotu osiąganych ze strategii momentum. Dowody na istnienie efektu momentum w stopach zwrotu z akcji na rynkach międzynarodowych zostały zaprezentowane między innymi przez Asnessa (1994), Famę i Frencha (1998, 2011), Rouwenhorsta (1998), M. Grinblatta i T.J. Moskowitza (2004), Chui, Wei i Titmana (2010), Asness, Moskowitza i Pedersena (2013). Istnieją także dowody, że czynnik momentum może być skutecznie łączony z czynnikami wartości i wielkości (Fama, French, 2012; Asness, Moskovitz, Pedersen, 2013).

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY…

339

M.M. Carhart (1997), biorąc pod uwagę występowanie efektu momentum, dokonał rozwinięcia modelu Famy i Frencha, dodając do modelu dodatkową zmienną, odzwierciadlającą czynnik momentum w stopach zwrotu. Nowy model czteroczynnikowy po uwzględnieniu dodatkowej zmiennej przyjął postać równania: E(Ri) – Rf = biM[E(RM) – Rf] + bisE(SMB) + bihE(HML) + biwE(WML) + fi, gdzie WML oznacza różnicę pomiędzy miesięcznymi średnimi stopami zwrotu ze zdywersyfikowanych portfeli złożonych z „wygranych” i „przegranych” z poprzedniego roku. Dodanie dodatkowej zmiennej do modelu pozwoliło na wyjaśnienie wpływu efektu momentum na stopy zwrotu, czego nie można było uczynić przy użyciu modelu CAPM i modelu F-F. Model rozwinięty przez M.M. Carharta (1997) był następnie testowany przez Jegadeesha (2000), J. Liew i M. Vassalou (2000), D. Kima i M. Kima (2003), J.F. L’Her, T. Masmoudi i J.M. Sureta (2004), Z. Bello (2007) oraz K.S.F. Lama, K. Li i S.M. So (2009).

1.1. ZALEŻNOŚCI MIĘDZY PREMIAMI Znakomita część badań prowadzonych nad zależnościami między poszczególnymi czynnikami dotyczy premii za wielkość i wartości oraz premii momentum. Badania empiryczne prowadzone w rzeczowym zakresie obejmowały przede wszystkim rynek amerykański, rynki rozwinięte oraz rynek globalny. Niewielka liczba przeprowadzonych badań dotyczyła rynków wschodzących. Badania obejmujące rynek amerykański oraz rynki rozwinięte pokazują, że premia za wielkość (jeśli jest statystycznie istotna) jest silniejsza wśród grupy małych i mikro przedsiębiorstw. Fama i French (2012) pokazali, że premia za wielkość jest silniejsza dla małych spółek. Podobną zależność zaobserwowano w przypadku premii momentum. H. Hong, J.C. Stein i T. Lim (2000) oraz Fama i French (2012) zaobserwowali, że na rynkach rozwiniętych premia momentum jest silniejsza wśród małych spółek. Ponadto, Asness, Moskowitz i Pedersen (2013) zwrócili uwagę na występowanie negatywnej korelacji pomiędzy czynnikiem wartości i czynnikiem momentum. Badania nad zależnościami między czynnikami w przypadku rynków wschodzących prowadzili N. Cakici, F. Fabozzi, S. Tan (2013). Ich badanie obejmowało 18 rynków wschodzących w latach 1990– 2011. Zaobserwowali oni występowanie premii za wartość zarówno wśród małych, jak i dużych spółek. Dostarczone przez nich dowody dla rynków wschodzących są więc częściowo odmienne od zależności zaobserwowanych na rynkach rozwiniętych. Cakici, Fabozzi, Tan (2013) pokazali, że premia momentum jest większa w przypadku małych spółek i maleje wraz ze wzrostem wielkości spółek. Cakici, Fabozzi, Tan (2013) potwierdzili ponadto negatywną korelację pomiędzy czynnikiem wartości i czynnikiem momentu, zaobserwowaną przez Asness, Moskowitza and Pedersena (2013) na rynkach rozwiniętych.

340

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

1.2. CZY PREMIE DLA CZYNNIKÓW SĄ ODPORNE NA KOSZTY TRANSAKCYJNE? W literaturze z zakresu finansów można znaleźć liczną grupę badań prowadzonych nad stopami zwrotu ze strategii opartych na efekcie wielkości, wartości oraz momentum. Jednakże tylko niewielka część z prowadzonych badań uwzględnia wielkość kosztów transakcyjnych ponoszonych w trakcie realizacji strategii inwestycyjnych. W ramach badań spotkać można podział kosztów transakcyjnych (ze względu na ich wpływ na stopy zwrotu) na bezpośrednie koszty transakcyjne (prowizje i spready) oraz na nieproporcjonalny wpływ cen na strategie inwestycyjne. Prowadzone dotychczas badania miały głównie na celu poszukanie odpowiedzi na pytanie, czy strategie inwestycyjne będą przynosić ponadprzeciętne stopy zwrotu po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych. W odpowiedzi na to pytanie można wyróżnić wiele badań pokazujących rzeczywisty wpływ kosztów transakcyjnych na obniżenie stóp zwrotu. R. Ball, S. Kothari, i J. Shanken (1995) zaobserwowali, że spready kupna/sprzedaży znacząco redukują zyskowność strategii przeciwnego inwestowania. P.J. Kenz i M.J. Ready (1996) badali efekt wpływu cen na zyskowność strategii inwestycyjnej, opartej na słabej autokorelacji między portfelami małych i dużych firm. Wykazali oni, że koszty transakcyjne znacznie obniżają zyskowność badanych strategii inwestycyjnych. D.B. Grundy i J.S. Martin (2001) zaobserwowali, że po uwzględnieniu w strategii momentum kosztów transakcyjnych na poziomie 1,5%, stopy zwrotu stają się nieistotne statystycznie. M. Mitchell i T. Pulvino (2001) szacowali wpływ kosztów transakcyjnych na strategie inwestycyjne i odkryli, że koszty transakcyjne obniżają stopy zwrotu o 300 punktów bazowych na rok. D.A. Lesmond, M.J. Schill i C. Zhou (2004) oraz J.D. Hanna i M.J. Ready (2005) pokazali, że uwzględnienie kosztów transakcyjnych w strategii momentum całkowicie eliminuje jej zyskowność. R.A. Korajczyk i R. Sadka (2004) wykazali, że uwzględnienie kosztów transakcyjnych wpływa na spadek zyskowności strategii momentu. Ponadto oszacowali optymalną wielkość funduszy dla portfeli long-momentum, która według nich kształtuje się między 2 mld a 5 mld USD. A. Frazzini, R. Israel i T. Moskowitz (2012) badali wpływ kosztów transakcyjnych na stopy zwrotu ze strategii wielkości, wartości i momentum, wykorzystując rzeczywiste dane z transakcji zawartych na rynku giełdowym w latach 1998–2011. Oszacowali, że rzeczywiste koszty transakcyjne są prawie 10-krotnie mniejsze, niż wskazywały poprzednie badania. Frazzini, Israel i Moskowitz (2012) dostarczyli dowodów, że wpływ kosztów transakcyjnych na zyskowność strategii wielkości, wartości i momentum jest 5-krotnie mniejszy niż wskazywały poprzednio przeprowadzone badania. Podsumowując swoje badania, stwierdzili, że strategia wielkości, wartości i momentum może przynosić w rzeczywistych warunkach wysokie stopy zwrotu niezależnie od wielkości funduszu, ze względu na brak znacznego wpływu kosztów transakcyjnych na zyskowność strategii.

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY…

341

1.3. WPŁYW PŁYNNOŚCI NA EFEKT WARTOŚCI, WIELKOŚCI I MOMENTUM W. Liu (2006) definiuje płynność jako możliwość prowadzenia handlu aktywami o bardzo dużym wolumenie przy zachowaniu dużej częstotliwości obrotu oraz niskich kosztów transakcyjnych. Artykuł napisany przez Amihuda i Mendelsona (1986) zainicjował szereg badań pokazujących, że płynność może być istotnym czynnikiem objaśniającym stopy zwrotu z akcji. Przesłanki uzasadniające takie przypuszczenia są takie, że inwestor lokujący swoje środki w niepłynne spółki musi liczyć się z wyższymi kosztami transakcyjnymi, za co rekompensatę stanowi podwyższona stopa zwrotu. Amihud i Mendelson (1986) zaproponowali model, w którym premia za płynność jest proporcjonalna do bieżącej wartości kosztów transakcji zwielokrotnionych przez szybkość obrotu. W związku z tym koszty transakcyjne oznaczają zmniejszenie stanu środków pieniężnych, co zmniejsza przyszłe zyski. M.J. Brennan i A. Subrahmanyam (1996) uważają, że jednym z powodów braku płynności na rynkach finansowych jest zła selekcja akcji spowodowana występowaniem tzw. poinformowanych graczy. Twierdzą, że efekt płynności spowodowany jest asymetrią informacji na rynkach finansowych i jej wpływem na ceny akcji. Y. Amihud (2002) twierdzi, że brak płynności wyjaśnia częściowo efekt małych spółek. Ponadto uważa, że w czasach dużej płynności na rynkach małe spółki mają wyższe ryzyko płynności, dlatego powinny przynosić dodatkową premię za brak płynności. Obserwacje Amihuda (2002) są zbieżne z obserwacjami H.R. Stolla i R.E. Whaley (1983), którzy uważają, że możliwym wytłumaczeniem dla premii za wielkość jest ryzyko braku płynności dla małych spółek. R. Sadka (2006) jednak twierdzi, że czynnik płynności może wyjaśnić część efektu momentum. Duży zbiór literatury potwierdza obecność efektu płynności na rynku amerykańskim (Amihud, Mendelson, 1986; Brennan, Subrahmanyam, 1996; Brennan, Chordia, Subrahmanyam, 1998; Chordia, Roll, Subrahmanyam, 2001; Garleanu, 2009). Badania empiryczne dowodzą także istnienia efektu płynności na innych giełdach zagranicznych (Amihud, 1997; Hu, 1997; Chan, Fa, 2005). K.G. Rouwenhorst (1999) oraz S. Claessens, S. Dasgupta i J. Glen (1995) rozważali wpływ roli czynnika płynności w wyjaśnianiu stóp zwrotu na rynkach wschodzących.

2. ŹRÓDŁA DANYCH I METODY BADAWCZE Zagadnienie premii za wielkość, wartość i momentum jako wyjaśnienie przekrojowej zmienności w krajowych stopach zwrotu jest badane przy wykorzystaniu notowań akcji w okresie 20/12/2000–20/12/2013 na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej, czyli rynkach Bułgarii, Chorwacji, Czech, Estonii, Węgier, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji i Słowenii (klasyfikacja CEE według OECD). Wszelkie dane dotyczące cen i zmiennych fundamentalnych pochodzą z serwisu

342

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

Bloomberg. Wykorzystano notowania spółek zarówno istniejących, jak i wycofanych z rynku, co miało na celu uniknięcie efektu przetrwania (survivorship bias). W badaniu w pierwszej kolejności spółki zostały posortowane według trzech czynników: wielkości (S – całkowita kapitalizacja), wartości (V – stosunek wartości księgowej do ceny, B/M) oraz momentum (M – 12-miesięczna stopa zwrotu poprzedzająca budowę portfela). Łączna liczba spółek w próbie zwiększała się wraz z rozwojem rynków kapitałowych z 46 na początku badania do 832 pod koniec. Wcześniejsze dane zostały pominięte z obawy, że zbyt mała liczba rynków w próbie mogłaby zaburzyć ostateczne wyniki. Wszystkie dane fundamentalne oraz dotyczące cen zostały skonwertowane na euro. Zestawienie liczby spółek w poszczególnych latach zaprezentowano w tabeli 1. Tabela 1. Liczebność próby w poszczególnych latach 2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Chorwacja

2012

2013

Bułgaria

112 117 126 140 142 122

Czechy

Estonia

Węgry

Łotwa

Litwa

535 426 384 334 273 211 181 149 110

Polska Rumunia

Słowacja

Słowenia

832 747 708 682 641 543 313 215 135

Razem

Źródło: opracowanie własne.

Na podstawie opisanych czynników zostały skonstruowane trzy odrębne portfele dla każdego czynnika, które obejmowały kolejno 30% spółek z najniższymi wskaźnikami, 30% spółek z najwyższymi wskaźnikami oraz pozostałe 40% „środkowych” spółek. Wykorzystano trzy odrębne metody ważenia portfeli: równoważona, ważona kapitalizacją oraz ważona płynnością, przy czym za miarę płynności przyjęto średni dzienny obrót wyrażony w euro w okresie 12 miesięcy poprzedzających budowę portfela. Przyczyna, dla której zastosowano ważenie płynnością, jest taka, że wiele spółek na rynkach CEE bywa bardzo niepłynnych, więc w rezultacie założenie o rekonstrukcji portfela ważonego kapitalizacją lub równoważo-

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY…

343

nego może być nierealistyczne. Tymczasem niepłynne spółki mogą mieć „wbudowaną” dodatkową premię za brak płynności, która implikuje wyższe oczekiwane stopy zwrotu. Posługując się ważeniem płynnością, obciążenie to zostaje w znacznej mierze wyeliminowane. Równolegle ze stopami zwrotu z portfeli czynnikowych są obliczane także stopy zwrotu z portfela rynkowego. Jako reprezentacja portfela rynkowego zostaje wykorzystana średnia ze wszystkich rynków znajdujących się w próbie w analizowanym okresie. Dla lepszego porównania z analizowanymi portfelami portfel rynkowy ważony jest zawsze w ten sam sposób jak portfele czynnikowe: równo, kapitalizacją lub płynnością. Wszystkie portfele są rekonstruowane raz do roku w dniu 20 grudnia. Data ta została wybrana celowo, aby uniknąć efektu patrzenia w przyszłość (look-ahead bias). Następnie zostają skonstruowane w pełni zabezpieczone portfele long/short market-neutral (MN), które naśladują zachowanie czynników wartości. Budowa portfeli MN przybiera taką formę, że posiadają one ekspozycję dodatnią na rynki o wyższej oczekiwanej stopie zwrotu, a ujemną na spółki o niższej stopie. Ujmując rzecz inaczej, skonstruowane portfele zawsze zawierają: 1

100% pozycji długiej w 30% akcji o najwyższym wskaźniku V, M lub najniższym S oraz

100% pozycji krótkiej w 30% akcji o najniższym wskaźniku V, M lub najwyższym S.

Z uwagi na to, że tak skonstruowany portfel nie wymaga angażowania kapitału, portfele zostają dodatkowo całkowicie zabezpieczone za pomocą długiej pozycji w instrumencie wolnym od ryzyka, przy czym za reprezentację stopy zwrotu z instrumentu wolnego od ryzyka przyjęto 12-miesięczne stawki ofertowe na stopę procentową Euribor. Podobnie jak w poprzednim przypadku portfele są równoważone, ważone kapitalizacją lub ważone płynnością. Ostatecznie stopy zwrotu z zabezpieczonych portfeli long/short market-neutral zostały przetestowane względem dwóch różnych modeli: modelu rynkowego oraz CAPM1. Testy są oparte na logarytmicznych stopach zwrotu. Pierwszy model to klasyczny model rynkowy (market model), który został zaproponowany przez E.F. Famę, L. Fisher, M.C. Jensen i R. Roll (1969): Rit = ai + biRmt + fit, E(fit) = 0, var(fit) = vf2,

(1)

gdzie: Rit i Rmt to stopy zwrotu z instrumentu i w okresie t, fit to błąd standardowy o wartości oczekiwanej 0, natomiast ai, bi i vf2 to parametry modelu rynkowego. W ramach dalszych obliczeń jako reprezentacja modelu rynkowego zostaje wyko-

1 Szczegółowy przegląd i charakterystyka modeli oczekiwanych stóp zwrotu zawarty jest na przykład w pracach J.Y. Cambella, A.W. Lo i A.C. MacKinlaya (1997) oraz J.C. Cochrane (2005).

344

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

rzystana średnia stopa zwrotu ze wszystkich rynków w próbie, ważona analogicznie jak testowane portfele. Drugi wykorzystany model to CAPM (Sharpe, 1964, 1966; Lintner, 1965; Mossin, 1966). Zgodnie z tym modelem, zostaje przeprowadzona regresja nadwyżkowych stóp zwrotu z portfeli MN względem nadwyżkowych stóp zwrotu z portfela rynkowego: Rit – Rft = ai + bi(Rmt – Rft) + fit,

(2)

gdzie: Rit, Rmt i Rft to stopy zwrotu z portfeli long/short, portfela rynkowego i instrumentu wolnego od ryzyka, a ai, bi to parametry regresji. Stopa wolna od ryzyka jest reprezentowana przez 12-miesięczne stawki ofertowe na Euribor. Wyraz wolny ai mierzy średnią ponadprzeciętną stopę zwrotu (tak zwaną alfę Jensena). We wszystkich modelach hipoteza zerowa zakłada, że alfa nie jest statystycznie różna od zera, a hipoteza alternatywna, że nie jest statystycznie równa zero. Parametry równania estymowane są klasyczną metodą OLS2 i testowane w sposób parametryczny. W następnej kolejności przeprowadzono analizę, której celem było zbadanie interakcji między poszczególnymi czynnikami fundamentalnymi, determinującymi stopę zwrotu. W tym celu zbudowano portfele podwójnie sortowane (double-sorted portfolios) według par czynników V, S i M. W dalszej kolejności skonstruowano portfele zabezpieczone long/short dla każdej z kombinacji par dwóch czynników. Przesłanki tworzenia konkretnych portfeli long/short opierały się na dotychczasowych badaniach empirycznych, a przyświecała im maksymalizacja oczekiwanej ponadprzeciętnej stopy zwrotu. W tej części badania przyjęto, że wszystkie portfele są równoważone, a po ich skonstruowaniu przetestowano je względem modelu rynkowego i CAPM. W ostatniej części badań wzięto pod uwagę koszy transakcyjne, które mogą mieć różną wysokość w różnych grupach spółek. Wykorzystano do tego prosty model kosztów proporcjonalnych, w którym funkcja kosztów przybiera następującą postać (Korajczyk, Sadka, 2004): f(p) = k # p, (3) gdzie: p oznacza cenę akcji w momencie budowy portfela, a k stanowi stały wskaźnik kosztów. Jako aproksymację k przyjęliśmy połowę kwotowanego spreadu, która została zdefiniowana jako: 1 (4) k j, t = # k Qj, t, 2 gdzie: Pask, j, t - Pbid, j, t (5) k Qj, t = , Pmid, j, t a Pask, j, t, Pbid, j, t i Pmid, j, t są ofertami kupna, sprzedaży i ceną środkową (ang. mid-price) spółki j w czasie t. Wykorzystując miarę kQj, t obliczono średnioważone 2 OLS to skrót angielskiej nazwy określającej metodę najmniejszych kwadratów (ordinary least squares).

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY…

345

spready w ramach poszczególnych portfeli. Zastosowano przy tym wszystkie trzy omawiane wcześniej metody ważenia. Następnie wyznaczyliśmy uproszczone stopy zwrotu po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych za pomocą równania (6): R post - cost = R pre - cost - ^ k j, t0 + k j, t1h,

(6)

gdzie kj, t0 i kj, t1 to stałe komponenty kosztów (połówki spreadu) na początku i na końcu okresu pomiaru. Innymi słowy, przyjęte zostało uproszczone założenie o 100-procentowej rotacji portfela w ciągu roku. Następnie, bazując na logarytmicznych stopach zwrotu uwzględniających koszty, powtórzyliśmy wnioskowanie statystyczne w identycznej formie, jak opisano to wcześniej. Dodatkowo należy tu podkreślić, że stopy zwrotu z portfela rynkowego były obliczane również z uwzględnieniem kosztów transakcyjnych.

3. WYNIKI I INTERPRETACJA W tej części artykułu przedstawiono wyniki prowadzonych badań empirycznych nad występowaniem efektu wartości, wielkości oraz momentum na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej. W tabeli 2 przedstawiono stopy zwrotu z portfeli spółek sortowanych według czynników V, S oraz M przed uwzględnieniem kosztów transakcyjnych. Przedstawione w tabeli 2 wyniki wskazują, że dla portfeli równoważonych obecny jest silny efekt wartości i wielkości na rynkach CEE. Z drugiej strony dowody na istnienie efektu momentum są nieprzekonujące. W przypadku czynnika wartości 30% spółek o najwyższym wskaźniku wypracowało średnioroczną stopę zwrotu o 24,3 pkt. proc. wyższą niż 30% spółek z najniższym wskaźnikiem i o 12,9 pkt. proc. wyższą niż portfel rynkowy. Premia za wartość wydaje się znacząco silniejsza na rynkach CEE niż na rynkach dojrzałych. Różnice w stopach zwrotu są również zaskakująco duże w przypadku premii za wielkość. Małe spółki wypracowały stopy zwrotu o 20 pkt. proc. wyższe niż duże spółki i o 10,1 pkt. proc. wyższe niż portfel rynkowy. Jakkolwiek wyższym stopom zwrotu towarzyszyło także wyższe ryzyko, mierzone zarówno odchyleniem standardowym, jak i betą. Ostatecznie efekt momentum wydaje się stosunkowo słaby. Różnica w stopach zwrotu między spółkami o najwyższym i najniższym momentum sięgnęła zaledwie 1,4 pkt. proc., a dodatkowo jej znacząca część znika w przypadku zastosowania ważenia kapitalizacją. Niestety także w przypadku czynników wartości i wielkości premie za wartość i wielkość zdają się kurczyć. Różnica między górnym a dolnym portfelem w przypadku czynnika wartości zmniejszyła się do 18,5 pkt. proc., a w przypadku czynnika wielkości zmniejszyła się do 16,9 pkt. proc. Niemniej jednak w porównaniu z rynkami rozwiniętymi różnica jest nadal bardzo duża. Efekt momentum z kolei znika niemal zupełnie, a różnica między górnym a dolnym portfelem zmniejsza się zaledwie do 0,3 pkt. proc. W przypadku ważenia płynnością czynniki wartości i wielkości wciąż okazują się dość silne i istotne. Z kolei w odniesieniu do mometum stopy zwrotu ze spółek o najwyższym momentum spadają do zera i okazują się niższe niż portfel rynkowy.

14,9%

30%

17,1%

27,5%

15,0%

7,5%

17,1%

17,8%

13,0%

19,2%

17,1%

Środ. 40%

Górne 30,0%

Rynek

Dolne 30%

Środ. 40%

Górne 30%

Rynek

Dolne 30%

Środ. 40%

Górne 30%

Rynek

42,0%

46,0%

39,6%

45,4%

42,0%

35,3%

47,1%

45,2%

42,0%

39,7%

44,4%

43,8%

1,00

1,06

0,89

1,09

1,00

0,58

1,07

1,34

1,00

1,06

1,04

0,88

534

511

746

271

534

1 627

534

254

563

782

33,5%

31,3%

33,0%

32,9%

33,5%

33,4%

44,3%

44,4%

5,6%

4,8%

7,1%

4,5%

33,5%

42,2%

34,6%

42,1%

Czynnik momentum

5,6%

5,3%

8,2%

22,2%

Czynnik wielkości

5,6%

19,7%

9,9%

1,2%

Czynnik wartości

Obroty Średnia Zmienność

1,00

1,10

1,05

1,12

1,00

0,99

1,08

1,35

1,00

0,92

0,96

0,84

Beta

7 245

5 373

7 395

1 949

7 245

7 615

7 245

1 934

6 239

8 551

5,4%

0,0%

9,1%

–7,2%

5,4%

5,3%

22%

14,7%

5,4%

16,0%

10,5%

–1,6%

36,5%

46,4%

38,9%

51,3%

36,5%

36,3%

50,7%

47,5%

36,5%

43,9%

38,4%

32,2%

1,00

0,96

1,09

1,07

1,00

0,99

1,05

1,15

1,00

1,17

1,07

0,71

Beta

11838

8145

12 727

3093

11838

12 610

254

144

11838

2983

12 093

12 616

Obroty

Portfele ważone płynnością

Obroty Średnia Zmienność

Portfele ważone kapitalizacją

Źródło: opracowanie własne.

Uwaga: „średnia” oznacza średnioroczną stopę zwrotu, „zmienność” odchylenie standardowe w skali roku, „beta” współczynnik regresji względem portfela rynkowego, natomiast obroty – przeciętny dzienny wolumen obrotu spółki w portfelu wyrażony w EUR.

5,7%

Dolne 30%

Średnia Zmienność Beta

Portele równoważone

Tabela 2. Stopy zwrotu z portfeli sortowanych według czynników wartości, wielkości i momentum przed uwzględnieniem kosztów transakcyjnych

346 Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

19,2%

0,01

17,4%

0,11

Zmienność

3,15

0,19

1,00

12,1%

3,96

0,13

1,07

17,4%

3,16

t-stat

1,29

10,9%

1, 75

0,44

2, 03

17,6%

0,92

0,22

30,7%

2,43

20,7%

31,0%

2,30

19,8%

1,80

14,4%

2,32

0,41

CAPM

2, 03

14,7%

2,56

0,43

1,35

13,4%

0,83

0,27

1,91

17,1%

0, 65

0,18

Model rynkowy

29,6%

2,93

24,0%

0,85

8,1%

0,52

0,15

1,30

11,2%

0,42

0,10

29,5%

1,52

12,4%

Porlfele czynnikowe S

–0,39

–5,1%

–0, 19

–0,06

–0, 06

–0,7%

–0,28

–0,08

38,9%

–0, 18

–1,9%

–0,45

–3,9%

–0,13

–0,04

–0, 06

–0,4%

–0,34

–0,08

26,3%

–0,12

–0,9%

–0,39

–8,9%

–0,37

–0,26

–0,24

–4,4%

–0,45

–0,23

62,6%

–0,32

–5,5%

Portfele czynnikowe M

Źródło: opracowanie własne.

Uwaga: „średnia” oznacza średnioroczną stopę zwrotu, „zmienność” odchylenie standardowe w skali roku, a a i b to parametry poszczególnych modeli. EW, CW i LW odnoszą się do portfeli równoważonych, ważonych kapitalizacją i płynnością. Wartości kursywą oznaczają poziomy istotności statystycznej.

2,10

0, 04

17,8%

0,91

20,7%

t-stat

3, 66

5,20

t-stat

19,5%

25,2%

Średnia

Portfele czynnikowe V

Tabela 3. Portfele czynnikowe typu market neutral przed uwzględnieniem kosztów transakcyjnych PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY… 347

348

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

Opisane powyżej wyniki są potwierdzone przez analizę zabezpieczonych portfeli czynnikowych typu market neutral3, chociaż, jak wskazuje tabela 3, nie wszystkie przedstawione wyniki dla poszczególnych czynników są istotne statystycznie. Portfele oparte na efekcie wartości i wielkości wypracowały ponadprzeciętne stopy zwrotu w przypadku równego ważenia. Alfy na poziomie 10% są znacząco wyższe niż w przypadku rynków rozwiniętych. Ostatni czynnik – momentum – wygenerował stopy zwrotu bliskie zeru. Tabela 4 obrazuje współczynniki korelacji liniowej między stopami zwrotu z portfeli MN. Co ciekawe, siła korelacji wydaje się w dużej mierze zależeć od sposobu ważenia składu portfeli. Na przykład współczynnik korelacji między równoważonymi portfelami MN opartymi na czynniku wartości i wielkości wyniósł 0,51, natomiast po zmianie sposobu ważenia portfeli na ważenie kapitalizacją wartość współczynnika spadła do zaledwie 0,08. Tabela 4. Współczynniki korelacji pomiędzy portfelami czynnikowymi Wartość MN

Wielkość MN

Momentum MN

Rynek akcji

Rynek pieniężny

Portfele równoważone Wartość MN Wielkość MN

1,00 0,51

1,00

–0,30

0,09

1,00

Rynek akcji

0,33

0,60

–0,05

1,00

Rynek pieniężny

0,18

0,47

0,27

0,03

Wartość MN

1,00

Wielkość MN

0,08

1,00

–0,43

–0,50

1,00

0,29

0,26

–0,05

1,00

0,34

0,01

–0,10

Momentum MN

1,00

Portfele ważone kapitalizacją

Momentum MN Rynek akcji Rymek pieniężny

–0,31

1,00

Portfele ważone płynnością Wartość MN

1,00

Wielkość MN

0,17

1,00

Momentum MN

–0,40

–0,76

1,00

Rymek akcji

0,49

0,17

–0,14

1,00

Rynek pieniężny

0,19

0,42

–0,52

–0,13

1,00

Uwaga: rynek akcji i pieniężny są zdefiniowane zgodnie z wcześniejszą charakterystyką danych. Źródło: opracowanie własne. 3 Portfele typu market neutral są grupą portfeli opartych na strategii zabezpieczającej przed zmiennością rynku.

V: Środkowe

40%

V: Dolne

30%

25,6%

M. Górne 30%

19,2%

9,6%

7,7%

34,0%

47,0%

58,7%

40%

V: Środkowe

34,6%

41,2%

43,1%

30%

V: Górne

22,0%

30,2%

30,1%

30%

V: Górne

82,0%

38,1%

51,7%

30%

V: Dolne

48,8%

41,3%

50,4%

40%

V: Środkowe

34,3%

48,2%

44,0%

30%

V: Górne

4,2%

9,2%

2,9%

30%

S: Górne

46,8%

52,0%

47,4%

30%

S: Dolne

55,6%

43,8%

55,0%

40%

S: Środkowe

39,6%

34,3%

38,8%

30%

S: Górne

0,87

1,04

0,96

30%

S: Dolne

0,94

0,74

0,89

30%

V: Dolne

0,61

1,20

0,57

30%

V: Dolne

1,12

0,88

40%

S: Środkowe

0,92

0,83

1,04

40%

V: Środkowe

0,60

0,93

1,20

40%

V: Środkowe

Beta

0,64

0,61

0,74

30%

S: Górne

0,60

0,92

0,88

30%

V: Górne

0,63

0,79

0,90

30%

V: Górne

Źródło: opracowanie własne.

Uwaga: „stopa zwrotu” oznacza średnioroczną stopę zwrotu, „zmienność” odchylenie standardowe w skali roku, a „beta” – współczynnik regresji względem portfela rynkowego. V, S i M odnoszą się kolejno do czynników wartości, wielkości i momentum.

20,7%

30%

31,2%

40%

S: Dolne

M. Środ. 40%

S: Środkowe

11,4%

M. Górne 30%

M. Dolne 30%

36,9%

58,7%

37,8%

30%

V: Dolne

Portfele sortowane według wielkości i momentum

20,9%

–1,0%

M. Środ. 40%

6,5%

–0,8%

M. Dolne 30%

12,1%

16,6%

25,6%

35,5%

30%

V: Górne

Portfele sortowane według wartości i wielkości

Zmienność

Portfele sortowane według wartości i momentum

9,6%

0,4%

S. Górne 30%

10,8%

4,8%

S. Środ. 40%

17,1%

4,6%

40%

30%

S. Dolne 30%

V: Środkowe

V: Dolne

Stopa zwrotu

Tabela 5. Portfele sortowane według dwóch czynników PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY… 349

350

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

Tabela 5 opisuje zależności między równoważonymi portfelami czynnikowymi. Zależności między premiami za wartość i wielkość są zgodne ze wcześniejszymi obserwacjami na rynkach dojrzałych. Premia za wartość była szczególnie wysoka w gronie małych spółek i relatywnie niższa w gronie dużych. Portfel małych spółek wysokowartościowych zarabiał aż 35,5% rocznie. Co ciekawe, obserwacje w zakresie efektu momentum zdają się zaprzeczać doświadczeniom rynków rozwiniętych. Efekt momentum w połączeniu z wartością lub wielkością wydają się raczej eliminować nawzajem aniżeli wzmacniać. Innymi słowy, efekt momentum jest mocniejszy w gronie niskowartościowych lub dużych spółek i staje się negatywny w przypadku spółek wysokowartościowych lub dużych. Wnioski z tabeli 5 są ogólnie potwierdzone przez analizę statystyczną wyników podwójnie sortowanych portfeli MN (tab. 6). Po pierwsze, portfel sortowany na podstawie S i M wypracował negatywną alfę w modelu CAPM. Po drugie, portfel V+M wypracował dodatnią alfę, jednak jej istotność statystyczna była na niskim poziomie. Ostatecznie portfel V+S dostarczył bardzo wysoką średnioroczną stopę zwrotu na poziomie 29,9% i istotną statystycznie alfę z modelu CAPM w wysokości 23,6%. Tabela 6. Ponadprzeciętne stopy zwrotu z podwójnie sortowanych portfeli market neutral

Stopa zwrotu t-stat Zmienność

V+S

V+M

S+M

37,5%

10,9%

–1,9%

4,15

1,20

–0,18

32,6%

32,9%

38,3%

Model rynkowy b

0,45

0,04

0,18

t-stat

2,15

0,17

0,62

23,57%

11,13%

1,36%

2,52

1,04

0,11

a t-stat

CAPM b

0,16

–0,03

–0,14

t-stat

1,09

–0,22

–0,75

29,91%

8,26%

–4,23%

3,07

0,84

–0,36

a t-stat

Uwaga: „stopa zwrotu” oznacza średnioroczną stopę zwrotu, „zmienność” odchylenie standardowe w skali roku, a a i b to parametry poszczególnych modeli. V, S i M odnoszą się kolejno do czynników wartości, wielkości i momentum. Źródło: opracowanie własne.

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY…

351

W celu zweryfikowania, czy premie czynnikowe są odporne na koszty transakcyjne, w pierwszej kolejności zostały skalkulowane przeciętne spready w ramach poszczególnych portfeli. Rezultaty zaprezentowano w tabeli 7. Tabela 7. Spready bid-ask (w %) Czynnik wartości

Czynnik wielkości

Czynnik momentum

Dolne 30%

4,18

1,00

0,86

10,89

10,74

6,41

7,38

2,26

1,35

Środ. 40%

4,07

1,46

0,98

4,77

4,62

2,23

4,76

1,04

0,77

Górne 30%

9,38

2,55

2,04

1,81

0,91

0,71

5,32

1,27

0,89

Rynek

5,99

1,11

0,82

5,99

1,11

0,82

5,99

1,11

0,82

Uwaga: EW, CW i LW oznaczają odpowiednio portfele równoważone, ważone kapitalizacją i ważone płynnością. Źródło: opracowanie własne.

Pozwoliło to na zaobserwowanie kilku interesujących faktów. Po pierwsze, jak można się było spodziewać, spready w portfelach równoważonych (EW) są znacząco wyższe niż w portfelach ważonych kapitalizacją (CW) lub płynnością (LW). W przypadku pełnego portfela rynkowego spread EW jest równy 5,99%, a w przypadku portfela ważonego płynnością ponad siedmiokrotnie niższy (0,82%). Wynika to z bardzo dużych spreadów w przypadku małych spółek giełdowych. Nawet w przypadku ważenia płynnością spready w gronie małych spółek wynoszą przeciętnie aż 6,41%. Ostatecznie warto zauważyć, że w odniesieniu do momentum spready są niższe w spółkach o wysokim momentum niż o niskim. Reasumując, wahania w spreadach mogą sprawiać, że premie za wartość i wielkość się zmniejszą, natomiast premie za momentum potencjalnie nawet wzrosną. Tabela 8 przedstawia wyniki portfeli czynnikowych po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych. Analizując jej zawartość, można sformułować kilka konkluzji. Po pierwsze, koszty transakcyjne znacząco redukują premię za wielkość. Różnica między stopami zwrotu z małych i dużych spółek wyraźnie się zmniejsza, a w przypadku ważenia płynnością właściwie zupełnie znika. Innymi słowy, koszty transakcyjne okazują się na tyle duże, że nie mogą być skompensowane przez premię za wielkość w ujęciu ważenia płynnością. Po drugie, portfele wysokowartościowe wciąż przynoszą dużo wyższe stopy zwrotu niż niskowartościowe. Po trzecie wreszcie, dowody w zakresie premii za momentum są mieszane, jednak trudno uznać je za dowód jej obecności po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych.

18,1%

Górne 30%

5,5%

9,9%

9,0%

7,3%

12,0%

Górne 30%

Rynek

Dolne 30%

Środ. 40%

Górne 30%

46,2%

51,6%

43,0%

49,7%

46,2%

36,2%

50,5%

54,6%

46,2%

46,9%

47,3%

46,6%

1,00

1,07

0,88

1,08

1,00

0,55

1,05

1,39

1,00

1,10

1,02

0,86

Beta

534

511

746

211

534

1 629

534

254

563

782

Obrót

33,9%

31,7%

33,8%

33,2%

33,9%

33,6%

47,0%

52,5%

4,5%

3,1%

6,1%

2,2%

33,9%

44,0%

34,8%

42,6%

Czynnik momentum

4,5%

4,4%

3,0%

8,5%

Czynnik wielkości

4,5%

17,1%

8,3%

0,2%

Czynnik wartości

Średnia Zmienność

1,00

1,12

1,05

1,12

1,00

0,99

1,09

1,41

1,00

0,93

0,98

0,84

Beta

7 245

5 373

7 395

1 949

7 245

7 615

7 245

1 934

6 239

8 551

Obrót

Portfele ważone kapitalizacją

4,6%

-1,1%

8,4%

-8,8%

4,6%

–0,4%

6,9%

4,6%

13,9%

9,5%

-2,5%

36,6%

47,4%

39,0%

52,3%

36,6%

36,4%

52,0%

51,6%

36,6%

44,4%

38,8%

32,2%

Średnia Zmienność

1,00

0,97

1,09

1,00

0,99

1,06

1,16

1,00

1,18

1,08

0,71

Beta

11 838

8 145

12 727

3 093

11 838

12 610

254

144

11 838

2 983

12 093

12 616

Obrót

Portfele ważone płynnością

Źródło: opracowanie własne.

Uwaga: „średnia” oznacza średnioroczną stopę zwrotu, „zmienność” odchylenie standardowe w skali roku, „beta” współczynnik regresji względem portfela rynkowego, natomiast obroty i przeciętny dzienny wolumen obrotu spółki w portfelu wyrażony w EUR.

9,9%

9,3%

Środ. 40%

Rynek

13,0%

Dolne 30%

9,9%

10,0%

Środ. 40%

Rynek

0,8%

Dolne 30%

Średnia Zmienność

Portfele równoważone

Tabela 8. Portfele sortowane według czynników po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych

352 Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

19,2%

0,01

0,05

14,9%

2,65

0,19

0,98

9,4%

25,7%

0,21

1,36

7,6%

1,07

0,23

1,48

3,9%

0,54

Zmiezmość

t–stat

1,00

8,8%

1,63

0,43

1,72

15,2%

0,87

0,22

31,4%

2,02

17,6%

40,0%

0,49

5,5%

CAPM

0,17

1,7%

2,36

0,51

0,32

3,0%

2,54

0,52

–0,05

–0,6%

0,83

0,36

0,39

4,5%

0,55

0,19

Portfel rynkowy

39,8%

0,75

8,3%

–0,05

–0,6%

0,43

0,15

0,31

3,2%

0,26

0,08

36,0%

0,37

3,6%

Portfele czynnikowe S

–1,41

–26,3%

0,16

0,06

–1,24

–20,9%

0,12

0,05

57,0%

–1,17

–18,5%

–0,88

–8,2%

–0,10

–0,03

–0,54

–4,5%

–0,34

–0,08

28,2%

–0,60

–4,7%

–0,51

–12,0%

–0,38

–0,27

–0,39

–7,2%

–0,46

–0,24

64,4%

–0,45

–8,0%

Portfele czynnikowe M

Źródło: opracowanie własne.

Uwaga: „średnia” oznacza średnioroczną stopę zwrotu, „zmienność” odchylenie standardowe w skali roku, a a i b to parametry poszczególnych modeli. EW, CW i LW odnoszą się do portfeli równoważonych, ważonych kapitalizacją i ważonych płynnością. Wartości kursywą oznaczają poziomy istotności statystycznej.

1,64

3,02

1,41

t–stat

16,1%

10,0%

Średnia

Portfele czynnikowe V

Tabela 9. Portfele czynnikowe typu market neutral po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY… 353

354

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

Ocena statystyczna portfeli typu market neutral4 (tab. 9) jest generalnie zgodna z wynikami z tabeli 8. Jedynym czynnikiem, który wypracował pozytywną alfę, był czynnik „wartość”. Premie za wielkość i momentum okazały się bliskie zeru lub nawet ujemne. Reasumując, koszty transakcyjne mają negatywny wpływ na wszystkie trzy czynniki – wartości, wielkości i momentum – natomiast po dodatkowym uwzględnieniu wpływu ograniczonej płynności przez zastosowanie ważenia płynnością jedynie czynnik wartości wciąż jest istotny. Czynniki wielkości i momentum praktycznie przestają istnieć.

PODSUMOWANIE W artykule zaprezentowano badanie nad współzależnościami między czynnikami wartości, wielkości i momentu oraz ich odpornością na koszty transakcyjne i ograniczenia płynności. Przeprowadzona analiza pozwala na wyciągnięcie kilku interesujących wniosków oraz na odpowiedź na pytania postawione we wstępie artykułu. Po pierwsze, dostarczone zostały świeże dowody out-of-sample na funkcjonowanie premii za wartość i wielkość na rynkach CEE, które nie były dotychczas kompleksowo badane pod tym względem. Obliczenia wykazały bardzo silne efekty wielkości i wartości, jednak brak jednoznacznego efektu momentum. Po drugie, zaobserwowano interesujące zależności między badanymi czynnikami. Wartość i wielkość wydają się wzmacniać nawzajem, skutkując ponadprzeciętnymi stopami zwrotu z podwójnie sortowanych portfeli, podczas gdy wartość i momentum oraz wielkość i momentum mają raczej tendencję do eliminowania się nawzajem. Po trzecie, zweryfikowano, czy premie czynnikowe są odporne na ograniczenia płynności. Odpowiedź jest – jak się wydaje – pozytywna, jednak premie częściowo się zmniejszają. Po czwarte, został sprawdzony wpływ kosztów transakcyjnych na premie czynnikowe. Spread rynkowy wydaje się mieć największy negatywny wpływ na premię za wielkość, gdyż „efekt małej spółki” praktycznie znika. Premia za wartość także ulega zmniejszeniu, jednak wciąż pozostaje wysoka w relacji do rynków rozwiniętych. Podsumowując, otrzymane wyniki badań są jedynie częściowo optymistyczne z punktu widzenia inwestorów giełdowych. Premia za wartość nie jest iluzoryczna, lecz realna, i pozostaje odporna na ograniczenia płynności i koszty transakcyjne. Niestety, nie jest to prawdziwe w przypadku premii za wielkość. Wprawdzie efekt ten jest obecny na rynkach CEE, jednak znika zupełnie po uwzględnieniu kosztów transakcyjnych i ograniczeń płynności. Dalsze badania nad kwestiami poruszanymi w niniejszym artykule powinny podążyć w kilku kierunkach. Po pierwsze, nasz artykuł kreuje paradygmat do dalszych badań nad modelami wyceny, które byłyby właściwe dla rynków CEE i uwzględniały ich specyfikę. Po drugie, interakcje między portfelami powinny być 4 Warto podkreślić, że portfele MN uwzględniające koszty transakcyjne są znacząco droższe w implementacji niż portfele bezkosztowe, ponieważ koszty są ponoszone przy otwieraniu i zamykaniu pozycji zarówno krótkich, jak i długich.

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY…

355

zbadane przy wykorzystaniu także innych metod ważenia portfeli. Po trzecie, jedną z wad przedstawionego badania jest zastosowanie relatywnie prostej funkcji kosztów transakcyjnych i przyjęcie dość restrykcyjnych założeń odnośnie do rotacji portfela. Zastosowanie zmiennego poziomu rotacji portfela oraz bardziej zaawansowanych funkcji kosztowych, uwzględniających wpływ transakcji na rynek (market impact), jak choćby modele Glostena-Harrisa (1988), Breena-HodrickaKorajczyka (2002) lub Almgreena-Thuna-Hauptmanna-Li (2005), mogłoby mieć korzystny wpływ na jakość badań. Ostatecznie zapewne najistotniejszą kwestią jest wpływ płynności na premie czynnikowe. Badania powinny w większym stopniu koncentrować się na odpowiedzi na pytanie, czy płynność jest brakującym ogniwem pozwalającym objaśnić częściowo lub całkowicie efekty wielkości lub wartości na rynkach wschodzących.

BIBLIOGRAFIA Almgreen R., Thun Ch., Hauptmann E., Li H. (2005), Direct estimation of equity market impact, “Working Paper”, available online: www.courant.nyu.edu/~almgren/papers/costestim.pdf. Amihud Y., Mendelson H., Lauterbach B. (1997), Market microstructure and securities values: Evidence from the Tel Aviv stock exchange, “Journal of Financial Economics”, Vol. 45, s. 365–390. Amihud Y. (2002), Illiquidity and stock returns: Cross-section and time-series effects, “Journal of Financial Markets”, No. 5, s. 31–56. Amihud Y., Mendelson H. (1986), Asset pricing and the bid-ask spread, “Journal of Financial Economics”, Vol. 17, s. 223–249. Asness C.S. (1994), Variables that Explain Stock Returns. Ph.D. Dissertation, University of Chicago. Asness C.S., Moskowitz T.J., Pedersen L.H. (2013), Value and momentum everywhere. “Journal of Finance”, Vol. 68 (3), s. 929–985. Ball R., Kothari S., Shanken J. (1995), Problems in measuring portfolio performance: An application to contrarian investment strategies, “Journal of Financial Economics”, Vol. 38, s. 79–107. Banz R.W. (1981), The relation between return and market value of common stocks, “Journal of Financial Economics”, Vol. 9, s. 3–18. Barry C.B., Goldreyer E., Lockwood L., Rodriguez M. (2002), Robustness of size and value effects in emerging equity markets. 1985-2000, “Emerging Markets Review”, No. 3, s. 1–30. Basu S. (1977), Investment performance of common stocks in relation to their price-earnings ratios: A test of the efficient market hypothesis, “The Journal of Finance”, Vol. 32 (3), s. 663–682. Basu S. (1983), The relationship between earnings’ yield, market value and return for NYSE common stocks: Further evidence, “Journal of Financial Economics”, Vol. 12 (1), s. 129–156. Bello Z. (2007), How diversified are equity mutual funds, “North American The Journal of Finance and Banking Research”, Vol. 1(1), s. 54–63.

356

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

Beverley L.(2007), Stock market event studies and competition commission inquiries. Mimeo, U.K. Competition Commission. Bhandari L.Ch. (1988), Debt/equity ratio and expected common stock returns: Empirical evidence, “The Journal of Finance”, Vol. 43 (2), s. 507–528. Black F. (1972),Capital market equilibrium with restricted borrowing, “The Journal of Business”, Vol. 45 (3), s. 444–455. Black F., Jensen M.C., Scholes M.S. (1972), The Capital Asset Pricing Model: Some Empirical Tests, in: M.C. Jensen (ed.), Studies in the Theory of Capital Markets, Praeger Publishers, New York, s. 79–121. Blume M.E. (1970), Portfolio theory: A step towards its practical application, “Journal of Business”, Vol. 43 (2), s. 152–174. Blume M.E., Friend I. (1973), A new look at the capital asset pricing model, “The Journal of Finance”, Vol. 28 (1), s. 19–34. Blume M.E., Stambaugh R.F. (1983), Biases in computed returns: An application to the size effect, “Journal of Financial Economics”, Vol. 12 (3), s. 387–404. Breen W.J., Hodrick L.S., Korajczyk R.A. (2002), Predicting equity liquidity, “Management Science”, Vol. 48, s. 470–483. Brennan M.J., Chordia T., Subrahmanyam A. (1998), Alternative factor specifications, security characteristics, and the cross-section of expected stock returns, “Journal of Financial Economics”, Vol. 49, s. 345–373. Brennan M.J., Subrahmanyam A. (1996), Market microstructure and asset pricing: On the compensation for illiquidity in stock returns, “Journal of Financial Economics”, Vol. 44, s. 441–464. Brown P, Keim D.B., Kleidon A.W., Marsh T.A. (1983), Stock return seasonalities and the tax-loss selling hypothesis: analysis of the arguments and Australian evidence, “Journal of Financial Economics”, Vol. 12, s. 105–128. Cakici N., Fabozzi F., Tan S. (2013), Size, value, and momentum in emerging market returns, “Emerging Markets Review”, No. 16 (C), s. 46–65. Cambell J.Y., Lo A.W., MacKinlay A.C. (1997), The Econometrics of Financial Markets, Princeton University Press, Princeton, NJ. Capaul C., Rowley I., Sharpe W. (1993), International value and growth stock returns, “Financial Analysts Journal”, Vol. 49, s. 27–36. Carhart M.M. (1997), On persistence in mutual fund performance, “Journal of Finance”, Vol. 52, s. 57–82. Chan H., Fa R. (2005), Asset pricing and the illiquidity premium, “The Financial Review”, Vol. 40, s. 429–458. Chan L.K.C, Hamao Y., Lakonishok J. (1991), Fundamentals and stock returns in Japan, “Journal of Finance”, Vol. 46, s. 1739–1764. Chordia T., Roll R., Subrahmanyam A. (2001), Market liquidity and trading activity, “Journal of Finance”, Vol. 55, s. 501–530. Chui A.C.W., Titman S., Wei K.C.J. (2010), Individualism and momentum around the world, “Journal of Finance”, Vol. 65, s. 361–392. Cochrane J.C. (2005), Asset Pricing, Princeton University Press, Princeton, N. J. Cook T.J., Roseff M. (1982), Size dividend yield and co-skewness effects on stock returns: Some empirical tests, Iowa City: University of Iowa, “Working Paper Series”, Vol. 18, s. 82–20.

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY…

357

Czapkiewicz A., Skalna I. (2011), Użyteczność stosowania modelu Famy i Frencha w okresach hossy i bessy na rynku akcji GPW w Warszawie, „Bank i Kredyt”, Vol. 42 (3), s. 61–80. Daniel K., Titman S. (1997), Evidence on the characteristics of cross sectional variation in stock returns, “The Journal of Finance”, Vol. 52 (1), s. 1–33. Davis L.J. (1994), The cross-section of realized stock returns: The pre-COMPUSTAT evidence, “Journal of Finance”, Vol. 49, s. 1579–1593. Davis J.L., Fama E.F., French K.R. (2000), Characteristics, covariances, and average returns: 1929 to 1997, “The Journal of Finance”, Vol. 55 (1), s. 389–406. De Bondt W., Thaler R. (1985), Does the stock market overreact?, “The Journal of Finance”, Vol. 40 (3), s. 793–805. Dimson E., Marsh P., Stuanton M. (2011), Investment Style: Size, Value and Momentum. Credit Suisse Global Investment Returns Sourcebook 2011, Credit Suisse Research Institute, Zurich, s. 41–54. Fama E.F., MacBeth J.D. (1973), Risk, return and equilibrium: Empirical tests, “The Journal of Political Economy”, Vol. 81 (3), s. 607–636. Fama E.F., Fisher L., Jensen M.C., Roll R. (1969), The adjustment of stock prices to new information, “International Economic Review”, Vol. 10, s. 1–21. Fama E.F., French K.R. (1992), The cross-section of expected stock returns, “Journal of Finance”, Vol. 47, s. 427–466. Fama E.F., French K.R. (1993), Common risk factors in the returns on stocks and bonds, “Journal of Financial Economics”, Vol. 33, s. 3–56. Fama E.F., French K.R. (1995), Size and book-to-market factors in earnings and returns, “Journal of Finance”, Vol. 50, s. 131–156. Fama E.F., French K.R. (1996), Multifactor explanations of asset pricing anomalies, “Journal of Finance”, Vol. 51, s. 55–84. Fama E. F., French K.R. (2008), Dissecting anomalies, “Journal of Finance”, Vol. 63(4), s. 1653–1678. Fama E.F., French K.R. (2012), Size, value, and momentum in international stock returns, “Journal of Financial Economics”, Vol. 105(3), s. 457–472. Fama E.F., French K.R. (1998), Value versus growth: The international evidence, “Journal of Finance”, Vol. 53, s. 1975–1999. Frazzini A., Israel R., Moskowitz T. (2012), „Trading costs of asset pricing anomalies”, Unpublished Working Paper, University of Chicago. Friend I., Blume M.E. (1970), Measurement of portfolio performance under uncertainty, “The American Economic Review”, Vol. 60(4), s. 561–575. Garleanu N. (2009), Portfolio choice and pricing in illiquid markets, “Journal of Economic Theory”, Vol. 144, s. 532–564. Glosten L.R., Harris L.E. (1988), Estimating the components of the bid/askspread, “Journal of Financial Economics”, Vol. 21, s. 123–142. Grinblatt M., Moskowitz T.J. (2004), Predicting stock price movements from past returns: The role of consistency and tax-loss selling, “Journal of Financial Economics”, Vol. 71, s. 541–579. Grundy D.B., Martin J.S. (2001), Understanding the nature of the risks and the source of the rewards to momentum investing, “Review of Financial Studies”, Vol. 14 (1), s. 29–78.

358

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

Hanna J.D., Ready M.J. (2005), Profitable predictability in the cross section of stock returns, “Journal of Financial Economics”, Vol. 78, s. 463–505. Herrera M.J., Lockwood L.J. (1994), The size effect in the Mexican stock market, “Journal of Banking and Finance”, Vol. 18, s. 621–632. Heston S.L., Rouwenhorst K.G., Weessels R.E. (1999), The role of beta and size in the cross-section of European stock returns, “European Financial Management”, No. 5, s. 9–27. Hong H., Lim T., Stein J.C. (2000), Bad news travels slowly: Size, analyst coverage, and the profitability of momentum strategies, “Journal of Finance”, Vol. 55, s. 265–295. Horowitz J.L., Loughran T., Savin N.E. (2000), The disappearing size effect, “Research in Economics”, Vol. 54 (1), s. 83–100. Hu A.Y. (1997), Trading turnover and expected stock returns: The trading frequency hypothesis and evidence from the Tokyo stock exchange. “Working Paper” (available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=15133). Jegadeesh N. (2000), Long-term performance of seasoned equity offerings: Benchmark errors and biases in expectations, “Financial Management”, Vol. 29(3), s. 5–30. Jegadeesh N., Titman S. (2001), Profitability of momentum strategies: An evaluation of alternative explanations, “The Journal of Finance”, Vol. 56 (2), s. 699–720. Jegadeesh N., Titman S. (1993), Returns to buying winners and selling losers: Implications for stock market efficiency, “The Journal of Finance”, Vol. 48 (1), s. 65–91. Knez P.J., Ready M.J. (1996), Estimating the profits from trading strategies, “Review of Financial Studies”, No. 9, s. 1121–1163. Kim D., Kim M. (2003), A multifactor explanation of post-earnings announcement drift, “Journal of Financial Quantitative Analysis”, Vol. 38(2), s. 383–398. Korajczyk R.A., Sadka R. (2004), Are momentum profits robustto trading costs? “The Journal of Finance”, Vol. 59 (3), s. 1039–1082. Kowerski M. (2008), Trójczynnikowy model Famy i Frencha dla Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie, “Przegląd Statystyczny”, nr 55(4), s. 131–148. Lam K.S.F., Li K., So S.M. (2009), On the validity of the augmented Fama and French’s (1993) model: Evidence from the Hong Kong stock market, “Working Paper Series”. Lesmond D.A., Schill M.J., Zhou C. (2004), The illusory nature of momentum profits, “Journal of Financial Economics”, Vol. 71, s. 349–380. L’Her J.F., Masmoudi T., Suret J.M. (2004), Evidence to support the four-factor pricing model from the Canadian Stock Market, “Journal of International Financial Markets, Institutions and Money”, Vol. 14, s. 313−328. Liew J., Vassalou M. (2000), Can book-to-market, size and momentum be risk factors that predict economic growth?, “Journal of Financial Economics”, Vol. 57 (2), s. 221−245. Lintner J. (1965), The valuation of risk assets and the selection of risky investments in stock portfolios and capital budget, “Review of Economics and Statistics”, Vol. 47, s. 13−37. Lintner J. (1971), The effect of short selling and margin requirements in perfect capital markets, “Journal of Financial and Quantitative Analysis”, Vol. 6, s. 1173−1195. Liu W. (2006), A liquidity-augmented capital asset pricing model, “Journal of Financial Economics”, Vol. 82, s. 631–671.

PREMIE ZA WARTOŚĆ, WIELKOŚĆ I MOMENTUM NA RYNKACH EUROPY…

359

Lischewski J., Voronkova S. (2010), Size, Value and Liquidity: Do They Really Matter on an Emerging Stock Market?, “ZEW - Centre for European Economic Research Discussion Paper”, No. 10-070. Markowitz H.M. (1952), Portfolio selection, “The Journal of Finance”, Vol. 7, s. 77–91. Merton R.C. (1973), An intertemporal capital asset pricing model, “Econometrica”, Vol. 41(5), s. 867–887. Michou M., Mouselli S., Stark A. (2010), Fundamental analysis and the modeling of normal returns in the UK, “Working Paper”, SSRN. Miller M.H., Scholes M. (1972), Rates of return in relation to risk: A reexamination of some recent findings, in: Studies in the Theory of Capital Markets, M.C. Jensen (ed.), Praeger, New York, USA. Mitchell M.L., Netter J.M. (1994), The role of financial economics in securities fraud cases: Applications at the Securities and Exchange Commission, “Business Lawyer”, Vol. 49 (2), s. 545–590. Mitchell M., Pulvino T. (2001), Characteristics of risk and return in risk arbitrage. “Journal of Finance”, Vol. 56, s. 2135−2175. Mossin J. (1966), Equilibrium in a capital asset market, “Econometrica”, Vol. 34 (2), s. 768−783. Reinganum M.R (1981), Misspecification of capital asset pricing: Empirical anomalies based on earning’ yield and market values, “Journal of Financial Economics”, Vol. 9(1), s. 19−46. Rosenberg B., Reid K., Lanstein R. (1985), Persuasive evidence of market inefficiency, “Journal of Portfolio Management”, No. 11, s. 9–17. Rouwenhorst K.G. (1999), Local returns factors and turnover in emerging stock market, “Journal of Finance”, Vol. 54, s. 1439−1464. Sadka R. (2006), Momentum and post-earnings-announcement drift anomalies: The role of liquidity risk, “Journal of Financial Economics”, Vol. 80, s. 309−349. Sharpe W.F. (1964), Capital asset pricing: A theory of market equilibrium under conditions of risk, “Journal of Finance”, Vol. 19, s. 425−441. Stattman D. (1980), Book values and stock returns, “The Chicago MBA: A Journal of Selected Papers”, No. 4 ,s. 25−45. Stoll H.R., Whaley R.E. (1983), Transaction costs and the small firm effect, “Journal of Financial Economics”, Vol. 12(1), s. 57−79.

STRESZCZENIE Celem artykułu jest analiza charakterystyk i źródeł premii za wielkość, wartość i momentum na rynkach akcji w Europie Środkowej i Wschodniej. Zaprezentowane badanie poszerza stan wiedzy naukowej na trzy sposoby. Po pierwsze, wyniki obliczeń dostarczają świeże dowody na istnienie bardzo wysokich premii za wartość i wielkość na rynkach CEE oraz podważają istnienie efektu momentum. Po drugie, zademonstrowane zostaje, że efekty wielkości i wartości wzmacniają się nawzajem, natomiast efekt momentum ma tendencję do osłabiania pozostałych czynników. Po trzecie, rezultaty badań wskazują, że jedynie premia za wartość funkcjonuje po uwzględnieniu jednoczesnego wpływu kosztów transakcyjnych i ograniczeń płynności charakterystycznych dla rynków CEE. Efekty

360

Przemysław Konieczka, Adam Zaremba

wielkości oraz momentum praktycznie przestają istnieć. Badanie bazuje na notowaniach spółek z 11 państw Europy Środkowo-Wschodniej w latach 2000–2013. Słowa kluczowe: premia za wartość, premia za wielkość, efekt momentu, analiza przekrojowa stóp zwrotu, płynność, koszty transakcyjne, rynki wschodzące, rynki Europy Środkowej i Wschodniej.

VALUE, SIZE AND MOMENTUM EFFECTS ON THE CEE MARKETS ABSTRACT The study investigates characteristics and sources of value, size and momentum premiums on the stock CEE markets. The paper broadens the academic knowledge in three ways. First, we deliver out-of-sample evidence for very high value and size premiums, but we detect almost no momentum anomaly. Second, we demonstrate that the value and size factors strengthen each other, but it is not true in the case of combinations with the momentum effect. Finally, we find that only the value effect survives the simultaneous impact of CEE markets’ illiquidity and transaction costs. The size and momentum premiums become nonexistent. We analyze companies from 11 countries between 2000 and 2013. Keywords: value, size, momentum, cross-section of stock returns, liquidity, transaction costs, CEE markets, emerging markets. JEL Classification: G11, G12, G14, G15

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 3 (LXXXII) 2014

Paweł Mikołajczak*, Robert Skikiewicz**

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW SEKTORA BUDOWLANEGO WSTĘP Sytuacja finansowa przedsiębiorstwa determinowana jest wieloma czynnikami, zarówno tymi, które są kontrolowane i zależą od menedżerów (np.: przyjęta strategia, wybór obszaru działalności i segmentów klientów, do których skierowana jest oferta), jak i czynnikami niezależnymi, będącymi poza przedsiębiorstwem (np.: sytuacja gospodarcza kraju, natężenie konkurencji). Te ostatnie, na które pojedyncze przedsiębiorstwo nie ma wpływu, mogą sprzyjać rozwijaniu działalności i prowadzić do poprawy finansowej sytuacji firmy lub stanowić istotne utrudnienie i ograniczać jej rozwój, prowadząc do pogorszenia kondycji finansowej. Niekorzystne zmiany sytuacji w przedsiębiorstwach oznaczają również pogorszenie koniunktury w całym sektorze. W przypadku sektora budowlanego wpływ czynników makroekonomicznych jest znaczący, a wyższemu tempu rozwoju gospodarczego towarzyszy również poprawa koniunktury w tym sektorze. Oznacza to, że zmiany mają charakter procykliczny. Zależności między sektorem budowlanym a całą gospodarką są jednak złożone. Stąd pojawiają się trudności w jednoznacznym określaniu wyprzedzeń i opóźnień poszczególnych zmiennych z sektora budowlanego względem podstawowych wskaźników makroekonomicznych (Jankiewicz, 2009, s. 107–116; Bahu i in., 2006). Celem artykułu jest ocena wpływu barier utrudniających prowadzenie działalności gospodarczej w sektorze budowlanym na sytuację finansową firm. Zależność * **

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Bankowości. Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Badań Rynku i Usług.

362

Paweł Mikołajczak, Robert Skikiewicz

ta będzie weryfikowana zarówno w skali całego kraju, jak i dla poszczególnych województw. Uwzględniając trudności w ustaleniu jednego najlepszego miernika efektów ekonomicznych działalności przedsiębiorstwa oraz dążąc do porównywalności analizowanych w artykule danych, kondycja finansowa przedsiębiorstw będzie określana na podstawie formułowanych przez ich menedżerów ocen sytuacji finansowej (Galewski, 2013). Do określenia siły zależności oraz wpływu zmiany natężenia barier na sytuację finansową firm posłuży analiza korelacji oraz regresja dwóch zmiennych. Zostanie również przeprowadzona analiza opisowa kształtowania się barier oraz sytuacji finansowej przedsiębiorstw w czasie i w przekroju według województw. Podstawą analiz zamieszczonych w artykule są wyniki badań prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w ujęciu miesięcznym metodą testu koniunktury w sektorze budowlanym. Do oparcia analiz na tych danych skłania często potwierdzana wysoka przydatność podstawowych wskaźników pochodzących z badań realizowanych metodą testu koniunktury zarówno do wyjaśniania, jak i przewidywania sytuacji danego sektora, a nawet całej gospodarki1. Zakres czasowy analiz zamieszczonych w artykule w związku z ograniczoną dostępnością danych dla województw obejmuje okres od stycznia 2011 do stycznia 2014 roku2.

2. OGRANICZENIA ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW W POLSCE W czasach rosnących wymagań rynku polskie przedsiębiorstwa dowodzą w przekonujący sposób swojej siły polegającej przede wszystkim na gotowości do ponoszenia ryzyka, elastyczności oraz własnej inicjatywy. Większość z nich, funkcjonując wśród zawiłości nie zawsze przychylnych przepisów, działając z dnia na dzień, utrzymuje się na rynku. Jednakże taki stan przypomina raczej wegetację, czyli zużywanie wszystkich środków wyłącznie na bieżącą działalność. Z tego punktu widzenia wspomaganie przedsiębiorstw w państwie funkcjonującym w ramach gospodarki wolnorynkowej wydaje się wyższą koniecznością. Przede wszystkim należałoby rozpocząć od zmniejszenia utrudnień stojących na drodze rozwoju polskich firm (Leśniak, 2008, C1). Do głównych barier utrudniających działalność przedsiębiorstw w Polsce należą ograniczenia: o charakterze prawno-administracyjnym, wynikające z polityki gospodarczej, ekonomiczne, społeczne i edukacyjne. Polska nie klasyfikuje się korzystnie w stosunku do innych krajów, które przystąpiły do Unii Europejskiej, w zakresie wskaźnika „wolności gospodarczej”, który został opracowany przez Heritage Foundation. Jest to ogólny wskaźnik złożony z takich składników, jak: prawa majątkowe, poziom korupcji, stopień 1

Przykłady potwierdzające wysoką przydatność danych z badań prowadzonych metodą testu koniunktury można znaleźć m.in. w: Garczarczyk, Mocek, Olejnik, Skikiewicz, 2006; Adamowicz, Dudek, Pachucki, Walczyk, 2012. 2 Badania metodą testu koniunktury prowadzone są przez GUS w sektorze budowlanym od 1993 r., przy czym za okres do grudnia 2010 r. dostępne są dane tylko dla całego kraju. Dane w przekroju województw są dostępne od stycznia 2011 roku.

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI…

363

fiskalizmu, wydatki rządowe, wolność prowadzenia biznesu, swoboda zatrudnienia, wolność polityki pieniężnej, handlu, inwestycji i wolność finansowa. Przeprowadzone badania wskazały na liczne bariery3. Zgodnie z danymi Kanadyjskiego Instytutu Frasera zawartymi w raporcie o wolności gospodarczej w 2013 r. Polska zajmuje 50. miejsce na 186 badanych państw. Wśród państw europejskich Polska znajduje się na 23. miejscu, co czyni ją krajem umiarkowanie wolnym. Według The Heritage Foundation, wolnych gospodarczo jest tylko sześć krajów na świecie: Kanada, Hongkong, Singapur, Australia, Nowa Zelandia i Szwajcaria, która jest w tym gronie jedynym państwem europejskim. Autorzy wskaźnika głównie skupiają się na działaniach rządu (przede wszystkim na wydatkach budżetowych i obciążeniu podatkowym), niezależności i wydajności sądów, stabilności pieniądza, swobodzie wymiany międzynarodowej oraz na regulacjach prawnych dotyczących firm, rynku pracy i rynku kapitałowego4. Spośród wielu ograniczeń rozwoju polskiej przedsiębiorczości najpoważniejszym problemem są nadal często zmieniające się przepisy prawa podatkowego, a także wysokość obciążeń podatkowych. W sprawozdaniu Najwyższej Izby Kontroli za rok 2011 wskazuje się, że w dwuipółrocznym okresie objętym kontrolą NIK przepisy prawa podatkowego zmieniały się ponad 60 razy. Jak wskazano w raporcie: „Ordynację podatkową zmieniano 15 razy, ustawę o PIT – 25 razy, o CIT – 13 razy, natomiast ustawę o VAT – 10 razy”5. Zarówno urzędnikom, jak i podatnikom trudno jest się odnaleźć w zawiłościach zmieniającego się systemu fiskalnego. Nieczytelne, niespójne, nadmiernie skomplikowane i ciągle zmieniające się przepisy sprawiają, że zarówno urzędnicy, jak i przedsiębiorcy popełniają liczne błędy w interpretowaniu prawa podatkowego. Czynnikiem wzmacniającym wspomnianej bariery jest niewydolność polskiego sądownictwa. Nie spełnia ono bowiem oczekiwań przedsiębiorców. Przyczynia się do tego fakt, iż średni okres rozstrzygnięcia sporu gospodarczego wynosi ponad rok. W rezultacie złe sądownictwo gospodarcze i problemy z egzekwowaniem należności od partnerów stanowią znaczącą barierę w prowadzeniu działalności gospodarczej. Z kolei nadmiernie rozbudowana biurokracja ogranicza wolny rynek i konkurencję. Rozmaite zgłoszenia, rejestracje, aktualizacje, sprawozdania, uzyskiwanie zezwoleń czy wypełnianie skomplikowanych formularzy – to wszystko znacznie ogranicza sprawne funkcjonowanie przedsiębiorstw w Polsce (Bariery…, 2013, s. 24). Dla przedsiębiorstw, głównie z sektora MŚP stanowiących większość podmiotów firm w Polsce najbardziej uciążliwy jest wysoki poziom opodatkowania, głównie w zakresie kosztów pracy, oraz nieelastyczny kodeks pracy. Różne składki i opłaty z tytułu zatrudnienia pracownika są nadal na zbyt wysokim poziomie. Ponad 50% wynagrodzenia brutto stanowią różnego rodzaju parapodatki, które pracodawca musi zapłacić (Czyż, 2008, s. 28). Związane z wynagrodzeniami 3 http://forsal.pl/artykuly/673283,ranking_wolnosci_gospodarczej_2013_polska_na_57_ miejscu.html (data dostępu: 14.07.2013) 4 Miller, Holmes, Feulner (2013), http://www.heritage.org/index (data dostępu: 14.07.2013). 5 http://www.nik.gov.pl/kontrole/(data dostępu: 14.07.2013).

364

Paweł Mikołajczak, Robert Skikiewicz

narzuty, w tym zwłaszcza wysoka składka na ubezpieczenie społeczne, znacznie zwiększają koszty pracy. Mają one także wpływ na wzrost cen produktów oraz ograniczają konkurencyjność polskich przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych (Czyż, 2008, s. 2). W zakresie problemu nieelastycznego kodeksu pracy brakuje zapisów dających większą swobodę w negocjacjach na poziomie przedsiębiorstw dotyczących czasu pracy, warunków zatrudniania i zwalniania czy kształtowania wynagrodzeń w dostosowaniu do kondycji finansowej firmy. Ważne wydaje się umożliwienie polskim przedsiębiorcom negocjacyjnego ustalania warunków pracy. W zależności od potrzeb firmy i preferencji pracowników podmioty gospodarcze powinny móc wielkością wynagrodzenia czy świadczeniami socjalnymi rekompensować niedogodności wynikające z nieregularnych godzin pracy. Obecnie jej organizację szczególnie utrudniają: zbyt krótki, bo zaledwie czteromiesięczny okres rozliczania czasu pracy, zbyt rygorystyczna definicja doby pracowniczej oraz zasady rekompensowania pracy w dzień wolny (Ertman, 2011, s. 59–60). Kolejną barierę stanowią warunki kredytowania firm przez banki. Szczególnie niewielkie podmioty mają utrudniony dostęp do finansowania działalności za pomocą ścieżki kredytowej ze względu na duże wymogi banków w procesie udzielania kredytów (Mikołajczak, Czternasty, 2010, s. 194). Mimo zainteresowania banków tym sektorem, przejawiającego się uproszczeniem procedur oraz tworzeniem w bankach specjalnych struktur do obsługi niewielkich podmiotów, uzyskanie kredytu nadal jest bardzo trudne. Wiąże się to głównie z wysoką oceną ryzyka charakteryzującego ten sektor. Banki wymagają bowiem wysokich i płynnych zabezpieczeń spłaty kredytu, których właściciele MŚP zazwyczaj nie posiadają (Mikołajczak, 2012, s. 132). Wobec trudności w uzyskaniu dostępu do finansowania zewnętrznego decydujący wpływ na funkcjonowanie i rozwój podmiotów ma ich płynność finansowa. Opóźnienia w płaceniu należności przez dłużników i przewlekłość postępowań sądowych wpływają bardzo niekorzystnie na kondycję finansową firm. Problem ten w istotny sposób widoczny jest w firmach budowlanych (Marchwicka, 1997, s. 165–173). Znaczącym ograniczeniem rozwoju przedsiębiorstwa mogą być również bariery o charakterze edukacyjnym. Programy nauczania w szkołach nie są dostosowane do zapotrzebowania pracodawców na praktyczne umiejętności pracowników. Przedsiębiorcy często zwracają uwagę na brak wykwalifikowanej siły roboczej. Potrzebne wydaje się zatem wprowadzenie dualnego systemu kształcenia opartego na łączeniu wiedzy teoretycznej z praktyką w przedsiębiorstwach oraz rozwój szkolnictwa zawodowego i technicznego (Banse, Parodi, 2011, s. 44). Konsekwentne likwidowanie barier stojących na drodze zrównoważonego rozwoju polskich firm będzie miało także swój wyraz w budowaniu przewagi konkurencyjnej w wymiarze międzynarodowym determinującej z kolei ich rozwój i możliwości przetrwania na rynku (Metzner-Szigeth, 2005, s. 157).

365

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI…

3. BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI W SEKTORZE BUDOWLANYM W dalszej części artykułu jest prezentowana analiza kształtowania się barier prowadzenia działalności uwzględnionych w badaniu metodą testu koniunktury, realizowanym przez Główny Urząd Statystycznym wśród przedsiębiorstw z sektora budowlanego w ujęciu miesięcznym6. W objętym analizą okresie (styczeń 2011 – styczeń 2014) najczęściej wskazywanymi barierami utrudniającymi firmom budowlanym prowadzenie działalności gospodarczej były koszty zatrudnienia oraz konkurencja na rynku. Na problem wysokich kosztów zatrudnienia w kolejnych miesiącach zwracało uwagę od 52,3% do 62,5% przedstawicieli firm budowlanych. Z trudnościami wynikającymi z natężenia konkurencji na rynku zmagało się natomiast od 51,7% do 60,2% przedsiębiorstw. Rysunek 1. Odsetki wskazań barier prowadzenia działalności w sektorze budowlanym w okresach występowania największego i najmniejszego natężenia wszystkich barier NRV]W\ ]DWUXGQLHQLD

57,7 56,5

NRQNXUHQFMD QD U\QNX

57,2 55,8

QLHGRVWDWHF]Q\ SRS\W

39,4 33,3 37,0

NRV]W\ PDWHULDïöZ QLHSHZQRĂÊ RJöOQHM V\WXDFML JRVSRGDUF]HM

32,4

Z\VRNLH REFLÈĝHQLD QD U]HF] EXGĝHWX

31,5

12,4

QLHGREöU Z\NZDOLğNRZDQ\FK SUDFRZQLNöZ QLHMDVQH L QLHVSöMQH SU]HSLV\ SUDZQH

36,8

21,3 20,4

ZDUXQNL DWPRVIHU\F]QH

13,5

WUXGQRĂFL ] X]\VNDQLHP NUHG\WX

12,6 8,0 6,5

inne

0,0

48,5

32,3 28,9

NRV]W\ ğQDQVRZHM REVïXJL G]LDïDOQRĂFL

QLHGREöU VSU]ÚWX RUD] OXE PDWHULDïöZ L VXURZFöZ

46,4

2,1 2,6

26,4 51,6

16,4

IV.2013 VI.2011

10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Najrzadziej występującą barierą natomiast okazał się niedobór sprzętu oraz/ lub materiałów i surowców. Na problem ten w poszczególnych miesiącach zwracało uwagę zaledwie 1,7–3,2% menedżerów. Inne utrudnienia prowadzenia dzia-

6 Szczegółowa charakterystyka metodologii badania dostępna jest na stronie internetowej: http://www.stat.gov.pl/gus/koniunktury_PLK_HTML.htm

366

Paweł Mikołajczak, Robert Skikiewicz

łalności niż uwzględnione w podstawowym wykazie dwunastu barier występowały również sporadycznie i doświadczało ich od 6,0% do 8,4% firm. Porównanie częstości wskazań poszczególnych barier w okresach, w których występowała najmniejsza (czerwiec 2011) oraz największa (kwiecień 2013) wartość wskaźnika natężenia wszystkich barier w sektorze budowlanym pozwala stwierdzić, że w przypadku większości czynników utrudniających prowadzenie działalności odsetek zaznaczających je menedżerów z firm budowlanych zmieniał się nieznacznie. W okresie najgorszym pod względem natężenia czynników utrudniających prowadzenie działalności największy wzrost częstości występowania dotyczył takich barier, jak: warunki atmosferyczne, niepewność ogólnej sytuacji finansowej, niedostateczny popyt oraz niejasne i niespójne przepisy prawne (rys. 1). Tabela 1. Ranking barier prowadzenia działalności w sektorze budowlanym w okresie 01.2011–01.2014 Miejsce w rankingu

Bariera

Średnia pozycja

Najwyższa pozycja

Najniższa pozycja

Koszty zatrudnienia

1,2

Konkurencja na rynku

2,0

Niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej

3,6

Niedostateczny popyt

4,0

Koszty materiałów

5,4

Wysokie obciążenia na rzecz budżetu

5,8

Koszty finansowej obsługi działalności

7,3

Warunki atmosferyczne

7,9

Niejasne i niespójne przepisy prawne

8,5

Niedobór wykwalifikowanych pracowników

9,8

Trudności z uzyskaniem kredytu

10,4

Inne

12,0

Niedobór sprzętu oraz/lub materiałów i surowców

13,0

Źródło: obliczenia własne.

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI…

367

Ranking barier oddziałujących na prowadzenie działalności, sporządzony na podstawie pozycji każdej bariery w okresie objętym analizą (styczeń 2011- styczeń 2014), wskazuje, że zarówno koszty zatrudnienia, jak i konkurencja na rynku w poszczególnych miesiącach zajmowały zawsze jedną z trzech pierwszych pozycji (tab. 1). Najczęściej największą barierą pozostawały koszty zatrudnienia, na co wskazuje średnia pozycja (1,2). Na kolejnych miejscach znalazły się: konkurencja na rynku (średnia 2,0), niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej (średnia 3,6), niedostateczny popyt (średnia 4,0) oraz koszty materiałów (średnia 5,4). Tabela 2. Główne bariery prowadzenia działalności w sektorze budowlanym, przemyśle, usługach oraz handlu detalicznym w okresie 01.2011–01.2014 Lp.

Przemysł*

Handel detaliczny

Usługi

Budownictwo

Niedostateczny popyt na rynku krajowym

Koszty zatrudnienia

Niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej

Niedostateczny popyt

Wysokie obciążenia na rzecz budżetu

Konkurencja na rynku

Koszty zatrudnienia

Wysokie obciążenia na rzecz budżetu

Konkurencja firm krajowych

Niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej

Wysokie obciążenia na rzecz budżetu

Niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej

Niejasne i niespójne przepisy prawne

Niedostateczny popyt

* bariery dotyczą okresu I kw. 2011–I kw. 2014. Źródło: obliczenia własne.

Porównanie sektora budowlanego z pozostałymi sektorami gospodarki wskazuje na znaczne podobieństwo zestawu najczęściej występujących barier prowadzenia działalności (tab. 2). Koszty zatrudnienia poza sektorem budowlanym były w analizowanym okresie (styczeń 2011–styczeń 2014) najczęściej występującą barierą prowadzenia działalności również w sektorze usług oraz w handlu detalicznym. Przeciętny odsetek ich wskazań wynosił od 54,1% w sektorze usług do 58,2% w budownictwie. Jedynie w przemyśle koszty zatrudnienia znalazły się na trzecim miejscu. Do pozostałych najczęściej występujących barier prowadzenia działalności wspólnych dla sektora budowlanego oraz przemysłu i handlu detalicznego należą również: niedostateczny popyt oraz niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej.

368

Paweł Mikołajczak, Robert Skikiewicz

Rysunek 2. Kształtowanie się wybranych barier działalności w okresie 01.2011–01.2014 70,0

50,0 48,0

60,0

46,0

50,0

44,0 42,0

40,0

40,0 30,0

38,0 36,0

20,0

34,0

10,0

I.14

XI.13

IX.13

VII.13

V.13

III.13

I.13

XI.12

IX.12

VII.12

V.12

III.12

I.12

XI.11

IX.11

VII.11

V.11

III.11

I.11

0,0

32,0 30,0

%DULHUD G]LDïDOQRĂFL – ZDUXQNL DWPRVIHU\F]QH RĂ OHZD

%DULHUD G]LDïDOQRĂFL – QLHGRVWDWHF]Q\ SRS\W RĂ SUDZD

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Mimo raczej niewielkich zmian natężenia barier w poszczególnych miesiącach w większości przypadków zaznaczała się tendencja wzrostowa odsetka ich wskazań. W konsekwencji również wzrostową tendencję wykazuje wskaźnik średniego natężenie barier. Najsilniejszą dodatnią korelację ze wskaźnikiem średniego natężenia barier prowadzenia działalności wykazują takie pojedyncze bariery, jak: niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej (r=0,91), wysokie obciążenia na rzecz budżetu (r=0,85), trudności z uzyskaniem kredytu (r=0,83) oraz niejasne i niespójne przepisy prawne (r=0,82). Oznacza to, że zmiany ich poziomu najlepiej odzwierciedlają ogólne zmiany czynników utrudniających firmom działającym w sektorze budowlanym prowadzenie działalności. Wśród barier prowadzenia działalności można również wskazać takie, które nie wykazują wyraźnej tendencji wzrostowej, lecz silniejsze lub słabsze wahania sezonowe związane z porami roku. Należą do nich warunki atmosferyczne oraz koszty materiałów. Bariery te nie wykazują statystycznie istotnej zależności ze wskaźnikiem średniego natężenia barier. Uzyskane dla nich współczynniki korelacji wynoszą odpowiednio 0,13 i 0,14 i są niższe od wartości krytycznej współczynnika korelacji równej 0,325 przy liczbie obserwacji n=37 oraz poziomie istotności 5%.

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI…

369

Rysunek 3. Wskaźnik średniego natężenia barier prowadzenia działalności w latach 2011 i 2013 według województw 31,5 30,3 29,3 29,9 32,5 29,7 32,2 29,6 30,4 29,5 33,1 29,3 31,6 28,7 32,9 28,7 32 28,4 31,3 27,8 30,3 27,7 33,9 27,4 29,3 27,3 28,3 27,2 32,0 27,1 29,8 26,1 31,2 24,7

ĂOÈVNLH pomorskie lubelskie ZDUPLñVNR PD]XUVNLH zachodniopomorskie ĂZLÚWRNU]\VNLH ïöG]NLH PDïRSROVNLH Polska GROQRĂOÈVNLH wielkopolskie podkarpackie opolskie mazowieckie lubuskie kujawsko-pomorskie podlaskie 0,0

5,0 2013

10,0

15,0

20,0

25,0

30,0

35,0

40,0

2011

Źródło: obliczenia własne.

Największe natężenie barier prowadzenia działalności w roku 2011 występowało w województwie śląskim, pomorskim oraz lubelskim (rys. 3). W przypadku tych województw wskaźnik średniego natężenia barier wynosił od 29,7 do 30,3 punktu. Najniższy ich poziom występował z kolei w województwie podlaskim (24,7) oraz kujawsko-pomorskim (26,1). W roku 2013 nastąpił największy wzrost poziomu barier w województwie podlaskim (o 6,5 punktu) oraz podkarpackim (również o 6,5 punktu). Najmniejsze zmiany dotyczyły województw: mazowieckiego, zachodniopomorskiego i śląskiego, w przypadku których wskaźnik zwiększył się tylko o 0,9–1,2 punktu. W województwie pomorskim (jako jedynym) nastąpiło nieznaczne zmniejszenie barier i spadek wskaźnika o 0,6 punktu. W konsekwencji w 2013 r. najtrudniejsze warunki do prowadzenia działalności gospodarczej miały firmy z sektora budowlanego w województwach: podkarpackim, świętokrzyskim, małopolskim i lubelskim, w których wskaźnik średniego natężenia barier wynosił od 32,5 do 33,9 punktu. Wśród województw o relatywnie najniższych wartościach wskaźnika znalazły się: mazowieckie, pomorskie i opolskie (28,3–29,3 punktu). W celu oceny regionalnego zróżnicowania warunków prowadzenia działalności w sektorze budowlanym wyznaczono pozycję każdego województwa na tle

370

Paweł Mikołajczak, Robert Skikiewicz

Tabela 3. Ranking województw według średniego natężenia barier prowadzenia działalności w okresie styczeń 2011–styczeń 2014 Miejsce w rankingu

Województwo

Średnia pozycja

Najwyższa pozycja

Najniższa pozycja

Mazowieckie

2,7

Kujawsko-pomorskie

3,4

Opolskie

4,1

Wielkopolskie

5,2

Podlaskie

6,7

Pomorskie

6,9

Dolnośląskie

7,1

Lubuskie

9,5

Łódzkie

9,7

Podkarpackie

10,0

Zachodnio-pomorskie

10,5

Lubelskie

11,1

Małopolskie

11,6

Warmińsko-mazurskie

12,1

Śląskie

12,1

Świętokrzyskie

13,4

Źródło: obliczenia własne.

pozostałych w danym miesiącu. Województwo o najniższym natężeniu barier prowadzenia działalności klasyfikowano na pozycji pierwszej, zaś województwo o najwyższym natężeniu barier prowadzenia działalności otrzymywało ostatnią, szesnastą pozycję. Na podstawie średniej pozycji województwa w kolejnych trzydziestu siedmiu miesiącach (od stycznia 2011 do stycznia 2014) sporządzono ranking (tab. 3). W rankingu tym najkorzystniej prezentuje się sklasyfikowane na pierwszym miejscu województwo mazowieckie. W całym okresie objętym analizą wskaźnik średniego natężenia barier kształtował się na relatywnie niskim poziomie na tle pozostałych województw. W konsekwencji województwo mazowieckie w poszczególnych miesiącach zajmowało pozycje od pierwszej do siódmej, przy czym przeciętnie była to pozycja trzecia. Bardzo korzystnie na tle pozostałych województw prezentowały się również województwa sklasyfikowane w rankingu na miejscach

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI…

371

od drugiego do czwartego: kujawsko-pomorskie (średnia pozycja 3,4), opolskie (średnia pozycja 4,1) oraz wielkopolskie (średnia pozycja 5,2). Najtrudniejsze warunki w analizowanym okresie miały przedsiębiorstwa budowlane z województwa śląskiego i świętokrzyskiego. W województwach tych wskaźnik średniego natężenia barier kształtował się w poszczególnych miesiącach niekorzystnie, a ich średnia pozycja wynosiła odpowiednio 12,1 i 13,4, co oznacza dwa ostatnie miejsca w rankingu.

4. OCENY SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW SEKTORA BUDOWLANEGO Ocena sytuacji finansowej sektora budowlanego została dokonana na podstawie sald koniunktury wyznaczanych jako różnice odsetek odpowiedzi pozytywnych oraz negatywnych w ramach badania prowadzonego przez Główny Urząd Statystyczny. Salda koniunktury mogą przyjmować wartości z przedziału od -100 do +100. Wartość dodatnia wskazuje na ogólną poprawę sytuacji finansowej w sektorze w porównaniu do poprzedniego miesiąca, zaś wartość ujemna oznacza, że nastąpiło pogorszenie. O intensywności zmian świadczy wartość bezwzględna salda koniunktury7. Rysunek 4. Współzależność między sytuacją finansową w sektorze budowlanym w Polsce oraz w poszczególnych województwach 0,962 0,960 0,958 0,958 0,957 0,951 0,940 0,936 0,925 0,921 0,914 0,909 0,885 0,871

ZLHONRSROVNLH OXEHOVNLH SRPRUVNLH NXMDZVNR SRPRUVNLH SRGNDUSDFNLH ]DFKRGQLR SRPRUVNLH PD]RZLHFNLH ïöG]NLH ĂZLÚWRNU]\VNLH ĂOÈVNLH ZDUPLñVNR PD]XUVNLH RSROVNLH GROQRĂOÈVNLH OXEXVNLH SRGODVNLH PDïRSROVNLH 0,700

0,837 0,811 0,750

0,800

0,850

0,900

0,950

Źródło: obliczenia własne.

Szerszy opis m.in. w: Garczarczyk, Matusewicz, Mocek, 2001; Walkowska 2013.

1,000

372

Paweł Mikołajczak, Robert Skikiewicz

Analizując współzależność między sytuacją finansową w sektorze budowlanym w Polsce a sytuacją finansową przedsiębiorstw budowlanych w poszczególnych województwach, należy zwrócić uwagę, iż zależność ta jest silna, dodatnia we wszystkich regionach Polski. W objętym badaniem okresie największą współbieżność z sytuacją w całym kraju wykazują województwa: wielkopolskie, lubelskie, pomorskie oraz kujawsko-pomorskie. Współczynnik korelacji Pearsona wynosił kolejno: 0,962, 0,960, 0,958, 0,958. Niewiele słabsza współzależność widoczna jest w województwie podkarpackim (0,957) oraz zachodnio-pomorskim i mazowieckim (kolejno: 0,957, 0,951). Najsłabszą korelację zaobserwowano dla województw: małopolskiego, podlaskiego, lubuskiego oraz dolnośląskiego (kolejno: 0,811, 0,837, 0,871, 0,885). Zasadne wydaje się wnioskowanie, iż nie ma znacznych różnic w zakresie siły współzależności między finansową sytuacją w całym sektorze budownictwa w Polsce oraz w poszczególnych województwach (rys. 4). Rysunek 5. Średnie oceny sytuacji finansowej firm budowlanych w latach 2011 i 2013 według województw 3ROVND

–31,7

–18,6

ZDUPLñVNR PD]XUVNLH

–34,3

–17,7

OXEHOVNLH

–31,6

–16,4

ĂOÈVNLH

–22,1

GROQRĂOÈVNLH

–29,9

–18,8

PDïRSROVNLH

–20,9

]DFKRGQLR SRPRUVNLH

–18,5

OXEXVNLH

–21,5

RSROVNLH

–17,6

ZLHONRSROVNLH

–17,6

SRGODVNLH

–29,2 –27,6 –27,6 –27,3 –27,1 –26,8

–8,9

–26,7

ĂZLÚWRNU]\VNLH

–18,7

–25,7 –21,1 –23,7

ïöG]NLH NXMDZVNR SRPRUVNLH

–15,0

SRGNDUSDFNLH

–12,1

PD]RZLHFNLH

–15,7

SRPRUVNLH 0,0

–30,9

–5,0

–23,2 –19,6 –20,1

2013 2011

–18,8

–10,0 –15,0 –20,0 –25,0 –30,0 –35,0 –40,0

Źródło: obliczenia własne.

Ciekawe z poznawczego punktu widzenia wydaje się zidentyfikowanie zmian sytuacji finansowej firm budowlanych w 2013 r., a także odniesienie jej do 2011 roku. Okazuje się, iż z wyjątkiem województwa pomorskiego i mazowieckiego w sektorze budowlanym w prawie wszystkich województwach w Polsce w 2013 r. sytuacja finansowa przedsiębiorstw sektora budowlanego pogorszyła się w stosunku do 2011 roku. Najgorsza była w województwie warmińsko-mazurskim oraz

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI…

373

Tabela 4. Ranking województw według ocen sytuacji finansowej przedsiębiorstw w okresie styczeń 2011–styczeń 2014 Miejsce w rankingu

Województwo

Średnia pozycja

Najwyższa pozycja

Najniższa pozycja

Podlaskie

4,3

Podkarpackie

4,9

Opolskie

6,4

Wielkopolskie

7,2

Małopolskie

7,3

Lubelskie

7,6

Śląskie

8,2

Mazowieckie

8,4

Dolnośląskie

8,4

Pomorskie

9,0

Kujawsko-pomorskie

9,3

Lubuskie

9,5

Warmińsko-mazurskie

9,5

Łódzkie

11,2

Zachodnio-pomorskie

11,7

Świętokrzyskie

12,5

Źródło: obliczenia własne.

lubelskim, a najlepsza w pomorskim i mazowieckim. Na uwagę zasługuje również fakt, iż najsilniejsze pogorszenie sytuacji finansowej w 2013 r. w stosunku do 2011 r. miało miejsce w województwie podlaskim -17,9, warmińsko-mazurskim -16,6 oraz lubelskim -15,2. Znaczne osłabienie zanotowano również w województwie dolnośląskim i podkarpackim (obniżenie salda koniunktury o 11,1 punktu). W województwie łódzkim zaobserwowano natomiast najmniejsze pogorszenie sytuacji finansowej firm budowlanych w 2013 r. w stosunku do poprzedniego roku, tj.: o 4,6 punktu, a także w lubuskim o 6,1 punktu (rys. 5). W dalszej kolejności podjęto próbę utworzenia rankingu poszczególnych województw na podstawie ocen sytuacji finansowej. Okazało się, że w analizowanym okresie występowały pojedyncze miesiące, w których firmy z danego województwa posiadały relatywnie najkorzystniejszą sytuację finansową na tle pozostałych województw, oraz miesiące, w których te same województwa zanotowały

374

Paweł Mikołajczak, Robert Skikiewicz

najgorszą pozycję. Uzasadnione wydaje się zatem stwierdzenie, iż sytuacja finansowa w sektorze budowlanym w poszczególnych województwach, mierzona saldem koniunktury, zmienia się dynamicznie. W każdym województwie sektor budowlany zatem nie jest w stanie stworzyć na tyle silnej przewagi konkurencyjnej w stosunku do pozostałych województw, aby trwale pozostać na wiodącej pozycji (tab. 4). W rankingu na dwóch pierwszych miejscach znalazły się województwa podlaskie i podkarpackie, których średnia pozycja w analizowanych 27 miesiącach wynosiła odpowiednio 4,3 i 4,9. Województwa: łódzkie, świętokrzyskie i zachodnio-pomorskie z kolei zajmowały najczęściej w poszczególnych miesiącach bardzo niskie pozycje. W konsekwencji w rankingu uplasowały się na ostatnich trzech miejscach.

5. ZALEŻNOŚCI MIĘDZY NATĘŻENIEM BARIER ORAZ OCENAMI SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW SEKTORA BUDOWLANEGO Wskaźnik natężenia barier prowadzenia działalności, wyznaczany jako średnia arytmetyczna odsetek wskazań potwierdzających występowanie poszczególnych barier w sposób kompleksowy, odzwierciedla poziom utrudnień, z którymi zmagają się menedżerowie firm sektora budowlanego. W analizowanym okresie wzrost tego wskaźnika powodował najczęściej pogorszenie ocen sytuacji finansowej (rys. 6). W celu oceny wpływu natężenia barier na oceny sytuacji finansowej firm przeprowadzono analizę korelacji. Podstawę analizy współzależności stanowiły dane miesięczne za okres 01.2011–01.2014 obejmujące 37 obserwacji. Współczynnik korelacji Persona między szeregami czasowymi obu zmiennych dla całej Polski jest równy -0,68 i wskazuje na występowanie umiarkowanej ujemnej zależności. Tabela 5. Model ekonometryczny dla ocen sytuacji finansowej w Polsce Wyszczególnienie Wyraz wolny Wskaźnik_barier S=7,65

Współczynniki

Statystyka t

Wartość p

102,0

4,35

0,000112

–4,2

–5,48

0,000004 R2=0,46

Źródło: obliczenia własne.

Oszacowany prosty liniowy model ekonometryczny opisujący zależność dla całego kraju między ocenami sytuacji finansowej (zmienna objaśniana) oraz wskaźnikiem natężenia barier (zmienna objaśniająca) w 46% wyjaśnia kształtowanie się zjawiska w okresie 01.2011–01.2014 (tab. 5). Współczynnik przy zmien-

375

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI…

Rysunek 6. Średnie natężenie barier a sytuacja finansowa w sektorze budowlanym w Polsce 34,0

5,0

33,0

–5,0

32,0

–15,0

31,0 –25,0 30,0 –35,0

29,0

I.14

XI.13

IX.13

VII.13

V.13

III.13

I.13

XI.12

IX.12

VII.12

V.12

III.12

I.12

XI.11

IX.11

VII.11

–55,0

V.11

27,0

III.11

–45,0

I.11

28,0

¥UHGQLH QDWÚĝHQLH EDULHU RĂ OHZD

2FHQD V\WXDFML ğQDQVRZHM RĂ SUDZD

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Rysunek 7. Współczynniki korelacji Pearsona między wskaźnikiem natężenia barier oraz ocenami sytuacji finansowej dla województw ĂZLÚWRNU]\VNLH ZLHONRSROVNLH NXMDZVNR SRPRUVNLH RSROVNLH PD]RZLHFNLH ZDUPLñVNR PD]XUVNLH SRPRUVNLH ïöG]NLH SRGODVNLH ]DFKRGQLR SRPRUVNLH SRGNDUSDFNLH OXEHOVNLH GROQRĂOÈVNLH ĂOÈVNLH OXEXVNLH PDïRSROVNLH 0,00 Źródło: obliczenia własne.

–0,735 –0,713 –0,709 –0,697 –0,687 –0,606 –0,595 –0,593 –0,556 –0,553 –0,527 –0,513 –0,507 –0,449 –0,353 –0,147 –0,10 –0,20 –0,30 –0,40 –0,50 –0,60 –0,70 –0,80

376

Paweł Mikołajczak, Robert Skikiewicz

Tabela 6. Porównanie pozycji województw w rankingu na podstawie natężenia barier oraz w rankingu na podstawie ocen sytuacji finansowej Województwo

Miejsce w rankingu na podstawie wskaźnika natężenia barier

Miejsce w rankingu na podstawie ocen sytuacji finansowej

Mazowieckie

Kujawsko-pomorskie

Opolskie

Wielkopolskie

Podlaskie

Pomorskie

Dolnośląskie

Lubuskie

Łódzkie

Podkarpackie

Zachodnio-pomorskie

Lubelskie

Małopolskie

Warmińsko-mazurskie

Śląskie

Świętokrzyskie

Źródło: obliczenia własne

nej objaśniającej wskazuje, że wzrostowi wskaźnika natężenia barier o 1 punkt towarzyszyło w analizowanym okresie znaczne pogorszenie ocen sytuacji finansowej – średnio aż o 4,2 punktu. Dla poszczególnych województw współczynniki korelacji Pearsona (rys. 7) przyjmują wartości z przedziału od –0,735 do –0,147 i potwierdzają występowanie najczęściej umiarkowanych ujemnych zależności między poziomem barier oraz sytuacją finansową firm z sektora budowlanego w większości przypadków. Wzrost poziomu barier najsilniej wpływał na sytuację finansową firm w województwach: świętokrzyskim (–0,735) i wielkopolskim (–0,713). Jedynie w przypadku województwa małopolskiego oddziaływanie wskaźnika średniego natężenia barier prowadzenia działalności na kondycję finansową przedsiębiorstw budowlanych było statystycznie nieistotne (r=–0,147).

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI…

377

Wysokie miejsce danego województwa w rankingu sporządzonym na podstawie wskaźnika natężenia barier prowadzenia działalności nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w równie wysokiej pozycji w rankingu otrzymanym na podstawie ocen sytuacji finansowej (tab. 6). Warto zauważyć jednak, że wśród pięciu województw o najniższym poziomie barier prowadzenia działalności trzy województwa zajmują również wysokie pozycje (pierwsze, trzecie i czwarte miejsce) w rankingu na podstawie ocen sytuacji finansowej. Wśród pięciu województw o największym natężeniu barier prowadzenia działalności z kolei dwa województwa zostały sklasyfikowane na bardzo niskich pozycjach pod względem sytuacji finansowej (trzynaste i szesnaste miejsce).

ZAKOŃCZENIE Przeprowadzone analizy wskazują na występowanie umiarkowanej zależności między natężeniem barier prowadzenia działalności w sektorze budowlanym w Polsce oraz sytuacją finansową tego sektora. Do pogorszenia sytuacji finansowej prowadzą często nawet niewielkie zmiany wskaźnika natężenia wszystkich barier. Z powyższego względu ważne wydaje się dążenie do eliminowania lub przynajmniej zmniejszania głównych ograniczeń prowadzenia działalności gospodarczej. Siła zależności między kondycją firm z sektora budowlanego oraz wskaźnikiem natężenia barier w przypadku poszczególnych województw jest zróżnicowana, przy czym najczęściej umiarkowana. W przypadku piętnastu województw został jednakże potwierdzony statystycznie istotny związek między powyższymi dwiema zmiennymi. Wrażliwość przedsiębiorstw budowlanych na zmiany warunków prowadzenia działalności gospodarczej w poszczególnych województwach nie jest identyczna. W konsekwencji pozycja danego województwa na tle pozostałych pod względem natężenia barier prowadzenia działalności nie zawsze przekłada się na identyczną pozycję w rankingu, tworzonym na podstawie ocen sytuacji finansowej. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić również, że utrudnienia w prowadzeniu działalności gospodarczej oddziałują w sposób synergiczny na sytuację finansową przedsiębiorstw sektora budowlanego. Z powyższego względu wzrost wskaźnika natężenia barier o jednostkę wynikający najczęściej ze wzrostu poziomu większości lub niemal wszystkich barier powoduje większy niż tylko jednostkowy spadek ocen sytuacji finansowej. Warto również zaznaczyć, że niskie natężenie barier jest ważne nie tylko dla poprawy sytuacji finansowej w krótkim okresie. Rzadsze doświadczenie przez firmy występowania barier prowadzenia działalności będzie również sprzyjało szybszemu rozwojowi całego sektora w długim okresie8.

8 Charakterystykę czynników stymulujących wzrost w długim okresie można znaleźć m.in. w: UK Construction…(2013).

378

Paweł Mikołajczak, Robert Skikiewicz

BIBLIOGRAFIA Adamowicz E., Dudek S., Pachucki D., Walczyk K. (2012), Wahania cykliczne w Polsce i strefie euro, „Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego”, nr 89, SGH, Warszawa. Badanie koniunktury gospodarczej (2013), K. Walkowska (red.), GUS, Warszawa (http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/kon_badanie_koniunktury_gospodarczej_27052013.pdf). Bahu M., Bardaji J., Clavel L., Tallet F. (2006), A Review of French Building Industry and Construction of a Business Cycle Turning Point Index, CIRET Conference, Rome. Banse G., Parodi O. (2011), Kulturowe uwarunkowania rozwoju zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, w: Uwarunkowania rozwoju zrównoważonej gospodarki opartej na wiedzy, B. Poskrobki (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok. Bariery w napływie bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski (2013), Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych S.A., Warszawa. Czyż M. (2008), Koncepcja marketingu partnerskiego w rozwoju bankowości korporacyjnej w Polsce, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. Ertman A. (2011), Zróżnicowanie elastyczności rynków pracy w wybranych krajach europejskich oraz USA w świetle metody topsis, „Zeszyt Naukowy”, nr 3, Oeconomia Copernicana, Białystok. Galewski T. (2013), Cele przedsiębiorstwa a metody pomiaru ich dokonań, IX Kongres Ekonomistów Polskich (http://kongres.pte.pl/kongres/upload/files/PTE%20-%20 plyta%20-%20referaty.zip). Garczarczyk J., Matusewicz R., Mocek M. (2001), Koniunktura na rynku bankowym i ubezpieczeniowym w Polsce, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań. Garczarczyk J., Mocek M., Olejnik I., Skikiewicz R. (2006), Wskaźniki koniunktury finansowej w diagnozowaniu i prognozowaniu rozwoju gospodarki, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań. Jankiewicz J. (2009), Przewidywanie zmian koniunkturalnych w polskim sektorze budowlanym na podstawie diagnoz i oczekiwań przedsiębiorców, w: Koniunktura gospodarcza. Od bańki internetowej do kryzysu subprime, J. Czech-Rogosz, J. Pietrucha, R. Żelazny (red.), Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Leśniak G.J. (2008), Skarbówka prześwietli powracających Polaków, „Rzeczpospolita”, nr 241. Marchwicka I. (1997), Problemy dostępu małych i średnich przedsiębiorstw do kredytu bankowego, w: Innowacyjność i wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw warunkiem ich dalszego rozwoju, E. Bittnerowa (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań. Metzner-Szigeth A. (2005), Kulturelle Diversität – Nachhaltige Entwicklung und die Europäische Wissensgesellschaft, w: Nachhaltige Entwicklung: Von der wissenschaftlichen Forschung zur politischen Umsetzung, Berlin. Mikołajczak P. (2012), Parabankowe aspekty działalności funduszy poręczeniowych i pożyczkowych, w: Instytucje parabankowe na rynku usług bankowych w Polsce, G. Kotliński, K. Waliszewski (red.), Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa.

BARIERY PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI JAKO DETERMINANTY SYTUACJI…

379

Mikołajczak P., Czternasty W. (2010), Oddziaływanie funduszy Unii Europejskiej na rozwój MŚP w środowisku wiejskim oraz miastach Wielkopolski, w: Agroekonomia w warunkach rynkowych. Problemy i wyzwania, A. Grzelak, A. Sapa (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Miller T., Holmes R., Feulner E.J. (2013), Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation and Dow Jones & Company, Washington D.C. (http://www.heritage. org/index). UK Construction. An Economic Analysis of the Sector (2013) (https://www.gov.uk/ government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/210060/bis-13-958-ukconstruction-an-economic-analysis-of-sector.pdf).

ŹRÓDŁA INTERNETOWE http://forsal.pl/artykuly/673283,ranking_wolnosci_gospodarczej_2013_polska_na_57_ miejscu.html http://www.stat.gov.pl/gus/koniunktury_PLK_HTML.htm http://www.nik.gov.pl/kontrole http://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/polska

STRESZCZENIE W artykule przedstawiono wyniki analiz zależności między natężeniem barier prowadzenia działalności oraz ocenami sytuacji finansowej firm z sektora budowlanego. Głównym celem artykułu jest ocena wpływu barier utrudniających prowadzenie działalności gospodarczej w sektorze budowlanym na sytuację finansową firm. Zależność ta została zweryfikowana zarówno w skali całego kraju, jak i dla poszczególnych województw. Do określenia siły zależności oraz wpływu zmiany natężenia barier na sytuację finansową firm posłużyła analiza korelacji oraz regresja dwóch zmiennych. Przeprowadzono analizę opisową kształtowania się barier oraz sytuacji finansowej przedsiębiorstw w czasie i w przekroju województw. Podstawę analiz zamieszczonych w artykule stanowiły dane Głównego Urzędu Statystycznego z badania prowadzonego w ujęciu miesięcznym metodą testu koniunktury w sektorze budowlanym. Zakres czasowy analiz zamieszczonych w artykule obejmuje okres od stycznia 2011 do stycznia 2014 roku. Siła zależności między kondycją firm z sektora budowlanego oraz wskaźnikiem natężenia barier w przypadku poszczególnych województw okazała się zróżnicowana. W przypadku piętnastu województw został jednak potwierdzony statystycznie istotny związek między powyższymi dwiema zmiennymi. Wrażliwość przedsiębiorstw budowlanych na zmiany warunków prowadzenia działalności gospodarczej w poszczególnych województwach nie jest identyczna. Pozycja danego województwa w porównaniu z pozostałymi pod względem natężenia barier prowadzenia działalności nie zawsze przekłada się na identyczną pozycję w rankingu tworzonym na podstawie ocen sytuacji finansowej. Analiza wyników wskazuje, że bariery prowadzenia działalności gospodarczej oddziałują w sposób synergiczny na sytuację finansową przedsiębiorstw sektora

380

Paweł Mikołajczak, Robert Skikiewicz

budowlanego. Z powyższego względu wzrost wskaźnika natężenia barier o jednostkę wynikający najczęściej ze wzrostu poziomu większości lub niemal wszystkich barier powoduje większy niż tylko jednostkowy spadek ocen sytuacji finansowej. Słowa kluczowe: bariery prowadzenia działalności, sytuacja finansowa przedsiębiorstw, sektor budowlany.

BARRIERS TO DOING BUSINESS AS DETERMINANTS OF FINANCIAL PERFORMANCE OF CONSTRUCTION SECTOR COMPANIES SUMMARY The article presents the results of interrelationship analyses between the indicator of intensity of barriers to conducting business and the assessments of financial situation of companies in the construction sector. There was conducted a descriptive analysis of the formation of barriers and the financial situation of enterprises over time and in the breakdown the voivodeships. The basis of the analyzes presented in the article were the data of the Central Statistical Office from business tendency survey conducted on a monthly basis in the construction sector. The time horizon of the analysis presented in the article covered the period from January 2011 to January 2014. Strength of the relationship between the condition of the companies in the construction sector and an indicator of the intensity of the barriers for the individual voivodeships proved to be diverse. For fifteen voivodeships however was confirmed a statistically significant relationship between these two variables. The sensitivity of construction companies to changes of business conditions in the various regions is not identical. The position of the voivodeships in comparison with the other terms of the intensity of barriers to doing business does not always translate into an identical position in the created on the basis of assessments of the financial situation ranking. Analysis of the results indicatesthat obstacles for doing business impact on the financial situation of companies in the construction sector in a synergistic way. From this point of view an increase in the intensity of the barriers about the unit (mostly due to an increase in the most or almost all barriers) causes a decrease of more than a unit in ratings of the financial situation. Keywords: barriers of doing business, financial situation of companies, construction sector. JEL Classification: L70, D20, G30

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 3 (LXXXII) 2014

Halina Zboroń*

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII1 1. ZASADNOŚĆ POSTAWIONEGO PROBLEMU Pytanie o usytuowanie ekonomii pośród innych nauk może zdawać się banalne z racji oczywistości odpowiedzi – ekonomia jest niewątpliwie dyscypliną społeczną, a jej status w powszechnej opinii jest bardzo wysoki. Można rzecz jasna zastanawiać się, na ile przypisywanie ekonomii statusu królowej nauk społecznych jest skutkiem rozpowszechniania takiej opinii przez (nie wszystkich, ale wielu) jej przedstawicieli wykazujących skłonności do chełpienia się własnymi osiągnięciami. Jednak któż lepiej od ekonomistów rozumie, że nie wystarczy dostarczyć dobry produkt na rynek (w tym przypadku rynek idei); decydująca jest skuteczna reklama – odpowiednia perswazja, dostarczenie przekonujących argumentów na rzecz głoszonych tez. Ekonomia zdobyła sobie uznanie społeczne głównie z powodu nośności formułowanych w jej obszarze koncepcji teoretycznych, które z powodzeniem znajdywały zastosowanie w objaśnianiu zjawisk także pozaekonomicznych. Tym samym ekonomia wywierała znaczący wpływ na rozwój tych dziedzin społecznej refleksji, w których wykorzystywano wypracowane w ekonomii narzędzia badawcze. Jedni doceniali osiągnięcia ekonomii, pozytywnie wypowiadali się na temat jej multiplikowalnych możliwości oglądu świata, inni – reprezentując krytyczne podejście – z niepokojem zauważali, że w naukach *

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu. Tekst artykułu jest rozszerzoną wersją referatu wygłoszonego na interdyscyplinarnej (filozoficzno-ekonomicznej) konferencji „Ekonomia/kultura/wartości. U źródeł nauk społecznych oraz nauk o kulturze w 150 rocznicę urodzin Heinricha Rickerta”. Zgodnie z tak określoną problematyką konferencji podjęta w referacie kwestia podziału nauk i statusu ekonomii została odniesiona do filozoficznej koncepcji przełomu antypozytywistycznego Diltheya i Rickerta. 1

382

Halina Zboroń

społecznych postępuje proces ekonomizacji badań społecznych, który prowadzi do swoistego ekonomicznego imperializmu poznawczego. Nie jest moim celem przywoływanie licznych wypowiedzi na ten temat; ostatni światowy kryzys gospodarczy sprowokował ekonomistów (także publicystów ekonomicznych i polityków) do podjęcia dyskusji o kondycji współczesnej myśli ekonomicznej, a to – niezależnie od okoliczności – zawsze jest ze wszech miar pożyteczne. Szczególnie wartościowa i potrzebna zdaje się refleksja sytuująca się w obszarze filozofii i metodologii ekonomii. Szersze i bardziej fundamentalne spojrzenie na ekonomię jest uzasadnione zwłaszcza w kontekście krytyki założeń ekonomii głównego nurtu i postulatów otwarcia się ekonomii na nowe podejścia. Podjęte przeze mnie zagadnienia traktuję jako obszar przedmiotowy metaekonomii, którą pojmuję jako refleksję dotyczącą przesądzeń, przedsądów, założeń poznawczych warunkujących postać teorii formułowanych w ekonomii. Funkcją takiej samozwrotnej ‘maieutycznej’ refleksji jest ujawnienie filozoficznych kontekstów (przekonań przedmiotowych i poznawczych) teorii objaśniających zjawiska gospodarcze. W przedstawionych poniżej rozważaniach koncentrować się będę na dyskusjach dotyczących (nie)specyficzności nauk i (nie)odrębności ich obszarów przedmiotowych w odniesieniu do trzech różnych kontekstów stanowiących kolejne etapy przemian w obszarze filozofii poznania: pozytywizmu, przełomu antypozytywistycznego i reprezentującego podejście postmodernistyczne konstruktywizmu poznawczego2. Celem rozważań jest wykazanie, że zmiana perspektywy poznawczej – odwołanie się do konstruktywistycznego modelu racjonalności naukowej – prowadzi do zrewidowania przekonań co do podziału i hierarchii nauk, a także miejsca i statusu ekonomii. Ponadto przyjęcie kulturowo-konstruktywistycznych rozstrzygnięć poznawczych umożliwia porzucenie modernistycznego modelu racjonalności naukowej oraz podjęcie próby uprawiania ekonomii pojmowanej jako kulturoznawstwo gospodarcze.

2. PODZIAŁ NAUK – NATURALISTYCZNE STANOWISKO POZYTYWIZMU Podstawowe założenia przedmiotowe i metodologiczne współczesnej ekonomii zostały ukształtowane pod znacznym wpływem modernistycznego scjentystycz2 Proces stopniowego odchodzenia od przekonań dominującego w XIX i XX w. nurtu pozytywistycznego i jego wariantów w postaci empiriokrytycyzmu i neopozytywizmu był długotrwały i skomplikowany. Co więcej ów system poglądów był także wewnętrznie znacznie zróżnicowany – dość przypomnieć spory, w jakie byli uwikłani filozofowie wywodzący się z Koła Wiedeńskiego, którzy po II wojnie światowej rozwijali idee neopozytywistyczne w odniesieniu do różnych rozstrzygnięć filozoficznych. Odtwarzanie kolejnych etapów dyskusji nad programem (neo)pozytywistycznym nie jest przedmiotem tego tekstu. Koncentruję się tutaj na zagadnieniu podziału/rozdziału nauk, rozpatrywanym w świetle założeń stanowisk naturalizmu i antynaturalizmu, co stanowi przedmiot odniesienia dla rozważań o charakterze i usytuowaniu ekonomii. Artykuł ten wpisuje się w dyskusje nad spuścizną wybitnego przedstawiciela przełomu antypozytywistycznego H. Rickerta.

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII

383

nego modelu poznania naukowego, wypracowanego w nurcie filozofii pozytywistycznej. Stanowisko pozytywizmu należy uznać za szczególnie ważne dla nauk społecznych, gdyż właśnie w okresie dominacji nurtu pozytywistycznego zaczęły funkcjonować jako odrębne dziedziny wiedzy: socjologia, psychologia i ekonomia. To w ramach pozytywizmu klasycznego została określona zarówno specyfika dziedziny przedmiotowej nauk społecznych, przesądzająca o jej naturalistycznym charakterze, jak i postulowany – naturalistyczny sposób postępowania badawczego. Bez szczegółowego omawiania kwestii odróżnienia radykalnej i umiarkowanej wersji naturalizmu najogólniej można stwierdzić, że przedstawiciele naturalizmu przedmiotowego nie zakładają istnienia jakiejś szczególnie ważnej różnicy między zjawiskami społecznymi (kulturowymi) a naturalnymi (przyrodniczymi); jej spostrzeżenie (uświadomienie) prowadziłoby nieuchronnie do wyodrębnienia dwóch odmiennych, w pewnym zakresie osobnych światów (obszarów przedmiotowych). Ujęcie to polega na uznaniu, że zjawiska społeczne stanowią szczególną dziedzinę natury (przyrody) i podlegają tym samym prawom. W umiarkowanej wersji tego stanowiska zakłada się redukowalność pojęć wyrażanych w języku humanistycznym do pojęć stosowanych w języku nauk przyrodniczych (Pałubicka, 1987, s. 403). W wersji radykalnej naturalizmu przedmiotowego reprezentowanego przez H. Spencera, H. Taine’a i J.A. Gobineau realność społeczna wyodrębnia się jedynie myślowo ze świata zjawisk przyrodniczych, co zresztą nie jest uprawnione, gdyż obszar kultury podlega naturze, co oznacza, iż normy kulturowe (etyczne, estetyczne, logiczne) są zależne od praw przyrodniczych. Teza o jednorodności realności przy założeniu, że świat kultury jest uwarunkowany mechanizmami przyrodniczymi („fakty społeczne dzieją się w rzeczywistości biologicznie zdeterminowanej” – Kołakowski, 1966, s. 71), odnoszona jest do przyjętego przez pozytywistów układu nauk, w którym najogólniejsze – matematyka i fizyka – są traktowane jako podstawowe i jednocześnie najbardziej zaawansowane, a najmłodsza z nich – socjologia – korzysta z osiągnięć nadrzędnej wobec niej biologii. Przyjęcie założenia naturalizmu przedmiotowego w przypadku pozytywizmu oznacza równoczesną akceptację stanowiska naturalizmu metodologicznego, zgodnie z którym postępowanie badawcze stosowane w naukach społecznych powinno być takie samo jak w naukach przyrodniczych. Źródłem wiedzy o świecie jest doświadczenie, które jest podstawą teoretycznych opracowań, przy czym metoda umożliwiająca formułowanie wniosków na podstawie materiału empirycznego nie jest zróżnicowana z uwagi na specyfikę danej dziedziny wiedzy. Przyjmuje się także istnienie jednego, identycznego w obu typach nauk, kryterium naukowości. Jak pisze Kołakowski „chodzi tu o przeświadczenie, że sposoby zdobywania wiedzy wartościowej są zasadniczo takie same we wszystkich dziedzinach doświadczenia i takie same są również etapy obróbki doświadczenia przez teoretyczną refleksję” (Kołakowski, 1966, s. 17). Jednym z założeń pozytywistycznego modelu racjonalności naukowej jest fizykalizm, tj. wymóg możliwości przełożenia formułowanych sądów na traktowany uniwersalnie język fizyki. Humanistyka chcąc sprostać warunkom sformułowa-

384

Halina Zboroń

nym w programie pozytywizmu powinna zrezygnować ze swoistych pojęć odnoszonych do nieobserwowalnych zjawisk takich jak ‘świadomość’, a także tego wszystkiego, co stanowi jej treść. Przedmiotem jej naukowych zainteresowań powinny być prawidłowości warunkujące zachowania ludzkie, których opis daje się ująć w postaci zdań obserwacyjnych. Uznanie naukowej wartości formułowanych w naukach o kulturze sądów z uwagi na określone przez pozytywistów rygorystyczne warunki wydaje się trudne czy wręcz niemożliwe. Pomimo to pojawiały się próby zastosowania metodologii pozytywistycznej w badaniach nad zjawiskami kulturowymi przez tworzenie koncepcji teoretycznych (darwinizm społeczny, behawioryzm, naturalistyczna teoria literatury H. Taine’a), w ramach których w procedurze wyjaśniania zjawisk społecznych odwoływano się do prawidłowości biologicznych. Konsekwencją pozytywistycznego programu metodologicznego jest przesądzenie niższego statusu humanistyki w stosunku do przyrodoznawstwa, a także przyjęcie założenia, że osiągnięcie wyższego poziomu zaawansowania teoretycznego jest możliwe jedynie przy zastosowaniu metod badawczych wzorowanych na procedurach przyrodoznawczych. Mimo wszystko jednak przekonania naturalizmu pozytywistycznego okazały się atrakcyjne dla ekonomii, w ramach której umiejętnie wykorzystano postulaty pozytywistów. Zastosowanie w naukach społecznych metod sprawdzonych pod względem skuteczności w przyrodoznawstwie było traktowane (i jak się zdaje nadal jest) w środowisku badaczy ekonomistów jako szansa na osiągniecie poziomu rozwoju zbliżonego do poziomu dyscyplin przyrodoznawczych, co z kolei ma prowadzić – dzięki uzyskanym wynikom poznawczym – do efektywniejszego rozwiązywania problemów praktyki gospodarczej. Dla ekonomistów ważny był także antymetafizyczny charakter programu pozytywizmu oraz przekonanie o konieczności eliminowania z nauki nie dających się zracjonalizować i niepowiązanych z użytecznymi celami przekonań regulujących społeczne zachowania jednostek. Założenie to w odniesieniu do kultury gospodarowania wzmacnia przeświadczenie o powszechnym respektowaniu w praktyce gospodarczej zasady odwoływania się do racjonalnych przesłanek, tj. podejmowania przez podmioty gospodarujące takich czynności, jakie pozwolą im osiągnąć maksymalną korzyść (Szacki, 2002, s. 248). Przyjęcie pozytywistycznych przekonań przedmiotowych (filozoficznych przesądzeń o naturze świata) oraz adaptacja naturalistycznego programu metodologicznego okazała się skuteczną strategią – ekonomia w opinii badaczy społecznych traktowana jest jako najbardziej zaawansowana metodologicznie i teoretycznie dyscyplina społeczna. Z jednej bowiem strony w ekonomii stosowany jest skomplikowany aparat matematyczny, który jest wykorzystywany do budowy modeli ekonometrycznych, a drugiej zaś, wzorując się na naukach przyrodniczych, w szerokim zakresie odwołuje się do metod badawczych z nauk eksperymentalnych3. Pozycja ekonomii umocniła się w drugiej połowie XX w., kiedy na 3 Ocena obecnego stanu świadomości metodologicznej w zakresie nauk ekonomicznych nie leży w zakresie niniejszego artykułu, warto jednak zwrócić uwagę na znaczny wzrost zainteresowania tą problematyką. Uważni obserwatorzy naukowej praktyki badaczy ekonomistów dokonują wręcz

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII

385

szerszą skalę zaczęto stosować ekonomiczne sposoby objaśniania świata także w odniesieniu do społecznej realności pozagospodarczej: polityki, prawa (law & economics), obyczaju. Obiecujące możliwości związane z zastosowaniem analiz ekonomicznych w pozostałych dyscyplinach społecznych wymagają jednak pewnych poświęceń – jednym z nich jest efekt odhumanizowania badań społecznych jako skutek przyjęcia redukcjonistycznej optyki ekonomii. Prowadzenie dalszych rozważań na ten temat wymaga powrotu do wywołanej przez pozytywistów dyskusji o (nie)specyficzności humanistyki.

3. PRÓBA PRZEŁOMU ANTYPOZYTYWISTYCZNEGO – PODEJŚCIE ANTYNATURALISTYCZNE Na przełomie XIX i XX w. pojawia się nowa formacja myślowa, której celem staje się stworzenie alternatywnego w stosunku do naturalizmu podejścia przesądzającego w odmienny sposób kwestie podziału nauk i statusu humanistyki. Filozofowie przełomu antypozytywistycznego uznają, że respektowanie założeń naturalistycznej epistemologii stanowi zagrożenie rozwoju humanistyki z powodu narzuconych jej istotnych ograniczeń, takich jak: wymóg uzyskiwania wiedzy nomologicznej, sprawdzanie hipotez w odniesieniu do zbyt wąsko pojętego doświadczenia, rezygnacja z wartościowania i postulat oddzielenia nauki od przekonań światopoglądowych (Pałubicka, 1987, s. 407). Zdaniem filozofów antypozytywistów humanistyka ma swoją odrębność i wymaga specyficznego podejścia metodologicznego4. Narastający od końca XIX w. sprzeciw wobec scjentyzmu i naturalizmu pozytywistycznego stał się początkiem procesu wyzwolenia się humanistyki spod prymatu nauk przyrodniczych. Rezygnacja z epistemologicznych i metodologicznych przesądzeń o jednokonkretnych wyliczeń świadczących o zwiększeniu liczby publikacji na ten temat. Dyskusje metodologiczne wpisują się w ogólniejsze debaty z zakresu filozofii ekonomii (metaekonomii), w których są rozważane możliwe scenariusze rozwoju myśli ekonomicznej, a w szczególności wskazywane są kierunki ewentualnych zmian związanych z domniemywanym rozszerzaniem się ekonomii głównego nurtu na te szkoły myślowe, które zasilały dotychczas obszar ekonomii heterodoksyjnej. Pytanie o to, jak zmieni się ekonomia po doświadczeniach ostatniego kryzysu, który odnoszony jest nie tylko do przedmiotu jej badań, ale także do niej samej, jest oczywiście otwarte. Z całą pewnością można jednakże stwierdzić, że ekonomia przestała być (może nigdy nie była, a jedynie była tak postrzegana) monolitem zbudowanym na założeniach neoklasycznych i wyraźnie ciążącym ku wzorcom racjonalności naukowej odwołującym się do tradycyjnego, modernistycznego modelu nauki. Z tych najbardziej obiecujących (tj. ukazujących problematykę ekonomii w świetle odmiennych od ortodoksyjnych założeń) wymieniłabym realizm krytyczny T. Lawsona, podejście kulturowe A. Klamera oraz ujęcie U. Mäkiego. 4 Warto wspomnieć w tym miejscu, że w tym samym mniej więcej czasie podjęto dyskusję w odniesieniu do pozytywistycznego, scjentystycznego modelu uprawiania nauk przyrodniczych. Przedmiotem krytyki stało się przede wszystkim przekonanie o obiektywności praw naukowych. Zdaniem Poincaré, Duhema, Le Roya prawa nauki nie odtwarzają rzeczywistości, ich prawomocność jest ustalana na mocy konwencji. Poglądy te stały się podstawą do sformułowania stanowiska konwencjonalizmu: ważnego etapu procesu dekonstrukcji modernistycznej racjonalności naukowej odwołującej się do obiektywistycznego modelu poznania.

386

Halina Zboroń

ści wszelkiego poznania oraz o konieczności poddania się rygoryzmowi zobiektywizowanych w założeniu metod empirycznych wywołała dyskusję o specyficzności oraz odrębności dyscyplin humanistycznych. Jest to jednocześnie początek procesu dekonstrukcji pozytywistycznego scjentyzmu i stopniowego uwalniania się humanistyki spod jego przesądzeń5. Ważną rolę w tym względzie odegrało dwóch czołowych przedstawicieli nurtu antypozytywistycznego – Wilhelm Dilthey i Heinrich Rickert. Obaj filozofowie reprezentują zbliżone stanowiska; postulowane przez nich odrzucenie pozytywistycznych wyobrażeń o sposobie uprawiania nauki jest przede wszystkim następstwem przekonania o niemożności stosowania metod badawczych przyrodoznawstwa oraz przyjęcia uznanego w ich obszarze kryterium naukowości w odniesieniu do zjawisk społecznych. Realność jest co prawda jednorodna (w terminologii Diltheya stanowi rzeczywistość fizyczno-duchową) i nie da się w jej ramach wyodrębnić obszarów fizycznego i duchowego, tym samym obaj uczeni uznają jedność przedmiotową, natomiast zdecydowanie przeciwstawiają się naturalizmowi metodologicznemu. W rzeczywistości nie daje się zidentyfikować obiektów ontycznie zróżnicowanych, możliwe jest natomiast zastosowanie odmiennych podejść poznawczych. Oznacza to, że dokonane przez Diltheya rozróżnienie na nauki przyrodnicze i nauki o duchu nie jest związane z konstatacją istnienia dwóch niejednorodnych obszarów przedmiotowych. Dualizm nauk jest uzasadniony stosowanymi w nich odmiennymi procedurami badawczymi, a mówiąc dokładniej – różnymi nastawieniami poznawczymi. Dilthey bowiem twierdził, że źródłem wiedzy jest doświadczenie życiowe6, społeczne, które jest kształtowanym w toku ludzkiej aktywności aktem poznawczym podlegającym wpływowi przyswajanych przez jednostki przekonań społecznych. W konsekwencji przyjmuje się, że kultura i społeczeństwo warunkują jednostkowe sposoby myślenia i postawy. Przedmiotem takiego doświadczenia – zależnie od nastawienia podmiotu poznającego – mogą być elementy świata zewnętrznego, fizykalnego lub cechy samego podmiotu. Oba te typy doświadczenia wzajemnie się warunkują. Postrzeżenie rzeczywistości przyrodniczej polega na konstruowaniu w doświadczeniu jej wyobrażenia jako efektu oddziaływania na podmiot niezależnych czynników przy jednoczesnym abstrahowaniu od subiektywnych warunków poznania. W doświadczeniu humanistycznym natomiast cechy realności jawią się jako nadane jej przez podmiot rezultaty ludzkiej aktywności. Specyfiką humanistyki jest pojmowanie ludzkości jako podmiotu 5 Odpowiedź na pytanie, czy antypozytywiści rzeczywiście dokonali przełomu w sposobie uprawiania humanistyki, co oznaczałoby osiągnięcie wyższej fazy jej rozwoju polegającej na odejściu od formułowania uogólnień wiedzy potocznej i zdolności konstruowania konceptualizacji mających status teorii, nie jest wcale oczywista. Zdaniem A. Pałubickiej o takiej zmianie jakościowej w odniesieniu do Diltheya i Rickerta nie można mówić. Głównym zarzutem w tym względzie jest przekonanie, że antypozytywistyczna filozofia humanistyki jest uwikłana w stanowisko psychologizmu (Pałubicka, 1986). 6 Antypozytywistyczne stanowisko Diltheya ujawnia się także w odmiennym pojmowaniu doświadczenia jako źródła wiedzy. W pozytywistycznych założeniach ma ono charakter źródłowy i bezzałożeniowy i jest podstawą wiedzy obiektywnej. Dla Diltheya natomiast treść doświadczenia jest względna historycznie, a jej ważność ma charakter intersubiektywny.

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII

387

kształtującego swoje otoczenie i nadającego sens zdarzeniom ( Kuderowicz, 1987, s. 81). Owe sensy ujawniają się w procedurze rozumienia, które pojmowane hermeneutycznie polega na umiejscowieniu faktów kulturowych: zdarzeń i uprzedmiotowionych wytworów „ludzkiego ducha” w szerszej całości kultury i systemu społecznego. Uznaje się tym samym, że rozumienie (wykraczające poza akt psychologicznego odtworzenia w wyobraźni przeżyć drugiego człowieka) jest czynnością poznawczą odnoszącą się do przesądzeń normatywnych. Przekonanie, że specyfiką nauk o kulturze jest odniesienie do wartości, podziela także Rickert. Diltheyowskie rozróżnienie metod naukowych – generalizującej w przypadku przyrodoznawstwa i indywidualizującej w humanistyce – w filozofii Rickerta przybiera postać rozpoznania dyscyplin nomologicznych i idiograficznych. Humanistyka, opisując zdarzenia jednostkowe, odróżnia ‘indywidualność historycznie znaczącą’ od ‘zwykłej (nieistotnej) odmienności’ dzięki powołaniu się na odpowiednie wartościowanie nadające społecznie uznawaną ważność określonym zdarzeniom. Co ważne – Rickertowska procedura ‘odniesienia do wartości’ nie polega na kierowaniu się indywidualnymi, subiektywnymi racjami normatywnymi, ale przywołuje wartości powszechnie, to jest społecznie uznane: akceptowane lub przynajmniej respektowane. Rickert wniósł poważny wkład w proces samookreślenia się antypozytywistycznej filozofii humanistyki. Podzielał zdanie Diltheya w sprawie uznania kultury jako obszaru wartości, przekonania o historycznym charakterze dyscyplin humanistycznych i ich odrębności metodologicznej. Pewien kłopot może jednak sprawiać kwestia usytuowania ekonomii pośród dyscyplin naukowych. Dilthey w ‘naukach o duchu’ rozpoznawał dwie kategorie: nauki o systemach kultury i nauki o organizacji społecznej, do których włączał naukę o prawie, naukę o państwie, etykę, pedagogikę. Do listy tej można dołączyć ekonomię jako dyscyplinę zajmującą się porządkiem gospodarczym. W przypadku koncepcji Rickerta kwestia ta jest bardziej złożona – oto bowiem filozof ten dokonał dwóch podziałów: kryterium jednego są metoda poznawcza i charakter formułowanych wniosków (szczegółowo-opisowych i generalizująco-wyjaśniających), natomiast kryterium drugiego podziału jest nastawienie do przedmiotu badań, który może być ujmowany jako realność przyrodnicza lub historyczna. Tym samym otrzymujemy prostą czteroelementową macierz uwzględniającą różnice metodologiczne i przedmiotowe. Zgodnie z tym rozpoznaniem wyróżnia się nauki przyrodnicze nomotetyczne, przyrodnicze idiograficzne oraz nomologiczne i idiograficzne nauki o kulturze. Rozstrzygając problem usytuowania ekonomii, należy zwrócić uwagę, że z jednej strony ekonomia (przynajmniej w głównym nurcie) poszukuje zarówno stałych wyznaczników identyfikowanych w odniesieniu do sposobu funkcjonowania całości systemu gospodarczego, jak i względnie trwałych, dominujących zasad dokonywania wyborów jednostkowych7. Z drugiej strony jednak 7 Przyjmowane w ekonomii (od momentu jej powstania) rozstrzygnięcia o możliwości zidentyfikowania stałych praw czy choćby względnie stabilnych prawidłowości było i jest szeroko dyskutowane w środowisku badaczy ekonomistów. Dość wcześnie rozpoznano mianowicie, że odkrywanie ‘prawdy’ o rzeczywistości przez wskazanie charakteru zjawisk i ujawnienie powiązań

388

Halina Zboroń

trudno uznać ekonomię za dziedzinę nie odnoszącą się do wartości nie tylko materialnych, praktycznie uchwytnych, ale także symbolicznych, co wskazuje na ich historyczny, kulturowy charakter. Tym samym w Rickertowskiej macierzy ekonomia powinna być umiejscowiona w obszarze nomologicznych nauk o kulturze.

4. POZA REALIZMEM POZNAWCZYM – STATUS PRZYRODOZNAWSTWA I HUMANISTYKI W PODEJŚCIU KONSTRUKTYWIZMU Niezależnie od oceny skuteczności wysiłków filozofów przełomu antypozytywistycznego w sformułowaniu przekonującej alternatywy dla pozytywistycznej filozofii nauki należy uznać, że przez zakwestionowanie możliwości zasadnego stosowania scjentystycznego programu badań do obszaru zjawisk społecznych filozofowie ci rozpoczęli proces dekonstrukcji dominującego w XIX w. wzorca uprawiania nauki. Istotnym elementem antypozytywistycznej filozofii humanistyki jest przekonanie, że specyfiką nauk o kulturze jest pojmowanie człowieka jako podmiotu twórczo oddziałującego na otoczenie, tworzącego własne środowisko, nadającego kulturowy sens (przez przypisanie wartości) wyobrażeniom rzeczywistości. Co więcej – humanistyka rozpoznaje także kulturowe sensy przypisywane zjawiskom przyrodniczym, które uobecniają się w ludzkim świecie w określony sposób. Od poglądów Diltheya i Rickerta do podejścia konstruktywistycznego jest już bardzo blisko: przedmiotem poznania nie jest obiektywnie uchwytywany świat jako taki, ale wytwarzana i rozpoznawana wewnątrzkulturowo rzeczywistość. Podstawą konstruktywistycznej koncepcji nauki (nie filozofii nauki, ale raczej socjologii wiedzy) jest odrzucenie realizmu poznawczego tradycyjnej epistemologii: przedmiot poznania nie jest utożsamiany z obiektywnie istniejącym elementem rzeczywistości. Podmiot poznający jest uwikłany w respektowane najczęściej bezwiednie przekonania (przesądzenia, przedsądy), które stanowią swoisty filtr kulturowy umożliwiający akt poznawczy; z uwagi na to, że owe warunki podmiotowe mają wpływ na proces poznawczy uznajemy przedmiot tego procesu za konstrukt myślowy – społeczny w tym sensie, że wytwarzany w odniesieniu do przekonań społecznie podzielanych i historycznie utrwalonych. między nimi konstytuujących się w wyniku działania mechanizmów ekonomicznych, rekonstruowanych w teoriach ekonomii, jest wielce problematyczne. Podnoszono kwestię następującą: stopień złożoności i skomplikowania świata społecznego jest tak duży, że określanie pewnych zależności między jego składowymi wymaga pominięcia tak wielu czynników towarzyszących, że osiągnięty efekt w postaci modelu ekonomicznego nie odnosi się do realności, ale stanowi na tyle znaczące jej uproszczenie, iż trudno podtrzymywać pogląd o istnieniu jakiejś – nawet najostrożniej określanej – reprezentacji owej realności. W konsekwencji na znaczeniu zyskuje zmatematyzowany nurt ekonomii (tzw. czysta teoria oraz stanowiąca jej odmianę teoria stosowana wykorzystująca modelowanie dla objaśniania zjawisk (Goldfarb, Leonard, 2002). Wobec tych trudności część współczesnych ekonomistów podejmuje wysiłek obrony stanowiska realistycznego w jego krytycznej odmianie, niektórzy zaś aż tak krytycznej, że pojawić się może pytanie, czy pozostają oni jeszcze na stanowisku realizmu czy już konstruktywizmu.

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII

389

Na niemożność utożsamiania świata obiektywnego (istniejącego niezależnie od podmiotu) ze światem postrzeganym przez człowieka (stanowiącym jego środowisko) wskazywał Kant odróżniający niepoznawalną rzeczywistość noumenów i dostępną poznawczo realność fenomenów. Kant jednakże zakładał istnienie koniecznych myślowych kategorii pojęciowych umożliwiających poznanie i gwarantujących powszechność (intersubiektywność osiąganą w granicach całego ludzkiego świata) konstatowanych stanów rzeczy. Konstruktywiści podzielają przekonanie Kanta o aktywnej roli podmiotu w procesie poznawczym, jednakże zgodnie z przyjętym założeniem relatywizmu kulturowego uznają, że akt poznawczy jest warunkowany respektowanymi społecznie – przyjmowanymi najczęściej milcząco – przekonaniami o świecie. Owe przekonania (przedsądy) stanowią historycznie zmienny i przestrzennie ograniczony znaczeniowy kontekst czynności poznawczych. To co dla Kanta ma charakter ogólnych, koniecznych warunków poznania, dla konstruktywistów jest zespołem przekonań w postaci kulturowego obrazu świata, do którego odnoszone są podmiotowe spostrzeżenia. Stanowisko konstruktywistyczne jest opozycyjne w stosunku do realizmu epistemologicznego zarówno w jego wersji naiwnej, jak i krytycznej. Podstawą konstruktywizmu poznawczego jest uchylenie ważności realistycznego przekonania, że po pierwsze, odniesieniem przedmiotowym terminów naukowych są obiekty zewnętrznego wobec świadomości świata realnego, po drugie, formułowane w poznaniu naukowym orzeczenia o świecie przybierające postać twierdzeń naukowych są (co najmniej w przybliżeniu) prawdziwe w klasycznym rozumieniu. Zdaniem konstruktywistów odniesieniem przedmiotowym wszelkich orzeczeń o świecie (także naukowych) są obecne w świadomości społecznej wyobrażenia, które tworzą tzw. ludzki świat obiektywny8: świat dostępny jest realnością wewnątrzkulturową. Istnienie zjawisk naturalnych oraz występujące między nimi związki pozostają niezależne od świadomości, a więc kultury. To jednak, jak prezentują się w akcie poznawczym, jest zależne od warunków, w jakich on przebiega. Składające się na naturę obiekty rozpoznawane w postrzeżeniu są konstruowanymi społecznie wyobrażeniami ludzkiego świata obiektywnego9. Ponieważ rozpoznanie jakiegoś obiektu jako przyrodniczego jest aktem kulturowym, rozróżnienie natura – kultura jest przesądzeniem kulturowym. Tym samym dokonywane w realistycznym, obiektywistycznym podejściu rozróżnianie i rozdzielanie 8 Termin wprowadzony do teorii kultury przez A. Pałubicką (1990), przedstawicielkę poznańskiej szkoły metodologicznej stworzonej przez J. Kmitę. 9 Warto zwrócić uwagę na różnice dzielące radykalny, skrajny konstruktywizm i jego umiarkowaną wersję. Najważniejsze wydaje się tu odmienne rozumienie relacji pomiędzy obiektami natury – takim jakie są ‘same w sobie’ a ich kulturowymi wyobrażeniami. W wersji skrajnej uznaje się, że świat zewnętrzny nie ma wpływu na świat kultury, w szczególności na konstruowaną społecznie postać natury. W ujęciu umiarkowanym przyjmuje się realną zależność stanów kultury od warunków zewnętrznych, obiektywnych, pozakulturowych. Istnieje granica możliwych społecznych konstrukcji „ludzkiego świata obiektywnego”, granica dowolności wytwarzania wyobrażeń na temat rzeczywistości. Tę drugą postać konstruktywizmu określam jako konstruktywizm społeczny, w którym przyjmuje się, że ludzki świat obiektywny jest wytworem społecznym i stanowi trwały punkt odniesienia dla wszystkich podejmowanych jednostkowo i społecznie działań. Reprezentuje on tym samym umiarkowany relatywizm kulturowy.

390

Halina Zboroń

dziedzin wiedzy, odnoszonych do dwóch różnych obiektów: naturalnych i społecznych, w relatywistycznym konstruktywizmie poznawczym zatraca swój kategoryczny charakter. Zarówno zjawiska społeczne, jak i przyrodnicze są bowiem charakteryzowane w odniesieniu do zastanej, utrwalonej historycznie społecznej sfery przekonaniowej. Konstruktywiści podążają zatem tropem F. Znanieckiego: przyznanie „genetycznego pierwszeństwa kulturze” oznacza zgodę na uznanie, że realność przyrodnicza i społeczna konstytuują się kulturowo. Poznanie – zdaniem Znanieckiego – jest bowiem uwarunkowane ‘współczynnikiem humanistycznym’, który stanowi podmiotowy kontekst aktu poznawczego. W interpretacji J. Kmity współczynnik humanistyczny danego zjawiska to „ogół założeń semantyki przyporządkowującej owe zjawisko odpowiedniej jednostce komunikacyjnej jako jej odniesienie przedmiotowe” (Kmita, 1985, s. 44). Przyjmując w uproszczeniu, że komunikujemy się werbalnie (istnieją wszakże i pozajęzykowe formy komunikacji), uznajemy, że odniesieniami przedmiotowymi wyrażeń językowych są określone stany rzeczy, które są im przypisane na mocy uznawanych społecznie, niepodważanych założeń składających się na tzw. przedsemantyczną charakterystykę obszaru przedmiotowego. Innymi słowy – powszechnie respektowana semantyka kojarząca określone wyrażenia z ich odniesieniami przedmiotowymi odwołuje się do utrwalonego historycznie i powszechnie w danej kulturze respektowanego (uznawanego za wiarygodny) obrazu świata, tj. ogółu sądów składających się na opis rzeczywistości jako całości. Powszechne traktowanie owych sądów za wiarygodne umożliwia społeczną komunikację. Ujawnia się tutaj zasadnicza różnica między tradycyjnym, realistycznym rozumieniem procesów poznawczych a krytycznym, zrelatywizowanym podejściem konstruktywistycznym. W pierwszym z tym stanowisk stosuje się podejście przedmiotowe (nie uwzględniające współczynnika humanistycznego) – opisywane zjawiska traktuje się w sposób zobiektywizowany, co oznacza spontaniczne, aprobatywne odniesienie się do założeń semantyki, które uznaje się za niepodważalne, oczywiste, prawdziwe. Podejście krytyczne natomiast jest następstwem uświadomienia sobie, że z uwagi na to, iż nie mamy bezpośredniego dostępu do rzeczywistości, a bezzałożeniowy ogląd świata nie jest możliwy, nie możemy przedmiotu naszego poznania utożsamiać z elementem obiektywnej realności. Mamy bowiem zasadnie uargumentowane przekonanie, że to, co widzimy w akcie poznawczym, jest zależne od zakorzenionych w nas, niedających się zneutralizować przekonań przesądzających, jaki jest świat. Różnicę w traktowaniu przyrodoznawstwa i humanistyki Znaniecki tłumaczy następująco: obiektywizowanie zjawisk przyrodniczych jest skutkiem silnie utrwalonego konsensusu co do pierwotnej charakterystyki przedmiotowej. Mówiąc inaczej przekonania stanowiące założenia semantyczne wypowiedzi odnoszonych do natury są powszechnie traktowane jako oczywiste i nie wymagające dyskusji. Stąd – jak twierdził Znaniecki – w przyrodoznawstwie dominuje podejście przedmiotowe10. W świecie kultury jednakże takiej zgodności odnośnie do przedse10 Jerzy Kmita przekonująco polemizuje ze Znanieckim, jakoby podejście przedmiotowe jest stosowane w przyrodoznawstwie, a podmiotowe w humanistyce. Oba rodzaje dyscyplin na

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII

391

mantycznej charakterystyki realności nie ma – co uzasadnia podejście podmiotowe, w którym współczynnik humanistyczny (założenia semantyki) jest przywoływany jako kontekst znaczeniowy. Jedną z konsekwencji zastosowania określonego podejścia przedmiotowego lub podmiotowego jest przesądzenie zakresu ważności dokonanych ustaleń – w podejściu podmiotowym ich poprawność jest związana z przywoływaną przedsemantyczną charakterystyką danego obszaru przedmiotowego (nie chodzi tu rzecz jasna o indywidualne, subiektywne przesądzenia, ale o przekonania społecznie respektowane). W odniesieniu do powyższych ustaleń można przywołać dwie powiązane ze sobą kwestie. Pierwsza wymaga sformułowania odpowiedzi na pytanie, co jest powodem, dla którego w obszarze przedmiotowych rozstrzygnięć w przyrodoznawstwie w porównaniu z humanistyką łatwiej uzyskuje się konsens? Druga kwestia natomiast dotyczy szczególnej pozycji ekonomii, która będąc dyscypliną społeczną osiągnęła wysoki status właśnie z uwagi na skuteczność w wypracowywaniu wspólnego stanowiska w zakresie czynionych założeń przedmiotowych. Konsekwentnie do przyjętego przeze mnie stanowiska konstruktywistycznego zagadnienia te należy rozważyć jako problem socjologii wiedzy: pytamy zatem o przyczyny nadawania przyrodoznawstwu wyższej rangi w stosunku do nauk o kulturze oraz o powody, dla których ekonomii jest przypisywany wysoki status poznawczy. Postawienie tego pytania w wersji obiektywizującej: jak można wyjaśnić fakt osiągania przez przyrodoznawstwo lepszych wyników poznawczych w stosunku do humanistyki wiąże się z przyjęciem rozstrzygnięcia, iż tak istotnie jest. Z uwagi na zastrzeżenia konstruktywistów takie przekonanie nie może rzecz jasna być bezkrytycznie przyjęte. Kwestia zróżnicowanych ocen statusu przyrodoznawstwa i humanistyki była i jest przedmiotem zainteresowania konstruktywistów, którzy poszukują przyczyn takiego stanu rzeczy, analizując wewnętrzną historię obu nurtów oraz objaśniając, w jaki sposób przyrodoznawstwo i humanistyka funkcjonują w kontekście pozostałych dziedzin kultury i praktyki społecznej11. Zdaniem Stephana Fuchsa znaczenie ma specyfika zasad organizacji życia naukowego, a w szczególności zależność badaczy od instytucji decydujących o rozdziale środków finansowych, mechanizmach kontroli, promowania określonych zadań badawczych. Im ta zależność większa, tym większa skłonność do zdyscyplinowania, zintegrowania sposobów uprawiania nauki. Zdaniem Fuchsa w naukach o kulturze wpływ społecznych kontekstów instytucji nadzorujących i kontrolujących nie jest tak duży jak w przypadku przyrodoznawstwa, a to prowadzi do znacznie większej niezależności intelektualnej badaczy owocującej zróżnicowaniem punktów widzenia, przyjmowanych założeń i metodologii. Owa niejednorodność i niejednomyślność, poziomie teoretycznym w mniejszym (w przyrodoznawstwie) lub większym (humanistyka) stopniu odwołują się do współczynnika humanistycznego. 11 Należy tu wyraźnie stwierdzić, że nadawanie zdecydowanie wyższego statusu naukom przyrodniczym w stosunku do humanistycznych i ekonomii w porównaniu z pozostałymi dyscyplinami społecznymi jest faktem socjologicznym, który stał się niejako autonomiczny w stosunku do orientacji pozytywistycznej intensywnie lansującej ten pogląd.

392

Halina Zboroń

bogactwo interpretacji, wielość objaśnień w ocenach społecznych może być traktowana jako niezdolność badaczy kultury do formułowania ostatecznych rozstrzygnięć w kwestiach społecznych12. Z kolei „sukces” nauk przyrodniczych, mierzony akceptacją społeczną, jest rezultatem silnej solidarności społeczności uczonych, ograniczonej tolerancji dla odmiennych, nie mieszczących się w standardach sposobów myślenia. Przekonanie, że środowiska naukowe, dążąc do wysokiej efektywności technologicznej, potrafią narzucić sobie wewnętrzne ograniczenia, podzielają także E. Gellner, C.S. Pierce, H. Putnam (Zybertowicz, 1995). Wydaje się jednak, że nadawanie naukom przyrodniczym wyższego statusu poznawczego jest nade wszystko związane ze zgłaszanym wobec tych dyscyplin zapotrzebowaniem na określone rezultaty badawcze. Zauważmy bowiem, że po pierwsze przyrodoznawstwo jest bezpośrednio związane ze sferą wartości praktycznie użytecznych – podejmuje problemy, których rozwiązanie znajduje (lub może znaleźć w przyszłości) zastosowanie w rozwoju technologii. Owa użyteczność technologiczna nauk ma też wpływ na szybszy tryb upowszechniania się nowych koncepcji – „obrazów” zjawisk przyrodniczych. Materialne aspekty życia traktowane są jako podstawowe zarówno w odniesieniu do jednostek, jak i całych społeczności. Dziedziny wiedzy mające wpływ na kształtowanie się warunków życia człowieka skuteczniej perswadują proponowane zmiany w zakresie definiowania określonych zjawisk, mimo ogólnej niechęci do konieczności przeinterpretowywania zakorzenionych wyobrażeń na dany temat. Warto przy okazji podkreślić, że czym innym jest pozytywna społeczna recepcja odkryć naukowych zmieniających obraz danego fragmentu rzeczywistości, a czym innym jest wyrażenie zgody na zastosowanie rezultatów badawczych w praktyce. W niektórych przypadkach „zderzenie” wiedzy naukowej z zakorzenionymi przekonaniami zdroworozsądkowymi jest tak silne, że pokonanie oporu społecznego co do wprowadzenia nowych rozwiązań jest procesem długotrwałym nawet wtedy, kiedy można wykazać możliwość osiągnięcia znaczących korzyści praktycznych13. Konstruktywistycznie uprawiana socjologia wiedzy jest o tyle ciekawa, że – podejmując refleksję nad kulturą i praktyką naukową – postrzega ją w kontekście powiązań z pozostałymi dziedzinami i typami praktyk społecznych, co pozwala ujawnić złożony charakter tej formy aktywności ludzkiej, a nade wszystko jej nieoczywistości będącej konsekwencją uwikłania w różnego rodzaju interesy, niekoniecznie poznawcze. W odniesieniu do powyższych rozważań możemy dostrzec pewną analogię w stosunku do ekonomii. Objaśnienie szczególnej pozycji tej dyscypliny nasuwa przypuszczenie o istnieniu związku z sytuacją nauk przyrodniczych. Ekonomia także działa w obszarze wartości materialnych, praktycznie-uchwytnych, w odniesieniu do których oczekiwania społeczne są jednoznacznie artykułowane jako 12 Opinie takie są dość często formułowane przez ekonomistów, którzy z satysfakcją graniczącą nierzadko z arogancją podkreślają przewagę ekonomii w uzyskiwaniu bardziej znaczących wyników poznawczych. 13 Przykładem może być próba uzyskania społecznego przyzwolenia na wprowadzenie na rynek produktów spożywczych genetycznie modyfikowanych.

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII

393

potrzeba polepszenia warunków życia. I tutaj zatem pojawia się społeczna presja na dostarczanie wiedzy, której technologiczne zastosowanie prowadzi do zwiększenia odczucia systematycznego polepszania się materialnych warunków życia. W ekonomii podobnie jak w przyrodoznawstwie łatwiej jest zatem uzyskać konsens w kwestii obowiązującego paradygmatu oraz utrzymać dyscyplinę wśród badaczy. Ważnym czynnikiem motywującym do podtrzymywania takiej postawy jest zatem z jednej strony uwikłanie ekonomii w bieżące problemy gospodarcze – dostarczanie wiedzy eksperckiej w zakresie polityki i praktyki gospodarczej oraz objaśnianie aktualnej sytuacji ekonomicznej. Z drugiej strony umiejętne podtrzymywanie przekonania o (względnej) jednorodności naukowego obrazu gospodarki, (względnej) jednomyślności co do interpretowania bieżących zdarzeń w kontekście teorii ekonomicznych stanowi skuteczną strategię podtrzymywania wiarygodności ekonomistów i budowania renomy ekonomii jako dziedziny najbardziej zaawansowanej teoretycznie, oferującej wygodne narzędzia opisu i wyjaśniania zjawisk społecznych, także tych znajdujących się poza obszarem przedmiotowym ekonomii14.

5. KONSEKWENCJE KONSTRUKTYWISTYCZNE – NAUKI O KULTURZE JAKO NAUKI PODSTAWOWE. PROJEKT HUMANISTYKI ZINTEGROWANEJ Najważniejszym wnioskiem płynącym z powyższych rozważań jest następujące przekonanie: człowiek funkcjonuje w obrębie tzw. ludzkiego świata obiektywnego, który jest upowszechnionym, utrwalonym historycznie wyobrażeniem rzeczywistości zarówno przyrodniczej, jak i społecznej. Ponieważ procesy poznawcze są bezwyjątkowo uwarunkowane zakładanymi bezwiednie przekonaniami (przedsądami, przesądzeniami) o świecie, a wyniki poznawcze są artykułowane w języku, którego pojęcia są rzecz jasna także uwikłane w ludzkie przekonania, ów obraz realności jest konstruktem wytwarzanym w danej zbiorowości. Innymi słowy „cała rzeczywistość, jaka jest dostępna człowiekowi, to rzeczywistość kulturowa” (Szahaj, 2011, s. 186). Pogląd ten, wyrażony explicite przez Znanieckiego, podzielany przez Ludwika Flecka, wydaje się bliski intuicjom Rickerta – przyrodoznawstwo wszakże jest historycznym produktem kultury. Uznając prymat rozumu historycznego, przyznajemy, że stanowisko historyczne dominuje nad przyrodoznawczym (Mamzer, 2011, s. 266). Podążając śladem antypozytywistów, Jerzy Kmita tworzy koncepcję humanistyki zintegrowanej: jeśli bowiem cała rzeczywistość, jaka jest nam dostępna poznawczo, to rzeczywistość kulturowa, a kultura – ujmowana jako system przekonań – zawsze poprzedza poznanie, wtedy pytanie, jak istnieje kultura i w jaki sposób wytwarzane są w jej obrębie wyobrażenia dotyczące realności, jest podstawowym problemem. Powracamy tutaj do twierdzenia Znanieckiego o genetycznym pierwszeństwie kultury – nauki o kulturze są pierwotne w tym 14

Więcej na ten temat znaleźć można w: Zboroń, 2009, s. 62–76.

394

Halina Zboroń

sensie, że objaśniają, w jaki sposób kształtują się społeczne obrazy rzeczywistości stanowiące odniesienia przedmiotowe poszczególnych dyscyplin naukowych. Innymi słowy dokonują rekonstrukcji współczynnika humanistycznego: założeń przedmiotowych i metodologicznych (respektowanych w ramach danej dyscypliny lub odnoszonych do określonej teorii) określających zakres ważności formułowanych twierdzeń. Ujawnianie przyjmowanych implicite założeń, zdaniem Kmity, należy traktować jako etyczny wymóg pracy badawczej. Pierwszeństwo nauk o kulturze – jak pisze A. Szahaj (2011) – może mieć jednak także i inny wymiar, a mianowicie praktyczny – związany z możliwością sprawowania skutecznej kontroli w obszarze ludzkiego świata. We wcześniejszym okresie (jego początek jest różnie określany), kiedy człowiek zaczął dostrzegać różnice między światem natury i kultury, kiedy pierwszy rozpoznał jako zastany, a drugi jako wytwarzany, nauki przyrodnicze stały się narzędziem panowania nad naturą. Stąd – zdaniem Szahaja – przypisywanie szczególnej ważności tym właśnie dyscyplinom. Rozstrzygnięcia pozytywistów dotyczące hierarchicznego porządku nauk odzwierciedlały ówczesne przekonania (stanowiące kwitesencję światopoglądu modernistycznego) o decydującej roli nauk przyrodniczych w rozwoju cywilizacyjnym. Tymczasem we współczesnym, ponowoczesnym, postindustrialnym i postkapitalistycznym świecie zdecydowanie ważniejsze stało się kontrolowanie treści (także w jej zmaterializowanej postaci) w sferze symbolicznej – przede wszystkim komunikacyjnej. To co było cenione ze względu na potrzeby społeczne nowoczesnego społeczeństwa, w obecnej fazie społeczeństwa ponowoczesnego oraz przemian systemu kapitalistycznego okazuje się mniej istotne, a uwaga społeczna skierowana jest na kontrolę środowiska kulturowego. Tym samym, twierdzi Szahaj, to nauki o kulturze dostarczają wiedzy podstawowej: „W tym sensie nauki o kulturze mogą stać się, tak jak niegdyś stały się nauki przyrodnicze, funkcjonalne wobec zapotrzebowań systemu kapitalistycznego w jego postindustrialnej fazie ewolucji (czasami kapitalizm ten określa się mianem kognitywnego)” (Szahaj 2011, s. 187). Istnieje także trzeci, wskazywany przez Szahaja, powód uznania pierwszeństwa nauk o kulturze związany z dominującą obecnie postacią światopoglądu, którego podstawową cechą jest konstatacja wielokulturowości i wielowymiarowości ludzkiego życia nie dającego się sprowadzić do prostych, jednorodnych wzorców. Istotną kwestią jest przypisywanie większego znaczenia takim dziedzinom kultury, jak: ekonomia, obyczaj, religia, sztuka, polityka czy nauka, które stają się źródłem zmian i wyznacznikiem nowych postaw, a także stanowią swoiste punkty orientacyjne umożliwiające zrozumienie mechanizmów tworzenia, upowszechniania, przekształcania i odrzucania przekonań kulturowych wyznaczających granice ludzkiego świata. Paradoksalnie elementem owego świata jest realność przyrodnicza – modernistyczny, tradycyjny rozdział natury i kultury zanika, współczesna kultura Zachodu „wchłonęła” realność przyrodniczą: podbój natury dokonuje się w obrębie kultury (świata ludzkiego) i przebiega zgodnie z rozstrzygnięciami ustalanymi w dyskursie publicznym (ekologicznym, ekonomicznym, politycznym, etycznym) zarówno na forach lokalnych, jak i międzynarodowych czy światowych.

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII

395

Poszerzająca i pogłębiająca się świadomość ekologiczna sprawia, że przestaliśmy spoglądać na przyrodę jak na rzeczywistość zewnętrzną wobec nas – współcześnie rozumiemy, że działania podejmowane wobec natury pośrednio dotykają nas samych: wyznaczają warunki naszej przyszłej egzystencji. W XIX wieku wierzyliśmy, że rozwój nauk przyrodniczych umożliwiający panowanie nad środowiskiem naturalnym jest głównym napędem cywilizacyjnym (kultura techniczna) rozwoju ludzkości. Współcześnie ważniejsza zdaje się kultura symboliczna (w tym światopoglądowa), w obrębie której są określane warunki, na jakich ów podbój może się odbywać. Dotyczy to zarówno sposobów i granic dopuszczalnej ingerencji, jak i możliwości praktycznego wykorzystania wiedzy z zakresu nauk technicznych i przyrodoznawstwa (Szahaj, 2011). Rozumienie, że ludzki świat obiektywny jest zbudowany na podstawach kulturowych, prowadzi rzecz jasna do zmiany sposobu pojmowania gospodarki, która traktowana jest jako system wewnątrzkulturowy. Konsekwencją stanowiska kulturalizmu jest uznanie, że gospodarowanie jest procesem społecznym regulowanym kulturowo, a ekonomia jest jedną z nauk o kulturze, co oznacza, że jej obszarem przedmiotowym jest kultura gospodarcza, która jest powiązana z pozostałymi dziedzinami kultury i która w szczególności uwikłana jest w przesądzenia światopoglądowe.

ZAKOŃCZENIE Zagadnienie miejsca i statusu ekonomii rozpatrywane w odniesieniu do kulturowo-konstruktywistycznej perspektywy poznawczej jest rozstrzygane w zdecydowanie odmienny sposób, niż czyni się to w podejściu tradycyjnym. Po pierwsze rozróżnienie dwóch obszarów przedmiotowych: kulturowego i przyrodniczego oraz akcentowanie specyficzności (odmienności) dyscyplin badawczych traci swój kategoryczny wyraz. Po drugie przesądzenie „genetycznego pierwszeństwa kultury” prowadzi do odwrócenia pozytywistycznej hierarchii nauk i uznania, że to nauki o kulturze należy uznać za podstawowe z tej racji, że ujawniają one, na czym polega społeczny proces tworzenia wiedzy (także naukowej). Postulat uprawiania ekonomii jako nauki o kulturze dla większości ekonomistów jest nieakceptowalny, choć należy zauważyć aktywną grupę badaczy opowiadających się za dokonaniem zwrotu w ekonomii polegającego na uwzględnieniu w badaniach nad gospodarką roli wartości symbolicznych (niematerialnych, nieekonomicznych). Przeorientowanie, przebudowanie ekonomii, dokonanie przewartościowania proponują m.in. Lawson, Ormerod, Klamer, McCloskey, Mäki. Cechą wspólną głoszonych przez nich poglądów jest uznanie przekonania, że gospodarowanie jest społecznym procesem regulowanym kulturowo, a uwzględnienie kontekstu respektowanych w danej społeczności przekonań, przesadzających, jaki jest świat, jest niezbędne do uchwycenia złożoności tego obszaru rzeczywistości. Przedstawiane argumenty jednakże dotyczą jedynie obszaru przedmiotowego – uznaje się, że gospodarowanie konstytuuje się społecznie

396

Halina Zboroń

w określonych warunkach kulturowych. Nie przyjmuje się natomiast, że produktem społecznym jest także wiedza, w szczególności naukowa, a proces jej pozyskiwania jest zawsze działaniem kulturowo zdeterminowanym. Nie uznaje się, że praktyka naukowa jest swoistą grą społeczną, której reguły ustalane są w środowiskowym dyskursie metodologicznym15. Jeśli możemy zatem mówić o reprezentowanej przez wymienionych wyżej badaczy kulturowej orientacji w ekonomii, to trzeba uznać, że ma ona charakter połowiczny – dotyczy rozstrzygnięć ontologicznych, ale nie epistemologicznych. Uznawane przez nich stanowisko realizmu poznawczego (w wersji krytycznej) ujawnia się w manifestowanym przeświadczeniu, że uwzględnienie złożoności gospodarki, będącej rezultatem jej uwikłania w przekonania normatywne, pozwoli na wzbogacenie naszej wiedzy ekonomicznej, przyczyni się do lepszego (w sensie bliższego prawdy) rozumienia procesów gospodarczych. Nadawanie zatem nowych znaczeń koordynatom – pojęciom porządkującym (koordynującym) dyskurs naukowy – odnosi się do kategorii przedmiotowych. Zmiana myślenia dotyczy zatem jedynie tego, co jest przedmiotem badania, nie obejmuje natomiast perspektywy poznawczej. Tymczasem stanowisko konstruktywizmu polega na przyjęciu zarówno rozstrzygnięcia przedmiotowego (ontologicznego: świat społeczny jest intersubiektywnym wytworem ludzkiej aktywności), jak i poznawczego: wiedza o świecie uzyskana w wyniku poznania odnosi się nie do świata samego (jego obiektywnej natury), ale do przedmiotów konstruowanych w tym poznaniu. Ponieważ nic, co jest ludzką aktywnością, nie odbywa się poza kulturą, procesy poznawcze są bezwyjątkowo kulturowo uwarunkowane. Każdy dyskurs, także naukowy toczy się wewnątrz kultury i dotyczy przedmiotów wewnątrzkulturowych. Reasumując: poza głównym nurtem pojawiło się wiele interesujących prób wytyczenia nowego szlaku rozwoju ekonomii, jednakże zatrzymanie się w połowie drogi powoduje, że przedstawiana perspektywa pozostaje niespójna z uwagi na przemożne pragnienie pozostania na stanowisku realizmu poznawczego. Projekt ekonomii pojętej jako kulturoznawstwo gospodarcze wymaga natomiast zmiany stanowiska poznawczego, metodologicznego. Należy jednak podkreślić, że poglądy wskazanych wyżej badaczy w odniesieniu do charakterystyki praktyki gospodarowania jest bardzo bliska podejściu kulturowo-konstruktywistycznemu, wedle którego kultura gospodarowania stanowiąca zespół norm i reguł odnoszonych do praktyki biznesu jest obszarem nie tylko przekonań stricte ekonomicznych, technologicznych, powiązanych z wartościami techniczno-użytkowymi, ale zawiera także przesądzenia dotyczące wartości symbolicznych, powiązanych z normami i regułami obyczajowymi, etycznymi, filozoficznymi, religijnymi. Stąd 15 Wedle przedstawicieli nie-klasycznej socjologii wiedzy przyjęte rozstrzygnięcia często są wypadkową wielu czynników: argumentów merytorycznych, naukowych powiązanych z wartościami poznawczymi, dążeń poszczególnych szkół czy nurtów do uzyskania przewagi nad konkurentami w celu wzmocnienia prestiżu i możliwości wywierania wpływu na środowiska społeczne (przede wszystkim naukowe), ale także uzyskiwania konkretnych profitów w postaci finansowego wsparcia dla prowadzonych badań.

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII

397

uznaje się, że podmioty gospodarujące, podejmując określone decyzje, kierują się nie tylko wymogiem efektywności technologicznej, ale także rozpoznawanymi obowiązującymi lokalnie formami symbolicznymi. Istnieje zatem możliwa płaszczyzna porozumienia pomiędzy stanowiskiem realizmu krytycznego, przyjmowanym w wersji wskazanych wyżej badaczy, a poglądem umiarkowanego konstruktywizmu reprezentującego ideę tzw. realizmu wewnątrzkulturowego. Zasadnicza różnica dotyczy natomiast rozumienia teoriopoznawczego statusu wiedzy ekonomicznej.

BIBLIOGRAFIA Kmita J. (1985), Poznanie i kultura, PWN, Warszawa. Kmita J. (2002), Czy wmówiono nam status naukowy wiedzy humanistycznej?, w: Drogi i ścieżki filozofii kultury, J. Kmita, J. Sójka, A. Zeidler-Janiszewska (red.), Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań. Klamer A. (2003a), A reevaluation of values in economics, „Science and Society”, Vol. 21, No. 4 (www.klamer.nl/articles/culture/reevaluation.php – data dostępu: 10.09.2012). Klamer A. (2003b), A pragmatic view on values in economics, „Journal of Economic Methodology”, No. 10, s. 2. Klamer A. (2012), Rhetoric (www.klamer.nl/pubs.php – data dostępu: 10.09.2012). Kołakowski L. (1966), Filozofia pozytywistyczna (Od Hume’a do Koła Wiedeńskiego), PWN, Warszawa. Kuderowicz Z. (1987), Dilthey, Wiedza Powszechna, Warszawa. Lawson T. (2009), The current economic crisis: its nature and the course of academic economics, „Cambridge Journal of Economics”, Vol. 33. Mamzer H. (2011), Przekształcanie się problemów filozoficznych w kulturoznawcze jako wyraz procesu humanizacji świata, w: Filo-Sofija. Wokół idei filozoficznych i kulturoznawczych Jerzego Kmity, G.A. Dominiak (red.), Oficyna Wydawnicza Epigram, Bydgoszcz. McCloskey D. (1996), Missing ethics in economics, w: The Value of Culture: On the Relationship between Economics and Arts, A. Klamer (red), University of Michigan Press, Michigan. Ormerod P. (2006), Shun the rational agent to rebuild economics, „Financial Times”, November 6. Pałubicka A. (1986), Przedteoretyczne postaci historyzmu, PWN, Warszawa–Poznań. Pałubicka A. (1987), Naturalizm a antynaturalizm, w: Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, Ossolineum, Wrocław. Pałubicka A. (1990), Kulturowy wymiar ludzkiego świata obiektywnego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Pałubicka A. (2003), Praktyczny i teoretyczny aspekt pojmowania realności świata w perspektywie filozofii humanistyki, w: Konstruktywizm w humanistyce, A. Pałubicka, A.P. Kowalski (red.), Oficyna Wydawnicza Epigram, Bydgoszcz. Sady W. (2000), Spór o racjonalność naukową. Od Poincarégo do Laudana, Monografie FNP, FUNNA, Wrocław.

398

Halina Zboroń

Sojak R. (2004), Paradoks antropologiczny. Socjologia wiedzy jako perspektywa ogólnej teorii społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Szacki J. (2002), Historia myśli socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Szahaj A. (2004), Zniewalająca moc kultury. Artykuły i szkice z filozofii kultury, poznania i polityki, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Szahaj A. (2011), Nauki o kulturze jako nauki podstawowe (i krytyczne), w: Filo-Sofija. Wokół idei filozoficznych i kulturoznawczych Jerzego Kmity, G.A. Dominiak (red.), Oficyna Wydawnicza Epigram, Bydgoszcz. Znaniecki F. (1988), Wstęp do socjologii, PWN, Warszawa. Zboroń H. (2009), Teorie ekonomiczne w perspektywie poznawczej konstruktywizmu społecznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Zybertowicz A. (1995), Przemoc i poznanie. Studium z nie-klasycznej socjologii wiedzy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń.

STRESZCZENIE Podjęte rozważania mieszczą się w zakresie metaekonomii, która jest rozumiana przeze mnie jako teoretyczno-metodologiczna refleksja (autorefleksja) o ekonomii, jej specyfice przedmiotowo-metodologicznej, statusie oraz umiejscowieniu pośród innych dyscyplin. Kontekstem dla tych rozważań jest przywołana w artykule dwudziestowieczna dyskusja na temat podziału nauk i statusu dyscyplin humanistycznych i społecznych, prowadzona w antypozytywistycznym nurcie filozofii nauki. Począwszy od Diltheya i Rickerta, a także Znanieckiego i Flecka, następuje proces wyłaniania się stanowiska kulturalizmu, zgodnie z którym przyjmuje się, że poznanie jest możliwe jedynie przy zastosowaniu współczynnika humanistycznego, co oznacza, iż cała realność jest nam dostępna poznawczo jedynie jako rzeczywistość kulturowa – widziana przez pryzmat konstytuujących proces poznawczy kategorii kulturowych. Akceptujące uznanie tego stanowiska prowadzi konsekwentnie do odrzucenia pozytywistyczno-scjentystycznego rozdziału natury i kultury, przyrodoznawstwa i humanistyki. W świetle przekonań stanowiska kulturowo-konstruktywistycznego przyjmowanego w filozofii postmodernistycznej należy zrewidować dotychczasowe poglądy dotyczące ustaleń na temat dyscyplin podstawowych i tradycyjnej hierarchii nauk. Rozważania te prowadzą do określenia alternatywnego w stosunku do ortodoksyjnego charakteru, miejsca i statusu ekonomii, ujmowanej jako dziedzina studiów kulturoznawczych opisujących i objaśniających rzeczywistość gospodarczą jako obszar praktyki regulowanej kulturowo. Słowa kluczowe: przyrodoznawstwo, humanistyka, realizm, konstruktywizm, metodologia

PODZIAŁ NAUK A MIEJSCE I STATUS EKONOMII

399

THE DIVISION OF SCIENCES AND THE POSITION AND STATUS OF ECONOMICS SUMMARY The taken up considerations fit into the range of metaeconomics, which is understood by me as a theoretically-methodological reflection (auto reflection) about economics, its objective-methodological specificity, status and emplacement among other disciplines. The context for those considerations is the mentioned twentieth-century discussion on the division of sciences and status of humanistic and social disciplines conducted in the anti-positivistic stream of the philosophy of science. Beginning with Dilthey and Rickert, as well as Znaniecki and Fleck takes place a process of emerging the standpoint of culturalism, according to which it is assumed that the cognition is only possible when using the humanistic factor, which means that all reality is cognitively available only as a cultural reality – seen by the prism of constitutionalising cognitive process of cultural categories. The accepting recognition of this position leads consequently to the rejection of the positivistically-scientic chapter of nature and culture, natural science and humanities. In the light of convictions the position of culturallyconstructionistically accepted in the postmodern philosophy it is necessary to revise the previous outlook regarding findings on basic disciplines and traditional hierarchy of sciences. Those considerations lead to determining an alternative in relationship with the orthodox character, place and status of economics seen as a field of culture science studies describing and explaining the economic reality as an area of practice culturally regulated. Keywords: science, humanities, realism, constructivism, methodology. JEL Classification: A1: A11, A12, A13

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 3 (LXXXII) 2014

Justyna Miklaszewska*

ETHICS AND ECONOMICS: THE MORAL FOUNDATIONS OF THE MARKET ECONOMY INTRODUCTION A growing interest in ethical issues is the principal characteristic of contemporary political philosophy and this trend can be observed both in political-economic theories and many areas of social life. Within liberal theory of the last 40 years, significant efforts have been made to provide an ethical justification for the main principles of this philosophy. John Rawls introduced the idea of justice into liberalism, and this concept has since remained an important source of inspiration to philosophers such as Amartya Sen, Martha Nussbaum, Michael Sandel and many others (Rawls, 1971; Nussbaum, 2006; Sen, 2009a; Sandel, 2009). As far as the area of practice is concerned, a need for ethics was first perceived in politics and then in the economic sphere. It is now widely acknowledged that many other areas of social life need to be regulated by ethical rules, and that, among other things, attention to ethics should be seen as a fundamental aspect of organizational leadership in business. The goal of this paper is to re-examine the ethical justification for the basic liberal principles of competition and private property, and to explore the application of ethics to the evaluation of the present stage of the market economy. The methodological tools used in this article are taken from public choice theory, which combines theoretical investigations with empirical examples and aims to formulate normative conclusions. Public choice theory, which was established in the mid-twentieth century, has an interdisciplinary character as it utilizes methods taken from economics to *

Institute of Philosophy, Jagiellonian University.

ETHICS AND ECONOMICS: THE MORAL FOUNDATIONS OF THE MARKET ECONOMY

401

analyze political life. The founding father of this theory, James M. Buchanan in one of his latest works defines it as a Lakatosian research program based on three fundamental assumptions: methodological individualism, rational choice and politics-as-exchange (Buchanan, 2003). The first two assumptions are widely accepted by economists, and the third gives the approach to politics proposed here an innovative character. According to Buchanan, this last approach, which is typical for economics, can be explained by the fact that this theory was created in response to the strong tendency towards the politicization of human relations observed in post-war socialist theories and welfare economics. Indeed, the most characteristic feature of public choice theory is that it is based on an economic way of thinking. It draws on the tradition of Adam Smith’s political economy and examines and explains economic and political institutions in terms of collective choice. There are other sub-disciplines or research programs connected with public choice, such as: constitutional economy, theories of social choice, and the political philosophy of Amartya Sen, in which both social and public choice theoretical approaches are combined. What all these theories have in common is a recognition of political reality in terms of collective choices in which individual preferences are taken into account. One particular feature of public choice theory is that preferences are neither separate from people nor external to them, and thus in each analysis of choices we must also include the value systems which guide individual decisions. The problem of the ontological and the epistemological status of preferences has been recently discussed in the works of economists who are interested in philosophical issues (Sen, 1982; Buchanan, 1991). Can they be explained in terms of an overall concept of an individual or are they regarded as separate units? The last attitude is based on utilitarianism and it allows for aggregating preferences (utilities) in purpose to build theories related to the concept of common good or social welfare. As Buchanan points out, “implicit in this whole construction is the ontological assumption that there is “something” – whether called a utility function or not – that exists and can, at least conceptually, be objectified and separated from individual choice.” Therefore, “if the individual is presumed to possess superior knowledge of his or her own utility or preference function, there is an epistemic basis upon which arguments for extending the range of voluntary individual choices can be constructed, along with consequential arguments for the establishment and maintenance of institutions that maximally allow such choices” (Buchanan, 1991, p. 222–223). Buchanan, however, rejects this attitude, the epistemic individualism, as it leads to undesirable political consequences, such as ‘benevolent paternalism’ and ‘scientific socialism’. As opposed to that he describes his own position as subjective normative individualism which “does not allow for any conceptual separation or distinction between an individual’s choice behavior and his or her utility function.” From the subjectivist perspective, a “utility function” cannot be observed independently of an individual’s choice behavior. Thus, according to Buchanan’s ontological presuppositions “the individual chooses that what he or she chooses”

402

Justyna Miklaszewska

and there does not exist an objective knowledge that enables any choice to be classified as ‘correct’ (Buchanan, 1991, p. 226). Similarly, Sen in his works assumes a broad sense of the term preference in which values and choices are its congruent parts (Sen, 2002, p. 14). He rejects the interpretations of preferences as feelings of “preferring” or as the pursuit of self-interest.1 In this context, he pays tribute to Kenneth Arrow who in his seminal book on social choice theory defined the individual preference ordering as referring broadly to the values that a person may have, including socializing desires (Arrow, 1951, p. 18; Sen, 2002, p. 590). Like Buchanan, Sen also advocates a subjective version of normative individualism (Sen 1987, p. 41) because he views the ‘agency’ element as indispensable to the concept of a person’s well-being. Thus, what a person values is that he or she chooses. They both share the presupposition that preferences are a part of human behavior and that acting individual is a free human being. Hence, an economist who concentrates on free human choices cannot neglect ethical issues. They point out that origins of economics are related to ethics and to an ethical view on politics (Sen, 1987, p. 6) and that although this tradition, established by Aristotle, was continued in the history of political economy, in particular in the works of Adam Smith, now it has been suppressed by a strong tendency to ‘engineering’ in economic theory (Sen, 1987, p. 7). In consequence, modern economics has been impoverished by the distance that has grown between ethics and economics. They also would agree that economics could be more productive by attention to the ethical considerations (Sen, 1987, p. 9). Undoubtedly, they both greatly contributed to establishing the foundations of the new economics which can hardly be described as a value-free sciencntific discipline (Putnam and Walsh, 2012). Ethics is thus an inherent part of Sen’s political philosophy and the theory of public choice. It is used to justify the fundamental theoretical notions of competition and private property, as well as to assess existing political and economic institutions or processes, like the current economic crisis.

I. ETHICS AND ECONOMIC DEVELOPMENT Although, historically, ethics has been defined in different ways, the central focus of ethical thought has always been directed at the principles and standards that should govern human interaction. According to the ancient or, more specifically Aristotelian tradition, ethics is concerned with the nature and sources of the Good. Today, however, the issues of right and responsibility are at the center of ethical investigations. 1 Sen’s concept of preference and his contribution to the theory of rational choice as well as his criticism of the theory as it is presented in mainstream economics has been discussed in Dhongde and Pattanaik (2008), Preference, Choice and Rationality: Amartya Sen’s Critique of the Theory of Rational Choice in Economics.

ETHICS AND ECONOMICS: THE MORAL FOUNDATIONS OF THE MARKET ECONOMY

403

In this context, ethics has become more cosmopolitan. It is not necessarily related to religion or to a particular society, but is rather more closely connected with the development of humanity as a whole. It is now a commonly shared view that a framework of rights and responsibilities helps people achieve their personal and social goals as human beings. As an invisible structure of norms and precepts, ethics supports positive human interaction and is an important factor in enhancing the economic performance of a society (Buchanan, 1994). Nowadays it has become commonly accepted that an ethical outlook in business is essential to a company’s success. But the question arises: how does ethics support the economic performance of a firm? What are the links between ethical and economic spheres? Nobody at present appears to take seriously Milton Friedman’s famous statement that the only responsibility of a business is to return a profit, (Friedman [1970] 2008), and current discussion on ethics has switched to the fundamental issue of the scope and nature of managerial responsibility and related topics pertaining to the purposes of the business corporation. These new questions have been raised all over the world as globalization of the economy has forced business and government leaders to re-examine the goals and responsibilities of the corporation. This problem has also become fundamental in a general philosophical sense to the legitimacy of the capitalist economic system. It has become clear that without a coherent code of moral values adjusted to society’s expectations, business leaders no longer possess the authority to act as creators of wealth and managers of society’s resources (Sharp Paine, [1994] 2008, p. 275).

I.1. ETHICS AND THEORIES OF COMPETITION The influence of ethics is noticeable in the works of public choice scholars when they are justifying the basic notions of the market economy, i.e. competition and private property. The notion of competition originally appeared in the work of Adam Smith and was closely connected with the liberal demand for individual freedom both in the economy and in politics. Economic freedom, unrestricted competition and private property, which were exclusive to the capitalist order, became the dogmas of classical liberal doctrine from Adam Smith to Ludwig von Mises and Friedrich von Hayek, this tradition being maintained until the end of the 20th century by their eminent successors: a group of public choice theorists and the Harvard economist, Michael Porter. In Hayek’s theory, the function of competition is not to create the most efficient economic results or equilibrium in which demand and supply are balanced but rather to discover economic reality. Objective knowledge based on facts is not accessible to the external observer and is only available to those who participate in economic processes. A man who is not part of a competitive environment cannot behave as if competition existed. This implies therefore that the socialist idea of central planning is utterly mistaken (Hayek, 2002)

404

Justyna Miklaszewska

James Buchanan, however, has modified Hayekian views on central planning and competition by maintaining that it is impossible to realize the idea of central planning not for epistemological reasons but rather for ethical ones. Like ordinary people, politicians pursue their own interests with the aim of achieving ‘political profits’. Even though they could gather sufficient knowledge about all the operations performed on the market, they would use it for their own personal benefit - or to benefit the groups which support them. Public choice theory explains political transformation as an evolutionary process in terms of constitutional choices. As far as economic changes are concerned, the public choice view is similar to the classical liberal account in stressing the economic value of individual freedom and of private property. It contains normative arguments for creating an economic system based on private property and it can be used both to explain political-economic processes and to lay out programs of economic policy. These arguments can be found in those of Buchanan’s works in which he particularly concentrates on the role of government. Buchanan observes that a belief in the invisible hand of the market ended during the 20th century, and has been replaced by trust in government, which was perceived as a benevolent despot with the power to control the market and competition. But in fact, the state restricts individual freedom and does not improve general economic welfare. Additionally, the growth of governmental power always leads to an increase in bureaucracy, inefficient management, and wasted resources. Government interference should thus be curtailed and constrained by constitutional rules rather than encouraged (Buchanan and Tullock, 1965, p. 286). The constitutional political economy conceived by Buchanan as a subdiscipline of public choice theory is a science of constraints. Unlike traditional economists, he does not focus on external constraints but rather on the self-constraints built into every individual choice. He often makes use of the following example: If in a shop I prefer apples to oranges, I constrain my consumption of oranges in favor of apples. According to Buchanan, the moral constraints imposed by individuals on their own behavior are also the constraints inhibiting the behavior of others, and they therefore possess economic value. Thus, it is possible to consider an ethical system as leading towards an efficient economy, or as creating obstacles to economic progress. In particular, Buchanan concentrates on the economic value of the puritan work ethic and attempts to prove that the propagation of these norms in a society leads to general economic welfare. Unlike Max Weber, who in his book The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism (1904) linked the origin of capitalism to protestant ethics, Buchanan argues that any society whose members observe the virtues of puritan work ethics is economically better off than a society in which these virtues are absent or weak. Thus, the existence of work ethics in Western culture is the source of profit in the economy. In his book on Ethics and Economic Progress, Buchanan argues that in every individual choice between work and leisure there is an element of inefficiency

ETHICS AND ECONOMICS: THE MORAL FOUNDATIONS OF THE MARKET ECONOMY

405

which can be diminished thanks to the ethical norms (Buchanan, 1994, p. 85). As a result, an increasing input of work allows for an increase in specialization, as the division of labor is limited by the extent of the market and it will therefore cause a growth of overall productivity. Like Hayek, Buchanan rejects the neoclassical model of perfect competition and instead considers existing forms of competition, and the assumptions on which they are based, namely individual freedom and property rights. These have an economic value; freedom of choice, for example, prevents manipulation of the terms of trade, and favorable conditions can be fulfilled even in a small country when the market is open to every potential buyer from that country or from abroad (Buchanan, 1991, p. 159). Indeed, within the framework of public choice theory, links between ethics and economics are explained in terms of beneficial exchange processes, which is why the economic well-being of each of us depends on the attitude towards work held by the rest of us and on our internalization of this sort of interdependence through the work ethic (Mueller, 2003, p. 74). Buchanan also stresses the importance of tradition and historical imagination in relation to economic development, observing that in Western society the central notion of gains-from-trade emerges naturally from the historical imagination and is grounded in the liberty and independence of the individual. On the contrary, in former Socialist economies, there is no such thing as an ‘exchange mentality’; instead vendors demonstrate a behavioral indifference towards the whole structure. These different national experiences may affect the feasibility of adaptation to different economic and political organizational structures (for example, Poland’s role in the revolution against the communist regime was due, in part, to the historical position of the Catholic Church) (Buchanan, 1993, p. 62–63). Buchanan’s description of this cultural and political ‘competitive environment’ is to some extent similar to that of Michael Porter, but their opinions on the scope and character of governmental interference in the market economy are slightly different. For Porter, it is no longer valid to talk of a government interference vs. free market competition duality. In his view, in the contemporary world, the role of government is to support the development of clusters, which are the most competitive areas of a country’s industry (Porter, 1990, p. 126–128). Like Buchanan, Porter stresses that the mentality of individuals influences a country’s economic welfare. He claims that economic welfare depends on productivity, not on controlling resources or obtaining privileges, and stresses that this productivity paradigm should be implemented in a society through the educational system. A government is able to impose certain procedures but this strategy will not work unless they are accepted by the business circles. If entrepreneurs opt for illegal activities, bribes, and dealing with the Mafia, government policy will be unsuccessful. In general, Porter assumes that the economic culture of a society is rooted in its own particular tradition but that a country can change its culture nevertheless through economic education and the efforts of entrepreneurs (Porter, 2000, p. 25).

406

Justyna Miklaszewska

Although the leading libertarian philosophers of the 20th century, Robert Nozick, Murray Rothbard, and Milton Friedman, attempted to justify unrestricted competition in every domain of social life, Buchanan and Porter, who oppose direct governmental interference in the economy, claim that competition should be constrained by ethical norms (Buchanan) or by the limited actions of the State (Porter). Buchanan analyzes traditional ethical systems in terms of their economic value, whereas Porter remains skeptical about the direct impact of inherited work ethic on efficiency and economic growth. However, they both would agree that classical liberalism cannot be applied to many domains of social life, especially to those in which public goods are present as these require the existence of the state and commonly held principles of social cooperation. These principles should be observed in order to remove from this cooperation free riders who make use of public goods without paying for them.

I.2. ETHICS AND PRIVATE PROPERTY The other important liberal idea, private property, has been also re-examined by public choice scholars who have attempted to deliver an ethical justification for it. Classical liberalism places private property among human rights as it protects individual freedom. However, according to Buchanan, it seems impossible to talk about individual rights in isolation from present society and its historical background. Unlike Nozick, Buchanan does not address his attention to the way in which a particular holding was acquired or transferred. He concentrates only on the actual system of property within a society. In living in a society we accept the status quo and behave as if this came into being through voluntary mutual agreement. Those who originally reached this agreement imposed laws upon themselves, including property laws, and set up a government to enforce them. However, if a government permanently infringes property laws, this causes moral protests and may lead to revolution, resulting in anarchy. But there is another option put forward by the public choice theorist, which is called a ‘constitutional revolution’, namely the peaceful transformation of existing laws according to the will of all members of society. Buchanan stresses that the main goal of a constitutional revolution should be the redefinition of property laws in a way that all members of society approve. Decisions about transforming property rights should be taken unanimously and written into the constitution (Buchanan, 1975, p. 178179). Thus, for the public choice theorist, the unanimity rule ethically justifies a system of property in a democratic society.

II. THE MORALITY OF THE MARKET AT THE TIME OF THE ECONOMIC CRISIS It has been repeatedly stated that the recent economic crisis had a different character than the previous ones. According to the well known Italian economist,

ETHICS AND ECONOMICS: THE MORAL FOUNDATIONS OF THE MARKET ECONOMY

407

Stefano Zamagni, the present crisis is entropic, not a dialectical one - as was the 1929 crisis. Entropy, in this context meaning disorder, is deeply rooted in the lack or absence of ethics in contemporary societies, and is connected with multiculturalism and globalization which are characteristic of contemporary world. As a result of these processes, societies are either losing or failing to recognize their own social goals, values, and the meaning of the common good. Hence, we are unable to repeat past strategies in order to combat the present crisis, and so we have to come up with completely new strategies. However, the serious obstacle in the way of creating such strategies is the reductionist stance, prevailing in the contemporary economic theory, which assumes that the market is morally neutral, not subjected to ethical judgments (Zamagni, 2013).

II.1. PUBLIC CHOICE APPROACH In general terms, while efficiency and maximization are seen as goals in economics, redistribution is related to political strategies. In contemporary liberal democratic societies, there is a clear trend towards separating the market from democracy. From the public choice point of view, this attitude is utterly false as the market needs some external rules in which it operates, and these are invented within the framework of democracy. Apart from legal rules, and no less importantly, there are also moral constraints. Individuals need both legal and ethical rules in order to restrict their own freedom, and actually these constraints are of benefit to them. As I mentioned previously, in public choice theories, successful competition also requires constraints, rules and institutions. Even Adam Smith noticed that a market which is absolutely free will destroy competition. Thus we need regulations, rules, and anti-trust laws which emanate from the democratic state. This view has been confirmed also by Elinor Ostrom, who observes that the market does not of itself generate a ‘common good’, and delivers empirical evidence to support the idea that common good problems can be solved by voluntary associations rather than by coercive state and also claims that political rules should combine both efficiency and solidarity (Ostrom, 1990, p.90). In her works and in most of recent discussions on social justice concerning the distribution of goods in a democratic state, ethics has been inextricably combined with politics. Ethics is undoubtedly very important nowadays when large financial and economic institutions “collapsed”, sometimes due to the irresponsible behavior of top management and often accompanied by unethical CEO attitudes towards employees and the rest of the society. One might say that in a time of economic crisis, ethical rules must either be relaxed or neglected, but in my opinion these ethical rules are even more important for two principal reasons: firstly, from the examples of collapsing corporations we can learn about how to avoid their mistakes; and secondly, the current global economic crisis forces us to re-think our traditional approach. While it is true that at a time of recession it seems extremely difficult to observe ethical rules and codes of behavior, it is nevertheless impossible to view the modern market as an ethics-free zone.

408

Justyna Miklaszewska

Thus, the view that contemporary business cannot be separated from the rest of the community and must be integrated into the society is obviously in direct opposition to the Friedman’s argument. The new perspective on the problem of the morality of the market is especially visible in the constitutional political economy of Buchanan and has been developed in Amartya Sen’s political philosophy. Buchanan stresses the importance of incorporating ethics into market functioning whereas Sen concentrates on the idea of social justice to be realized in a democratic society. Both these Nobel Prize winners assert that economic issues cannot be separated from ethics and politics because of the complex nature of the contemporary society. They also claim that the main interest of any political theory should be the scope and means of increasing individual freedom of choice in all areas of social life, both in politics and in the economy. Their concern for the individual human being, who is the instigator of changes in any social, economic and political reality, has led them to the political economy of Adam Smith. They share a critical view of contemporary economics, seeing it as a purely mathematical discipline, and they link economics with choices made by individuals, as in their view economics is the science of the choices these individuals perform. Therefore it is close to Smith’s approach. In addition, according to Amartya Sen, we should also look to Adam Smith’s work for guidance on how to understand and combat the recent economic crisis.

II.2. SEN’S DIAGNOSIS In his article Capitalism beyond the Crisis (2009), Sen does not analyze the behavior of particular persons, banks or governments during the economic crisis. Instead he discusses the problem of the legitimacy of the capitalist system in general in the light of recent events. According to Sen, we should clearly look for a remedy and think hard about how to get out of the present crisis. But we should also re-examine the usefulness and applicability of certain economic theories, for example, of Keynesian thought, and assess the role of certain institutions and establish priorities. First of all, Sen argues that the old fashioned idea of capitalism as a system based on the profit motive and private ownership no longer corresponds to the reality of modern societies since various public goods, such as unemployment benefits, the provision of education and health care, are not based on private property. Thus, to him, the idea of capitalism now seems utterly unproductive and should be replaced by an earlier notion of the market economy as found in Adam Smith’s The Wealth of Nations (1776). Sen, in fact, suggests a new interpretation of this famous book, similar to the one presented earlier by James Buchanan. Both disagree with the reading of Smith’s philosophy as an apologia for a free market with no constraints imposed on it by the state, which served as the basis for the ruthless capitalism of the nineteenth century. Such interpretations, common during the last few decades in

ETHICS AND ECONOMICS: THE MORAL FOUNDATIONS OF THE MARKET ECONOMY

409

the US, provided some justification for the absence of state regulation and thus may have contributed to the present crisis2. According to Sen, however, Adam Smith cannot be blamed for misinterpretations of his doctrine. In fact, although Smith advocated the usefulness and dynamism of the market economy, he did not uncritically believe in the pure market mechanism as leading to economic excellence, nor did he concentrate solely on the profit motive as the only end. He stressed the fact that confidence and trust (necessary conditions for any successful banking system), together with prudence shown by particular bankers, were the essential values to accompany and guarantee a good economic performance (Sen, 2013, p. 44). In the light of this interpretation, Adam Smith’s theory cannot be neatly summed up by using the metaphor of the invisible hand on the market. Quite the contrary. He not only defended the role of the State in providing public services, such as education and poverty relief, but was also concerned about the inequality and poverty that may arise from a market economy (Sen, 1987, p. 27). Smith never used the term “capitalism”, nor did he argue for the sufficiency of market forces, nor for the dominance of capital. Indeed, in his first book, The Theory of Moral Sentiments (1759), he stressed the importance of ethical values that went beyond profit-seeking, like “humanity, justice, generosity, and public spirit”. Adam Smith’s moral theory has also served as the inspiration for Sen’s concept of social justice, as laid out in his recent book, The Idea of Justice (Sen, 2009, p. 124)3. Thus, in Sen’s view, the present economic crisis is generated principally by an overestimation of the wisdom of market processes and also by the absence of state regulations and constraints imposed by governments on the behavior of big corporations. Apart from the absence of regulations, there is another factor of great importance. Several years ago, Michael Porter made the provocative claim that governments and companies must stop thinking in terms of CSR and start thinking in terms of ‘corporate social integration’ (Porter and Kramer, 2006). Now, when we are analyzing the sources of the present crisis, we perceive that the idea of integrating business and society has also been completely neglected in the performance of big corporations and this might well have contributed to the economic recession. There are many different ways of integrating corporations and society. Currently, both in the U.S and Europe, we observe a growing state interference in the economy, a matter that should also be looked at carefully, since, as the past experience have shown, state interference in a national economy may turn 2

This is how Alan Greenspan, for example, explained his non-interference strategy. The role of sentiments in Smith’s economic and political theory has been recently considered to be the basis of judgment about values as being a part of economic striving and exchange (Rothschild, 2001). It is also stressed that a concept of an economic man, attributed to him, seems too narrow and cannot be reduced to the neoclassical model of self-regarding human behavior as the foundation of the market economy (Gintis, 2005, p. 3–8; Sen [1993] 2008, p. 257–258). 3

410

Justyna Miklaszewska

out to be the road to serfdom, as Hayek puts it. It might introduce socialist central planning into an economy, along with a suppression of individual freedoms within the political sphere. To avoid these totalitarian consequences, we should examine the links between the economy and politics with care. Sen observes that Keynes’ concentration on the regulation of the whole economic system was accompanied by his relative negligence of social concern. The latter attitude, however, applied to contemporary economy, can have negative consequences. In a situation of rising unemployment, for example, the absence of a national health service may lead to a substantial worsening of the quality of life of the unemployed. In countries where all the citizens have access to a public health service, loss of employment does not produce such devastating results (Sen, 1994; Sen, 1999, p. 91). What seems dangerous today is that Keynes is now considered to be the guru of the new capitalism as he offers a recipe for stabilizing fluctuations in the market economy. Thus, according to Sen, the overestimation of the regulative function of the state may also have dangerous consequences for an economic policy based on Keynesian theory.

II.3. APPLICATION During the recent economic crisis, epitomized by the collapse of the investment bank Lehman Brothers, governments took various actions to prevent the downfall of other global financial institutions. As a result, certain banks received large subsidies and loans from governments, both in the US and the EU (France, Britain, Cyprus). Another sector on the brink of bankruptcy was the car industry, which prompted the decision by several governments to subsidize the production of automobiles. However, there is a noticeable difference between the US and the EU government policy towards banks. At the beginning of the financial crisis, the American government urged private investors to offer certain banks financial support. Warren Buffett, for example, bought shares in Goldman Sachs and together with other investors prevented the collapse of the whole banking sector. In contrast, governments in the EU subsidized banks in order to save them from bankruptcy. It is often stressed that at a time of crisis, large and powerful companies in rich European countries receive governmental subsidies whereas smaller companies situated in poorer countries are forced to close down, leaving hundreds or even thousands of employees out of work because nobody cares about their problems. However, protectionism in richer and larger companies might turn out to be harmful for competitiveness and even devastate the entire European economy. Moreover, the growing role of governments and big corporations is often accompanied by a distinct lack of interest in the damage done to the lives of ordinary people. This situation cannot be justified by the theory of public choice, which primarily focuses on the freedom and welfare of the individual, rather than on the corporation or the state. Thus, governmental interference in an economy can

ETHICS AND ECONOMICS: THE MORAL FOUNDATIONS OF THE MARKET ECONOMY

411

only be justified if it purports to improve the situation of particular individuals according to their preferences. It is precisely because of this concern for individuals that public choice theorists, including Buchanan and Sen, prefer Smith’s theory, which justifies state interference in the market only to some extent, over Keynesian interventionism.

CONCLUSION It is clear that the contemporary liberal economists, Sen, Porter, Buchanan, consider the state and the market as complementary. Both the state and the market should be assessed from the point of view of the welfare of an individual and as institutions which enable individuals to choose freely from the many alternatives available to them. When evaluating these institutions in a time of crisis, one should not be taking into account short term effects but should instead be looking for long term consequences and the influence of present decisions on the prospects of future generations. Thus, the problem of sustainable development has recently been generally acknowledged as one of the vital issues of the global economy. Moreover, the impact of these decisions on the welfare and quality of life of individuals should be assessed, together with considering whether they broaden or restrict individual freedoms. What is the role of public choice theory and the political economist in these processes? How ethics can be included in the process of the market decision making? Definitely, the role of ethics in public choice theory cannot be restricted to the justification of its basic notions. What is even more important, ethics can be perceived as an inherent part of the process of collective decision making, which is an fundamental issue of this theory. A public choice scholar cannot pretend to posess an objective knowledge about the market processes. Being aware of his or her own value system, the political economist should not impose what is good on the rest of society. The only thing he or she can do is to recognize what people want and to formulate hypotheses in a form of policy recommendations on how to solve the current problems. These hypotheses cannot be verified by empirical procedures or some strategy of optimization in which we would know what is the best solution in any particular situation. It is not possible to assess which solution should be chosen and which is the most efficient one as the principal criterion assumed in this theory is the unanimous support which will allow to assess whether any prediction is correct. Thus, the theory requires both existence and the proper functioning of democratic political institutions and can be applied only within a framework of popular voting, constitutional and legal rules, and citizen’s participation. The role of the political economist in this democratic framework is to be a well-informed adviser to the citizens. Public choice theory does not provide us with a direct course of action, or a mathematical model which would be easy for politicians to implement in their

412

Justyna Miklaszewska

struggle against the economic crisis. Neither experts nor governments have a magic wand which would enable us to return to a period of economic prosperity. Public choice theorists are only able to present us with certain currently available options, and suggestions as how to compare the effects of different decisions. In the face of every crucial decision to be taken within a democratic society, we have to remember that it is up to us all how we solve recent economic problems. Indeed, public choice theory places responsibility on individuals and does not delegate it to impersonal external forces or general historical processes.

REFERENCES Arrow K.J. (1951), Social Choice and Individual Values, John Wiley&Sons, New York. Buchanan J.M. (1975), The Limits of Liberty: Between Anarchy and Leviathan, The University of Chicago Press, Chicago. Buchanan J.M. (1979), What Should Economists Do? Liberty Press, Indianapolis. Buchanan J.M. (1990), The Domain of Constitutional Economics, “Constitutional Political Economy”, Vol. 1, No. 1, 1–18. Buchanan J.M. (1991), The Economics and the Ethics of Constitutional Order, University of Michigan Press, Ann Arbor. Buchanan J.M. (1993), Asymmetrical Reciprocity in Market Exchange: Implications for Economies in Transition, in: Liberalism and the Economic Order, P.E. Frankel, F.D. Miller, J. Paul (eds.), Cambridge University Press, Cambridge, MA, 51–64. Buchanan J.M. (1994), Ethics and Economic Progress, University of Oklahoma Press, Norman. Buchanan J.M. (2003), Public Choice: The Origins and Development of a Research Program, Center for Study of Public Choice, George Mason University, Fairfax, Virginia (http://www.gmu.edu/centers/publicchoice/pdf.links/Booklet.pdf). Buchanan J.M., Tullock G. (1965), The Calculus of Consent: Logical Foundations of Constitutional Democracy, University of Michigan Press, Ann Arbor. Dhongde S. and Pattanaik P.K. (2008), Preference, Choice and Rationality: Amartya Sen’s Critique of the Theory of Rational Choice in Economics, in: Sen Amartya, Ch. Morris (ed.), Cambridge University Press, Cambridge, 13–39. Friedman M. ([1970] 2008), The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits, in: Ethical Issues in Business: A Philosophical Approach, T. Donaldson and P.H. Werhane (eds.), Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, N.J., 34–39. Gintis H., Bowles S., Boyd R., Fehr E. (2005), Moral Sentiments and Material Interests: Origins, Evidence, and Consequences, in: Moral Sentiments and Material Interests, H. Gintis, S. Bowles, R. Boyd, E. Fehr (eds.), The MIT Press, Cambridge, MA, 3–40. Gotoh R. and Dumouchel P. eds. (2013), Against Injustice. The New Economics of Amartya Sen, Cambridge University Press, Cambridge. Hayek F.A. (2002), Competition as a discovery procedure, “The Quarterly Journal of Austrian Economics”, Vol. 5, No 3, 9–23. Miklaszewska J. (2009), The axiology of public choice, in: Człowiek i jego decyzje, K.A. Kłosiński, A. Biela (eds.), Wydawnictwo KUL, Lublin, 301–336.

ETHICS AND ECONOMICS: THE MORAL FOUNDATIONS OF THE MARKET ECONOMY

413

Morris Ch.W. (2010), Ethics and economics, in: Amartya Sen, Ch.W. Morris (ed.), Cambridge University Press, Cambridge, 40–59. Mueller D.C. (2003), Public Choice III, Cambridge University Press, Cambridge. Nussbaum M. (2006), The Frontiers of Justice, Harvard University Press, Cambridge, MA. Ostrom E. (1990), Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action, Cambridge University Press, Cambridge. Porter M.E. (1990), The Competitive Advantage of Nations, The Free Press, New York. Porter M. E. (2000), Attitudes, values, beliefs and microeconomics of prosperity, in: Culture Matters: How Values Shape Human Progress, L. Harrison, S. Huntington (eds.), Basic Books, New York, 14–28. Porter M., Kramer M. (2006), Strategy and society: The link between competitive advantage and corporate social responsibility, “Harvard Business Review”, 78–92. Putnam H. and Walsh V. (2012), The End of Value-Free Economics, Routledge, London. Rawls J. (1971), A Theory of Justice, Harvard University Press, Cambridge, MA. Rothschild E. (2001), Economic Sentiments: Adam Smith, Condorcet and the Enlightenment, Harvard Univeristy Press, Cambridge, MA. Sandel M. (2009), Justice: What’s the Right Thing to Do? Farrar, Straus & Giroux, New York. Sen A. (1982), Behaviour and the concept of preference, in: A. Sen, Choice, Welfare and Measurement, Harvard University Press, Cambridge, MA, 54–73. Sen A. (1987), On Ethics and Economics, Blackwell Publishing, Oxford. Sen A. (1994), Beyond Liberalization: Social Opportunity and Human Capability, London School of Economics, No. 58, London. Sen A. (2002), Rationality and Freedom, Harvard University Press, Cambridge, MA. Sen A. ([1993] 2008), Does business ethics make economic sense? in: Ethical Issues in Business: A Philosophical Approach, T. Donaldson and P.H. Werhane (eds.), Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, N.J., 256–263. Sen A. (2009), Capitalism beyond the Crisis, “New York Review of Books”, Vol. 56(5). Sen A. (2009a), The Idea of Justice, Harvard University Press, Cambridge, MA. Sen A. (2013), Economics, law and ethics, in: Against Injustice. The New Economics of Amartya Sen, R. Gotoh and P. Dumouchel (eds.), Cambridge University Press, Cambridge, 39–54. Sharp Paine L. ([1994] 2008), Managing for organizational integrity, in: Ethical Issues in Business: A Philosophical Approach, T. Donaldson and P.H. Werhane (eds.), Pearson Prentice Hall, Upper Saddle River, N.J., 274–287. Walsh V. (2012), Smith after Sen, in: The End of Value-Free Economics, H. Putnam and V. Walsh, Routledge, London. Zamagni S. (2013), “Si Vis Pacem, Para Civitatem”. The role of gift as gratuitousness, “Pontifical Academy of Social Sciences Acta”, Vol. 18, 387–407. www.pass.va/content/dom/scienzesociali/pdf./acta18/acta18-Zamagni.pdf

414

Justyna Miklaszewska

ABSTRACT The goal of this paper is to examine the application of ethics to the market economy as it is presented in the framework of the contemporary liberal political philosophy. The methodological tools employed here are taken from the theory of public choice, which combines theoretical investigations with empirical examples and aims to formulate normative propositions. The analysis of relationships between ethics and economic development include the ethical justification of the basic notions of the market economy, i.e. competition and private property, as well as the evaluation of the role of ethical rules as complementary to the coercive state. In conclusion, it is argued that public choice theory allows not only for the assessment of the present stage of the market economy but also offers an important diagnosis of the recent economic crisis. Keywords: ethics, economics, public choice, competition, economic crisis. JEL Classification: P16, B40, A13

ETYKA I EKONOMIA: MORALNE PODSTAWY GOSPODARKI RYNKOWEJ STRESZCZENIE Celem artykułu jest zbadanie zastosowania reguł etyki do analizy gospodarki rynkowej, tak jak przedstawia się ono w ramach współczesnej liberalnej filozofii politycznej. Stosowane tu narzędzia metodologiczne zaczerpnięte zostały z teorii wyboru publicznego, która łączy rozważania teoretyczne z przykładami empirycznymi i ma na celu formułowanie wniosków normatywnych. Analiza relacji między etyką i rozwojem gospodarczym obejmuje m.in. etyczne uzasadnienie podstawowych pojęć gospodarki rynkowej, konkurencji i własności prywatnej, a także ocenę roli zasad etycznych w gospodarce jako alternatywnych wobec wywieranego przez państwo przymusu. W konkluzji stwierdza się, że teoria wyboru publicznego umożliwia nie tylko ocenę obecnego stanu gospodarki rynkowej, ale także oferuje diagnozę obecnego kryzysu gospodarczego. Słowa kluczowe: etyka, ekonomia, wybór publiczny, konkurencja, krysys ekonomiczny.

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 3 (LXXXII) 2014

Tomasz Kwarciński*

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI1 WSTĘP Przekonanie o porównywalności poziomów i jednostek użyteczności poszczególnych ludzi, zwane interpersonalnymi porównaniami użyteczności (IPU), stanowiło założenie klasycznego utylitaryzmu (J. Bentham, J.S. Mill) oraz tzw. starej ekonomii dobrobytu (A. Marshall, A. Pigou). Współcześnie założenie to jest w różnej formie akceptowane w ramach utylitaryzmu preferencji (J. Harsanyi), teorii sprawiedliwości dystrybutywnej (J. Rawls), teorii wyboru społecznego (K. Arrow, A. Sen). Mimo to ekonomiści podchodzą do tego założenia z dużym sceptycyzmem (McPherson, Hausman, 2006, s. 104–107), częste jest przekonanie, że IPU mają charakter arbitralny (Sen, 1970, s. 4, 5), w związku z tym nie mieszczą się w ramach ekonomii. Próba wyrugowania IPU z analiz ekonomicznych jest zwykle wiązana z neopozytywistyczną krytyką tego założenia, którą w latach trzydziestych XX w. przeprowadził Lionel Robbins. W szóstym rozdziale pracy An Essay on The Nature and Significance of Economic Science2 przedstawił on szereg argumentów krytycz*

pl).

Katedra Filozofii, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie (tomasz.kwarcinski@uek.krakow.

1 Publikacja została dofinansowana ze środków MNiSW przekazanych Wydziałowi Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie na badania dla młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich. Realizacja projektu „Spór o możliwość i sensowność interpersonalnych porównań użyteczności”, nr 102/WE-KF/ 03/2014/M/4298. 2 Praca ta miała wiele wydań, po raz pierwszy została opublikowana w 1932 r., w niniejszym artykule jest wykorzystywane wydanie z 1945 roku.

416

Tomasz Kwarciński

nych wobec IPU, które w swoim czasie wywołały ożywioną dyskusję i do dzisiaj pozostały tematem zainteresowań ekonomistów i filozofów. Celem artykułu jest próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, jaki charakter ma arbitralność IPU oraz które spośród składowych IPU – pojęcie użyteczności, koncepcja kardynalizacji, metoda porównań – są nośnikami arbitralności. W dalszej kolejności zaś celem pracy jest próba oceny głównych strategii stosowanych do rozwiązania problemu IPU. Będziemy zmierzać do wykazania, że – biorąc pod uwagę zarzut arbitralności – strategie obiektywistyczne nie są gorsze od propozycji konkurencyjnych. Wstępnie przyjmijmy, że arbitralność jakiegoś poglądu może być rozumiana na dwa sposoby: po pierwsze jako brak jakiejkolwiek racji, wspierającej dany pogląd oraz po drugie jako brak racji pewnego typu. Zgodnie z tym IPU mogą być arbitralne bądź w mocnym sensie, gdy w ogóle nie sposób sformułować uzasadnienia takiego poglądu, bądź w sensie słabym, gdy uzasadnienie to nie spełnia kryteriów dobrego uzasadnienia. Arbitralność w sensie słabym wymaga sformułowania przekonujących kryteriów dobrego uzasadnienia. O tym, czy w przypadku arbitralności IPU mamy do czynienia z jej mocną czy słabą wersją, przekonamy się, analizując zarzuty sformułowane przez Robbinsa. Odniesienie pojęcia arbitralności wykorzystywanego przez tego autora do koncepcji kardynalizacji użyteczności oraz metod IPU pozwoli zidentyfikować nośniki arbitralności. Przyjęcie określonych rozstrzygnięć w kwestii charakteru arbitralności oraz jej nośników będzie z kolei przydatne przy ocenie strategii przezwyciężania problemu IPU. Stosownie do chronologii analizowanych zagadnień artykuł został podzielony na cztery części: w części pierwszej analizowane są poglądy Robbinsa, część druga jest poświęcona koncepcjom kardynalizacji użyteczności, część trzecia dotyczy przeglądu metod IPU pod kątem ich arbitralności, wreszcie część czwarta zawiera dyskusję na temat różnych strategii rozwiązania problemu IPU.

1. ARBITRALNOŚĆ WEDŁUG LIONELA ROBBINSA Podstawą krytycznego stosunku Robbinsa do IPU jest przekonanie, że są one nienaukowe. Robbins stara się dowieść nienaukowości IPU dwoma sposobami: po pierwsze odwołując się do ekonomicznej teorii wartości, po drugie krytykując utylitarystyczne rozumowanie zmierzające do uzasadnienia równości dochodów. W ramach pierwszego sposobu uzasadniania nienaukowości IPU Robbins analizuje m.in. pewien przykład niezgodności opinii na temat użyteczności doświadczanej przez dwóch profesorów ekonomii. Przypuśćmy, że nie ma zgody co do tego, jak bardzo każdy z profesorów ceni sobie pierwsze wydanie dzieła Davida Ricardo i nie wiemy, jak dużo butelek whisky każdy z nich jest gotów oddać za tę książkę (Robbins 1953, s. 107, 108). Zdaniem Robbinsa, jeśli istnieje w tym względzie jakaś różnica opinii, to nietrudno będzie doprowadzić do jej usunięcia. Jedyne, co trzeba zrobić, to zapytać każdego z profesorów, ile butelek

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI…

417

whisky jest w stanie oddać za pierwsze wydanie dzieła Ricardo lub też, jeśli nie jesteśmy przekonani co do ich szczerości, przeprowadzić swoisty eksperyment, czyli zaaranżować sytuację w taki sposób, by każdy z profesorów stanął w sytuacji wyboru, a następnie sprawdzić, ile faktycznie butelek whisky każdy z nich odda w zamian za cenny wolumin. Zgodnie ze swoim neopozytywistycznym nastawieniem Robbins podkreśla możliwość opracowania empirycznego testu, który umożliwia weryfikację przekonania, dotyczącego wartości wspomnianego dzieła dla każdego z profesorów. Robbins twierdzi jednak, że nie sposób skonstruować tego typu testu w sytuacji, w której pytamy nie o względną wartość danego dobra dla każdego z badanych, lecz o bezwzględny poziom satysfakcji, czyli użyteczność dzieła Ricardo dla każdego z nich. Skąd mielibyśmy wiedzieć, czy profesor A doświadcza dwa razy więcej satysfakcji z posiadania tej książki niż profesor B, i w jaki sposób moglibyśmy rozstrzygnąć ewentualne spory między ludźmi, którzy wyrażają sprzeczne opinie na ten temat? Ekonomiczna teoria wartości zakłada wartościowanie w kategoriach względnych. Klient może porównać, jak ważny jest dla niego np. zakup chleba, na który przeznacza 3 zł, z zakupem jakiejkolwiek innej rzeczy w podobnej cenie. Teoria ta zakłada również, że dana osoba może porównać swoje uporządkowanie preferencji z uporządkowaniem preferencji kogoś innego, np. piekarza. Jeśli dochodzi do wymiany, to – według ekonomistów należących do austriackiej szkoły ekonomii – świadczy to o tym, że zgodnie z uporządkowaniem preferencji klienta bardziej ceni on sobie chleb niż 3 zł, zaś zgodnie z uporządkowaniem preferencji piekarza, bardziej ceni on 3 zł niż bochenek chleba. Teoria wymiany nie zakłada jednak, że gdziekolwiek jest porównywana satysfakcja, którą klient czerpie z wydania na chleb 3 zł, z satysfakcją piekarza, którą ten osiąga z otrzymania wspomnianej kwoty (Robbins, 1945, s. 138). Przekonanie, że jednostki są w stanie uporządkować swoje preferencje i rzeczywiście to robią, Robbins uznawał za oczywiste założenie teorii wartości (Blaug, 1995, s. 130). O ile rozbieżność opinii dotycząca uporządkowań preferencji klienta bądź piekarza może być przedmiotem empirycznych rozstrzygnięć opartych na introspekcji (mogę zapytać, co preferuje) lub doświadczeniu (mogę zobaczyć, jakich wyborów dokonuje), o tyle nie ma naukowej metody rozstrzygania rozbieżności opinii, które dotyczą IPU (Robbins, 1945, s. 139). Głównym powodem, dla którego takiej metody nie sposób znaleźć, jest, jak się wydaje, fakt, że użyteczność została zdefiniowana w kategoriach stanów mentalnych podmiotu, czyli jest związana z jego subiektywnym poczuciem zadowolenia, satysfakcji. Jest to odmienny sposób rozumienia użyteczności od tego, który w swoich pracach stosował np. Vilfredo Pareto. Autor ten wiązał bowiem użyteczność z materialnym dobrobytem jednostki a nie z jej subiektywnym poczuciem zadowolenia, dla tego ostatniego rezerwując pojęcie ophelimity (Cooter, Rappoport, 1984, s. 515, 516). Robbins nie odróżnia jednak użyteczności od ophelimity i zgadza się z przekonaniem Williama S. Jevonsa, który twierdził, że umysł jednego człowieka jest

418

Tomasz Kwarciński

niezgłębiony dla drugiego i że próżno szukać wspólnego mianownika dla uczuć różnych ludzi (Robbins 1953, s. 108). IPU okazują się więc nienaukowe z tego powodu, że nie można w sposób naukowy, czyli sprawdzalny, intersubiektywnie komunikowalny, powtarzalny itp., dokonać porównań subiektywnych wielkości. Arbitralność IPU sprowadza się zatem do subiektywności pojęcia użyteczności. Mimo sceptycznego podejścia do możliwości naukowego przeprowadzania IPU Robbins nie wątpił w to, że często intuicyjnie dokonujemy tego typu porównań w życiu codziennym. Nakładając obiad domownikom, troszcząc się o sprawiedliwą dystrybucję dóbr w państwie, czy rozważając nałożenie progresywnego opodatkowania, porównujemy korzyści, które przypadną jednym ludziom ze stratami, które staną się udziałem innych. Robbins nie wątpił w praktyczne korzyści płynące z takich porównań3. Był jednak zdania, że przeprowadzając je zawsze dokonujemy własnego oszacowania szczęścia i nędzy innych ludzi, nie dysponujemy natomiast obiektywną miarą porównań (Robbins, 1981, s. 5). Pierwsza odpowiedź na pytanie, dlaczego IPU są uznawane za arbitralne, wskazuje zatem nie na brak jakiegokolwiek uzasadnienia tego typu poglądu lecz na fakt, że uzasadnienie to jest niewłaściwego typu. Mamy więc do czynienia z arbitralnością w sensie słabym. Zamiast uzasadnienia naukowego (czyli według neopozytywistycznych standardów Robbinsa) empirycznie weryfikowalnego na rzecz IPU możemy przytoczyć jedynie uzasadnienie intuicyjne. Powodem, dla którego nie może być naukowego uzasadnienia IPU, jest przede wszystkim subiektywność samego pojęcia użyteczności. Racjami niewłaściwego typu okazują się intuicja i subiektywne przekonania podmiotu dokonującego IPU. Krytykując IPU, Robbins poddaje również szczegółowej analizie przesłanki rozumowania, którym zwolennicy starej ekonomii dobrobytu pospołu z utylitarystami klasycznymi wspierali zalecenie równej dystrybucji dochodu między członków społeczeństwa. Rozumowanie to rozpoczyna się od akceptacji prawa malejącej użyteczności krańcowej, zgodnie z którym im więcej człowiek posiada danego dobra, tym mniejszą wartość ma dla niego dodatkowa jednostka tegoż dobra. Prawo malejącej użyteczności krańcowej zastosowane do dochodów prowadzi do wniosku, że im większy dochód dany człowiek uzyskuje, tym mniejszą wartość ma dla niego dodatkowa jednostka dochodu. W związku z tym krańcowa użyteczność dochodu człowieka zamożnego jest mniejsza od krańcowej użyteczności dochodu człowieka ubogiego. A zatem, jeśli dokonamy transferu dochodów od człowieka zamożnego do ubogiego, to ogólna użyteczność dochodu zostanie zwiększona, oczywiście przy założeniu, że transfer ten nie wpłynie znacząco na sferę produkcji. W ten sposób, zdaniem zwolenników przytoczonej argumentacji, otrzymujemy „ekonomiczne uzasadnienie” redystrybucji dochodów w kierunku większej interpersonalnej równości (Robbins, 1945, s. 137). Oczywistą przesłanką tego rozumowania jest prawo malejącej użyteczności krańcowej. Przytoczony argument nie będzie jednak konkluzywny, jeśli nie zostanie także zaakceptowane założenie, że wszyscy ludzie (zamożni i ubodzy) mają 3 Stanowiska dostrzegające w myśleniu ekonomistów na temat IPU poważne niespójności, czemu daje wyraz np. S Drakopoulos (1989), w związku z tym wydają się nieco przesadzone.

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI…

419

równą zdolność do czerpania użyteczności (satysfakcji) z konsumowanych dóbr (w tym przypadku z dochodu). Robbins nie krytykuje prawa malejącej użyteczności krańcowej, jest zdania, że opiera się ono na niekontrowersyjnym pojęciu rzadkości dóbr (Blaug, 1995, s. 130). Twierdzi natomiast, że zakres tego prawa nie powinien być rozszerzany na obszar IPU (Robbins, 1945, s. 137). Zdecydowane wątpliwości Robbinsa budzi natomiast założenie o posiadaniu przez ludzi równej zdolności do czerpania satysfakcji (użyteczności) z dochodu. Jest przekonany, że pogląd głoszący, iż w wyniku transferu dochodów od osób zamożnych do ubogich dobrobyt społeczny się zwiększył, zawiera arbitralny element. Elementem tym jest właśnie założenie o równej zdolności ludzi do czerpania satysfakcji z konsumowanych dóbr (Robbins, 1938, s. 638), które – jego zdaniem – ma czysto konwencjonalny charakter (Robbins, 1953, s. 109). Trudno nie zgodzić się z Robbinsem co do arbitralności tego założenia. Wystarczy rozważyć prosty przykład, w którym chcemy podzielić kwotę 6000 zł między dwie osoby: A i B. Załóżmy na początek, że każda z nich ma taką samą zdolność przekształcania dochodu w użyteczność (przypadek takich samych funkcji użyteczności). Wobec tego przy założeniu pozostałych przesłanek przytoczonego rozumowania (zasada malejącej użyteczności krańcowej) podział, w którym każda z osób otrzymuje po 3000 zł, będzie maksymalizował zagregowaną użyteczność. Przy równym podziale dochodów użyteczności krańcowe obydwu osób zrównają się akurat w punkcie, który zapewnia równość użyteczności całkowitej każdej z nich i maksymalizuje ogólną sumę użyteczności. Załóżmy jednak, że jedna z osób, powiedzmy osoba B, uległa poważnemu wypadkowi. Ze względu na zwiększone potrzeby i związane z tym dodatkowe wydatki osoba z niepełnosprawnością będzie dwa razy mniej wydajnie przekształcać dochód w użyteczność. W związku z tym krańcowe użyteczności obu tych osób zrównają się w sytuacji nierównej dystrybucji dochodów. Osoba zdrowa uzyska taką samą krańcową użyteczność jak osoba chora, wówczas gdy będzie osiągać zdecydowanie większy dochód4. Zdaniem Sena (1997a, s. 16), czego zresztą Robbins był świadomy, przytoczone rozumowanie, które miało uzasadniać egalitarną dystrybucję dochodu, było wynikiem dość przypadkowego związku dziewiętnastowiecznej brytyjskiej ekonomii z klasycznym utylitaryzmem (Robbins, 1945, s. 141). Spór o założenie dotyczące interpersonalnej równości nie dotyczy jednak tylko kwestii redystrybucji dochodu. Jest to szerszy spór o cel ekonomii i zadania, które ekonomiści mogą w uprawniony sposób podejmować. To Robbins w sposób wyraźny odszedł bowiem od postrzegania przedmiotu ekonomi jako troski o materialne bogactwo narodów na rzecz skoncentrowania się na optymalnej alokacji rzadkich zasobów. To Robbins wreszcie uznał, że udzielając rad politykom ekonomiści opuszczają dziedzinę tzw. czystej ekonomii i wprowadzają do swoich wypowiedzi konwencjonalne założenia spoza nauki, którą reprezentują. Przekonania te bardzo dobrze ilustruje dyskusja wokół protekcjonistycznej polityki dziewiętnastowiecznej 4

Przykład sformułowany na podstawie pracy Sena (1997a, s. 16, 17).

420

Tomasz Kwarciński

Wielkiej Brytanii i wprowadzenia przez jej władze tzw. ustaw zbożowych (corn laws). Zwolennicy starej ekonomii dobrobytu rekomendowali zniesienie ustaw zbożowych i opowiadali się za wprowadzeniem wolnego handlu. Uważali jednak, że uda się wykazać, iż w wyniku liberalnej polityki korzyść całego społeczeństwa przewyższa stratę właścicieli ziemskich tylko wówczas, gdy jednostki będą traktowane w pewien sposób jako równe. Byli także przekonani, że bez akceptacji tego założenia ekonomiści w ogóle nie mogą formułować żadnych sądów preskryptywnych, które skądinąd formułują. Robbins (1938, s. 638) nie twierdził jednak, że ekonomista nie może formułować sądów preskryptywnych (np. rad dla polityków), lecz że ilekroć podejmuje się tego zadania, powinien ujawniać charakter przyjmowanych założeń. A założenia te są, zdaniem Robbinsa, konwencjami wprowadzanymi spoza ekonomii, czyli sądami wartościującymi zaczerpniętymi z etyki lub polityki5. Chociaż przyjęcie takich konwencji może być czasem bardzo wygodne, to – jak twierdzi Robbins – nie opierają się one na weryfikowalnych faktach (Robbins, 1945, s. 140). Również w tym przypadku, podobnie jak w subiektywistycznej interpretacji użyteczności, ostateczną podstawą sceptycyzmu wobec IPU okazuje się brak naukowej metody, która pozwoliłaby uzasadnić konwencję o równości ludzi. Arbitralność IPU w tym ujęciu zostaje utożsamiona z konwencjonalnością. Jeśli akceptacja IPU na mocy przyjętej wcześniej konwencji, np. założenia o równości, świadczy o arbitralności IPU, to z pewnością jest to arbitralność w słabym sensie. Konwencja bowiem może stanowić rację uznania danego stanowiska, choć rację, która, zdaniem Robbinsa, nie jest dobrym uzasadnieniem. Podsumowując, dobrym uzasadnieniem IPU nie są ani subiektywne przekonania podmiotu dokonującego IPU, ani przyjmowane konwencje, które umożliwiają tego typu porównania. Wydaje się jednak, że arbitralność jako subiektywność i arbitralność jako konwencjonalność nie są oceniane przez Robbinsa do końca w ten sam, negatywny sposób. O ile bowiem jest on zdania, że nie jesteśmy w stanie dokonać naukowych porównań subiektywnych stanów poszczególnych ludzi, o tyle uznaje, iż przyjmowane konwencje w ramach IPU nie muszą być całkowicie arbitralne. Choć przyznaje, że sporów wokół sądów wartościujących nie da się rozstrzygnąć w podobny sposób jak sporów o fakty, jest jednak zdania, że można je rozstrzygać inaczej niż za pomocą kłótni (Robbins, 1953, s. 109). Gdyby IPU można było uzyskać wyłącznie poprzez kłótnię i wykorzystanie “argumentu siły”, wówczas mielibyśmy do czynienia z arbitralnością w mocnym sensie. Być może, chcąc wyrazić przekonania Robbinsa w kategoriach mocnej i słabej arbitralności, musimy się zgodzić na stopniowalność tej ostatniej. Analiza stanowiska Robbinsa pozwala również zauważyć jego sceptyczne podejście do pomysłu mierzenia użyteczności na skali kardynalnej, uznaje np. za niewiarygodne przekonanie, że jeden człowiek czerpie dwa razy więcej satysfak5 N. Kaldor (1939, s. 550) był w tej kwestii odmiennego zdania i w charakterystyczny dla nowej ekonomii dobrobytu sposób twierdził, że ekonomiści mogą formułować zalecenia, nie dokonując IPU.

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI…

421

cji z posiadania danej książki niż drugi. Przyjrzyjmy się zatem sposobom kardynalizacji użyteczności, zastanawiając się, czy to nie one ostatecznie odpowiadają za arbitralność IPU, na którą wskazuje krytyka Robbinsa.

2. ARBITRALNOŚĆ A KONCEPCJE KARDYNALIZACJI UŻYTECZNOŚCI Znane są dwa główne sposoby kardynalizacji użyteczności w zależności od tego, czy jest ona interpretowana w kategoriach stanów mentalnych podmiotu czy indywidualnych preferencji. W pierwszym przypadku badacze, tacy jak G.T. Fechner czy F. Edgeworth, odwołują się do progu wrażliwości podmiotu, w drugim zaś J. von Neumann i O. Morgenstern dokonują kardynalizacji użyteczności dzięki wykorzystaniu koncepcji prawdopodobieństwa. Koncepcję kardynalnego pomiaru użyteczności zawdzięczamy nie tylko J. Benthamowi, który zaproponował utile jako jednostkę użyteczności, lecz przede wszystkim dwóm niemieckim psychologom: E.H. Weberowi oraz G.T. Fechnerowi. To oni jako pierwsi zaczęli prowadzić badania nad pomiarem najmniej wyczuwalnych przez ludzi zmian w reakcji na bodźce takie jak: waga, ciepło, dźwięk. Weber sformułował prawo głoszące, że względne zwiększenie bodźca niezbędnego do wywołania najmniej wyczuwalnych przez człowieka zmian przyjmuje stałą wielkość. Z kolei Fechner uznał, że najmniej wyczuwalna zmiana może zostać potraktowana jako jednostka miary, budując w ten sposób subiektywną skalę wrażeń indywidualnego człowieka (Ellingsen, 1994, s. 110). Zbudowana w ten sposób skala użyteczności opierała się na trzech założeniach. Po pierwsze przyjęto, że zdolność człowieka do odróżniania poziomów użyteczności ma skończony charakter. Po drugie uznano, że zajście różnych zdarzeń z tego samego poziomu jest w równym stopniu pożądane. Wreszcie po trzecie stwierdzono, że każdy poziom użyteczności jest preferowany w stosunku do poprzedniego zawsze z taką samą siłą (Griffin, 1981, s. 47, 48). Licząc poziomy użyteczności, które człowiek osiąga, np. czytając daną książkę, można ustalić, jaki poziom satysfakcji wiąże on z tym działaniem i przypisać mu konkretną liczbę. Można również wypowiadać sądy na temat tego, które zdarzenia przynoszą mu więcej, a które mniej użyteczności i wyliczać różnicę w użyteczności. Chociaż taki sposób mówienia o użyteczności może wydawać się kuszący, trudno jednak nie uznać, że sądy operujące skalą użyteczności, zbudowaną na podstawie progu wrażliwości danego człowieka, są arbitralne. Jeśli nawet nie jest to arbitralność w mocnym sensie, można wszakże wskazać pewne racje uzasadniające wydawane sądy, które dotyczą użyteczności, jest to na pewno arbitralność w sensie słabym w obu wspomnianych przez Robbinsa znaczeniach, czyli subiektywności i konwencjonalności. Po pierwsze kardynalizacja użyteczności oparta na progu wrażliwości danego człowieka jest obciążona subiektywnością, gdyż progi wrażliwości poszczególnych ludzi w dużym stopniu zależą od ich indywidualnych doświadczeń. Na przykład

422

Tomasz Kwarciński

doświadczenie sommeliera sprawia, że jego skala użyteczności w odniesieniu do konsumpcji wina jest zdecydowanie bardziej precyzyjna niż skala przeciętnego konsumenta trunków. Zdaniem Griffina, taki sposób pomiaru użyteczności wydaje się bardziej pomiarem zdolności człowieka do rozróżniania poziomów użyteczności lub jego podatności na zwiększenie wrażliwości dotyczącej tego typu rozróżnień niż pomiarem samej użyteczności (Griffin, 2002, s. 344, 345, przypis 9). Po drugie, przedstawiony sposób kardynalizacji opiera się na konwencjonalnych założeniach, które dotyczą indyferencji człowieka w stosunku do zdarzeń generujących ten sam poziom użyteczności oraz stałej odległości między poszczególnymi poziomami. Niepowodzenia dotyczące konstruowania satysfakcjonującej miary użyteczności, definiowanej w kategoriach przeżyć mentalnych podmiotu skłoniły ekonomistów do porzucenia tej koncepcji na rzecz powiązania użyteczności z preferencjami podmiotu. Kardynalizację użyteczności wyrażanej w terminologii indywidualnych preferencji zaproponowali J. von Neumann i O. Morgenstern w pracy Theory of Games and Economic Behavior (1944). Uznali oni, że miarą tego, jak bardzo racjonalna osoba pragnie czegoś, jest stopień ryzyka, który jest ona w stanie zaakceptować, aby to coś osiągnąć. Racjonalność została utożsamiona z podejmowaniem decyzji opartych na zwrotnych, przechodnich i zupełnych preferencjach. Spójność decyzji stała się więc wyznacznikiem racjonalności. Każdy, kto w sytuacji ryzyka dokonuje wyborów w sposób spójny, będzie dla obserwatora wyglądał tak, jak gdyby maksymalizował oczekiwaną wartość czegoś. Właśnie to abstrakcyjne „coś”, co racjonalny człowiek stara się maksymalizować, von Neumann i Morgenstern określili mianem użyteczności (Binmore, 2009, s. 544). Przedstawiona interpretacja użyteczności pozwala na przypisanie liczb poszczególnym poziomom użyteczności i ustawienie ich na skali interwałowej. Uznajmy, że funkcja użyteczności danej osoby jest oparta na danych dotyczących jej przeszłych wyborów podejmowanych w sytuacji ryzyka. Jeśli najgorszemu z osiągniętych wyników (L) przypiszemy liczbę 0, a najlepszemu (W) przyporządkujemy liczbę 100, to możemy określić użyteczność dowolnego wyniku X, pytając, przy jakim prawdopodobieństwie uzyskania W dana osoba zmieniłaby swoje preferencje wobec X. Przykładowo, jeśli ktoś byłby skłonny zrezygnować z X przy 73% prawdopodobieństwie osiągnięcia W, to znaczy, że użyteczność X dla tej osoby wynosi 73 (Binmore, 2009, s. 544). Postawmy pytanie, czy zaprezentowana powyżej, dominująca we współczesnej literaturze ekonomicznej koncepcja użyteczności jest odporna na zarzut arbitralności? Wydaje się, że można mieć co do tego wątpliwości. By się o tym przekonać, wystarczy wskazać na dwie kwestie: po pierwsze sposób formowania preferencji, po drugie niespójność decyzji, które ludzie podejmują w życiu codziennym. Przekonanie podzielane przez większość ekonomistów, m.in. Robbinsa, że preferencje są dane i w analizie ekonomicznej nie stawiamy pytań o sposób ich formowania, może stwarzać wrażenie, że nie ma tutaj mowy o żadnej arbitralności. Ludzie po prostu raportują swoje preferencje lub potrafimy je zidentyfikować,

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI…

423

obserwując dokonywane przez nich wybory. Wprawdzie możemy, jak chciał Robbins, skonstruować test rozstrzygający niezgodność opinii, które dotyczą indywidualnych preferencji, unikając w ten sposób nawet słabej wersji arbitralności, niemniej jednak zwrócenie uwagi na czynniki, które wpływają na kształt aktualnych preferencji poszczególnych ludzi, stawia nas na powrót w dziedzinie subiektywności, a co za tym idzie – arbitralności w sensie słabym. To od przekonań uformowanych w toku indywidualnych doświadczeń każdego z nas, od wpływów społecznych, którym każdy człowiek podlega, od kultury, w której się rozwija zależy bowiem kształt jego aktualnych preferencji. W szczególnych przypadkach żywione przez ludzi preferencje mogą być wynikiem przymusu lub manipulacji6. Badania z zakresu ekonomii behawioralnej wskazują z kolei, że ludzie w realnym życiu często nie dokonują wyborów zgodnych z założeniami racjonalności przyjętymi przez von Neumanna i Morgensterna (Sen, 1977, s. 341). Świadczyć to może o konwencjonalnym bądź też normatywnym charakterze racjonalności (Hausman, McPherson, 2006, s. 45–96). Porzucenie koncepcji użyteczności ujmowanej w kategoriach przeżyć mentalnych podmiotu na rzecz koncepcji, zgodnie z którą użyteczność jest powiązana z jego aktualnymi preferencjami, nie uwalnia nas zatem od zarzutu słabej wersji arbitralności. Również w tym przypadku sądy na temat wielkości użyteczności poszczególnych ludzi są oparte na konwencjonalnych założeniach dotyczących m.in. ignorowania procesu formowania preferencji oraz podejmowania decyzji zgodnie z założeniami racjonalności. Okazuje się zatem, że żaden z przedstawionych sposobów definiowania użyteczności i koncepcji jej kardynalizacji nie jest odporny na zarzut arbitralności w słabym sensie. Powinniśmy się zatem spodziewać, że również oparte na tych koncepcjach metody IPU będą podatne na zarzut arbitralności. Warto jednak przyjrzeć się bezpośrednio tym metodom, by przekonać się, czy one same nie zawierają specyficznych elementów, którym można zarzucić arbitralność.

4. ARBITRALNOŚĆ A METODA IPU Można wskazać trzy podstawowe podejścia7 do przeprowadzania IPU, a są to: (1) metoda równej odległości między poziomami użyteczności, (2) metoda empatii (Harsanyi, 1977), zwana także metodą poszerzonej sympatii (Arrow, 1978) czy metodą symulacji (Goldman, 1995) oraz (3) metoda zerojedynkowa (Hausman, 1995). Pierwsza z wyróżnionych metod przeprowadzania IPU odwołuje się do koncepcji kardynalizacji użyteczności, uzyskiwanej przez ustalenie progu wrażliwości podmiotu. Do trzech założeń konstytuujących indywidualną skalę użyteczności 6 Podsumowanie krytyki utożsamiania dobrobytu z preferencjami indywidualnych ludzi znajduje się w pracy Hausmana (2012, s. 80–82). 7 R. Nozick (1985, s. 172) zaproponował alternatywne podejście, którym jest metoda triangulacji polegająca na wykorzystaniu kilku niezależnych procedur IPU.

424

Tomasz Kwarciński

– zgodnie z którymi zdolność człowieka do odróżniania poziomów użyteczności ma skończony charakter, zdarzenia z tego samego poziomu są w równym stopniu pożądane oraz każdy poziom użyteczności jest preferowany w stosunku do poprzedniego zawsze z taką samą siłą – dodano czwarte, które głosi, że odstępy między poziomami użyteczności są równe dla wszystkich ludzi (Griffin, 1981, s. 47, 48). Zwolennikiem takiego sposobu przeprowadzania IPU był F. Edgeworth. Przyjmował on, że przekonanie o równości między poziomami użyteczności poszczególnych ludzi jest wprawdzie niedowodliwym sądem wartościującym, który jednak warto żywić ze względu na to, że porównywanie szczęścia poszczególnych ludzi jest istotnym naukowym zadaniem (Ellingsen, 1994, s. 111). Metoda empatii polega z kolei na wyobrażeniowym wczuciu się w położenie innych ludzi i spójnym uporządkowaniu preferencji. Załóżmy, że mamy dwie osoby A i B oraz dwa stany rzeczy x i y. Załóżmy dalej, że osoba A musi podjąć decyzję, dotyczącą urzeczywistnienia tego stanu rzeczy, który przynosi największą użyteczność. Osoba A może podjąć decyzję, porównując własne preferencje z tymi, które miałaby, wczuwając się w położenie osoby B. W ten sposób, przeprowadzając IPU, może np. uznać, że woli być osobą A w sytuacji x, niż osobą B w sytuacji y, z kolei tę sytuację woli od bycia osobą A w sytuacji y, a najmniej preferowanym położeniem jest dla niej bycie osobą B w sytuacji x. W tym przypadku wynikiem metody empatii jest następujące uporządkowanie preferencji osoby A: xA>yB>yA>xB. O ile nie znamy precyzyjnych różnic, zachodzących między poszczególnymi preferencjami (nie wiemy np. o ile bardziej osoba A woli być w sytuacji x, niż znaleźć się jako osoba B w sytuacji y), o tyle porównania te mają charakter wyłącznie porządkowy. Metoda ta wespół z koncepcją kardynalizacji von Neumanna i Morgensterna pozwala uzyskać kardynalne IPU8. Metoda zerojedynkowa, umożliwiając wyskalowanie hierarchii preferencji poszczególnych ludzi, pozwala uzyskać kardynalne porównania użyteczności. Stosując metodę zerojedynkową, wartość 0 przypisujemy tej opcji (alternatywie), która przez daną osobę zostaje uznana za najgorszą. Z kolei wartość 1 przyjmuje opcja (alternatywa) uznana przez daną osobę za najlepszą. Zakładamy przy tym, że jeśli preferencje osoby A są w pełni zrealizowane (otrzymują wartość 1) lub nie są w ogóle zrealizowane (otrzymują wartość 0), to nie ma powodu ich odróżniać od w pełni zrealizowanych lub niezrealizowanych zupełnie preferencji osoby B (Hausman, 1995, s. 11–15). Po takim wyskalowaniu preferencji możemy na przykład dojść do wniosku, że preferencje osoby A zostały zrealizowane w połowie tak dobrze (wartość 0,5) jak preferencje osoby B (wartość 1). Jest to metoda oparta na propozycji kardynalizacji użyteczności zaproponowanej przez von Neumanna i Morgensterna, uzupełnionej założeniem, zgodnie z którym najlepsze (W) i najgorsze (L) wyniki osiągane przez każdego człowieka mają równą wartość (Binmore, 2009, s. 550).

Taki sposób porównań proponował Harsanyi (1977).

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI…

425

Żadna z przedstawionych metod IPU nie wydaje się wolna od arbitralności (przynajmniej w sensie słabym). W przypadku pierwszej z nich do subiektywności i konwencjonalności metody kardynalizacji opartej na analizie progu wrażliwości podmiotu dodawane jest jeszcze jedno konwencjonalne założenie, zgodnie z którym odległości miedzy poziomami użyteczności są równe u wszystkich ludzi. Jeśli chodzi o metodę empatii, to prawdą jest, że dany człowiek może być w stanie dokonać IPU przez postawienie się w sytuacji drugiej osoby9 i spójne uporządkowanie preferencji. Problem polega jednak na tym, że różni ludzie mogą sformułować odmienne uporządkowania preferencji. Przyjmijmy, że osoba A, przeprowadzając IPU, porządkuje preferencje jak powyżej, czyli xA>yB> yA>xB, zaś osoba B porządkuje je w następujący sposób: yB>xA>xB>yA. Pytanie brzmi, czyje uporządkowanie preferencji powinno zostać zaakceptowane. Na pytanie to można odpowiedzieć w dwojaki sposób. Pierwszą z odpowiedzi jest arbitralny wybór uporządkowania jednej z osób, która przeprowadza IPU. W ten sposób jednak podstawą porównań stają się subiektywne przekonaniach tej osoby. Odpowiedzią drugą jest natomiast przyjęcie równie arbitralnego założenia o intersubiektywnym porozumieniu, dotyczącym IPU. Zdaniem J. Rileya (2009, s. 57–68), koncepcja IPU operująca pojęciem użyteczności, definiowanym jako zaspokojenie indywidualnych pragnień bądź realizacja preferencji, w połączeniu z metodą empatii zmusza do rezygnacji z ambicji obiektywności IPU i poprzestania wyłącznie na intersubiektywnym porozumieniu. Metoda empatii okazuje się zatem wrażliwa na zarzut arbitralności albo w wersji subiektywistycznej, albo konwencjonalistycznej. Również metoda zerojedynkowa nie jest wolna od problemu arbitralności. Po pierwsze, zidentyfikowanie najlepszej i najgorszej alternatywy, którym przypisuje się odpowiednio wartość 0 oraz 1, zależy w dużej mierze od wyobraźni danego człowieka. Ma to jednak bezpośredni wpływ na wynik porównań. Ludzie, którzy są skłonni do wyobrażania sobie bardziej pozytywnych opcji, będą w gorszej sytuacji niż ci, którzy mają skłonność do wyobrażania sobie nieszczęść (Hausman, 1995, s. 482). Ten sam stan rzeczy będzie w lepszym bądź gorszym stopniu realizował preferencje poszczególnych osób w zależności od tego, jakie krańcowe alternatyw (0–1) zostaną przez nich przyjęte. Lepszy punkt odniesienia (bardziej pozytywna opcja określona jako 1) sprawi, że jednostka będzie miała poczucie, iż jej preferencje zostały zrealizowane w mniejszym stopniu. Z kolei gorsza sytuacji początkowa (bardziej negatywna opcja określona jako 0) będzie powodować, że osoba uzna swoje preferencje za zrealizowane w większym zakresie. Po drugie, stosowanie metody zerojedynkowej opiera się na konwencji, zgodnie z którą nie ma znaczenia treść porównywanych preferencji, a jedynie stopień ich realizacji. Metaforycznie rzecz ujmując, przypisywanie odmiennym treściowo preferencjom tych samych wartości liczbowych jest jak stawianie znaku równości między najbardziej intensywnym kolorem niebieskim, a najbardziej intensywnym 9 Niektórzy krytycy tej metody twierdzą jednak, że nie można jej w ogóle konsekwentnie przeprowadzić. Wymagałaby bowiem od stosującej ją osoby wyzbycia się własnych przekonań, czyli tego co niezbędne do sformułowania preferencji (Griffin, 2002, s. 110).

426

Tomasz Kwarciński

uczuciem gniewu. To z kolei wydaje się podejściem intuicyjnie niezbyt przekonującym (Hausman, 1995, s. 488). Wszystkie przeanalizowane metody IPU okazują się zatem podatne na zarzut arbitralności interpretowanej jako zarówno subiektywność, jak i konwencjonalność. Co więcej, z dotychczasowych analiz można wyprowadzić wniosek, że nośnikami arbitralności w przypadku IPU są zarówno stosowane pojęcia użyteczności, jak i metody kardynalizacji oraz sposoby dokonywania IPU. Zastanówmy się, jakie znaczenie ma ten fakt dla oceny strategii przezwyciężenia problemu IPU.

5. STRATEGIE PRZEZWYCIĘŻANIA PROBLEMU IPU Jeśli zgodzimy się z przekonaniem Jevonsa, że nie dysponujemy sposobem bezpośredniego zdobywania wiedzy o tym, co dzieje się w umyśle drugiego człowieka, możemy przyjąć dwie strategie postępowania odnośnie IPU: (1) poszukać czegoś, co pozwoli zasypać „przepaść” między subiektywnie rozumianym dobrobytem (użytecznością) poszczególnych ludzi lub (2) uzasadnić jakiś zewnętrzny wobec pomiotów standard porównań. Pierwszą z wyróżnionych strategii nazwiemy strategią budowania mostu10, zaś drugą – strategią obiektywizacji standardu porównań. Mostem między stanami umysłu poszczególnych ludzi są ich preferencje i to na nich jest oparta konstruowana koncepcja użyteczności. Preferencje mogą spełniać rolę mostu, gdyż, jak twierdził Robbins, istnieją naukowe metody pozwalające uzyskać wiedzę na ich temat. Przypomnijmy, że wiedzę na temat preferencji innych ludzi czerpiemy zasadniczo z dwóch źródeł, którymi są: obserwacja ludzkich zachowań lub introspekcja. Wśród zwolenników definiowania użyteczności w kategoriach indywidualnych preferencji zarysowują się istotne różnice w odniesieniu do tego, czy możliwe są czysto opisowe IPU, czy też niezbędne jest przyjęcie jakichś dodatkowych konwencjonalnych lub normatywnych założeń. Przedstawicielem pierwszego z wymienionych stanowisk jest Harsanyi, za zwolennika drugiego stanowiska można natomiast uznać Ch. Lista. Harsanyi (1955) uważa, że IPU wprawdzie mogą zawierać elementy oparte na etycznych lub politycznych sądach wartościujących, ale nie stanowią one warunku koniecznego takich porównań. Przede wszystkim założenie o interpersonalnej równości można, jak twierdził Robbins, interpretować jako sąd wartościujący, zgodnie z którym wszyscy ludzie powinni być traktowani w jednakowy sposób, bo w jakimś istotnym sensie są do siebie podobni. Można jednak dokonać odmiennej interpretacji tego założenia, uznając je za przekonanie o faktycznej, psychologicznej równości ludzi między sobą. Pogląd ten zdaje się podzielać również Blaug (1995, s. 168), który twierdzi, że wypowiedzi o międzyosobowych porównaniach użyteczności nie są sądami wartościującymi, lecz jedynie niemożliwymi do sprawdzenia wypowiedziami o faktach; są one albo prawdziwe, albo fałszywe, i do 10

Sformułowanie zapożyczone z tekstu Griffina (2002).

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI…

427

dziś nie znamy żadnej metody ustalenia, który z tych przypadków ma miejsce. Sądy wartościujące mogą być niemożliwe do stwierdzenia, lecz nie wszystkie niemożliwe do stwierdzenia sądy są sądami wartościującymi11. Ponadto Harsanyi (1955, s. 317) uznaje, że IPU są wymogiem dobrej metodologii, a zatem jeśli nie ma empirycznych świadectw wskazujących na różnice między ludźmi, to złą metodologią jest ta, która przypisuje im różne poziomy użyteczności12. Jeśli dwoje ludzi przejawia podobne zachowania we wszystkich istotnych aspektach, które możemy zaobserwować, założenie, zgodnie z którym istnieją między nimi ukryte różnice, wydaje się zupełnie nieuzasadnione. Założenie takie Harsanyi określa mianem metafizycznej osobliwości. Zdaniem Harsanyiego (1955, s. 320, 321), w niektórych sytuacjach ludzie muszą przeprowadzać IPU. Jeśli dysponują odpowiednio rzetelną wiedzą na temat rzeczywistości, w tym ludzkiej psychiki, wówczas porównania te mają charakter opisowy. Jeśli jednak takiej wiedzy nie posiadają, to zmuszeni są do posługiwania się konwencjonalnymi założeniami wartościującymi, uznając na przykład, że zaspokojenie pilnych potrzeb ludzi ubogich jest ważniejsze, a zatem przynosi więcej użyteczności niż zaspokojenie oczekiwań osób zamożnych. O tym, że nie dysponujemy rozstrzygającą wiedzą na temat użyteczności innych ludzi i przeprowadzając IPU jesteśmy zmuszeni posługiwać się konwencjami lub sądami normatywnymi, jest przekonany Ch. List (2003). W swojej analizie odróżnia on pytanie o możliwość IPU od pytania o ich empiryczną sensowność. Jego zdaniem, czym innym jest stwierdzić, że dostępne świadectwa empiryczne nie determinują (dookreślają) IPU, pozbawiając je tym samym empirycznej sensowności, a czym innym uznać, że IPU nie są w ogóle możliwe. Budując analogię między koncepcją przekładu językowego13 a koncepcją IPU, List stwierdza, że podobnie jak przypisujemy językowe znaczenie wypowiedziom różnych mówców, tak przypisujemy pewne poziomy użyteczności poszczególnym ludziom. Zarówno znaczenie, jak i użyteczność są czymś, czego można doświadczyć jedynie z perspektywy pierwszoosobowej, w przypadku znaczenia i użyteczności można jednak wyróżnić pewne wskaźniki (proxy) informujące nas o nich (List, 2003, s. 238). Zdaniem Lista, tak jak wskaźniki dotyczące znaczenia wypowiedzi (np. używanie tego samego słowa zawsze w podobnych okolicznościach) nie są w stanie dookreślić przekładu z jednego języka na drugi, tak fakty empiryczne wskazujące na porządek indywidualnych preferencji (np. dokonywane wybory, mimika twarzy), nie są w stanie dookreślić teorii, na podstawie której dokonujemy IPU. Zgodnie ze standardową hipotezą dotyczącą IPU, jeśli obserwowalne zachowanie i inne psychiczne reakcje, o których świadczy np. mimika twarzy, są takie same 11 Blaug zwraca również uwagę na pewną niekonsekwencję, której dopuszczają się krytycy IPU. Jego zdaniem, dziwne jest oparcie teorii wartości na założeniu, że inni mają niemalże taką samą psychikę, jak my, któremu towarzyszy zakaz zastosowania tego samego podejścia przy formułowaniu założeń o dobrobycie innych (Blaug, 1995, s. 132). 12 Patrz także komentarz Lista (2003, s. 249). 13 List (2003, s. 238) odwołuje się do koncepcji znaczenia W.O. Quina.

428

Tomasz Kwarciński

u dwóch różnych ludzi, to znaczy, że można przypisać im taką samą użyteczność. Empiryczne świadectwa nie są jednak w stanie wykluczyć hipotezy alternatywnej, zgodnie z którą jedna z dwóch osób, których użyteczność porównujemy, jest “utylitarystycznym potworem” i ma tysiąc razy większą wrażliwość na przyjemność i przykrość od drugiej z nich. Jeśli dodatkowo jesteśmy przekonani, że nie istnieje żaden niezależny fakt, który mógłby umożliwić rozstrzygnięcie między wyróżnionymi hipotezami, to – zdaniem Lista – musimy uznać, że IPU jest nieokreślona (indeterminacy). O ile nieokreśloność jest kategorią metafizyczną, o tyle niedookreśloność (underdetermination) jest kategorią logiczną. Odnosi się ona (niedookreśloność) do relacji zachodzącej między faktami a teorią naukową. Wprawdzie z adekwatnej teorii wynikają zdania obserwacyjne, które można poddać weryfikacji empirycznej, ale ze zdań obserwacyjnych nie da się wywieść żadnej konkretnej teorii. Wiele różnych teorii może być spójnych z tym samym faktem empirycznym, będąc jednocześnie niespójnymi ze sobą nawzajem (List, 2003, s. 232). List pozostawia na boku kwestię ewentualnej metafizycznej nieokreśloności IPU, koncentrując się na problemie ich niedookreślenia. Rozwijając analogię między przekładem językowym a IPU, List (2003, s. 231, 251) stwierdza, że podobnie jak utrwalone w długim okresie konwencje językowe przełamują w niearbitralny sposób niedookreśloność translacji, tak przyjmowane przez badaczy konwencje i sądy normatywne są w stanie przezwyciężyć niedookreśloność IPU. Aby przełamać niedookreśloność IPU, trzeba np. zaakceptować normatywne założenie dotyczące podobieństwa ludzi między sobą, zgodnie z którym wystarczająco podobni ludzie w wystarczająco podobnych warunkach uzyskują podobne poziomy użyteczności. Alternatywnie można uznać na mocy konwencji, że istnieje stała relacja między świadectwami empirycznymi (wskaźnikami) a poziomem użyteczności podmiotu (List, 2003, s. 254). List ma niewątpliwie rację, twierdząc, że przyjęcie sądów normatywnych lub konwencji jest w stanie dookreślić IPU. Pytanie tylko, czy tego typu dookreślenie ma rzeczywiście niearbitralny charakter. List, jak większość ekonomistów, posługuje się tym terminem nie próbując go definiować, trudno więc stwierdzić jednoznacznie, co miał na myśli, pisząc o niearbitralnym przełamaniu niedookreślenia IPU14. Wydaje się jednak, że dookreślenie to musi zostać uznane za arbitralne, jeśli arbitralność wiążemy, tak jak czynił to Robbins, z brakiem procedury weryfikacji empirycznej i odrzucamy subiektywne przekonania, konwencje oraz sądy normatywne jako nienaukowe. Oczywiście będziemy mieć tutaj do czynienia z arbitralnością w sensie słabym; aby uznać, że IPU są arbitralne w sensie mocnym musielibyśmy zgodzić się na ich nieokreśloność. Zarówno Harsanyi jak i List posługują się koncepcją użyteczności, opartą na preferencjach, które ludzie ujawniają w swoich działaniach. Od kilkudziesięciu 14 Pewnym wyjściem mogłaby być interpretacja IPU zasugerowana przez Binmore’a (2005, s. 28), który stwierdził, że nasza zdolność do formułowania empatycznych preferencji jest osiągnięciem ewolucyjnym. Jeśli zatem konwencje i sądy normatywne są również efektem ewolucyjnego rozwoju, to być może należy uznać, że rzeczywiście dookreślają one IPU w sposób niearbitralny.

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI…

429

lat w ramach tzw. ekonomii szczęścia (economics of happiness) jest rozwijane alternatywne podejście, które koncentruje uwagę badaczy na wyrażanych przez ludzi preferencjach oraz na doznawanych przez nich odczuciach szczęścia, przyjemności, zadowolenia z życia. Ekonomia szczęścia łączy analizy ekonomiczne z narzędziami stosowanymi w ramach psychologii (Graham 2008). Pytając respondentów o to, jak bardzo czują się szczęśliwi lub zadowoleni z życia, badacze zmierzają do ustalenia poziomu ich subiektywnego dobrobytu (subjective well-being). Bada się między innymi zależność, jaka zachodzi między wysokością dochodu a poziomem zadowolenia (szczęścia). Ustalono, że tylko w obrębie danego państwa w danym momencie poczucie szczęścia jest wyraźnie skorelowane z wysokością osiąganych przez podmioty dochodów. Brak natomiast tego typu zależności, jeśli porówna się dane dotyczące dochodów per capita i poczucia szczęścia w różnych okresach na obszarze tego samego kraju lub w tym samym czasie w różnych krajach15. Przykładowo, analiza wyników badań przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych w latach 1946–1970 wykazała, że choć dochód per capita zwiększył się w tym okresie o ponad 60%, to odsetek ludzi oceniających siebie jako “bardzo szczęśliwych”, “całkiem szczęśliwych” oraz “niezbyt szczęśliwych” pozostał na podobnym poziomie. Również porównania poczucia szczęścia między krajami wykazały, że nie zawsze mieszkańcy ubogich krajów są mniej szczęśliwi niż bogatych (Bruni, 2009, s. 203). Czy tego typu badania rzucają nowe światło na interesujący nas problem przeprowadzania IPU oraz zagadnienie arbitralności? Intrapersonalne intertemporalne porównania poczucia szczęścia oraz porównania poczucia szczęścia osób zamieszkujących w różnych krajach są – jak się wydaje – w świetle dotychczasowych analiz arbitralne. Wprawdzie zdania dotyczące takich porównań są uzasadnione badaniami naukowymi, ale same te badania w większości przypadków opierają się na subiektywnych przeżyciach jednostek. Dodajmy ponadto, że badania te obarczone są ryzykiem związanym z błędami pomiaru, podnosi się również kwestię ewentualnych zniekształceń wyników spowodowanych przez niemożliwy do zmierzenia wpływ nieobserwowalnych cech16 podmiotu, takich jak charakter czy indywidualna wrażliwość na bodźce. Zarzut arbitralności nie dziwi jeśli uświadomimy sobie, że podejście rozwijane w ramach ekonomii szczęścia jest zwykle traktowane jako próba powrotu do empirycznej i hedonistycznej koncepcji Benthama (Graham, 2008; Binmore, 2009; Bruni, 2009), zgodnie z którą oddziałujące na człowieka zewnętrzne bodźce stymulują w nim poczucie przyjemności lub przykrości. Nie wszyscy naukowcy pracujący w ramach tego paradygmatu zgadzają się jednak z tą interpretacją. L. Bruni twierdzi na przykład, że badania prowadzone 15 Jest to tzw. “paradoks szczęścia” lub “paradoks Easterlina” – od nazwiska ekonomisty Richarda Easterlina, który po raz pierwszy sformułował go w 1974 r. (Bruni, 2009, s. 202–204; Graham, 2008). 16 W celu uniknięcia tego typu zagrożeń są podejmowane np. próby porównywania wypowiedzi podmiotu z wynikami badania pracy jego mózgu.

430

Tomasz Kwarciński

w ramach ekonomii szczęścia skłaniają do odrzucenia hedonistyczno-utylitarystycznej koncepcji szczęścia i zastąpienia jej przez ujęcie eudajmonistyczne, odwołujące się do dorobku Arystotelesa. Okazuje się, zdaniem Bruniego, że często dla ludzi większe znaczenie niż dochód lub dobra ekonomiczne ma bowiem poczucie spełnienia w życiu, na które składają się m.in. udane relacje z innymi ludźmi, nazywane przez niego „dobrami relacyjnymi” (Bruni, 2009, s. 204–206). Można się w związku z tym zastanawiać, czy badania prowadzone w ramach ekonomii szczęścia należy interpretować wyłącznie jako uzupełnienie tradycyjnego podejścia wiążącego użyteczność z zaspokojeniem preferencji podmiotu, czy także jako głos w dyskusji na temat tego, na czym polega dobre życie i w świetle jakich standardów ludzie je oceniają. Czy zatem ekonomia szczęścia w odniesieniu do IPU stanowi tylko “poszerzenie mostu” ludzkich preferencji, czy też jest już próbą zmiany podejścia w kierunku strategii obiektywizacji standardu porównań? Podczas gdy główny nurt dyskusji na temat sensowności i możliwości IPU, prowadzonej w ramach strategii budowania mostu, dotyczy samych metod dokonywania porównań interpersonalnych, to zwolennicy strategii obiektywizacji standardu porównań koncentrują się na charakterystyce samego pojęcia dobrobytu (well-being). Uznają przy tym, że pojęcie użyteczności definiowanej na wzór Benthama lub von Neumanna i Morgensterna nie jest właściwą interpretacją dobrobytu. Zwolennicy strategii obiektywizacji standardu porównań powołują się przy tym na prace J.S. Milla, akceptując jednocześnie normatywny charakter IPU. Jednym ze zwolenników obiektywistycznego podejścia do IPU jest J. Riley. Według niego, komponenty normatywne nie są związane z subiektywnością lub konwencjonalnością założeń dotyczących IPU, lecz zostają wbudowane w samo pojęcie użyteczności (dobrobytu). O tym, co przynosi człowiekowi większą, a co mniejszą użyteczność rozstrzygają, zgodnie z koncepcją Milla kompetentni sędziowie, czyli osoby, które mają bogate doświadczenie i mogą wydać wyważoną opinię. Zdaniem Rileya, współcześni kompetentni sędziowie znają standardy uprawiania nauki oraz prawa naukowe, także te z zakresu psychologii, i są w stanie zgodnie z nimi przeprowadzić IPU. Przekonanie dotyczące kompetencji epistemologicznej osób dokonujących IPU jest powiązane z tezą ontologiczną dotyczącą natury świata. Otóż Riley jest zdania, że istnieje jakaś obiektywna, niezależna od woli jednostek struktura rzeczywistości, również w sferze psychicznej, która może zostać odkryta za pomocą kompetentnych badań. W ten sposób IPU zyskują walor obiektywności choć nie poprzez odrzucenie elementów normatywnych (Riley, 2009, s. 57–68). Griffin (2002, s. 115), odwołując się również do dorobku Milla, wyróżnia trzy rodzaje informacji, których potrzebujemy do przeprowadzenia IPU; są to: (1) lista uniwersalnych wartości, które określają to, co rozumiemy przez wyrażenie “dobre życie”, (2) ogólna wiedza o ludzkiej naturze w postaci przyczynowych generalizacji oraz (3) informacja na temat indywidualnego człowieka, jego konkretnej sytuacji życiowej. Lista uniwersalnych wartości stanowi warunek konieczny

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI…

431

IPU i wyznacza ramy porównań. Odnoszą się one do tego, czego ludzie naprawdę pragną lub pragnęliby, gdyby mieli odpowiednią wiedzę, zdolność skupienia się i spokojnego przemyślenia swoich decyzji. Zazwyczaj wskazuje się na takie wartości, jak: autonomia, wolność, samorealizacja, możliwość wejścia w głębsze relacje z innymi ludźmi, bogactwo17. Załóżmy, pisze Griffin (2002, s. 115), że ktoś chce dokonać porównań dobrobytu dwóch osób, z których jedna ceni sobie bardzo bogactwo i za cel swojego życia stawia osiągnięcie milionowych dochodów, zaś druga osoba ceni w życiu przede wszystkim autonomię. Do przeprowadzenia porównań może on wprawdzie zastosować metodę poszerzonej sympatii i wykorzystać preferencje każdej z osób jako swoisty most między pragnieniami każdego z nich. Załóżmy, że osoba dokonująca porównań stawia się w położeniu człowieka ceniącego bogactwo, wówczas zgodnie z jego preferencjami niewielką wagę będzie przykładać do wartości, jaką jest autonomia, z kolei postawienie się w położeniu osoby ceniącej autonomię doprowadzi do odwrotnego uporządkowania preferencji. Pytanie brzmi, w jaki sposób ustawić preferencje obu porównywanych osób na tej samej skali? Oczywistą odpowiedzią dla wielu osób jest wskazanie na siłę preferencji. Griffin pyta jednak dalej, jak interpretować ową siłę preferencji? Czy jako intensywność doznań każdej z porównywanych osób, czy jako siłę motywacji każdej z nich, a może jako miejsce w hierarchii preferencji utworzonej na podstawie tego, czy dane przedmioty pożądania rzeczywiście są tego warte? Griffin opowiada się za ostatnią z wymienionych opcji, zwracając uwagę na subiektywność ludzkich doznań (indywidualnej wrażliwości) oraz fakt, że to, co ludzie w danej sytuacji preferują (aktualne preferencje), nie zawsze leży w ich dobrze rozumianym interesie. Najistotniejsza kwestia to, zdaniem Griffina, natura dobrobytu (well-being). Niewłaściwe zdefiniowanie dobrobytu w kategoriach aktualnych preferencji lub pragnień postrzeganych przez pryzmat indywidualnych gustów generuje problemy z IPU. Wiedza na temat innych ludzi potrzebna do przeprowadzania tego typu porównań, to nie tylko wiedza o ich stanach umysłu, do których rzeczywiście nie mamy bezpośredniego dostępu. Jeśli jeden człowiek wie, że inna osoba bardzo czegoś nie chce oraz wie, że on sam bardzo pragnie czegoś innego i dodatkowo jest przekonany, że przedmioty ich pragnień nie są zrelatywizowane w stosunku do innych pragnień każdego z nich, lecz są względne w stosunku do siebie nawzajem, to nie ma potrzeby budowania mostu z preferencji (Griffin, 2002, s. 114). Bez względu na subiektywne poczucie podmiotu lub jego aktualne preferencje, jego pragnienia zostają “ustawione” na zobiektywizowanej skali porównań. Podstawowe pytanie, na które w odmienny sposób odpowiadają zwolennicy każdej z przedstawionych strategii brzmi, czy godzimy się na wspólny standard porównań, czy też próbujemy zasypać przepaść między subiektywnie rozumianym dobrobytem różnych ludzi poprzez odwołanie do ich preferencji. 17 Można potraktować koncepcje dóbr pierwotnych Rawlsa lub podejście zorientowane na ludzkie możliwości Sena jako próbę opracowania takich normatywnych ram IPU.

432

Tomasz Kwarciński

Zauważmy, że obie strategie są arbitralne w sensie słabym, zawierają bowiem sądy o charakterze wartościującym (normatywnym) lub konwencjonalnym. W każdej z nich zmienia się natomiast ulokowanie arbitralności związanej z normatywnością. Zwolennicy strategii budowania mostu doszukują się jej w metodach IPU, natomiast dla zwolenników strategii obiektywizacji standardu porównań samo pojęcie dobrobytu jest nacechowane normatywnie. Zwróćmy również uwagę, że w obu strategiach istotną rolę odgrywa wiedza empiryczna. Zauważmy wreszcie, że kluczową kwestię w obu strategiach stanowi ustalenie, na czym polega interpersonalne podobieństwo ludzi, czyli aspekt, w odniesieniu do którego są oni traktowani jako równi. Na podstawie przeprowadzonego przeglądu stanowisk, dotyczących sensowności i możliwości przeprowadzania IPU można wyróżnić cztery interpretacje interpersonalnego podobieństwa: sceptyczną, pragmatyczną, empiryczną oraz realistyczną18. Zgodnie z interpretacją sceptyczną nie ma naukowych podstaw do postulowania jakiegokolwiek podobieństwa między ludźmi, które umożliwiałoby przeprowadzenie IPU. Interpretacja pragmatyczna, której zwolennikiem zdaje się być Harsanyi (1977, s. 641), głosi, że wprawdzie nie można uznać za prawdziwe sądów dotyczących interpersonalnego podobieństwa ludzi w zakresie doznawanej użyteczności, ale stanowi ono wymóg metodologiczny. Zwolennicy interpretacji empirycznej uznają natomiast, że użyteczność jest systematycznie redukowalna do pewnych obserwowalnych stanów psychicznych, które mogą być w podobny sposób przypisane każdemu człowiekowi. Wreszcie interpretacja realistyczna, za zwolenników której można uznać Rileya oraz Griffina, głosi, że istnieje podstawowa struktura rzeczywistości, która obejmuje m.in. naturę człowieka (jego strukturę psychiczną) oraz sferę uniwersalnych wartości, kształtujących koncepcję dobrego życia, która to struktura może być przez ludzi poznana i w świetle której można wskazać na istotne podobieństwa zachodzące między poszczególnymi osobami. Zwolennicy obu koncepcji odrzucają interpretację sceptyczną. Różnią się natomiast co do wyboru między pozostałymi trzema stanowiskami. Zwolennicy strategii budowania mostu opowiadają się zazwyczaj za interpretacją pragmatyczną lub empiryczną, podczas gdy zwolennicy strategii obiektywizacji standardu porównań skłonni są do akceptacji interpretacji realistycznej.

ZAKOŃCZENIE W świetle neopozytywistycznej koncepcji wiedzy, którą posługiwał się Robbins, każda metoda IPU, a także obie przedstawione strategie przezwyciężenia problemu IPU są obciążone arbitralnością, przynajmniej w słabym sensie. Odrzuce18 List wymienia tylko trzy interpretacje, a mianowicie: realistyczną, pragmatyczną i sceptyczną (List, 2003, s. 249). Podział zaprezentowany w artykule różni się od propozycji Lista tym, że stanowisko, które u niego nosi nazwę interpretacji realistycznej zostało określone mianem interpretacji empirycznej.

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI…

433

nie IPU lub (jak chciał Robbins) wykluczenie ich poza nawias naukowych analiz ze względu na ten rodzaj arbitralności wydaje się jednak przesadą. Prawdopodobnie rację ma Sen (1997b, s. 265), twierdząc, że problem IPU nie polega na braku sposobu ich przeprowadzania, lecz na tym że jest tych sposobów oraz ich interpretacji aż nazbyt wiele. Spróbujmy na koniec sformułować zapowiedziany we wstępie argument na rzecz obiektywistycznego standardu porównań. Jeśli uznamy, że jednym z podstawowych zarzutów wobec IPU jest arbitralność i jesteśmy świadomi, że nośnikami arbitralności są koncepcja użyteczności, sposoby kardynalizacji oraz metody przeprowadzania IPU, to musimy przyznać, że strategia budowania mostu jest obciążona arbitralnością. Jeśli ponadto zgodzimy się, że strategia obiektywizacji standardu porównań również, choć w odmienny sposób, jest obciążona arbitralnością, to dojdziemy do wniosku, że w aspekcie arbitralności strategia obiektywizacji standardu porównań nie jest gorsza od strategii budowania mostu.

BIBLIOGRAFIA Arrow K. (1978), Extended sympathy and the possibility of social choice, “Philosophia”. Binmore K. (2009), Interpersonal comparison of utility, w: Oxford Handbook of the Philosophy of Economics, H. Kincaid, D. Ross (eds.), Oxford University Press, s. 540–559. Binmore K. (2005), Natural Justice, Oxford University Press. Blaug M. (1995), Metodologia ekonomii, tłum. B. Czarny, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Bruni L. (2009), Happiness, w: Handbook of Economics and Ethics, J. Peil, I. van Staveren (eds.), Edward Elgar Publishing, s. 202–209. Cooter R., Rappoport P. (1984), Were the ordinalists wrong about welfare economics? “Journal of Economic Literature”, Vol. 22, No. 2. Drakopoulos S. (1989), The historical perspective of the problem of interpersonal comparisons of utility, “Journal of Economic Studies”, Vol. 16, No. 4. Ellingsen, T. (1994), Cardinal utility: a history of hedonimetry, in: Cardinalism, M. Allais and O. Hagen (eds.), Kluwer Academic Publishers. Gibbard A. (1989), Interpersonal comparisons: preference, good, and the intrinsic reward of a life, w: Foundations of Social Choice Theory, J. Elster, A. Hylland (eds.), Cambridge University Press, Cambridge, New York. Goldman A. (1995), Simulation and interpersonal utility, “Ethics”, Vol. 105, No. 4. Graham C. (2008), Happiness, economics of, w: The New Palgrave Dictionary of Economics, Second Edition, S.N. Durlauf, L.E. Blume (eds.), The New Palgrave Dictionary of Economics Online, Palgrave Macmillan (data dostępu 04 listopada 2014). Griffin J. (1981), Intersubiektywne porównania użyteczności, tłum. J. Hołówka, “Etyka”, Vol. 19, s. 45–68. Griffin J. (2002), Well-being. Its Meaning, Measurement and Moral Importence, Clarendon Press, Oxford. Harsanyi J. (1955), Cardinal Welfare, individualistic ethics, and interpersonal comparisons of utility, “Journal of Political Economy”, Vol. 63, No. 4.

434

Tomasz Kwarciński

Harsanyi J. (1977), Morality and the theory of rational behavior, “Social Research”, Vol. 4, No. 4. Hausman D. (1995), The impossibility of interpersonal utility comparisons, “Mind”, Vol. 104, No. 415. Hausman D., McPherson M. (2006), Economic Analysis, Moral Philosophy, and Public Policy, Cambridge University Press, Cambridge. Hausman D. (2012), Preference, Value, Choice, and Welfare, Cambridge University Press. Kaldor N. (1939), Welfare propositions of economics and interpersonal comparisons of utility, “The Economic Journal”, Vol. 49, No. 135, s. 549–552. List Ch. (2003), Are interpersonal comparisons of utility indeterminate? “Erkenntnis”, Vol. 58, s. 229–260. Nozick R. (1985), Interpersonal utility theory, “Social Choice and Welfare”, No. 2, s. 161–179. Riley J. (2009), Liberal Utilitarianism: Social Choice Theory and J.S. Mill’s Philosophy, Cambridge University Press, Cambridge. Robbins L. (1938), Interpersonal comparisons of utility: A comment, “The Economic Journal”, Vol. 48, No. 192. Robbins L. (1945), An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, wyd. 2, Macmillan and Co., London. Robbins L. (1953), Robertson on utility and scope, “Economica”, Vol. 20, No. 78. Robbins L. (1981), Economics and political economy, “The American Economic Review”, Vol. 71, No. 2. Sen A. (1977), Rational fools: A critique of the behavioral foundations of economic theory, “Philosophy and Public Affairs”, 6 (4), s. 317–344. Sen A. (1970), Collective Choice and Social Welfare, Holden-Day, San Francisco, Cambridge, London, Amsterdam. Sen A. (1997a), On Economic Inequality, Oxford University Press, New York. Sen A. (1997b), Choice, Welfare, and Measurement, Harvard University Press.

STRESZCZENIE Celem artykułu jest próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, jaki charakter ma arbitralność interpersonalnych porównań użyteczności (IPU), które spośród składowych IPU są nośnikami arbitralności oraz próba oceny głównych strategii rozwiązania problemu IPU. Analizując krytykę Lionela Robbinsa wysuniętą w stosunku do IPU, koncepcje kardynalizacji użyteczności, metody IPU oraz dyskusję na temat różnych strategii rozwiązania problemu IPU, dochodzimy do wniosku, że z punktu widzenia zarzutu arbitralności obiektywistyczne strategie rozwiązania problemu IPU nie są gorsze od propozycji konkurencyjnych. Słowa kluczowe: użyteczność, dobrobyt, porównania interpersonalne, Lionel Robbins.

PROBLEM ARBITRALNOŚCI INTERPERSONALNYCH PORÓWNAŃ UŻYTECZNOŚCI…

435

THE ARBITRARINESS OBJECTION OF INTERPERSONAL UTILITY COMPARISON ABSTRACT The goal of the article is an attempt to answer the question “What is a characteristic of the arbitrariness of interpersonal utility comparison (IUC)?” in particular “Which IUC’s components are bearers of arbitrarlity?” and an attempt to assess of the main strategies of dealing with the IUC problem. After scrutiny of Lionel Robbins’ IUC criticism, and discussion about the concepts of utility cardinalizations, IUC methods and some possible strategies of dealing with the IUC problem we draw the conclusion that, with respect to arbitrariness objection, the objectivistic strategies of solving IUC problem are not worse than the other alternative approaches. Keywords: utility, well-being, interpersonal comparison, Lionel Robbins. JEL Classification: D63

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 3 (LXXXII) 2014

RECENZJE

Anna Wziątek-Kubiak*

RECENZJA KSIĄŻKI INNOVATION AND ECONOMIC GROWTH: LESSONS AND PROSPECTS FROM THE ECONOMIC DOWNTURN? Daniele Archibugi, Andrea Filippetti, Innovation and economic growth: Lessons and prospects from the economic downturn, Routledge 2012, seria: “Routledge Studies in Global Competition”, 176 stron. Autorkami książki są dwie uznane ekspertki problematyki innowacji, pracujące w Italian National Research Council w Rzymie oraz na Uniwersytecie Londyńskim. Zmierzają one do wyjaśnienia wpływu ostatniego światowego kryzysu finansowo-gospodarczego (lata 2008–2010) na innowacje, a w szczególności na zróżnicowanie aktywności innowacyjnej firm i krajów, ich przyczyn i skutków. Temat ten, zdaniem autorek, nie wzbudził zainteresowania badaczy przedmiotu. Książka ma ważne znaczenie dla teorii ekonomii i polityki gospodarczej co najmniej z trzech powodów. Po pierwsze, jest napisana w neoschumpeterowskiej konwencji, rozwija ją i wnosi nowe elementy do dyskusji nad mechanizmami wpływu kryzysu na aktywność innowacyjną firm. Jest propozycją nowego sposobu widzenia światowego kryzysu finansowego, spojrzenia odmiennego od rozwijanego w literaturze. Po drugie, wkład teoretyczny książki ma ważne implikacje dla praktyki i polityki gospodarczej, co potwierdza weryfikacja empiryczna postawionych hipotez. Po trzecie, postawione pytania badawcze oraz próby odpowiedzi na nie są ważne dla polskiej polityki gospodarczej. Działalności innowacyjna polskich firm należała do tych elementów gospodarki, które najsilniej odczuwały negatywne efekty ostatniego kryzysu, a mają kluczowe znaczenie dla przyszłości. *

Instytut Nauk Ekonomicznych PAN.

RECENZJA KSIĄŻKI INNOVATION AND ECONOMIC GROWTH: LESSONS AND…

437

Autorki, pracując w kręgu neoschumpeterowskiej perspektywy badawczej, w tym jej ewolucyjnego rozwinięcia, analizują wpływ ostatniego kryzysu światowego na różnicowanie się aktywności innowacyjnej firm i krajów UE. Zgodnie z duchem badań Schumpetera, kryzys ten jest widziany jako element Kondratiewowskiego cyklu koniunkturalnego, który – zdaniem autorek – kształtował się od początku lat 80. dwudziestego wieku do początku lat dwudziestego pierwszego wieku. Jego kluczowym, kończącym elementem był kryzys z lat 2008– 2010. Wykorzystanie, zgodnie z Schumpeterowską teorią innowacji, ujęcia długookresowego wyznacza zakres analizy. Sprawia, iż kluczowe znaczenie mają trzy elementy: zmiany technologiczne (trajektorii technologicznej), zmiany na rynkach finansowych, których funkcjonowanie wpływa na możliwości finansowania innowacji, oraz zmiany strukturalne, określane mianem globalnego niezbilansowania (global imbalances). Te ostatnie towarzyszą powstawaniu i dyfuzji innowacji. Z jednej strony mają bezpośrednie odniesienie do Schumpeterowskiej koncepcji kreatywnej akumulacji i kreatywnej destrukcji, które w dalszej części pracy są szczegółowo rozwijane i weryfikowane, z drugiej – silnie wpływają na zmiany strukturalne i wzrost gospodarki światowej, co odzwierciedla tytuł książki: „Innowacje a wzrost gospodarczy”. Prowadząc rozważania w ramach ewolucyjnej perspektywy badawczej, którą rozwijają autorki, analizują także wpływ instytucji, rozumianych jako reguły działania na różnicowanie się aktywności innowacyjnej firm między krajami. Merytorycznie praca składa się z dwóch głównych części: teoretycznej i empirycznej. Ta ostatnia zawiera dwie grupy odmiennych tematycznie rozdziałów. Dotyczą one kwestii makroekonomicznych i mikroekonomicznych oraz mają weryfikować zaproponowane ujęcia teoretyczne i hipotezy badawcze wysunięte w części pierwszej książki. W teoretycznej części pracy (rozdziały od pierwszego do trzeciego) autorki formułują i rozwijają neoschumpeterowskie ujęcie relacji między innowacjami i cyklem koniunkturalnym. Z jednej strony, dokonują przeglądu i syntetyzują badania teoretyczne, prowadzone w ramach neoschumpeterowskiej i ewolucyjnej perspektywy badawczej, dotyczące związku między innowacjami i kryzysem. Uwzględniają wpływ uwarunkowań instytucjonalnych: koncepcję Narodowego Systemu Innowacji (NSI) oraz znaczenie reguł działania rynku pracy. Z drugiej, choć nie pretendują do stworzenia długookresowej teorii cyklu koniunkturalnego oraz wyjaśnienia przyczyn kryzysu z lat 2008–2010, zwracają się ku badaniom jego źródeł. W analizie (rozdział pierwszy) przyczyn ostatniego kryzysu, podobnie jak Schumpeter, główną rolę D. Archibugi i A. Filippetti przyznają działaniu trzech sprzężonych ze sobą grup czynników: technologicznych, strukturalnych oraz finansowych. Kształtowały one mechanizm rozwoju długookresowego (w latach 1980–2000) cyklu koniunkturalnego sformułowanego w tym rozdziale. Nowy cykl technologiczny, oznaczający zmianę trajektorii technologicznej, czyli zmiany o charakterze rewolucyjnym, z jednej strony prowadził do kształtowania się fali

438

Anna Wziątek-Kubiak

nowych innowacji. Tak powstawały nowe produkty, przemysły i rynki. Proces ten był wzmacniany przez wzrost inwestycji, a wspomagany – przez dynamiczny rozwój rynków finansowych, zwłaszcza kredytów i papierów wartościowych. Powstawanie z drugiej strony, w efekcie nowej fali technologicznej, nowych dziedzin produkcji pociągało za sobą wypychanie do słabiej rozwiniętych krajów tradycyjnych typów produkcji, co generowało rozwój tych krajów. Zmianom strukturalnym przemysłu światowego towarzyszyło więc powstawanie nowej globalnej nierównowagi między dwoma grupami krajów: wysoko rozwiniętymi i rozwijającymi się. Import tanich produktów z krajów rozwijających się generował powstawanie nadwyżek płatniczych, które były lokowane w krajach rozwiniętych, zwłaszcza w nowo powstających branżach. Ich przeinwestowanie przyspieszyło powstanie kryzysu. W sformułowanym mechanizmie rozwoju ostatniego długookresowego cyklu koniunkturalnego, w tym cyklu technologicznego, autorki uwzględniają także nieprawidłowości funkcjonowania rynków finansowych. Jednakże są one traktowane jako czynniki, które przyspieszyły powstanie kryzysu cyklu długookresowego. Takie podejście oznacza odmienność sposobu widzenia przez autorki wspomnianego kryzysu względem powszechnie prezentowanego w literaturze. Drugi rozdział pracy stanowi przegląd neoschumpeterowskich badań nad wpływem kryzysu na różnicowanie się aktywności innowacyjnej firm i krajów. Zanalizowano w nim główne strumienie dyskusji prowadzonych w ramach ewolucyjnej perspektywy badawczej, a dotyczące mechanizmu kształtowania się innowacji i ich skutków. Autorki nie tylko w nowy sposób interpretują wkład Schumpetera do dyskusji nad rolą innowacji w różnych fazach cyklu koniunkturalnego. W szczególności dotyczy to koncepcji kreatywnej akumulacji, opartej na założeniu o kumulatywnym charakterze i uzależnieniu (path dependent) postępu technicznego od tego co działo się w przeszłości, oraz koncepcji kreatywnej destrukcji, czyli modelu rozwoju wiedzy, która zostaje radykalnie przeformułowana właśnie w okresie kryzysu. Także oceniają i rozwijają wkład teoretyczny innych badaczy. Przykładowo opracowanej przez Dosiego koncepcji technologicznej trajektorii i technologicznego paradygmatu, stworzonej przez Menscha teorii innowacji okresu kryzysu, dyskusji prowadzonych w ramach SPRU z Sussex, których przedstawiciele przeciwstawiali się ujęciu Menscha i w odmienny sposób widzieli rolę popytu, czy badań Perez uwzględniającej czynniki społeczno-instytucjonalne oraz rolę kapitału finansowego. Wspominają też o popytowym podejściu do innowacji, choć podobnie jak w ewolucyjnej perspektywie badawczej ta kwestia nie budzi szczególnego zainteresowania autorek. W sumie ta część to ciekawa analiza literatury dotyczącej źródeł, kierunków i uwarunkowań kształtowania się innowacji. Pamiętając, iż innowacje mają charakter systemowy, D. Archibugi i A. Filippetti nie zapominają o ich instytucjonalnym umiejscowieniu. Rozdział trzeci poświęcają roli NSI oraz instytucji rynku pracy w neutralizowaniu negatywnych skutków kryzysu dla aktywności innowacyjnej firm. Weryfikacja empiryczna postawionych tez w drugiej części książki potwierdza ich znaczenie.

RECENZJA KSIĄŻKI INNOVATION AND ECONOMIC GROWTH: LESSONS AND…

439

Celem empirycznej części książki jest weryfikacja postawionych w części pierwszej hipotez na poziomie makro i mikroekonomicznym. W realizacji tego celu wykorzystano dane Innobarometru oraz European Innovation Scorboard. Pierwsze trzy rozdziały części empirycznej koncentrują się na nierównomiernym wpływie kryzysu na kraje Unii Europejskiej. Autorki próbują odpowiedzieć na kluczowe dla przyszłości integracji europejskiej pytanie o wpływ kryzysu na procesy konwergencji, zwłaszcza w zakresie potencjału i aktywności innowacyjnej. Porównują więc aktywność innowacyjną różnych grup państw i ich firm w dwóch badanych okresach: przed kryzysem i w czasie kryzysu. Stosując kryterium zmian wydatków na innowacje przed kryzysem (lata 2004–2008) oraz poziomu zaawansowania NSI, wprowadzają czteroczłonową klasyfikacje krajów UE. Są to kraje: (1) parweniusze1, które cechowały się szybszą od średniej UE dynamiką wzrostu inwestycji w innowacje, ale niskim poziomem rozwoju NSI; (2) artystokraci2 o wysokim poziomie zaawansowania NSI i szybko zwiększających się wydatkach na innowacje; (3) tzw. upadająca arystokracja3 o rozbudowanym NSI, ale wolnym tempie wzrostu wydatków na innowacji oraz kraje (4) tzw. trzeciorzędne4 (third countries), o niskim poziomie zaawansowania NSI i niskiej dynamice wzrostu wydatków na innowacje. Przeprowadzona analiza pokazała, iż (z wyjątkiem Austrii, Szwecji i Finlandii) w okresie kryzysu liczba firm w UE, które zmniejszyły wydatki na innowacje, była zdecydowanie większa niż tych, które wydatki te zwiększyły. Jednakże kryzys najsilniej uderzył w najsłabszy, zwłaszcza pod względem potencjału wiedzy, segment UE: w nowe kraje członkowskie oraz w kraje Europy Południowej, a więc w grupę krajów „parweniuszy” i kraje trzeciorzędne. W krajach tych spadek wydatków na innowacje oraz liczba firm, które zaniechały działalności innowacyjnej była największa. W przeciwieństwie do okresu przed kryzysem, gdy w UE miały miejsce procesy konwergencji potencjału i aktywności innowacyjnej, w czasie kryzysu pogłębiały się procesy polaryzacji między dwoma grupami krajów UE: nowymi krajami członkowskimi i krajami Europy Południowej a pozostałymi krajami UE. Kryzys prowadził więc do ponownego zwiększenia się luki innowacyjnej między krajami UE, co stawia problem przyszłości procesu konwergencji w Europie. D. Archibugi i A. Filippetti porównują (rozdziały piąty i szósty) wpływ dwóch rodzajów czynników polaryzacji aktywności innowacyjnej w UE w okresie kryzysu: zmiany w popycie względem zaawansowania NSI. Jednakże sposób analizy poziomu zaawansowania NSI wpływa na wyniki analizy. NSI obejmuje bowiem cztery elementy: jakość zasobów kapitału ludzkiego (mierzona poziomem edukacji i wskaźnikiem ustawicznego uczenia się), zasoby wiedzy (badane m.in. wskaźnikiem ilości patentów i wykorzystania ICT), poziom zaawansowania systemu finansowego oraz strukturę gospodarki (mierzoną udziałem branż o wysokiej technologii w przemyśle i usługach). Tak sformułowany NSI odzwierciedla 1 2 3 4

Polska, Słowacja, Litwa, Słowenia, Rumunia i Bułgaria. Szwecja, Austria, Finlandia, Belgia i Niemcy. Dania, Irlandia, Wielka Brytania, Luksemburg, Francja, Holandia i Estonia. Węgry, Czechy, Litwa, kraje Europy Południowej.

440

Anna Wziątek-Kubiak

potencjał innowacyjny krajów. Intuicyjnie słabość tego potencjału przy pogarszających się warunkach popytowych powinna przekładać się na silniejszy spadek aktywności innowacyjnej niż w warunkach dobrze rozbudowanego NSI. Intuicję tę potwierdzają analizy ekonometryczne autorek. Dowodzą one słabszego wpływu popytu niż NSI na aktywność innowacyjną firm w okresie kryzysu. Analiza ta potwierdza więc, że w warunkach kryzysu w krajach i firmach posiadających niewielkie zasoby wiedzy silniej maleje aktywność innowacyjna niż w pozostałych krajach i firmach. Kryzys zatem jest czynnikiem polaryzującym aktywność innowacyjną firm, a przyczyną tego jest zróżnicowanie wyposażenia w zasoby innowacyjne. Druga empiryczna część (rozdziały od 7 do 9) książki jest poświęcona różnicowaniu się wpływu wewnętrznych uwarunkowań i czynników innowacji na zmiany aktywności innowacyjnej firm w okresie kryzysu. Pamiętajmy, iż autorki koncentrują się na badaniu ostatniego kryzysu światowego, który w tej pracy jest finałem, końcową fazą cyklu długookresowego, a nie tylko finansowego. Szkieletem tej części książki jest koncepcja środowiska innowacyjnego. Odzwierciedla on mechanizm funkcjonowania dwóch modeli kształtowania się wiedzy, czyli także generowania innowacji i ich skutków. Najpierw (rozdział siódmy) autorki badają wpływ kryzysu na zmianę składu firm innowacyjnych. Skoro bowiem silnie zmniejszył się (z 38% do 9%) udział firm, które zwiększyły inwestycje w innowacje w ogólnej liczbie badanych firm, a więc ma miejsce destrukcja tego rodzaju inwestycji, to powstaje pytanie, czy proces ten nie zawierał elementów kreatywnych? Próba odpowiedzi na takie pytanie prowadzi D. Archibugi i A. Filippetti do zwrócenia się ku Schumpeterowskiej koncepcji kreatywnej destrukcji i kreatywnej akumulacji, które towarzyszą różnym fazom długookresowego cyklu koniunkturalnego. Model kreatywnej destrukcji wiedzy odzwierciedla przełom w wiedzy, jej rewolucję5, powstanie jakościowo nowej wiedzy. Z kolei w modelu kreatywnej akumulacji wiedzy mają miejsce procesy rozwijania się i pogłębiania (m.in. przez innowacje uzupełniające – incremental) wiedzy. Postawy i kształt akumulowanej wiedzy uformowały się w okresie poprzedniego (w ramach cyklu Kondratiewa) przełomu, tj. w okresie kreatywnej destrukcji. W następnym okresie (kreatywnej akumulacji) ta wiedza jest rozwijana, uzupełniana i pogłębiana, i w ten sposób akumulowana. Towarzyszące okresowi prosperity korzystne uwarunkowania zewnętrzne, głównie popytowe i finansowe sprzyjają wprowadzeniu innowacji uzupełniających, a więc pogłębianiu się i rozwojowi wiedzy, która powstała w okresie przełomu wiedzy. Pogarszanie się zewnętrznych uwarunkowań w okresie kryzysu hamuje zdolności i możliwości przedsiębiorstw do inwestowania w rozwój wiedzy. W długim okresie kryzys przyspiesza powstawanie modelu kreatywnej destrukcji. 5 Jest to odniesienie do Khanowskiej koncepcji rewolucji naukowej, z tym że zgodnie z ewolucyjną perspektywą badawczą autorki koncentrują się nie tyle na nauce, co na szeroko rozumianej wiedzy.

RECENZJA KSIĄŻKI INNOVATION AND ECONOMIC GROWTH: LESSONS AND…

441

Przytoczone dwa modele powstawania wiedzy i towarzyszące im różne środowiska jej formowania się mają odmienne podstawy i cechy. Różnią się pod względem rodzaju podmiotów, które je realizują i generują oraz rodzaju innowacji, odzwierciedlających odmienne rodzaje wiedzy, która jest wykorzystywana i rozwijana. Wywołują też odmienne skutki: strukturalne i strategiczne. Chodzi zwłaszcza o zmiany w strukturze produkcji: w obrębie działów gospodarki i między nimi, w strukturze rynku i strategii innowacji przedsiębiorstw. Każdemu z nich towarzyszy odmienne środowisko innowacyjne, w jakim przedsiębiorstwo funkcjonuje. W takim ujęciu cykle koniunkturalne są konsekwencją różnych etapów rozwoju wiedzy: od jej kumulacji do przełomu, czyli rewolucji. Powstawanie tak sformułowanych modeli akumulacji wiedzy autorki próbują weryfikować empirycznie, co wnosi nowe elementy wiedzy w zakresie podjętego tematu. Dwa badane modele akumulacji wiedzy różnią się pod względem: (1) charakteru (kreatywna akumulacja a destrukcja wiedzy), (2) rodzaju podmiotów (duże a małe, młode a ustabilizowane), które są ich siła napędową, czyli zmian strukturalnych rynku, (3) rodzaju innowacji, które są wprowadzane, rozwijane i na których są te modele oparte oraz (4) intensywności i charakteru zmian strukturalnych w wymiarze produkcyjnym. Autorki wykazują, iż przedsiębiorstwa realizujące model kreatywnej akumulacji wiedzy swoją działalność innowacyjną opierają głównie na czynnikach wewnętrznych (B&R własne i zakupione, które potrafią wykorzystać), na współpracy z dostawcami i odbiorcami, a więc na kompetencjach, które nabyły, rozwinęły i zakumulowały. Kumulacyjny proces uzyskiwania wiedzy odzwierciedla zależność procesów innowacyjnych od przeszłości (path-dependent pattern), a więc jej ciągłość. Model ten realizują tradycyjnie innowacyjne firmy, te, które wcześniej wprowadzały innowacje i zwiększały wydatki na ten cel. Ich procesy innowacyjne miały miejsce w ramach danej trajektorii technologicznej, co uzupełniało i pogłębiało procesy kreatywnej akumulacji wiedzy. Model kreatywnej akumulacji jest ustabilizowany. Rozwijając się w ramach danej trajektorii technologicznej, jest oparty na ciągłości i kumulacji wiedzy, a więc stałości wprowadzania innowacji przyrostowych przez tradycyjnie innowacyjne firmy, długo działające na rynku. Odwrotnie jest w modelu destruktywnej akumulacji wiedzy. Wtedy pojawiają się nowe firmy, które są nośnikami innowacji radykalnych, przełomowych, tworzących nowe trajektorie technologiczne, które będą rozwijane w następnych kilkunastu latach. Przedsiębiorstwa, które wprowadzały ten model, zwiększały w okresie kryzysu wydatki na innowacje, niejako „płynęły pod prąd”. Okazały się być mniejsze, młodsze, współpracowały z konkurentami i innymi podmiotami (ale rzadko z odbiorcami i dostawcami), wykorzystywały nowe możliwości technologiczne i z reguły nie konkurowały przez obniżkę kosztów produkcji. Większość z nich przed kryzysem nie wprowadzała innowacji, ani też nie zwiększała wydatków na ten cel. Formułując dwa modele wiedzy i – co ważniejsze – weryfikując je empirycznie, D. Archibugi i A. Filippetti sprawdzają, który z nich przeważał w ostatnim kryzysie. W tym celu koncentrują się na firmach, które w czasie ostatniego kryzysu

442

Anna Wziątek-Kubiak

zwiększały wydatki na innowacje. Ich udział w ogólnej liczbie firm badanych zmniejszył się z 38% do 9%. Jest to niewielka populacja firm, co stawia pytanie o ich reprezentatywność. Wśród nich autorki wyróżniają dwa rodzaje firm. Pierwsze z nich to te, które przed i w trakcie kryzysu zwiększyły wydatki na innowacje. Stanowiły one 76% liczby firm, które w kryzysie zwiększyły wydatki na innowacje. Są to duże, dynamiczne, szybko rozwijające się firmy, a działając w sektorach wysokiej technologii, są zmuszone do ustawicznego wprowadzania innowacji i nowych produktów na rynek. W ich przypadku kontynuowany był proces kreatywnej akumulacji wiedzy, a więc zależność modelu od przeszłości. Tylko 24% firm, które w kryzysie zwiększyły inwestycje w innowacje nie czyniły tego (zmniejszały je lub nie zmieniały) w okresie przed kryzysem. Były to firmy młode, mniejsze, wprowadzały innowacje radykalne. Sugeruje to, że były aktywnym uczestnikiem modelu kreatywnej destrukcji wiedzy. Istnienie dwóch wspomnianych grup firm i ich działalność innowacyjna w okresie kryzysu wskazują, że w trakcie jego trwania realizowane były oba modele wiedzy. Przełom w wiedzy przyspiesza i pogłębia zmiany na rynkach, w dziedzinach produkcji i technologiach. Wpływa więc na zmiany strukturalne w gospodarce. Towarzyszą mu zmiany w strukturze wykorzystywanej wiedzy, czyli rodzajach wprowadzanych innowacji. Przeprowadzone badania empiryczne dowodzą, iż w czasie ostatniego kryzysu uległ przyspieszeniu proces spadku udziału przetwórstwa przemysłowego w dochodzie narodowym i zatrudnieniu na rzecz usług. Towarzyszyła temu zmiana struktury rodzajowej innowacji, jakie były wdrażane, w tym między przemysłem i usługami. Wzrost aktywności innowacyjnej w dziale usług było uwarunkowane wdrażaniem innowacji usługowych, organizacyjnych i marketingowych, gdy w przetwórstwie przemysłowym – innowacji produktowych i usługowych. To oznacza, że w kryzysie wzrost innowacji procesowych nie zwiększa prawdopodobieństwa zwiększenia aktywności innowacyjnej przez firmy. Tym samym wdrażanie innowacji procesowych w okresie kreatywnej destrukcji nie pociąga za sobą wzrostu aktywności innowacyjnej firm. Ten rodzaj innowacji nie jest więc motorem rozwoju modelu kreatywnej destrukcji. Odwrotnie jest w okresie kreatywnej akumulacji. Różnice te potwierdza odmienność rodzajów innowacji (a zatem i form wiedzy), jakie sprzyjają realizacji każdego z modeli wiedzy i przekładają się na zmiany struktury gospodarki. Całokształt przeprowadzonej analizy empirycznej, szerszej niż omówiona w recenzji, prowadzi autorki do wniosku, że w czasie ostatniego kryzysu zachowania innowacyjne firm były bliższe kreatywnej destrukcji niż kreatywnej akumulacji. Tym samym w ostatnim kryzysie miało miejsce zamykanie się tego pierwszego na rzecz drugiego modelu. Jeśli tak było, to można oczekiwać przyspieszenia procesów zmian rodzajów wiedzy, jaka sprzyjać będzie dalszym przekształceniom strukturalnym. Ich nieuchronność oznacza, że ci, którzy nie włączą się do nowych procesów, będą jego ofiarami. Te implikacje kryzysu ekonomiści i politycy powinni uwzględnić. I choćby tylko z tego powodu warto tę książkę przeczytać.

UWAGI REDAKCYJNE 1

Redakcja przyjmuje do publikacji artykuły w języku polskim i angielskim.

Wszystkie artykuły są poddawane recenzji.

Redakcja nie przyjmuje artykułów opublikowanych przez inne wydawnictwa.

Redakcja prosi o przesyłanie artykułów na adres e-mail czasopisma: studia. ekonomiczne@inepan.waw.pl. Objętość artykułów (łącznie z tabelami, rysunkami i bibliografią) nie powinna przekraczać 25 znormalizowanych stron (45 tysięcy znaków bez spacji). Redakcja zastrzega sobie prawo dokonania w nadesłanych artykułach skrótów, poprawek redakcyjnych i innych zmian zgodnie z wymogami czasopisma.

Przypisy należy umieszczać na dole strony, a odnośniki bibliograficzne w tekście, na końcu zdania w nawiasie okrągłym (autor, rok wydania, numer strony).

Autorzy są proszeni o podanie tytułu naukowego oraz adresu zwrotnego do korespondencji (z adresem e-mailowym).

Razem z artykułem należy przesłać jego streszczenie w języku polskim i angielskim, w objętości 1/2–2/3 strony maszynopisu. Streszczenie powinno składać się z czterech części: celu pracy (purpose), wskazania wykorzystanej metodologii badawczej (methods), opisu uzyskanych wyników (results) oraz wniosków (conclusions). Streszczenie powinno również zawierać słowa i zwroty kluczowe (keywords) w języku polskim i angielskim, klasyfikację JEL oraz pełną afiliację autora (wraz z adresem macierzystej jednostki naukowej).

Przesyłając artykuły do publikacji, autorzy wyrażają zgodę na umieszczenie artykułu w pełnej wersji tekstowej wraz ze streszczeniami w języku polskim i angielskim w archiwum na stronie internetowej czasopisma oraz w internetowej bazie IDEAS RePEc (Research Papers In Economics), a także na wprowadzenie angielskiego streszczenia do internetowej bazy danych czasopisma „The Central European Journal of Social Sciences and Humanities” (CEJSH) oraz upoważniają Redakcję „Studiów Ekonomicznych” do uzgodnienia z CEJSH ostatecznego tekstu streszczenia.

Redakcja „Studiów Ekonomicznych” Instytut Nauk Ekonomicznych PAN Pałac Staszica (pok. 22) ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa, tel. (22) 657 27 90 e-mail: studia.ekonomiczne@inepan.waw.pl „Studia Ekonomiczne” zamawiać można listownie lub faxem pod adresem: Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Biblioteka ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa fax (22) 657 28 04

3/2014 STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES nr 3 (LXXXII) 2014

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

WARSZAWA 2014