Singapur – azjatycki tygrys edukacyjnych reform by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Inetta Nowosad

Singapur – azjatycki tygrys edukacyjnych reform Fenomen makropolityki oświatowej

Kraków 2022

Nowosad_Singapur.indb 3

26.06.2022 14:12:33

Recenzenci: prof. dr hab. Kazimierz Zbigniew Kwieciński prof. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Joanna Kosturek

Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner

Projekt okładki: Hih7 Webtech Pvt Ltd

Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Zielonogórski

ISBN 978-83-8294-013-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022

Nowosad_Singapur.indb 4

26.06.2022 14:12:33

Michałowi i Sarah oraz rodzinie Państwa Ang w podziękowaniu za zaproszenie mnie do swojego domu i kraju, który dzięki Ich gościnności mogłam poznać

Nowosad_Singapur.indb 5

26.06.2022 14:12:33

Spis treści Wstęp ................................................................................................................. 9 Rozdział I W stronę doskonałości na poziomie systemu szkolnego ............................... 37 1. Od rozwoju szkoły do rozwoju systemu szkolnego – główne obszary badań i rozwoju teorii .................................................. 40 2. Na drodze do doskonałości – w stronę zrównoważonej reformy na dużą skalę ........................................................................................... 56 3. O koniecznych warunkach edukacyjnych reform ................................. 82 4. Mity reform edukacyjnych ..................................................................... 115 Rozdział II Kontekst kulturowy azjatyckich tygrysów ..................................................... 139 1. Azja w badaniach specyfiki kultur narodowych ................................... 141 2. Tradycja chińska a wartości azjatyckie .................................................. 159 3. „Tygrysi skok” w „szyku lotu dzikich gęsi” ............................................ 180 4. Dobrobyt z namaszczenia Nieba? O roli kapitału ludzkiego i edukacji .................................................................................................. 201 Rozdział III Singapur – tygrys w skórze lwa ........................................................................ 223 1. Społeczno-polityczne uwarunkowania przemian ................................. 225 2. Reformy edukacyjne i ich społeczny kontekst ...................................... 239 2.1. Walka o przetrwanie (1959–1978) .................................................. 262 2.2. Dążenie do efektywności (1979–1996) ........................................... 277 2.3. Rozwijanie zdolności i aspiracji (1997–2011) ................................. 286 2.4. Orientacja na ucznia i wartości (2012–2018) ................................. 318 2.5. Przygotowanie do życia – ponowne wytyczanie ścieżek (od 2019) ........................................................................................... 336

Nowosad_Singapur.indb 7

26.06.2022 14:12:33

Spis treści

Rozdział IV Nauczyciele – siła kształtująca przyszłość Singapuru .................................... 351 1. Wizja i symbolika nauczycielstwa w poglądach Lee Kuan Yewa .......... 358 2. Przygotowanie nauczycieli do zawodu ................................................... 371 2.1. Proces rekrutacji ............................................................................... 372 2.2. Instytucjonalne fundamenty kształcenia nauczycieli ................... 381 2.3. Model kształcenia nauczycieli XXI wieku (TE21) .......................... 390 3. Rozwój i doskonalenie nauczycieli w miejscu pracy ............................. 408 3.1. Ścieżki kariery nauczyciela .............................................................. 411 3.2. Instytucjonalne ramy rozwoju zawodowego ................................. 420 3.3. Profesjonalne społeczności uczące się w systemie doskonalenia ................................................................. 432 4. Trójstronne partnerstwo na rzecz edukacji i rozwoju nauczycieli ....... 451 Rozdział V Singapur: trajektoria sukcesu .......................................................................... 459 1. Stałość i zmienność – atrybuty przemian ............................................. 467 2. W stronę „solidarnej merytokracji” ....................................................... 481 3. Scentralizowana decentralizacja ............................................................ 492 Podsumowanie .................................................................................................. 501 Bibliografia ........................................................................................................ 513

Nowosad_Singapur.indb 8

26.06.2022 14:12:33

Wstęp Książka zatytułowana Singapur – azjatycki tygrys edukacyjnych reform. Fenomen makropolityki oświatowej zwraca uwagę na niewielki kraj na mapie świata – określany często w mediach jako „Mała czerwona kropka” (Little red dot)1. Termin ten został szybko przyjęty zarówno przez singapurskich polityków, jak i obywateli, którzy za pomocą tego określenia wyrażają dumę z sukcesu własnego narodu pomimo jego fizycznych ograniczeń. Singapur jest bowiem małym krajem o powierzchni nieco ponad 700 kilometrów kwadratowych2. Tworząc kulturowy tygiel, zamieszkuje go ponad 5,5 miliona ludzi o różnym pochodzeniu i wyznawanej religii3. Singapur, inaczej „Miasto Lwa” (nazwa pochodzi od dwóch sanskryckich słów: simha – lew oraz pura – miasto), umiejętnie wykorzystał istniejące zasoby lokalne w przekształceniu dawnej brytyjskiej kolonii w najbardziej rozwinięty gospodarczo kraj azjatycki 4. Przez lata znaczenie tego kraju na arenie międzynarodowej upatrywano jedynie we wrotach morskich łączących świat z Azją, bowiem Singapur leży na styku dwóch oceanów: Indyjskiego i Pacyfiku, na szlaku odpowiadającym za światową żeglugę handlową. Jednak obraz ten znacznie się zmienił – i to zaledwie w ciągu niespełna 30 lat5. Uwaga świata skupiała się 1 Por. T. Koh, L.L. Chang, The Little Red Dot: Reflections by Singapore’s Diplomats, Vol. 1, Singapore: World Scientific Publishing, 2005; T. Koh, L.L. Chang, The Little Red Dot: Reflections by Singapore’s Diplomats, Vol. 2, Singapore: World Scientific Publishing, 2009; T. Koh, L.L. Chang, J. Koh, The Little Red Dot: Reflections of Foreign Ambassadors on Singapore, Vol. 3, Singapore: World Scientific Publishing, 2014. 2 Trwają prace nad wdrażaniem rekultywacji terenów, które zwiększyły powierzchnię Singapuru z około 580 km2 w latach 60. do dzisiejszego poziomu, a mogą wzrosnąć nawet do 800 km2 do roku 2030. 3 Statystyki rządowe wskazują na 74,3% Chińczyków, 13,3% Malajów, 9,1% Hindusów i 3,3% innych, z których każdy ma swój własny język ojczysty. Najważniejsze religie to buddyzm, islam, chrześcijaństwo, katolicyzm, taoizm i hinduizm. 4 K. Gawlikowski, Kraje Azji Południowo-Wschodniej w epoce dramatycznych przemian [w:] K. Gawlikowski, M. Ławacz (red.), Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku. Stosunki międzynarodowe i gospodarcze, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk „Trio”, 2004, s. 344–359. 5 Region Azji i Pacyfiku jest wyjątkowy na tle świata. Ścierają się w nim bowiem interesy bez mała wszystkich najważniejszych graczy areny międzynarodowej. Jest on kluczem do

00_Wstep.indd 9

28.06.2022 09:51:31

Wstęp

pierwotnie na skutkach niebywale szybkiego rozwoju gospodarczego i efektywności ekonomicznej, jako pewnego rodzaju singapurskiej specyfice prezentowanej światu zewnętrznemu6. Współcześnie Singapur to również jedno z nielicznych państw w Azji wolne od korupcji. Jest ono pionierem nowych technologii i ważnym centrum edukacyjno-naukowym. Badacze pozostają zgodni: Singapur jest najlepszym przykładem fantastycznego rozwoju gospodarczego oraz harmonijnego rozwoju społecznego w warunkach swoistej „sterowanej demokracji” czy systemu półautorytarnego7, który biednemu społeczeństwu azjatyckiemu zapewnił niebywały dobrobyt i awans cywilizacyjny8.

Jednak osiągnięcia te nie zaistniałyby bez uważnej polityki edukacyjnej i wysoce efektywnych reform. Pełniący w roku 2010 funkcję ministra edukacji Ng Eng Hen podkreślił znaczenie nauki i technologii w realizacji strategicznej linii rozwoju Singapuru. W swoim przemówieniu określił naukę i badania jako „podporę wzrostu gospodarczego”9. Ponieważ rozwój kapitału ludzkiego jest ściśle związany z postępem społeczeństwa singapurskiego, wymagania tego kraju kształtują politykę i praktyki edukacyjne. Minister Ng ujął to jednoznacznie: [...] nie mogliśmy konkurować pod względem wielkości, musieliśmy wykorzystać naukę i technologię, aby wzmocnić nasze atuty i tym sposobem zwiększyć zasięg10.

Tłumaczy to inwestycje w edukację zgodnie z przyjętym podejściem, że wspieranie gospodarki Singapuru zaczyna się w szkołach11. Przyjęta logika jest zgodna z kreowaną od początku niepodległości wizją państwa, którą głosił pierwszy premier. Lee Kuan Yew wyszedł z założenia, że przetrwanie narodu

6 7 8

10 11

globalnej mocarstwowości USA, jednym z głównych obszarów zainteresowania Japonii, polem istotnych interesów ekonomicznych Unii Europejskiej, punktem wyjścia dla mocarstwowych aspiracji Chin oraz obszarem zajmującym istotne miejsce w rosyjskiej polityce zagranicznej i polityce bezpieczeństwa. H. Ghesquiere, Singapore’s Success: Engineering Economic Growth, Singapore: Thomson Learning, 2007, s. 5. Singapur jest demokratyczną republiką parlamentarną, wzorowaną na systemie brytyjskim. M. Ławacz, Singapur: sekrety zadziwiających sukcesów. Zapis debaty zorganizowanej przez Bibliotekę Publiczną m.st. Warszawy oraz Katedrę Studiów Azjatyckich Uniwersytetu SWPS 25 maja 2017 r., „Azja – Pacyfik” 2018, t. 21, s. 32. N.H. Ng, Opening Speech by Dr Ng Eng Hen, Minister of Education at the 2nd World Conference on Research Integrity, Pan Pacific Hotel, Singapore, 22 July 2010, 2010, http://news.ntu.edu.sg/ Pages/NewsDetail.aspx?URL=http://news.ntu.edu.sg/news/Pages/Speeches2010_Jul22.aspx&Guid=1fb26e74-c5f8-410a-bcf4-6499189f2204&Category=Speeches [dostęp: 10.05.2021]. Tamże, s. 1–2. Por. K.C. Ho, Y. Ge, Education and Human Capital Management in a World City: The Case of Singapore, „Asia Pacific Journal of Education” 2011, 31(3), s. 263–276.

Nowosad_Singapur.indb 10

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

z ależy od zaradności kapitału ludzkiego i inwestycji w edukację. Najdobitniej ujął to w słowach, które często są przywoływane: „kraj jest tak dobry, jak jego obywatele, zaś obywatele tak dobrzy, jak ich nauczyciele”12. Kluczem do rozwoju społecznego było stworzenie silnego systemu edukacji wspieranego przez silną kadrę nauczycieli. Singapur przeprowadził całkowitą transformację systemu edukacji, zmieniając fundamenty organizacji i funkcjonowania szkół. Po 40 latach reform edukacyjnych przeszedł drogę od państwa Trzeciego Świata do pozycji lidera pierwszego świata, tj. z systemu walczącego o przetrwanie do systemu światowej klasy, który na arenie międzynarodowej jest dzisiaj wzorem efektywności i symbolem sukcesu. Stał się znaczącym graczem, wychodząc poza wpływy w Azji Południowo-Wschodniej. Imponuje światu nie tyle wynikami uzyskanymi w międzynarodowych testach, ile ciężką pracą i wytrwałością kilku pokoleń decydentów, praktyków i naukowców. Wszyscy obywatele w obowiązującym ślubowaniu obywatelskim przyjmują zobowiązanie: My, obywatele Singapuru, ślubujemy pozostawać zjednoczonym ludem, bez względu na rasę, język i religię, by budować demokratyczne społeczeństwo oparte na sprawiedliwości i równości, by osiągnąć szczęście, dobrobyt i postęp dla naszego narodu13.

Od uzyskania niepodległości Singapur nieprzerwanie poprawia i ulepsza procesy edukacyjne oraz osiąga założone cele. Jednakże mimo odniesionego sukcesu nie ustaje w reformowaniu swojego systemu edukacji i jest gotowy do rozwiązywania stojących przed nim problemów i wyzwań przynoszonych przez kolejne zmiany. Powszechne zainteresowanie systemem edukacji Singapuru i wysoce efektywnymi reformami jest stosunkowo nowym zjawiskiem na arenie międzynarodowej, co ściśle wiąże się z włączeniem tego kraju w roku 2009 do badań PISA i natychmiastowym wejściem do światowej czołówki systemów edukacyjnych. Uzyskane przez singapurskich uczniów wyniki były wówczas dla wielu zaskakujące – jak choćby to, że w roku 2012 uczniowie z Singapuru wykazali się lepszymi umiejętnościami czytania i rozumienia tekstów w języku angielskim niż uczniowie w krajach anglojęzycznych, takich jak Kanada, Nowa Zelandia, 12 K.Y. Lee, Language Problems in Schools: Speech at the Opening of Seminar on Education and Nation-Building Held at the Singapore Conference Hall and Trade Union House, Shenton Way, 27 December 1966 [w:] The Papers of Lee Kuan Yew: Speeches, Interviews and Dialogues, Vol. 3: 1965–1966, Singapore: Gale Asia, 2012, s. 609. 13 Ślubowanie narodu (Pledge to the Nation), cyt. za: B. Woliński, Rozwój nauki i nowoczesnych technologii jako podstawa sukcesu gospodarczego Singapuru, „Azja – Pacyfik” 2007, t. 10, s. 199. Por. także: M. Bankowicz, System polityczny Singapuru. Ewolucja historyczna i teraźniejszość, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, s. 98.

Nowosad_Singapur.indb 11

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

Australia, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Nie bez znaczenia w podsyceniu tego zainteresowania było również utrzymanie tendencji wzrostowej i zdystansowanie innych krajów przez zajęcie w roku 2015 pierwszego miejsca w rankingu PISA14. I to we wszystkich dziedzinach. W rzeczywistości wysokie osiągnięcia edukacyjne singapurskich uczniów dały się zauważyć o wiele wcześniej na arenie międzynarodowej. Już od lat 80. XX wieku uczniowie tego kraju zajmowali wysokie lokaty w testach z nauk ścisłych – poczynając od klasyfikacji międzynarodowych w roku 1982 w SISS (Second International Science Study)15, poprzednika późniejszego testu TIMSS (Trends in International Mathematics and Science Study)16. Podobnie w zakresie czytania i poprzednika badań PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study), jakim były prowadzone od lat 70. XX wieku badania Reading Literacy Study17, które niestety nie zwróciły uwagi na świecie, a zainteresowanie społecz14 PISA – akronim angielskiej nazwy Programu Międzynarodowej Oceny Umiejętności Uczniów (Programme for International Student Assessment), badań które po raz pierwszy podjęto w roku 2000. Najprawdopodobniej są to najbardziej znane i najbardziej wpływowe badania edukacyjne, jakie do tej pory przeprowadzono na świecie. Pozwalają interpretować zagadnienie efektywności z perspektywy organizacji szkolnego życia i relacji między podmiotami edukacji. Wprowadzają również regularny monitoring efektów uczenia się w głównych krajach uprzemysłowionych, prowadzony przez ekspertów OECD. 15 Singapur w latach 80. XX wieku dołączył do grupy uczestniczącej w prototypie badań TIMSS. Brał udział w drugim badaniu w zakresie matematyki Second International Mathematics Study (SIMS) realizowanym w latach 1980–1982 oraz drugim międzynarodowym badaniu w zakresie nauk ścisłych – Second International Science Study (SISS) przeprowadzonym w latach 1982–1986. We wcześniejszych badaniach tego typu, takich jak First International Mathematics Study (FIMS) 1959–1960 i First International Science Study (FISS) 1970, spośród azjatyckich krajów uczestniczyła pierwotnie tylko Japonia. Później wraz z Singapurem do badań dołączyły Hongkong, Tajwan, Tajlandia i Filipiny. Badania były prowadzone pod auspicjami Międzynarodowego Stowarzyszenia Oceny Osiągnięć Edukacyjnych (IEA). Por. J.P. Keeves, Learning Science in a Changing World: Cross-National Studies of Science Achievement: 1970 to 1984, International Association for the Evaluation of Educational Achievement, 1992; M.J. Rosier, The Second International Science Study, „Comparative Education Review” 1987, 31(1), s. 106–128. 16 TIMSS – Trends in International Mathematics and Science Study – to międzynarodowe studia porównawcze, które od roku 1995 przeprowadzane są co cztery lata przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Oceny Osiągnięć Edukacyjnych (IEA). W roku 1995 skrót TIMSS oznaczał Third International Mathematics and Science Study. W roku 1999 przyjęto nazwę TIMSS-R, gdzie R odnosiło się do słowa repeat – powtórzyć. Od roku 2003 ten sam akronim TIMSS odsyła do nazwy Trends in International Mathematics and Science Study (Trendy w zakresie Nauk Matematycznych i Przyrodniczych) i określa prowadzone w różnych krajach badania nauczania matematyki i nauk przyrodniczych. 17 PIRLS – Progress in International Reading Literacy Study – to Międzynarodowe Badanie Postępów Biegłości w Czytaniu prowadzone pod tą nazwą od roku 2001. PIRLS jest następcą studiów prowadzonych przez IEA, takich jak studium czytania, które rozpoczęły się w roku 1970 jako Reading Literacy Study i pod tą nazwą kontynuowane były do 1991. Badanie PIRLS w roku 2001 zapoczątkowało tendencję do testowania cyklicznego, co pięć lat.

Nowosad_Singapur.indb 12

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

ności międzynarodowej skupiało się wówczas na Japonii. Singapur nie zdołał przyciągnąć uwagi opinii publicznej i polityków innych państw. Dopiero dołączenie Singapuru do badań PISA postawiło system edukacyjny tego kraju w świetle reflektorów, a jego wiarygodność została potwierdzona powtarzającymi się znakomitymi rezultatami. W efekcie w roku 2012 Singapur został uznany za kraj z jednym z najlepszych systemów edukacji w tzw. grupie PISA. W roku 2015 na podstawie wyników uczniów z matematyki i nauk ścisłych OECD uznało singapurski system edukacyjny za najdoskonalszy na świecie. Tym sposobem rankingi i tabele tworzone przez organizacje międzynarodowe czynią z Singapuru żywą reklamę istniejącego w tym państwie systemu edukacyjnego. Jednak warto mieć na uwadze, że wysokie osiągnięcia młodego pokolenia w tym małym kraju to nie tylko PISA i międzynarodowe testy. Singapurscy uczniowie zdobyli także wiele znaczących nagród w różnych międzynarodowych konkursach i olimpiadach. Na przykład w roku 2015 Singapur pokonał 27 państw w Turnieju Młodych Fizyków (Young Physicists’ Tournament) i był pierwszym krajem, który pozostał mistrzem przez 3 lata z rzędu. Singapur zdobył także 3 złote medale i 1 srebrny, plasując się na 3. miejscu w grupie 60 krajów, które rywalizowały w 26. Międzynarodowej Olimpiadzie Biologicznej (International Biology Olympiad). W roku 2014 w 10. Konkursie Umiejętności ASEAN organizowanym w Wietnamie delegacja singapurskich uczniów zdobyła łącznie 11 medali w kategoriach takich jak robotyka mobilna, kosmetologia, infrastruktura okablowania sieci informacyjnych i obsługa restauracji. Choć przywoływane są tu wybitne osiągnięcia jednostek, to warto zauważyć, że od lat ponad połowa uczniów z tego kraju zdaje maturę międzynarodową (IB) z doskonałymi wynikami. Osiągnięć edukacyjnych tego małego państwa na forum międzynarodowym jest dużo więcej: Narodowy Uniwersytet Singapuru (NUS), który jest czołowym uniwersytetem tego kraju, zajmuje 1. miejsce w Azji i 11. na świecie (QS Global World Ranking 2021). Z naciskiem na azjatyc kie perspektywy i wiedzę ekspercką oferuje on globalne podejście do edukacji, badań i przedsiębiorczości. Jest to o tyle niebywałe, że zostało osiągnięte bez zakorzenionej tradycji i jakichkolwiek rodzimych doświadczeń czy wypracowanych wzorów. W tym przypadku trudno zaprzeczyć znaczeniu publikowanych raportów PISA, które silnym rezonansem odbijają się w świecie i pozwalają różnym krajom zauważyć i docenić osiągnięcia edukacyjne innych. Uzyskiwane w ostatniej dekadzie wyniki w rankingach sprawiły, że natężenie uwagi międzynarodowej społeczności i środowisk naukowych przesunęło się z Finlandii na Singapur, jak również na inne azjatyckie tygrysy, które [...] wymieniane są w literaturze przedmiotu jako przykład znacznego sukcesu gospodarczego krajów znajdujących się na peryferiach świata globalnego. Państwa

Nowosad_Singapur.indb 13

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

te, których gospodarki były zniszczone przez wojny, pozbawione zasobów naturalnych, źródeł energii oraz tradycji przemysłowych, zacofane pod względem technologicznym, w ciągu trzydziestu lat zmieniły się w jednych z najbardziej konkurencyjnych i innowacyjnych producentów i eksporterów na świecie18.

Na ich tle wyróżnia się Singapur, którego system edukacji jest współcześnie konsekwentnie opisywany przez badaczy jako „najskuteczniejszy”, „światowej klasy”, „wysoce efektywny” czy „wiodący na świecie”19. Punktem wyjścia dla sformułowania tych określeń są właśnie doskonałe wyniki uczniów w międzynarodowych testach, jak PISA i TIMSS. Choć pamiętać należy, że znaczenie tego typu badań może być zawyżone, bowiem pomiary ograniczają się tu do wyników w matematyce, naukach ścisłych oraz czytaniu – i nie obejmują nabywania niezliczonych umiejętności miękkich, niezbędnych we współczesnej gospodarce20. Niemniej jednak kraj ten zajmuje wysokie miejsca na świecie pod względem innowacyjności i konkurencyjności gospodarczej21. Singapur, podobnie jak inne „wysoce efektywne” systemy edukacyjne, skupił uwagę społeczności międzynarodowej na poszukiwaniu formuły osiągniętego sukcesu. Jego doświadczenia wpisują się w mocno rozwijane w ostatnim dziesięcioleciu badania cech skutecznego systemu edukacyjnego i pozwalają rozumieć dynamikę poprawy22. Zainteresowanie to jest potęgowane skutecznością reform edukacyjnych, które postrzegane są jako fundamentalne w uzyska18 Y. Dymitrowska, Rola państwa prorozwojowego w kształtowaniu ładu społeczno-gospodarczego krajów rozwijających się, „Zeszyty Naukowe Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Zielonej Górze” 2017, nr 7, s. 126. 19 M. Barber, F. Whelan, M. Clark, Capturing the Leadership Premium: How the World’s Top School Systems are Building Leadership Capacity for the Future, New York, NY: McKinsey and Company, 2010, http://www.mckinsey.com/clientservice/Social_Sector/our_practices/Education/Knowledge_Highlights/~/media/Reports/SSO/schoolleadership_final.ashx [dostęp: 20.05.2020]; S.S. Teng, M. Manzon, K.K. Poon (red.), Equity in Excellence: Experiences of East Asian High-Performing Education Systems, Singapore: Springer, 2019. 20 Krytyczne stanowiska wobec badań PISA przywołuje Bogusław Śliwerski w opracowaniu: B. Śliwerski, Edukacja (w) polityce. Polityka (w) edukacji. Inspiracje do badań polityki oświatowej, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2015, s. 565–569. 21 S. Dutta, The Global Innovation Index 2012: Stronger Innovation Linkages for Global Growth, Fontainebleau: INSEAD & World Intellectual Property Organization, 2012; K. Schwab (red.), The Global Competitiveness Report 2011–2012, Geneva: World Economic Forum, 2011. 22 Pierwsze badania PISA przeprowadzone w roku 2000 wyjaśniały około 30% zróżnicowania wyników między szkołami w krajach uczestniczących. Do roku 2015 odsetek ten wzrósł do 85%. Oznacza to, że większość różnic w wynikach pomiędzy szkołami może być statystycznie wyjaśniana danymi PISA, zgromadzonymi od uczniów, rodziców, nauczycieli i dyrektorów szkół. Za: A. Schleicher, Edukacja światowej klasy. Jak kształtować systemy szkolne na miarę XXI wieku, Warszawa: Evidence Institute, Związek Nauczycielstwa Polskiego, 2019, s. 216, https://znp.edu.pl/assets/uploads/2021/08/Czytanki_5_Edukacja-swiatowej-klasy. pdf [dostęp: 26.04.2022].

Nowosad_Singapur.indb 14

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

niu ekonomicznej przewagi konkurencyjnej23. Można pójść dalej i za Rogerem Dale’em przyjąć, że zglobalizowana gospodarka stworzyła swój odpowiednik zglobalizowanej konkurencji edukacyjnej24. Wyłania się tu zjawisko opisane przez Martina Carnoya jako performativity, czyli obsesja na punkcie skuteczności i efektywności25, która nie tylko odnosi się do poziomu szkoły, okręgu czy kraju, ale jest także coraz częściej widoczna na poziomie międzynarodowym i globalnym26. Być może najbardziej imponujący aspekt światowej klasy systemów szkolnych stanowi to, że zapewniają one wysoką jakość w całym systemie szkolnym, dzięki czemu wszyscy uczniowie korzystają z doskonałego nauczania. Osiągnięcie większej równości w edukacji jest nie tylko wymogiem sprawiedliwości społecznej, ale także sposobem na efektywniejsze wykorzystanie zasobów, poszerzanie zakresu umiejętności stymulujących wzrost gospodarczy i promujących spójność społeczną. Ten nowy kierunek został ugruntowany w ostatnich dwóch dekadach dzięki wiedzy na temat wysokiej jakości systemów edukacyjnych. Zainteresowanie to można odczytać jako pokłosie badań PISA, ale nie tylko27. Równie istotne okazały się analizy wtórne, takie jak opracowanie Fentona Whelana Lessons Learned: How Good Policies Produce Better Schools [Lekcja: jak dobra polityka daje w efekcie lepsze szkoły]28 czy przeprowadzenie obszernych metaanaliz badawczych przez nowozelandzkiego naukowca Johna Hattiego29. Dodatkowe impulsy wnoszą tu agencje takie jak McKinsey & Co, które zaczęły grupować systemy szkolne w wyodrębnionych fazach rozwoju i dojrzałości30. Oprócz danych na temat osiągnięć uczniów w testach międzynarodowych badacze wzięli pod uwagę specyficzne rodzaje interwencji politycznych, przypisując je poszczególnym

23 E. Potulicka, Wolny rynek edukacyjny a zagrożenia dla demokracji [w:] E. Potulicka, J. Rutkowiak, Neoliberalne uwikłania edukacji, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2010. 24 R. Dale, Specifying Globalization Effects on National Policy: A Focus on the Mechanisms, „Journal of Education Policy” 1999, 14(1), s. 1–17. 25 M. Carnoy, Globalization and Educational Reform: What Planners Need to Know, Paris: UNESCO, 1999. 26 S.J. Ball, The Teacher’s Soul and the Terrors of Performativity, „Journal of Education Policy” 2003, 18(2), s. 215–228. 27 Por. A. Boroń, A. Mańkowska, C. Czech-Włodarczyk, P. Peret-Drążewska (red.), Edukacja w warunkach globalnych i lokalnych, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2018. 28 F. Whelan, Lessons Learned: How Good Policies Produce Better Schools, London: Fenton Whelan, 2009. 29 J. Hattie, Visible Learning: A Synthesis of Over 800 Meta-Analyses Relating to Achievement, London: Routledge, 2009. 30 M. Mourshed, M. Barber, How the World’s Best-Performing School Systems Come Out on Top, New York, NY: McKinsey & Company, 2007, www.mckinsey.com/clientservice/socialsector/ resources/pdf/ [dostęp: 10.05.2018].

Nowosad_Singapur.indb 15

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

etapom rozwoju edukacji formalnej na poziomie krajowego systemu31. Wskazali na niezwykle interesującą tezę, iż umiejscowienie i przemieszczanie się systemów edukacji na kolejnych stadiach wynika z charakterystycznych interwencji rządowych oraz umiejętności i obowiązków liderów szkolnych, które są z nimi związane32. Według Andreasa Schleichera najbardziej zaskakującym odkryciem płynącym z badań PISA jest to, że efekty uczenia się w przypadku większości uczestniczących w badaniu systemów edukacyjnych w ciągu ostatnich 10 lat praktycznie nie uległy zmianie – mimo doświadczanej radykalnej przemiany w otoczeniu szkoły. Tylko nieliczne systemy szkolne wykazują przeobrażenia i postęp. Dobrym przykładem jest tu niewątpliwie Singapur. Warto zauważyć, że analizy badaczy zamieszczone w opublikowanym w roku 2010 raporcie Jak najlepiej doskonalone systemy szkolne na świecie stają się jeszcze lepsze33 opisują system szkolny Singapuru jako system, który od roku 1999 przechodzi z fazy „bardzo dobrego do wspaniałego”34 na drodze doskonalenia szkół. Jednak Singapur nie stoi w miejscu. Minione 10 lat od publikacji raportu stanowiło bogaty okres reform wynoszący edukację w tym kraju na wyższe poziomy w kwestii rozwoju uczniów i troski o nich, tj. osiągnięto etap, który eksperci przypisywali wcześniej jedynie Finlandii. Wgląd w politykę edukacyjną Singapuru, kontekst jej realizacji i doświadczanych przez społeczność tego kraju rezultatów, wpisuje się nie tylko w ogólny, światowy trend zainteresowań edukacją Singapuru, lecz także niezwykle skutecznych zapożyczeń w polityce edukacyjnej35, wprowadzających rozwiązania z obcych i zupełnie odmiennych kultur (głównie anglosaskiej) w azjatycki kontekst kulturowy. Zdobyte doświadczenia wskazują na nowe przesłanki kształtowania interwencji politycznych, tj. wysoce efektywnych i przynoszących trwały skutek w szkolnej codzienności. Eksponuje to model uczenia się od 31 W roku 2010 ukazała się angielskojęzyczna wersja raportu „Jak najlepiej doskonalone systemy szkolne na świecie stają się jeszcze lepsze”, który doczekał się tłumaczenia na język polski i wydania w roku 2012. Por. M. Mourshed, C. Chijioke, M. Barber, Jak najlepiej doskonalone systemy szkolne na świecie stają się jeszcze lepsze, McKinsey & Company, polskie wydanie przygotowane w ramach programu Szkoła Ucząca Się prowadzonego przez Centrum Edukacji Obywatelskiej i Polsko-Amerykańską Fundację Wolności, 2012, https://ceo.org.pl/sites/ default/files/raport-mckinsey-wersja-polska_1.pdf [dostęp: 5.05.2022]. 32 Potwierdzają to rezultaty badań ankietowych na temat przywództwa szkolnego, które objęły ekspertów, decydentów i ponad 1800 dyrektorów szkół w ośmiu wysoce efektywnych systemach szkolnych na całym świecie. Wyniki potwierdziły, że jakość liderów szkół jest drugim najważniejszym czynnikiem wpływającym na poziomie szkolnym na wyniki uczniów. Por. M. Barber, F. Whelan, M. Clark, Capturing the Leadership Premium..., dz. cyt. 33 M. Mourshed, C. Chijioke, M. Barber, Jak najlepiej doskonalone systemy szkolne..., dz. cyt. 34 Tamże, s. 51. 35 D. Phillips, K. Ochs, Researching Policy Borrowing: Some Methodological Problems in Comparative Education, „British Educational Research Journal” 2004, 30(6), s. 773–784.

Nowosad_Singapur.indb 16

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

innych czy – używając zwrotu Joanny Rutkowiak – uczenia się od „obcych”36 i pozyskiwania rozwiązań sprawdzonych, stanowiących już element doświadczenia, istniejącej praktyki, a nie tylko koncepcji teoretycznej. Przyjęte podejście, jak zauważa Renata Nowakowska-Siuta, udowadnia sens pedagogiki porównawczej. Badaczka stwierdza, że warto [...] znać i rozumieć problemy innych, by np. nie powielać błędów lub nie tworzyć rozwiązań zbędnych, unikać reform niebezpiecznych finansowo, upolitycznionych, „wyspowych”, bez osadzenia we współczesnym kontekście społecznym i kulturowym37.

Andreas Schleicher jest o wiele bardziej radykalny. Uważa, że „analizy porównawcze okazują się współcześnie ważniejsze niż administracyjna kontrola systemów lub ich dotowanie finansowe, poprzez które zwykle kontrolujemy politykę i praktykę edukacyjną”38. W uzasadnieniu swojego stanowiska odwołuje się on do studiów porównawczych, takich jak PISA, które wskazują na możliwości i potencjał edukacji. „Fakt, że najbardziej pokrzywdzone społecznie dzieci w Szanghaju radzą sobie lepiej niż najbogatsze dzieci w europejskich czy amerykańskich miastach, przypomina nam, że ubóstwo nie jest wyrokiem losu i odbiera usprawiedliwienie dla samozadowolenia”39. Udowadnia to fakt, że edukacja ma znaczenie, a to, czy wykorzystamy jej potencjał w polityce edukacyjnej, zależy przede wszystkim od rządzących. Warto zauważyć, że w dążeniu do sprostania globalnym wyzwaniom większość krajów świata podejmuje wysiłki na rzecz zmiany swoich szkół. Globalizacja i rosnąca konwergencja technologii cyfrowych to cechy definiujące świat początku XXI wieku 40. Cyfryzacja łączy ludzi, miasta, kraje i kontynenty; łączy większość światowej populacji w sposób, który znacząco zwiększa nasz indywidualny i zbiorowy potencjał. Jednakże te same siły sprawiają, że nasz świat staje się bardziej niestabilny, złożony i niepewny. Z powodu szybkości przepływu 36 J. Rutkowiak, Tradycja a współczesne uczenie się edukacji od „obcych” [w:] K. Rubacha (red.), Wokół szkoły i edukacji. Syntezy i refleksje, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 1997, s. 31. 37 R. Nowakowska-Siuta, Wiedza i manipulacje. Pedagogika porównawcza i polityka oświatowa na kursie kolizyjnym [w:] R. Nowakowska-Siuta, K. Dmitruk-Sierocińska (red.), Polityka oświatowa w perspektywie porównawczej, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2018, s. 38. 38 A. Schleicher, Vorwort [w:] S. Trumpa, D. Wittek, A. Sliwka (red.), Die Bildungssysteme der erfolgreichsten PISA-Länder: China, Finnland, Japan, Kanada und Südkorea, Münster – New York: Waxmann, 2017, s. 6. 39 Tamże. 40 Z. Melosik, Kultura popularna i tożsamość młodzieży. W niewoli władzy i wolności, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2013; Z. Melosik, Tożsamość, ciało i władza. Teksty kulturowe jako (kon)teksty pedagogiczne, Poznań – Toruń: Edytor, 1996; Z. Melosik, M.J. Szymański (red.), Tożsamość w warunkach zmiany społecznej, Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, 2016.

Nowosad_Singapur.indb 17

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

informacji granice się zacierają, a wiedza staje się potęgą. Rządy krajów wysoko rozwiniętych przygotowują swoich obywateli do gospodarki opartej na wiedzy, tym samym – by sprostać wyzwaniom wynikającym z tego nowego kraj obrazu – większa odpowiedzialność spoczywa na instytucjach edukacyjnych41. Jest to kolejny argument za tym, by skupić uwagę na kraju, który – by pozostać konkurencyjnym – nie poprzestaje na samozadowoleniu z zajmowanej współcześnie pozycji42, ale intensywnie pracuje nad prognozowaniem edukacyjnych trendów. Owa perspektywa, widoczna w Singapurze, ukazuje związek, w którym talent podsyca sukces gospodarczy. Edukacja była i jest główną siłą napędową narodu pozbawionego zasobów naturalnych, a rozumienie przewagi konkurencyjnej polega na uzbrojeniu obywateli w umiejętności i kompetencje niezbędne w XXI wieku. Jednak poza ekonomicznym dążeniem do rozwoju i przygotowywaniem jednostek do pełnienia roli obywateli świata równie ważna – w świecie coraz bardziej pozbawionym granic – jest potrzeba zachowania kultury narodowej, tożsamości i wartości zakorzenionych w rodzinie i społeczności43. Wymaga to od systemu edukacji speł41 A. Cybal-Michalska, Globalizacja i ruchy myślenia alternatywnego – o potrzebie zorientowania społeczeństwa na odpowiedzialne współuczestnictwa i współdziałania, „Studia Edukacyjne” 2018, nr 47, s. 33–48. 42 W roku 2019 Światowe Forum Ekonomiczne uznało Singapur za najbardziej konkurencyjny kraj świata. W roku 2020 szwajcarski IMD w opublikowanym rankingu (World Digital Competitiveness Ranking) wskazującym na pomiar zdolności 63 gospodarek w zakresie adaptacji technologii cyfrowych oraz gotowości do poszukiwania nowych zastosowań technologii cyfrowych w transformacji gospodarczej w przemyśle, sektorze publicznym i szeroko rozumianych relacjach społecznych wyznaczył Singapurowi 2. pozycję i jednocześnie uznał ten kraj za najbardziej inteligentne miasto świata. (Pierwsza trójka to USA, Singapur i Dania. Kraje skandynawskie i Finlandia – tradycyjnie postrzegane jako cyfrowi liderzy – znalazły się w pierwszej dziesiątce). Z raportu z roku 2021 The Fletcher School i Mastercard wynika, że obecnie najbardziej cyfrowe gospodarki świata to Singapur (98,8 pkt), Stany Zjednoczone (89,8 pkt) i Hongkong (88,1 pkt). Polska ze wskaźnikiem na poziomie 63,6 pkt uzyskała 34. pozycję. 43 T. Lewowicki, Edukacja międzykulturowa – od lokalnych sukcesów ku globalnym przesłaniom i oddziaływaniom, „Edukacja Międzykulturowa” 2014, nr 3, s. 19–38; J. Nikitorowicz, Tożsamość wobec dylematów generowania dziedzictwa kulturowego, „Psychologia Rozwojowa” 2005, t. 10, nr 2, s. 35–47; J. Nikitorowicz, Edukacja międzykulturowa. W kręgu potrzeb, oczekiwań i stereotypów, Białystok: Trans Humana, 1995; E. Ogrodzka-Mazur, G. Błahut, G. Piechaczek-Ogierman (red.), Poznawanie kultur: ku edukacji antropologicznej i międzykulturowej, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2020; E. Ogrodzka-Mazur, Między etnicznością a integracją. Strategie kulturalizacyjne przyjmowane przez społeczności szkół z polskim językiem nauczania, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny” 2017, t. 36, nr 3; J. Nikitorowicz, Wielopłaszczyznowa i ustawicznie kreująca się tożsamość w społeczeństwie wielokulturowym a edukacja międzykulturowa [w:] J. Nikitorowicz, M. Sobecki, D. Misiejuk (red.), Kultury tradycyjne a kultura globalna. Konteksty edukacji międzykulturowej, t. 1, Białystok: Trans Humana, 2001; M. Sobecki, Kultura symboliczna a tożsamość. Studium tożsamości kulturowej Polaków na Grodzieńszczyźnie z perspektywy

Nowosad_Singapur.indb 18

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

nienia wielu warunków równocześnie przy dużej otwartości na zmiany i jednoczesnym priorytecie przyjęcia całościowego podejścia do rozwoju jednostki i jej potencjału 44. Na tej drodze, będąc pierwszym krajem wprowadzającym w roku 2010 model kompetencji (21CC) jako podstawę holistycznej edukacji, Singapur stał się pionierem na skalę światową 45. Udowadnia tym determinację do przygotowania uczniów do nieznanej dzisiaj przyszłości, a ściślej – do sprostania zarówno obecnym, jak i przyszłym wyzwaniom. Niewątpliwie kryje się w tej strategii dużo ryzyka, jednak – na tyle, na ile jest to możliwe – zostało ono zminimalizowane w wyniku wypracowanych procedur. W rezultacie globalizacja wzmacnia zainteresowanie edukacją formalną i wpływa na różne aspekty procesu edukacyjnego; oddziałuje na restrukturyzację przez decentralizację, prywatyzację i proliferację instrumentów pomiaru jakości edukacji, co wynika z potrzeby zapewnienia przejrzystości na wysoce konkurencyjnym rynku pracy46. Porównania międzynarodowe wykazały już wiele znaczących zmiennych wyjaśniających, dlaczego tak się dzieje, jakie nowe polityki i praktyki są skuteczne i jak mogą wspierać zmiany. Jednak niewiele jest informacji na temat tego, jakie procesy prowadzą do zmiany i uwzględniają cały splot uwarunkowań decyzji politycznych oraz czynności pozwalających na ich skuteczne wdrożenie47. Zjawiska te nie są już tak oczywiste, bowiem w zrozumieniu związku między polityką a wdrożeniem przynoszącym korzyści dla systemu edukacji ważne okazują się lokalne imperatywy kulturowe, których wzajemne dostosowanie sprawia, że zmiana może stać się możliwa lub problematyczna 48, może przynosić korzyści lub pozostając w grze pozorów, nic nie

44 45

47 48

edukacji międzykulturowej, Białystok: Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie, 2007; M. Sobecki, Komunikacja międzykulturowa w perspektywie pedagogicznej. Studium z pogranicza polsko-litewsko-białorusko-ukraińskiego, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2016. H. Loke, Y. Chia, S. Gopinathan, Hybridity, the Developmental State and Globalisation: The Case of Singapore’s Universities, „Studies in Higher Education” 2017, 42(10), s. 1887–1898. Efekty kształcenia poza klasycznym podejściem do procesów nauczania i uczenia się eksponowały również rozwój samoświadomości uczniów i relacji międzyludzkich, które rozbudowano o wartości; uwzględniono także znaczenie inteligencji emocjonalnej i umiejętności interpersonalnych. M.J. Szymański, Edukacyjne problemy współczesności, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2014; M. Nowak-Dziemianowicz, Oblicza edukacji. Między pozorami a refleksyjną zmianą, Wrocław: Dolnośląska Szkoła Wyższa, 2014. A. Ruby, A. Li, The Mobility of Education Policy in the 21st Century: Lessons from Other Fields, „Forum for International Research in Education” 2020, 6(3), s. 83–93. Por. Z. Kwieciński, Modele myślenia o reformowaniu oświaty, „Neodidagmata” 2012, nr 33/34, s. 105–119; Z. Kwieciński, Edukacja polska wobec przełomów i wyzwań. Reformy w świecie pozorów [w:] J. Szomburg, P. Zbieranek (red.), Edukacja dla rozwoju, Gdańsk: Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, 2010, s. 27–32; Z Kwieciński, O warunkach koniecznych i zagrożeniach reformy systemu edukacji [w:] Z. Kwieciński, Tropy – ślady – próby. Studia i szkice z pedagogii

Nowosad_Singapur.indb 19

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

wnosić do szkolnego życia 49. W tym obszarze Singapur stanowi niezwykle interesujące studium przypadku, ukazujące niebywałą umiejętność decydentów prowadzenia polityki adekwatnej do potrzeb i dostosowanej do rodzimego kontekstu, ale również zorientowanej na rozwój i wyznaczanie nowych trendów. W polskim dorobku publikacyjnym zainteresowanie Singapurem jest jednak skromne, pojawia się głównie u ekonomistów i politologów skupiających się na czynnikach wzrostu gospodarczego oraz specyficznej sytuacji politycznej osadzonej w odmiennym kontekście wartości50. Jeszcze mniej opracowań znajdujemy w obszarze edukacji. Nieliczni autorzy rozpraw zwracają uwagę na wieloetniczność Singapuru, swoisty kolaż kultur czy problemy nierówności społecznej. Ich publikacje stanowią bez wątpienia niezwykle interesujący materiał poznawczy, a nawet pionierski ogląd nieopisanych w naszym kraju zjawisk edukacyjnych51. Z pewnością inspirują do dalszych poszukiwań, jak w prezentowanym studium, w którym ukazano polskiemu czytelnikowi mniej znane aspekty sukcesu ekonomicznego – politykę edukacyjną oraz reformy zmieniające oblicze funkcjonowania szkół i oczywiście wyjątkowe inwestycje w nauczycieli – jako fundamenty tegoż powodzenia. Rozpoznanie podejmowanych w Singapurze interwencji politycznych w obszarze edukacji powinno wypełnić zaistniałą lukę. Może pomóc zrozumieć szanse i ograniczenia wprowadzanych zapożyczeń w polityce oraz determinację w kreowaniu własnej linii rozwoju. W skrócie: możne pomóc zrozumieć, jakie polityki i praktyki wydają się możliwe do przeniesienia, a które są osadzone w szczególnym kontekście kultury kraju. Jeśli – zgodnie z najnowszymi wynikami badań i ekspertyz52 – przyjmiemy strategiczny wpływ przywódców

50 51

pogranicza, Toruń: Edytor, 2000, s. 365–372; Z. Kwieciński, Paradygmaty reform oświatowych: szkic problematyki, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Socjologia Wychowania” 1978, t. 2, s. 53–62. B. Śliwerski, Pozory sprawstwa reform oświatowych w III RP [w:] M. Dudzikowa, K. Knasiecka-Falbierska (red.), Sprawcy i/lub ofiary działań pozornych w edukacji szkolnej, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2013, s. 103–130; B. Śliwerski, (Kontr-)rewolucja oświatowa. Studium z polityki prawicowych reform edukacyjnych, Łódź: Uniwersytet Łódzki, 2020; B. Śliwerski, Problemy współczesnej edukacji: dekonstrukcja polityki oświatowej III RP, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa, 2009. Można przywołać dorobek takich badaczy jak: M. Bankowicz, J. Chodkowska-Miszczuk, A. Dybczyński, K. Gawlikowski, A. Grzywacz, M. Kędzielska, E. Waluś, M. Wylon, Ł. Zamęcki. Por. prace Agnieszki Gromkowskiej-Melosik: A. Gromkowska-Melosik, Elitarne szkolnictwo średnie. Między reprodukcją społeczno-kulturową a ruchliwością konkurencyjną, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2015; A. Gromkowska-Melosik, Testy edukacyjne. Studium dynamiki selekcji i socjalizacji, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2017; W. Rabczuk, Singapur – azjatycki model wielokulturowości, „Kultura i Edukacja” 2018, nr 3, s. 11–27. Por. M. Fullan, Large Scale Reform Comes of Age, „Journal of Educational Change” 2009, 10(2), s. 101–113; K. Leithwood, D. Jantzi, B. Mascall, A Framework for Research on Large-

Nowosad_Singapur.indb 20

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

edukacyjnych w rozumieniu trajektorii rozwoju systemu szkolnego Singapuru w różnych jego fazach, to nasuwa się ważne pytanie: w jaki sposób interwencje rządowe zmieniały codzienne procesy i praktyki edukacyjne w ciągu ostatniego półwiecza, od czasu uzyskania przez Singapur niepodległości? Poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie ukierunkowało badania osadzone na podbudowie teorii zmiany systemów edukacyjnych Michaela Fullana i pola badań postkolonializmu53. Cennym dopełnieniem płaszczyzny analiz była opracowana jeszcze w latach 60. XX wieku teoria dyfuzji innowacji Everetta Rogersa54, tłumacząca społeczny kontekst innowacji. W Polsce obszar ten był rozwijany przez Romana Schulza w innowatyce oświatowej i pracach jego uczniów55. Na szczególną uwagę zasługują tu procesy wspierające lub hamujące proces dyfuzji innowacji – mobilizujące system do rozwoju w wyłaniającym się i stabilizującym singapurskim systemie edukacji publicznej56. Podejście to, rozwinięte w teorii zamiany edukacyjnej Fullana, w ciągu ostatnich 40 lat wzbogaciło pole teoretyczne, nadając wiele nowych znaczeń np. przywództwu, współ-

54 55

-Scale Reform, „Journal of Educational Change” 2002, 3(1), s. 7–33; A. Harris, J.H. Chrispeels, Improving Schools and Educational Systems: International Perspectives, London – New York: Routledge, 2006; D. Hopkins, Every School a Great School, Maidenhead – Berkshire: Open University Press – McGraw Hill, 2007; S. Gopinathan, Globalisation, the Singapore Developmental State and Education Policy: A Thesis Revisited, „Globalisation, Societies and Education” 2007, 5(1), s. 53–70. Por. L. Gandhi, Teoria postkolonialna. Wprowadzenie krytyczne, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2008; W. Burszta, Postkolonializm i dekolonizacja umysłu [w:] T. Szkudlarek (red.), Różnica, tożsamość, edukacja. Szkice z pogranicza, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 1995; T. Szkudlarek, Dialektyka Innego i postkolonialna tożsamość [w:] M. Urlińska (red.), Edukacja a tożsamość etniczna, Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1995; T. Szkudlarek, Postkolonializm jako dyskurs tożsamości. W stronę implikacji dla polskich dyskusji edukacyjnych [w:] Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Spory o edukację, Dylematy i kontrowersje we współczesnych pedagogiach, Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych, 1993; P. Ostaszewski (red.), Konflikty kolonialne i postkolonialne w Afryce i Azji 1869–2006, Warszawa: Książka i Wiedza, 2006; A. Odrowąż-Coates, S. Goswami, Symbolic Violetce in Socio-Educational Contexts: A Post-Colonial Critique, Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, 2017. E.M. Rogers, Diffusion of Innovations, New York, NY: Free Press of Glencoe, 1962. Por. R. Schulz, Procesy zmian i odnowy w oświacie. Wstęp do teorii innowacji, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980; R. Schulz, Twórczość pedagogiczna. Elementy teorii i badań, Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych, 1994; B. Przyborowska, Pedagogika innowacyjności. Między teorią i praktyką, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2013; B. Przyborowska, Narodziny nowych organizacji w praktyce społecznej [w:] Struktury innowacyjne w edukacji. Teoria, praktyka, rozwój, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2003, s. 20–60. Por. A.S. Archer, Social Orings Social Origins of Educational Systems, London: Sage Publication, 1979; S. Kowalski, Systemy oświatowe scentralizowane i zdecentralizowane w świetle wyników badań M.S. Archer, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Socjologia Wychowania” 1984, t. 5, s. 39–57.

Nowosad_Singapur.indb 21

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

pracy czy mobilizowaniu sił społecznych we wzmacnianiu i utrwalaniu zmiany edukacyjnej. W rezultacie pozwala dzisiaj na głębszy wgląd w procesy zmian na poziomie systemu szkolnego i rozpoznanie jego elementów z wyeksponowaniem możliwości reinterpretacji i sposobów modyfikacji własnego dziedzictwa w obszarze nie tylko formalnoprawnych przepisów, ale też szkolnej rzeczywistości. Tu Singapur, będący dawną kolonią brytyjską, przedstawia się jako podmiot niezwykle skutecznie balansujący między Wschodem a Zachodem. Utrudnieniem w przypadku tak ukierunkowanych eksploracji jest skromny jeszcze dorobek analiz makrosystemowych zorientowanych na efektywność edukacji na arenie międzynarodowej. Zainteresowanie doskonaleniem systemu szkolnego, a nie samej szkoły, i korzystanie z doświadczeń innych państw w dyfuzji innowacji politycznych rozpoczęło się w nowym tysiącleciu, wychodząc poza kontekst kulturowy Zachodu. Na to nowe i mało jeszcze rozpoznane pole badań oraz analiz nakłada się eksplorowana dopiero w ostatniej dekadzie polityka edukacyjna Singapuru (zwłaszcza przez kraje z innego niż azjatycki kręgu kulturowego), której osiągnięcia zostały dostrzeżone dopiero po przystąpieniu tego kraju w roku 2009 do badań PISA. Pozyskiwane rezultaty z badań są zatem jeszcze mało ugruntowane, jednakże widoczne. Budzą zainteresowanie skutecznie realizowaną polityką edukacyjną, która wyprowadziła Singapur z Trzeciego Świata na pozycję lidera w ciągu niespełna 40 lat. Lokuje to poszu kiwania na mało jeszcze rozpoznanym gruncie w badaniach międzynarodowych w przypadku pola analiz uwarunkowań efektywności edukacji na poziomie systemu edukacyjnego57. Zdobywane przez społeczność międzynarodową doświadczenia w reformowaniu szkolnictwa na dużą skalę ukazują, jak dzięki udanej polityce można poprawiać pracę wszystkich szkół i doskonalić system edukacji. Cenną podpowiedzią są już rezultaty badań przeprowadzonych przez zespoły powołane przez agencję McKinsey58, jak również liderów innych grup badawczych: Michaela Fullana, Almę Harris, Andy’ego Hargreavesa, Davida Hopkinsa czy Kennetha Leithwooda. Czynniki odpowiedzialne za efektywność edukacji na poziomie systemu stanowią wciąż kształtowane badaniami pole, które umacnia teorię dyfuzji innowacji politycznych59 – zarządzania makrosystemowego na poziomie systemu szkolnego. Zatem w przyjętej linii poszukiwań równie ważne stają się poszukiwania odpowiedzi na bardziej szczegółowe pytania, tu wyprowadzone z teorii zmiany 57 Por. I. Nowosad, Kultura szkoły w rozwoju szkoły, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2019, s. 61–85 (rozdziały: Globalizacja i umiędzynarodowienie badań, Efektywność szkoły w płynnej rzeczywistości). 58 Por. M. Mourshed, C. Chijioke, M. Barber, Jak najlepiej doskonalone systemy szkolne..., dz. cyt. 59 Określenie przyjęte przeze mnie za Matthiasem Rürupem w pracy: I. Nowosad, Autonomia szkoły publicznej w Niemczech. Poszukiwania, konteksty, uwarunkowania, Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, 2008.

Nowosad_Singapur.indb 22

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

edukacyjnej Michaela Fullana60. Przyjęto za Fullanem, że uzyskanie ukierunkowanych odpowiedzi może nie tylko być pomocne w rozpoznaniu czynników kształtujących jakość i efektywność na poziomie systemu edukacji, ale także stanowić rekomendacje dla polityk innych krajów. Odpowiadając na poniższe pytania, można zatem przypisać szczególne znaczenie rozpoznaniu kluczowych w polityce edukacyjnej zjawisk i procesów zorientowanych na doskonalenie systemu edukacji: 1. W jaki sposób można kreować politykę krajową, która rozpoznaje lokalne rozwiązania (rodzimy kontekst) i buduje na nich skuteczną edukację szkolną? 2. W jaki sposób można stworzyć warunki prowadzące do spójnego, wysokiej jakości systemu szkolnego? 3. Jak wdrażać wiedzę na temat efektywności procesów uczenia się do zmiany systemu szkolnego? 4. Jak poczucie odpowiedzialności może zachęcać podmioty szkolne do ogólnosystemowej współpracy? 5. Jakie działania mogą być podejmowane przez szkoły/nauczycieli we współpracujących sieciach w celu zwiększenia zbiorowej skuteczności kształcenia i generowania wymiernego wpływu na uczenie się uczniów? Ten blok pytań wyznacza nie tylko współczesny trend w poszukiwaniach uwarunkowań efektywności procesów edukacyjnych leżących w gestii polityki edukacyjnej, lecz także kierunek poszukiwań przyjęty w niniejszym opracowaniu. Zwraca uwagę na konkretny obszar: procesy edukacyjnych reform i politycznych wdrożeń (od początku powstania państwa ukierunkowanych na rozwój edukacji i konkurencyjność kraju), który został sproblematyzowany w systemie pojęciowym paradygmatu krytycznego61, szczególnie teorii postkolonialnej62. Dominują więc wyjaśnienia idiograficzne, w tym modelowe, genetyczne (historyczne), teleologiczne. Taka problematyzacja oznacza oparcie się na strategii jakościowej (idiograficznej), polegającej, w tym przypadku, na nadawaniu znaczeń zidentyfikowanym procesom reform oświatowych: politycznym, kulturowym, a także mikro- i makrospołecznym. Spośród trzech dostępnych schematów idiograficznych (historyczny, etnograficzny i studium przypadku) wykorzystano studium przypadku, gdzie szczególną postacią zjawiska ogólnego (reform

60 Por. M. Fullan, The New Meaning of Educational Change, New York, NY: Teachers College Press, 2007. 61 G. Burrell, G. Morgan, Sociological Paradigms and Organizational Analysis, London: Heinemann, 1974, za: K. Rubacha, Metodologia badań nad edukacją, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Grupa Kapitałowa WSiP, 2008, s. 310. 62 Por. L. Gandhi, Teoria postkolonialna, dz. cyt.; T. Szkudlarek, Postkolonializm jako dyskurs tożsamości, dz. cyt.

Nowosad_Singapur.indb 23

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

edukacyjnych) były reformy edukacyjne przeprowadzone w Singapurze. Tak rozumiane badania miały charakter badań praktycznych: – diagnostycznych – rozpoznających szeroki splot uwarunkowań interwencji politycznych i skutków realizowanych wdrożeń; – oceniających – wskazujących na skuteczność, jaką wnoszą rezultaty politycznych interwencji w poprawę efektywności systemu edukacji. W zaplanowanym procesie badawczym uwzględniono następujące metody badawcze63. W zakresie metod doboru próby wybrano metodę doboru nielosowego celowego (kryteria: fakt reformowania oświaty, przynależność do krajów azjatyckich, wysoka efektywność reform, warunki postkolonialne). W zakresie metod zbierania danych wykorzystano metody przeszukiwania źródeł wtórnych oraz obserwację etnograficzną. Z kolei metody analizowania danych były jakościowe, a wśród nich znalazły się: metody analizy dyskursu, analiza treści, analiza archiwalna. W każdym przypadku poszukiwano regularności (rozpoznawanie elementów i szukanie związków między nimi, dostrzeganie wzorów i schematów), tworzono szeregi czasowe, przyczynowe ciągi zdarzeń, testowano różne rozumienie danych, stopniowo budowano zbiory uogólnień. Po analizie interpretowano jej wyniki w kategoriach systemu pojęciowego przyjętego na etapie problematyzacji badań. W ten sposób powstały omówienia dotyczące „singapurskiego modelu makrosystemowej zmiany”, wyjaśniające procesy i zjawiska reform efektywnie prowadzonych w tym kraju, którego system szkolny na arenie międzynarodowej został uznany za wysoce efektywny, światowej klasy. Przyjęte podejście osadza poszukiwania na mapie dociekań pedagogicznych w subdyscyplinie pedagogiki porównawczej, której znaczenie obecnie rośnie. Zainteresowanie społeczności międzynarodowej skupia się na systemach szkolnych i rozpoznawaniu uwarunkowań ramowych czy na tyle uniwersalnych, by mogły stanowić bazę doskonalenia systemów edukacyjnych również w innych krajach. Jednak o potencjale i ograniczeniach procesów zmiany na poziomie makro, tj. danego kraju (danych reform), możemy się dowiedzieć jedynie studiując odmienne systemy szkolne w możliwie najszerszym splocie ich rodzimych uwarunkowań politycznych, ekonomicznych, społecznych czy kulturowych64. Wyciągając wnioski z prowadzonych badań, Andreas Schleicher wskazuje, iż: „System edukacji tak trudno zmienić, bo pod powierzchnią znajduje się znacznie większa, niewidoczna część. Składają się na nią interesy, przekonania, motywacje i obawy osób zaangażowanych w proces”65. Przyjęte podejście pozwala zatem na wgląd w szerszy kontekst zachodzących w systemie 63 K. Rubacha, Metodologia badań nad edukacją, dz. cyt., s. 116 i dalsze. 64 Y. Chia, Education, Culture and the Singapore Developmental State: ‘World-Soul’ Lost and Regained?, London: Palgrave Macmillan, 2015. 65 A. Schleicher, Edukacja światowej klasy..., dz. cyt., s. 216.

Nowosad_Singapur.indb 24

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

edukacji Singapuru przemian oraz uwarunkowań podejmowanych interwencji politycznych. Jednocześnie umożliwia uniknięcie perspektywy europocentrycznej – czy szerzej: zachodniocentrycznej – zwłaszcza że literatura dotycząca jakości i efektywności procesów edukacyjnych powstała z myślą o kontekście zachodnim66. Krzysztof Gawlikowski jednoznacznie stwierdza, że „specyficzne tradycje, koncepcje i instytucje polityczne Europy nie mogą być traktowane jako »norma« dla wszystkich, gdyż w rezultacie ukazuje to państwa pozaeuropejskie jako »dewiacyjne«”67. Na przykład jednym z celów edukacyjnych w kontekście zachodnim jest wolność rozumiana w perspektywie praw jednostki. Inaczej rzecz się ma w kontekście azjatyckim. Cel edukacji stanowi tu wolność realizowana za pośrednictwem spójności grupowej, rodzinnej i społecznej68. Tak znaczących różnic jest o wiele więcej – i muszą one zostać w pracy uwzględnione i wyjaśnione. Jednak mimo czynionych starań, jak zauważa Haun Saussy, „każdy projekt komparatystyczny jest do pewnego stopnia eksperymentem”69, zakorzenionym w wizji, doświadczeniu, wiedzy i wspólnocie interpretacyjnej badacza. Postrzeganie i analiza faktów siłą rzeczy dokonują się „z tradycyjnej dla jego dyscypliny perspektywy”70. Jednakże jak zauważa Bogusław Śliwerski: Komparatystyka może dać badaczowi lepszą optykę, włączyć go w szerszy krąg i kontekst kulturowy, zmuszając do analizowania odmiennych kodów kulturowych i stałego oscylowania między wewnętrznym a zewnętrznym punktem widzenia71.

Należy zaznaczyć, że opisane prawidłowości nie umniejszają znaczenia badań porównawczych, lecz wzmagają ostrożność. Zachęcają też do przyjęcia szerokiej perspektywy, wykraczającej poza ograniczenia własnej dyscypliny. Wgląd w procesy i zjawiska prowadzące do światowej klasy systemu edukacji 66 L. Darling-Hammond, Teacher Education around the World: What Can We Learn from International Practice?, „European Journal of Teacher Education” 2017, 40(3), s. 291–309; L. Darling-Hammond, R. Rothman (red.), Teacher and Leader Effectiveness in High-Performing Education Systems, Washington, DC – Stanford, CA: Alliance for Excellent Education, Stanford Center for Opportunity Policy in Education, 2011; J. Hattie, Visible Learning..., dz. cyt. 67 K. Gawlikowski, Konfucjański model państwa w Chinach, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, 2009, s. 36, https://www.swps.pl/images/stories/dokumenty/ ccaw/gawlikowski/06%20Panstwo%20konfucjanskie%20-%20ISP.pdf [dostęp: 20.05.2020]. 68 K.-H. Mok, A. Welch (red.), Globalization and Educational Restructuring in the Asia Pacific Region, New York, NY: Palgrave Macmillan, 2003. 69 H. Saussy, „Wyborny trup” pozszywany ze świeżych koszmarów. O memach, pszczelich rojach i samolubnych genach [w:] T. Bilczewski (red.), Niewspółmierność. Perspektywy nowoczesnej komparatystyki. Antologia, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2010, s. 222. 70 Tamże. 71 B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2010, s. 20.

Nowosad_Singapur.indb 25

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

[...] wymaga interdyscyplinarnego podejścia, umożliwiającego naświetlenie różnych aspektów funkcjonowania edukacji i ich uwarunkowań. Zmiany zachodzące w edukacji rozszerzają pola badawcze badań edukacyjnych. Ich zakres nie obejmuje już wyłącznie szkół, uczniów i ich rodziców, ale także szersze otoczenie edukacyjne oraz ich udział w długofalowym rozwoju społecznym i gospodarczym72.

Zrozumienie wielowymiarowości zjawisk i procesów edukacyjnych w kształtowanej w danym kraju polityce stanowi zatem zadanie niezwykle trudne i złożone; jednak możliwe jest dokonanie predykcji oraz sformułowanie wariantów polityki edukacyjnej73 podczas wyjaśniania procesów edukacyjnych ulokowanych w czasie, a odnoszących się do społeczeństwa, za pomocą zestawiania odmiennych poglądów w celu dostrzeżenia wzorców i zasad, tak by uchwycić wielowymiarowość badanego zjawiska74. Zmierzając do osiągnięcia tak wyznaczonego rezultatu, przywołano wiele cytatów z kluczowych przemówień przywódców politycznych. W Singapurze wystąpienia te stanowią oficjalny „komunikat rządu” zgodny z treścią wprowadzanych dokumentów polityki edukacyjnej. Jest to praktyka rządu ułatwiająca obywatelom zrozumienie istotności wprowadzanych interwencji. Oficjalne dokumenty dotyczące polityki, z wieloma szczegółowymi dyrektywami określającymi procedury wdrażania, pozostają często zasobami dostępnymi wyłącznie dla wąskiego grona urzędników i niestety nie są upubliczniane. Stąd akty prawne i wystąpienia głównych przywódców w państwie stanowią podstawę rozpoznawania stosowanych interwencji. Zwracam tu uwagę na punkt widzenia wielu urzędników, traktując go jako odzwierciedlenie oficjalnej polityki edukacyjnej, ale też uwzględniam poglądy badaczy oraz międzynarodowego środowiska naukowego. Co ważne, mogą oni dokonywać oceny politycznych interwencji oraz oglądu na podstawie analizy publikowanych raportów monitorujących wdrożenia. Równie istotne są liczne badania prowadzone w Singapurze przez środowisko naukowe pod koniec XX wieku; ich rezultaty publikowane w artykułach czy na stronach internetowych głównych instytutów badawczych kraju stanowią bogate źródło wiedzy na temat kondycji edukacji. W książce wykorzystano rezultaty tych projektów badawczych i wzbogacono je o ogląd badaczy „zewnętrznych”, spoza rodzimego – singapurskiego – kontekstu, a nawet spoza kontekstu azjatyckiego (zwłaszcza ostatniej dekady), ukazując głównie zainteresowanie badaczy anglosaskich systemem edukacji w Singapurze. 72 M. Federowicz, M. Sitek, Badania – polityka społeczna – polityka edukacyjna – potrzeby praktyki, „Polityka Społeczna” 2012, nr 1, s. 3. 73 R. Nowakowska-Siuta, Pedagogika porównawcza. Problemy, stan badań i perspektywy rozwoju, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2014, s. 23. 74 Tamże.

Nowosad_Singapur.indb 26

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

Przyjęte podejście ukierunkowane na poszukiwanie uwarunkowań efektywności procesów edukacyjnych oraz strategii poprawy pracy szkół w skali systemu szkolnego Singapuru, leżących w gestii polityki edukacyjnej, zaważyło na konstrukcji książki i jej układzie. Publikacja składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy, zatytułowany W stronę doskonałości na poziomie systemu szkolnego, wprowadza czytelnika w aktualnie rozwijany nurt badań oraz teorii kształtowania jakości i efektywności systemów edukacyjnych. Podejmuje również rozważania nad potencjałem polityki edukacyjnej i wdrażanych na jej mocy reform w doskonaleniu rodzimej edukacji. Zwraca uwagę na słabości decyzji politycznych czyniących w większości krajów z reform drogę donikąd, osadzoną często w trudnych do pokonania mitach i złudzeniach blokujących poprawę edukacji i szanse rozwoju kolejnych pokoleń młodych ludzi. Jak podkreśla Schleicher, „droga do udanego wdrożenia reformy jest długa, a od porażki często dzieli reformatorów tylko kilka kroków”75. Rozpoznanie ograniczeń istniejących na tym polu jest jednak konieczne w budowaniu efektywnych systemów edukacyjnych. Wskazuje na obszary i zjawiska, których można, a nawet należy unikać, przy jednoczesnym uwzględnieniu warunków niezbędnych dla powodzenia reform. Jest to zgodne z założeniem Michaela Fullana, że podstawowy problem poprawy pracy szkół polega na uwzględnieniu w procesie zmian wielu czynników naraz, a nie na koncentracji na jakimś jednym szczególnym elemencie. Analizowane treści przywołują rezultaty badań i teorie, które nadal są rozwijane. Nie jest to zatem wiedza zamknięta, a intensywnie tworzona przez społeczność międzynarodową. Można odnieść wrażenie, że dopiero współcześnie podejmuje się realne działania na rzecz poprawy edukacji formalnej na poziomie systemu i czyni się próby wytyczenia ram dla procesów do nich prowadzących ponad ograniczeniami kontekstowymi76. Stąd postulaty zawarte choćby w raporcie Edukacja. Jest w niej ukryty skarb dopiero w XXI wieku mogą się dopełnić i zostać zrealizowane. Nie bez podstaw na wielu międzynarodowych konferencjach przywoływane są słowa wypowiedziane w roku 1982 przez Ronalda Edmondsa – jako swoisty apel w stronę rządzących: Kiedykolwiek i gdziekolwiek zechcemy, możemy z powodzeniem nauczać wszystkie dzieci, których edukacja jest dla nas ważna. Wiemy już więcej, niż jest potrzebne, by to zrobić. Jednak czy to zrobimy, czy też nie, zależy tylko od tego, jak się czujemy z faktem, że jeszcze tego nie zrobiliśmy77.

75 A. Schleicher, Edukacja światowej klasy..., dz. cyt., s. 217. 76 Por. I. Nowosad, Rozwój i główne nurty w badaniach efektywności szkoły, „Studia Edukacyjne” 2017, nr 46, s. 142–147. 77 R. Edmonds, Programs of School Improvement: An Overview, „Educational Leadership” 1982, 40(3), http://www.ascd.org/ASCD/pdf/journals/ed_lead/el_198212_edmonds.pdf [dostęp: 5.07.2017].

Nowosad_Singapur.indb 27

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

Arogancja polityków często bowiem polega na przyjęciu założenia, że to, co kiedyś zostało zrobione, wystarczy w przyszłości. Wówczas mamy do czynienia z sytuacją, którą można opisać, posługując się słowami Johna Deweya: ucząc dzisiaj nasze dzieci tak, jak nauczaliśmy wczoraj, okradamy je z jutra78. Osiągnięcie wysokiej skuteczności poprawy i doskonalenia na poziomie systemu edukacji jest jednak silnie związane z wykorzystaniem w kreowanej polityce czynników kontekstowych – specyficznych uwarunkowań kulturowych, które umacniały doświadczenie społeczne na przestrzeni dziejów danego narodu. Stąd za konieczne uznano omówienie w drugim rozdziale wartości specyficznych dla kontekstu singapurskiego, ale nie tylko. Są to bowiem wartości mocno zakorzenione również w pozostałych krajach cechujących się silnym wzrostem gospodarczym, zwanych azjatyckimi tygrysami. Dlatego drugi rozdział nosi tytuł Kontekst kulturowy azjatyckich tygrysów i przybliża specyfikę Azji w badaniach kultur narodowych, by dalej na tej podstawie móc lepiej zrozumieć tygiel kulturowy Singapuru i promowane przez jego przywódców azjatyckie wartości. Ważność analizowanych w tej części książki treści pozostaje istotna również z innego powodu. Służyć ma uniknięciu europocentrycznego podejścia. Jest to o tyle trudne, że duża część literatury badawczej do dziś ma głównie orientację zachodnią. Można zatem przyjąć, że wgląd w wartości azjatyckie i tradycję chińską – silnie zaznaczoną tak w Singapurze, jak i pozostałych krajach azjatyckich tygrysów – ma podwójne znaczenie. Po pierwsze wskazuje na potencjał i ograniczenia kontekstowe rozwoju edukacji formalnej w Singapurze. Po drugie – dystansuje autorkę opracowania od pułapki europocentryzmu i pozwala na głębsze osadzenie treści analizowanych w dalszych częściach książki w odmiennym od naszego systemie wartości. Przystępując do badań, należy zatem starać się wyzbyć europocentrycznych uprzedzeń. Warto również podjąć takie starania, rozpoczynając lekturę książki. Uwarunkowania kulturowe oraz odmienne od zachodnich struktury wartości stanowią tu ważną perspektywę rozumienia zjawisk i procesów dokonujących się w krajach Azji Wschodniej. Przyjęte podejście tworzy grunt pod zrozumienie roli kapitału ludzkiego i edukacji w postępie gospodarczym i w przyjęciu przez Singapur specyficznej linii rozwoju, w której proces uczenia się ma fundamentalne znaczenie. Rozważania te stanowią punkt wyjścia dla dalszych, bardziej szczegółowych analiz.

78 „If we teach today’s students as we taught yesterday’s, we rob them of tomorrow”, za: J. Dewey, Democracy and Education: An Introduction to the Philosophy of Education, New York, NY: Free Press, 1916, http://www.ilt.columbia.edu/publications/dewey.html [dostęp: 20.05.2020]; por. J. Dewey, Demokracja i wychowanie. Wstęp do filozofii wychowania, Warszawa: Książka i Wiedza, 1963.

Nowosad_Singapur.indb 28

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

Rozdział trzeci, zatytułowany Singapur – tygrys w skórze lwa, zwraca uwagę na silny w tym kraju związek reform edukacyjnych ze wzrostem gospodarczym i postępem, który wyniósł Singapur z grona ubogich i skonfliktowanych państw Trzeciego Świata na pozycję lidera przemian i innowacji w grupie krajów wysoko rozwiniętych. Wnikając w rodzimy już kontekst Singapuru, zwrócono uwagę na istotne społeczno-polityczne uwarunkowania przemian edukacyjnych oraz kreowane polityczne linie rozwojowe, w tym strategie przywódców. Dobrze oddaje to dokument zatytułowany Proklamacja Singapuru (Proclamation of Singapore), w którym wskazano na misję rządzących, mianowicie „poszukiwanie dobrobytu i szczęścia swojego narodu w bardziej sprawiedliwym i równym społeczeństwie”79. Przyjęty przez rząd kierunek rozwoju kraju80 eksponuje imperatyw zmiany i nieustannego poszukiwania coraz lepszego ładu społecznego. Nieposiadający własnych tradycji politycznych i dysponujący krótką historią niepodległego bytu państwowego, Singapur uwalnia się tym samym od obowiązku pielęgnowania narodowych mitów, reminiscencji, które niekiedy funkcjonują niczym balast, przynajmniej w sferze narodowej kondycji duchowej. Nie mając ipso facto możliwości spojrzenia wstecz, Singapur kieruje wzrok swój w przyszłość81.

Nie oznacza to, że historia nie ma znaczenia – wręcz przeciwnie. W rozpoznaniu politycznych interwencji – ich uwarunkowań i możliwych już do ocenienia skutków – przyjęcie perspektywy historycznej ma kluczowe znaczenie. Stanisław Palka podkreśla, że umożliwia ona ujawnienie znaczenia pewnych, czasem odległych, faktów edukacyjnych mogących służyć jako przykład lub ostrzeżenie przed zastosowaniem rozwiązań, które nie zostały pozytywnie zweryfikowane w przeszłości82. Dlatego analizy osadzono w szerokim splocie uwarunkowań historycznych. W rezultacie nadanie kontekstu historycznego współczesnym problemom służy tu co najmniej trzem celom83. Po pierwsze, historia może pozwolić na zrozumienie źródeł/przyczyn aktualnej sytuacji. Decyzje z przeszłości mogą mieć zinstytucjonalizowane wzorce wierzeń i praktyk, które utrudniają dzisiejsze zmiany84. Po drugie, historia może dostarczyć dowodów na istnienie makro i mikro powiązań w czasie oraz miejscach, które 79 Proclamation of Singapore, Prime Minister Office, Singapore, dated the 9th day of August 1965, za: M. Bankowicz, System polityczny Singapuru..., dz. cyt., s. 69. 80 W niepodległym Singapurze wzrost gospodarczy uznano za sprawę najwyższej wagi, równą bezpieczeństwu państwa. 81 M. Bankowicz, System polityczny Singapuru..., dz. cyt., s. 95. 82 S. Palka, Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, Gdańsk: GWP, 2006, s. 69–70. 83 M. Placier, Uses of History in Present-Day Qualitative Studies of Schools: The Case of the Junior High School, „International Journal of Qualitative Studies in Education” 1998, 11(2), s. 303–322. 84 S.B. Sarason, Revisiting „The Culture of the School and the Problem of Change”, New York, NY: Teachers College Press, 1996.

Nowosad_Singapur.indb 29

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

lokują zjawisko w szerszym kontekście strukturalnym, kulturowym, demograficznym i/lub ekonomicznym. Po trzecie, historia może również wykazać, że obecne reformy nie są całkowicie nowatorskie. Powracanie do starej polityki lub praktyki rzadko jest jednak procesem powtarzania z pamięci, ponieważ stara idea może zostać przekształcona w nowy kontekst społeczny, zaś to, co wygląda podobnie – rozgrywać się inaczej w różnych narodach85. Singapur w swojej historii pokazuje, jak przeciwności losu można zmienić w atuty i wykorzystać dla dobra obywateli i państwa. Osiągnięcia realizowanej skutecznie polityki potwierdzają podjętą u progu niepodległości misję przywódców kraju i realizację przyjętego zobowiązania. Jednak fenomen Singapuru nie będzie zrozumiany bez wglądu w procesy refom edukacyjnych, które na stałe wpisały się w specyficzną dla tego kraju linię postępu. Dążenie do wzrostu gospodarczego i wyjście z biedy zostało połączone z inwestycjami w edukację. Co ciekawe, kraj ten w ciągu niespełna 30 lat przeszedł proces dla wielu państw trwający latami (i nie zawsze zakończony sukcesem). Stąd rozpoznanie procesów zachodzących w głównych fazach politycznych przemian i wdrażanych reform edukacyjnych miało w tym miejscu kluczowe znaczenie. Bazą opracowania tej części książki były raporty przygotowane na zlecenie rządu, wizje oraz polityczne strategie przywódców zawarte w licznych przemówieniach, a także oczywiście ustawy i rozporządzenia wskazujące realne zmiany podstaw kształtowania ram pracy nauczyciela i szkoły. Z tych głównych materiałów źródłowych wyłania się również przyjęta przez rząd polityczna strategia wprowadzania zmian oraz budowania mechanizmów wspierających i utrwalających je. Zjawiska te zostały przedstawione w każdym z analizowanych okresów realizowanej polityki edukacyjnej Singapuru: walki o przetrwanie (1959–1978), dążenia do efektywności (1979–1996), rozwijania zdolności (1997–2011), orientacji na ucznia i wartości (2012–2018), przygotowania do życia – ponownego wytyczania ścieżek (od 2019). Rozdział czwarty eksponuje rolę nauczycieli w procesie poprawy i rozwoju systemu edukacji. Fundament singapurskiej polityki edukacyjnej stanowi bowiem założenie, że szkoła może być dobra jedynie w takim stopniu, w jakim dobrzy będą uczący w niej nauczyciele. Wszystkie światowej klasy systemy szkolne zwracają szczególną uwagę na kwestię najlepszego wyboru swoich nauczycieli i ich najwyższych kwalifikacji, odwracając się od biurokratycznej kontroli i odpowiedzialności na rzecz profesjonalnych form organizacji pracy. Nigdzie bowiem na świecie system szkolny nie jest lepszy niż jego nauczyciele. Najważniejsze zatem inwestycje polityczne dotyczą jakości pracy nauczycieli, a nie 85 J. Furlong, Ideology and Reform in Teacher Education in England: Some Reflections on Cochran-Smith and Fries, „Educational Researcher” 2002, 31(6), s. 23–25.

Nowosad_Singapur.indb 30

26.06.2022 14:12:34

Wstęp

np. wielkości klasy. Wysoce efektywne systemy, w tym Singapur, wypracowały elastyczne ścieżki kariery i zachęty do rozwoju zawodowego nauczycieli. Motywują swoich nauczycieli do wprowadzania innowacji w edukacji, do ciągłego doskonalenia własnej pracy i swoich kolegów oraz umożliwiają przygotowanie, które wiedzie do wzmocnienia praktyki nauczycielskiej86. Stąd rozdział zatytułowany Nauczyciele – siła kształtująca przyszłość Singapuru skupia się na roli polityki edukacyjnej w rozwijaniu potencjału nauczycieli, którzy ostatecznie wpływają na kształtowanie i przekształcanie społeczeństwa przez trwałe zaangażowanie uczniów i społeczności w sprawy swojego kraju. Powszechnie przyjmuje się, że standardy akademickie i zawodowe nauczycieli stanowią krytyczny element warunków uczenia się niezbędnych do osiągnięcia celów edukacyjnych narodu. W literaturze przedmiotu niestety mało jest opracowań ukazujących wysoce efektywne polityki oraz praktyki kształcenia i doskonalenia nauczycieli opracowane z perspektywy globalnej87. Stąd wgląd w procesy i zjawiska kształtujące fundamenty efektywnych rozwiązań edukacyjnych przez pryzmat przygotowania i funkcjonowania nauczycieli w zawodzie może być przyczynkiem do tego typu analiz. Również i w tym przypadku polityczne interwencje zostały silnie osadzone w rodzimym kontekście Singapuru i skupione w czterech głównych obszarach: wizji politycznej zaczerpniętej z poglądów pierwszego premiera Lee Kuan Yewa – zwanego ojcem i założycielem nowoczesnego Singapuru; przygotowania nauczycieli do zawodu; rozwoju i doskonalenia nauczycieli w miejscu pracy jako procesu ciągłego; trójstronnego partnerstwa na rzecz edukacji i rozwoju – mechanizmu zapewniającego skuteczną i adekwatną politykę rządu zarówno wobec bieżących, jak i przyszłych wyzwań. Rozdział piąty, Singapur: trajektoria sukcesu, stanowi podsumowanie wcześniejszych, bardziej szczegółowych rozważań. Kluczowe czynniki wpływające na sukces singapurskiego systemu edukacji przedstawiono w aspekcie radzenia sobie ze zmianą. W rozdziale tym starano się wydobyć – przez pryzmat istniejących paradoksów – siłę dynamizującą oraz wzmacniającą efektywność procesów edukacyjnych i sukces systemu edukacji. Umiejętność pokonywania pozornych, jak się okazuje, sprzeczności stała się siłą tego kraju i fundamentem osiąganego postępu. Paradoksy te można uznać za sprzeczność pozorną, sprzeczność z tzw. zdrowym rozsądkiem, dotyczą one bowiem tych samych 86 B.D. Gołębniak, Zmiany edukacji nauczycieli. Wiedza – biegłość – refleksyjność, Toruń – Poznań: Edytor, 1998; B.D. Gołębniak, B. Zamorska, Nowy profesjonalizm nauczycieli. Podejścia – praktyka – przestrzeń rozwoju, Wrocław: Dolnośląska Szkoła Wyższa, 2014. 87 L. Darling-Hammond, Teacher Education around the World..., dz. cyt.; R. Bruno-Jofre, J.S. Johnston (red.), Teacher Education in a Transnational World, Toronto: University of Toronto Press, 2014.

Nowosad_Singapur.indb 31

26.06.2022 14:12:35

Wstęp

grup zjawisk – tu osadzonych w kluczowych dla funkcjonowania systemu obszarach, takich jak podejście do zmiany, zmierzenie się z ideą równości edukacyjnej i zarządzanie systemem edukacji. Wspomniane paradoksy zwracają uwagę nie tyle na treść zmian, ile na sposób ich wdrażania w dążeniu do realizacji marzeń o systemie edukacji Singapuru. Z pokonywania sprzeczności wyłania się obecny system edukacji i kierunek, do którego dąży, wyrażony nie w kategoriach mierzalnych celów, ale w odniesieniu do zmian wartości i przypomnieniu o trwałości ducha edukacji. Prezentowana polskim czytelnikom książka może stanowić ramy dyskusji nad singapurskim systemem edukacji, realizowaną skutecznie polityką edukacyjną i przyszłymi kierunkami rozwoju. Jednak lektura publikacji może również być cenną lekcją w procesie uczenia się od najlepszych. Nie chodzi tu o bezkrytyczne kopiowanie elementów czy całości rozwiązań formalnych wypracowanych przez Singapur. Książka wskazuje bowiem na niebezpieczeństwa związane z przyjmowaniem systemu singapurskiej edukacji jako modelu dla reszty świata, bez wcześniejszego zrozumienia jego kontekstu88, wyłącznie jako pokłosia atrakcyjności międzynarodowej89. W dorobku pedagogiki porównawczej nie brakuje argumentów na uzasadnienie takiego stanowiska. Już Michael Sadler i inni komparatyści przestrzegali przed polityką kopiowania rozwiązań z zagranicy do kraju90. Nie umniejsza to samej istocie zapożyczeń, ale zwraca uwagę na proces ich praktykowania. W tym przypadku Kim Ochs i David Phillips przywiązują dużą wagę do kontekstu i nalegają, by w myśleniu o zapożyczaniu nie ignorować również warunków, które stworzyły potrzebę sięgnięcia po inne rozwiązania91. Kontekst wymaga dużej uważności, ponieważ jest nieodłącznym elementem kształtującym procesy zapożyczania na każdym ich etapie, w dodatku o złożonych wymiarach. Wspomniani badacze, koncentrując się na dynamice między krajami, definiują zapożyczanie głównie w kategoriach „przyciągania”, jako „ściśle przemyślane, celowe zjawisko”, a nie „narzuconą politykę” lub „słabo zdefiniowaną podatność na wpływy ogólnie uznane za ważne, co do praktyk stosowanych gdzie indziej” lub „mniej świadome odzwierciedle-

88 David Phillips przedstawia główne cechy kontekstu, takie jak: filozoficzny, historyczny, kulturowy, religijny, społeczny, narodowy, polityczny, ekonomiczny, demograficzny, geograficzny, językowy, administracyjny i technologiczny. Por. D. Phillips, Comparative Historical Studies in Education: Problems of Periodisation Reconsidered, „British Journal of Educational Studies” 2002, 50(3), s. 363–377. 89 K. Ochs, D. Phillips, Comparative Studies and ‘Cross-National Attraction’ in Education: A Typology for the Analysis of English Interest in Educational Policy and Provision in Germany, „Educational Studies” 2002, 28(4), s. 329. 90 R. Nowakowska-Siuta, Pedagogika porównawcza..., dz. cyt., s. 18 i dalsze. 91 K. Ochs, D. Phillips, Comparative Studies..., dz. cyt., s. 331.

Nowosad_Singapur.indb 32

26.06.2022 14:12:35

Wstęp

nie tych praktyk w rodzimej polityce”92. Kładą nacisk na wolicjonalny charakter zapożyczeń jako konsekwencji przyciągania z uwzględnieniem podejścia historycznego w wyjaśnieniu impulsów i kontekstu przyciągania polityki. W refleksji nad uczeniem się od innych warto zatem rozdzielić procesy od ich produktu; starać się rozumieć tę zależność przez pryzmat specyficznej dla każdego kraju historii i zdobytych zbiorowych doświadczeń, które mogą wspierać lub hamować niektóre procesy. Rozpoznanie to jest równie ważne dla kraju przyjmującego, jak i prezentującego w jakimś stopniu wzorcowe rozwiązania. Od Singapuru możemy się tego nauczyć. Kluczowe ustalenia i zalecenia kraj ten dostosowywał i umieszczał we własnym kontekście z myślą o perspektywie azjatyckiej. Również współcześnie, gdy Singapur wypracował sposoby przewidywania trendów, nie lekceważy doświadczeń innych i pilnie je analizuje. Proces ten można zatem przeprowadzić w odwrotną stronę. Wymagałoby to kontekstualizacji najlepszych praktyk i literatury w naszych rodzimych warunkach. Przy czym kontekstualizacja nie oznacza zmiany istniejącej i ugruntowanej koncepcji edukacji93. „Najbardziej niezwykłe jest to, że pomimo wielu różnic szkoły i systemy osiągające wysokie wyniki mają pewne cechy wspólne, niezwiązane z granicami kultur, narodów czy języków”94 – pisze Schleicher. Argumenty te mogą tylko zachęcać do oglądu edukacji z globalnej perspektywy, bez dążenia do konstruktywistycznego stworzenia idealnego systemu, który to pomysł Friedrich August von Hayek uważa za „zgubną pychę rozumu”, czyli wiarę o charakterze utopijnym95. Chociaż składowe sukcesu edukacyjnego ze względu na różnice kulturowe i kontekst Singapuru nie mogą być w prosty sposób przeniesione z jednego systemu edukacji do drugiego, to jednak z singapurskiego systemu edukacji można wyciągnąć przydatne lekcje. Jedną z ważniejszych wydaje się właśnie proces zmian (wprowadzania i utrwalania), tj. droga prowadząca Singapur do osiągnięcia wysokiej jakości na poziomie systemu edukacji. Proces ten i jego uwarunkowania można skontekstualizować jeszcze przed przyjęciem, aby mogły działać na rzecz poprawy jakości na poziomie systemowym. To na poziomie systemu Singapur doskonale sprawdza się w planowaniu, finansowaniu

92 K. Ochs, D. Phillips, Researching Policy Borrowing: Some Methodological Challenges in Comparative, „British Educational Research Journal” 2004, 30(6), s. 776. 93 Por. E.L. Low, O.S. Tan, Teacher Education Policy: Recruitment, Preparation and Progression [w:] O.S. Tan, W.C. Liu, E.L. Low (red.), Teacher Education in the 21st Century: Singapore’s Evolution and Innovation, Singapore: Springer Nature Singapore, 2017, s. 11–32. 94 A. Schleicher, Edukacja światowej klasy..., dz. cyt., s. 48. 95 F. A. von Hayek, za: M. Bałtowski, G. Kwiatkowski, Utopie społeczno-gospodarcze – historia i współczesność, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia” 2009, t. 43, nr 1, s. 50.

Nowosad_Singapur.indb 33

26.06.2022 14:12:35

Wstęp

i wdrażaniu polityk. Kraj ten wypracował unikalny system zintegrowanego planowania. Współpraca Ministerstwa Edukacji z Narodowym Instytutem Edukacji – jednostką kształcącą nauczycieli – oraz z singapurskimi szkołami to przykład dbałości nie tylko o silny związek teorii z praktyką, ale także o szybki przepływ wiedzy kluczowej w doskonaleniu systemu96. Singapur jak mało który kraj jest dobrym przykładem pokory i siły determinacji w osiąganiu celów, nie tracącym z oczu wartości człowieczeństwa. Najcenniejsze lekcje, które można wyciągnąć z doświadczeń Singapuru, dotyczą wdrażania zmian edukacyjnych. Jednakże należy mieć na uwadze, że sam proces wprowadzania interwencji politycznych wyrażanych w projektach reform nie oznacza płynnego przeprowadzenia zmian i przyjęcia ich przez szkoły i nauczycieli. Polityczna interwencja może mieć wpływ na kierunek, w jakim ruszy system. Nie gwarantuje jednak, że kierunek przyjmowany przez jednostki będzie taki sam jak zakładany na poziomie systemu. Wprowadzenie zmian na poziomie jednostkowym zawsze wiąże się z oporem, od pokonania którego zależy finalny sukces reform97. W rezultacie doświadczenia niektórych osób mogą okazać się dokładnym przeciwieństwem tego, co powinna wywołać interwencja polityczna. Zmiana na poziomie systemu edukacji jest niezwykle złożona i składa się z wielu warstw doświadczanej rzeczywistości. Ich subtelność, czy raczej specyfika wdrożeniowa, jest w Singapurze niezwykle uważnie analizowana i poddawana ciągłej ocenie (monitoring), co pomaga systemowi edukacyjnemu ewoluować. Decydenci oświatowi skupiają się nie tylko na polityce i praktykach edukacyjnych, ale także na tym, jak potężną siłę w napędzaniu zmian mogą stanowić pojawiające się paradoksy. Mogą one bowiem dać asumpt do przeprowadzenia znaczących i długofalowych reform edukacyjnych, a także wzmocnić zaangażowanie i wytrwałość w osiąganiu celu. W tym rozumieniu treści zawarte w książce mogą się przyczynić do innego oglądu procesów edukacyjnych, a także pomóc w interpretacji ich zastosowania (zawsze z uwzględnieniem kontekstowych ograniczeń) – czy to w praktyce, w badaniach, czy w politycznych procedurach decyzyjnych. Mianowicie mogą: 1. Być zarzewiem debat, inspirować dyskusje na temat skutecznej poprawy funkcjonowania szkół, w tym potencjału interwencji politycznych. 2. Wprowadzać nowe argumenty do debat, a tym samym być pomocne w podejmowaniu decyzji. 96 Por. National Institute of Education, A Teacher Education Model for the 21st Century: A Report by the National Institute of Education, Singapore, 2009, s. 40–41, 62–73, https://www.nie. edu.sg/docs/default-source/te21_docs/te21-online-version---updated.pdf?sfvrsn=2 [dostęp: 10.05.2020]. 97 M. Fullan, A. Hargreaves, Bringing the Profession Back In: Call to Action, Oxford, OH: Learning Forward, 2016.

Nowosad_Singapur.indb 34

26.06.2022 14:12:35

Wstęp

3. Działać jako narzędzie ukazujące nowe obszary praktykowania poprawy pracy szkół na poziomie systemu, jak również zwracać uwagę na czynniki wpływające na poprawę, które różnią się w poszczególnych krajach. 4. Być pomocnym narzędziem w planowaniu, projektowaniu i wdrażaniu interwencji politycznych oraz w podejmowaniu refleksji nad projektami doskonalącymi poprawę funkcjonowania szkół. 5. Stanowić wkład w kształcenie i doskonalenie nauczycieli, ukazując inne praktyki w szkolnej codzienności. Oczywiście nie należy zapominać, że każdy kraj jest inny i każdy będzie musiał znaleźć swoją własną ścieżkę rozwoju. Jednak doświadczenia zdobyte na tej drodze przez Singapur mogą pomóc uniknąć wielu błędów i pozwolić lepiej zmierzyć się z istniejącymi przeciwnościami. Przypominają dobrze o tym słowa umieszczone przy wejściu do Narodowego Instytutu Edukacji (NIE)98 w Singapurze: „Edukacja to podróż, podróż w nieznaną i szybko zmieniającą się przyszłość”.

98 National Institute of Education (NIE) to autonomiczna jednostka kształcąca nauczycieli w strukturze Uniwersytetu Technologicznego Nanyang (Nanyang Technological University, NTU).

Nowosad_Singapur.indb 35

26.06.2022 14:12:35