Profesjonalizacja rodzinnej pieczy zastępczej

A PRAKTYKA

© Copyright by Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2022

Recenzenci: dr hab. Łukasz Albański, prof. UP dr hab. Urszula Gruca-Miąsik, prof. UR

Redakcja wydawnicza: Zespół

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Roman Samborskyi | Depositphotos.com

Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Zielonogórski

ISBN 978-83-8294-014-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022

PROFESJONALIZACJA RODZINNEJ PIECZY ZASTĘPCZEJ

Podstawy

Natalia Harewska

Ramy prawno-organizacyjne

Opieka i wychowanie, czyli

Obecne kierunki przemian w rodzinnej pieczy zastępczej w Polsce na tle międzynarodowych trendów. Istotne wątki dotyczące profesjonalizacji podejmowane w literaturze

Profesjonalizacja rodzinnej pieczy zastępczej

Dotychczasowy stan badań

... Znaczenie profesjonalnej opieki dla rozwoju dziecka przebywającego w rodzinnej pieczy zastępczej

... Nieprawidłowe funkcjonowanie środowisk rodzin pochodzenia podopiecznych jako jeden z czynników warunkujących konieczność profesjonalnej opieki

Proces szkolenia i kwalifikacji opiekunów

... Bariery w profesjonalizacji rodzinnej pieczy zastępczej i zagrożenia z nią

Formułowanie

Określenie

Standardy odnoszące się do praw dzieci (i w pewnym zakresie

rodzin biologicznych) dotyczących okoliczności umieszczania dziecka w rodzinnej

Standardy odnoszące

do praw dzieci dotyczących jakości opieki i wychowania w rodzinnych

pieczy

do praw opiekunów dotyczących zasad przyjmowania dzieci pod opiekę

Standardy odnoszące

odnoszące

Synteza wyników

CZĘŚĆ II. PROFESJONALIZACJA RODZINNEJ PIECZY ZASTĘPCZEJ I POSTAW WOBEC

ADOPCJI DZIECKA REALIZOWANA W SZKOLE WYŻSZEJ (Grażyna Gajewska)

pojęć kluczowych dla rozważań o profesjonalizacji rodzinnej pieczy zastępczej realizowanej w szkole wyższej

Zajęcia dydaktyczne w szkole wyższej mogące skutkować zwiększeniem stopnia profesjonalizacji w pieczy zastępczej

Działania pozadydaktyczne w szkole wyższej sprzyjające budowaniu profesjonalizmu i kształtowaniu profesjonalistów rozumiejących i wspierających pieczę zastępczą

Badania naukowe, także z udziałem doktorantów i studentów różnych specjalności pedagogicznych i innych kierunków studiów na Uniwersytecie Zielonogórskim

Piecza zastępcza w deklaracjach studentów wyznacznikiem ich profesjonalizacji w szkole wyższej

wyniki badań własnych w 2021 roku

Metodologia badań

Zależności między deklaracją

do założenia rodziny zastępczej i adopcyjnej

osób, które chcą takie stworzyć lub

ustanowiły

Deklarowana gotowość

zostania rodzicem zastępczym lub adopcyjnym, ich wiedza i postrzeganie pieczy zastępczej.

Przeświadczenie

sondażu

zastępcze i adopcyjne

potrzebne

Deklaracja studentów dotycząca chęci założenia w przyszłości rodziny zastępczej i/lub adopcyjnej

Znajomość przez badanych osób, które chciałyby założyć i/lub założyły rodzinę zastępczą i/lub adopcyjną, oraz ocena tej decyzji

Analiza badanych osób „obracających

adopcyjnego”

w kręgu rodzicielstwa zastępczego

Ocena decyzji o zostaniu rodziną zastępczą i adopcyjną osób znanych badanym

Przeszkody w rozwoju rodzin zastępczych

i powiecie, w których mieszkają badani, a znajomość osób, które założyły rodzinę zastępczą

Propozycje do zachęcenia osób do założenia rodzin zastępczych

Wiedza na temat pieczy

Propozycje studentów mające na celu zachęcenie różnych osób do adopcji dzieci w Polsce

Wiedza o roli ośrodka

Wiedza o formach pieczy zastępczej i ich lokowaniu w grupach pieczy rodzinnej

Wiedza o tym, których rodzin zastępczych jest w Polsce najwięcej

Krotność wypełniania ankiety na temat postrzegania pieczy zastępczej wśród studentów

Odczuwany poziom wiedzy badanych na temat pieczy zastępczej

Uwagi do prowadzącego badania, na przykład refl eksja, która pojawiła się podczas wypełniania ankiety, pytania, na które warto poszukać odpowiedzi, uwagi do skonstruow

WSTĘP

Warunki opieki nad dzieckiem, wspierania rodziny oraz funkcjonowania pieczy zast ę pczej w latach 2020–2022 był y szczególne. Nie wszystko jeszcze wiemy na temat tego, jakie skutki mia ła pandemia COVID-19 dla pieczy zastę pczej i procesu jej profesjonalizacji. Znane są już natomiast wst ę pne raporty dotyczące tego zagadnienia (zob. przyk ładowo Ruszkowska, 2020; Gajewska, 2021; GUS, 2021).

Obecnie występuje w obszarze pieczy zastępczej wiele wyzwań, z którymi przyjdzie się zmierzyć polskiemu społeczeństwu, w tym w sposób szczególny wszystkim osobom realizującym jej zadania. Na pierwszym miejscu wypada podkreślić rezygnacje z peł nienia funkcji rodzinnej pieczy zastępczej (Koalicja na rzecz Rodzinnej Opieki Zastępczej, 2022b) i niedobór kandydatów do tej roli. Inne zjawisko wymagające pilnej interwencji to przeciążenie aktualnych opiekunów. Niezmiernie ważne jest adekwatne kształ towanie świadomości społecznej na temat dokonujących się zmian w pieczy zastępczej oraz wyposażenie w odpowiednie kompetencje osób z wykształceniem wy ższym, rozumiejących dziecko przebywające w rodzinnej pieczy, profesjonalnie przygotowanych do podejmowania dzia łań pomocowych i wspierających ca ł y ekosystem, w którym ono ż yje. Dodatkowo fi nalizowanie pracy nad książ ką zbiegło się z wyzwaniem, które rewolucjonizuje oraz wery fi kuje szczególnie polski, ale tak że europejski i światowy system pieczy zast ę pczej. Chodzi o przyjmowanie obywateli Ukrainy, w tym dzieci przebywających pod opieką opiekunów zast ę pczych, niekiedy wszystkich podopiecznych z poszczególnych instytucji, na przyk ład placówek dla dzieci pozbawionych opieki rodziców (ukr. будинок дитини, дитячий будинок, сиротинець), uciekających z kraju objętego dzia łaniami wojennymi. Poznanie wszystkich powstających skutków tej sytuacji zajmie trochę czasu. Zmieni tak ż e budowaną od wielu lat w Polsce ś wiadomość spo łeczną . Ró ż nice systemów pieczy zast ę pczej polskiej i ukrai ń skiej są dość znaczne.

Mamy nadzieję , że zaprezentowane wyniki analiz i bada ń własnych uzupe ł nią stan wiedzy i pozwolą w nowej sytuacji zrozumieć zachodzące zmiany oraz podejmować moż liwie najlepsze decyzje.

Profesjonalizacja rodzinnej pieczy zastę pczej trwa już w Polsce od wielu lat. Wskazany wy żej czas pandemii wiele zmieni ł, skomplikowa ł, ale też i odkrył . Cią gle jednak warto podejmować analizy i dzia łania mające na celu

profesjonalizację w ca ł ym systemie. Nie można zapomnieć , że jak wynika z kontroli przeprowadzonej w 2016 roku przez Najwy ższą Izbę Kontroli dotyczącej dzia ła ń powiatów w zakresie tworzenia i wsparcia rodzin zastępczych, „system pozyskiwania kandydatów na rodziców zastępczych i prowadzących rodzinne domy dziecka oraz wsparcia już funkcjonujących rodzin zastępczych jest niewydolny”, a „rozwój rodzinnych form pieczy zastę pczej nast ę puje zbyt wolno w stosunku do potrzeb” (NIK, 2017, s. 11; por. NIK, 2021, s. 8–9). Ocena ta sk łania do poszukiwania odpowiedzi na pytania o przyczyny tego stanu rzeczy oraz o to, jakich zmian należ y dokonać , aby w ich efekcie system rodzinnej pieczy zast ę pczej mógł rozwijać się efektywnie, w optymalny sposób, zaspokajając potrzeby tych, dla których jest ustanowiony. Badania nad procesem profesjonalizacji rodzinnej pieczy zast ę pczej mogą przynieść część odpowiedzi na te pytania. W niniejszej publikacji autorki prezentują analizę teoretyczną zjawiska oraz diagnoz ę wybranych jego obszarów.

Książ ka sk łada się z dwóch autorskich części. Pierwszą stanowi analiza naukowa Natalii Harewskiej pt. Profesjonalizacja rodzinnej pieczy zastę pczej, będąca w znacznej mierze częścią niepublikowanej rozprawy doktorskiej (2021). Druga zawiera opracowanie Graż yny Gajewskiej pt. Profesjonalizacja rodzinnej pieczy zastę pczej i postaw wobec adopcji dziecka realizowana w szkole wyż szej, stanowiące rozwinięcie i próbę nowego ujęcia publikowanych wcześniej przez autorkę rozważa ń (Gajewska, 2009b, 2020, 2021).

Liczymy, że zaprezentowane w pracy opisy i wyjaśnienia, studium aktualnej literatury oraz przedstawione wyniki bada ń wzbogac ą stan wiedzy na ten bardzo wa ż ny i nadal ma ło rozpoznany temat. Jednocześnie być może zainspirują innych badaczy do dalszych studiów. Wierzymy tak że, że będą one mia ł y również zastosowanie w praktyce, ż yciu spo łecznym czy edukacyjnym, a profesjonalizacja pieczy zast ę pczej w Polsce, szczególnie rodzinnej, będzie na coraz wy ższym poziomie.

Pragniemy serdecznie podziękować naszym Najbliższym (Mężom, Dzieciom, innym Cz łonkom naszych Rodzin, Przyjacio łom) za nieustając ą pomoc, bez której nasza książ ka nie mia łaby warunków, by powstać . Dziękujemy osobom, które zgodzi ł y się wziąć udzia ł w prowadzonych przez nas badaniach. W sposób szczególny chcemy podziękować tak że recenzentom naukowym książ ki: dr hab. Urszuli Grucy-Miąsik, prof. UR i dr. hab. Łukaszowi Albańskiemu, prof. UP za trud włożony w przeanalizowanie rękopisu i wszystkie uwagi ukierunkowujące doskonalenie przeprowadzonych analiz oraz dr Elżbiecie Turskiej za nieocenioną pomoc podczas pe ł nienia przez nią roli promotor pomocniczej rozprawy doktorskiej dr Natalii Harewskiej (Harewska, 2021).

Graż yna Gajewska, Natalia Harewska Zielona Góra, 2022 rok

CZĘŚĆ I PROFESJONALIZACJA RODZINNEJ PIECZY ZASTĘPCZEJ

Natalia Harewska

Uniwersytet Zielonogórski, Wydział Nauk Społecznych

Instytut Pedagogiki, Zakład Pedagogiki Opiekuńczej i Rodziny

N.Harewska@ipp.uz.zgora.pl

Nr ORCID: 0000-0002-0078-957X

Wprowadzenie

Miłość nie jest do wyuczenia, a równocześnie nic nie jest tak bardzo do wyuczenia, jak miłość! św. Jan Paweł II (1994, s. 30)

Święty Jan Pawe ł II w adhortacji Christifideles laici napisa ł, że „Rodzina jest kolebką ż ycia i mi łości, gdzie cz łowiek »rodzi« się i »wzrasta«, jest podstawową komórką spo łeczeństwa” (1999, s. 111). Powszechnie przyjmuje się , że rodzina to najkorzystniejsze środowisko ż ycia i rozwoju dziecka (por. Dąbrowski, 2000a, s. 23; Winiarski, 2009, s. 98; Ferenz, 2011, s. 15; Opozda i Parzyszek, 2019, s. 7). Jednak że w sytuacjach, gdy z jakiegoś powodu nie może pozostać ono w rodzinie pochodzenia, przyk ładowo gdy nie wywiązuje się ona należ ycie wobec niego z pe ł nienia zada ń opieku ńczych i wychowawczych, a udzielone jej wsparcie nie skutkuje poprawą sytuacji (Wosik-Kawala, 2015, s. 271), istnieje konieczność stworzenia dziecku zastę pczego środowiska ż ycia i kompensacji rodzicielskiej opieki (zob. Rac ław, 2017, s. 105–106; Kazubowska, 2020, s. 37–38; Krajewska, 2020, s. 12). Taką moż liwość daje między innymi rodzinna piecza zastę pcza.

Uważa się , że to właśnie w rodzinnych formach pieczy zast ę pczej moż na stworzyć dzieciom przestrzeń najbardziej zbliżoną do naturalnego środowiska rodzinnego i dać szansę na wzrastanie w dobrym domu, w którym zapewnia im się ochronę przed przemoc ą i krzywdą oraz zaspokaja w optymalny sposób ich potrzeby (zob. Brą giel i Kurcz, 2008, s. 131). Ponadto ponieważ rodzina zast ę pcza (podobnie jak rodzinny dom dziecka) sama w sobie i dla siebie jest rodziną , może stworzyć szansę na kompensację deficytów dziecka, które wynik ł y z braku rodziny naturalnej (Gruca-Miąsik, 1999a, s. 206; por. Rac ław, 2017, s. 105–106; Kazubowska, 2020, s. 37–38; Krajewska, 2020, s. 12).

Kluczowe pojęcie dla podjętego zagadnienia – profesjonalizacja – wiąże się z wieloma trudnościami terminologicznymi i jest róż nie interpretowane przez poszczególnych autorów (zob. Evetts, 2018, s. 43–51; Kantowicz, 2018, s. 230––232). Dlatego też dotychczas właściwie nie okreś lono jednomy ś lnie, której grupy opiekunów profesjonalizacja dotyczy i w jakim zakresie powinni oni być nią objęci. Jednak że pewne kwestie związane z procesem profesjonalizacji rodzinnej pieczy zastępczej, w tym określone wymogi, dotyczą obecnie wszystkich opiekunów zastępczych, również niezawodowych, a nawet spokrewnionych. Dotychczas jednak na gruncie polskim zaprezentowano niewiele rozważa ń

STRESZCZENIE

Przedmiotem bada ń autorki uczyni ł y profesjonalizację rodzinnej pieczy zast ę pczej. W książce prezentują analizę teoretyczną opisywanego zjawiska oraz diagnozę wybranych jego obszarów. Monogra fia sk łada z dwóch cz ęści: pierwszej, będącej w znacznej mierze fragmentem niepublikowanej rozprawy doktorskiej N. Harewskiej (2021), oraz drugiej, w której G. Gajewska prezentuje analizę literatury naukowej oraz wyniki bada ń i dzia ła ń własnych związanych z kszta ł towaniem profesjonalizacji i świadomości spo łecznej dotyczącej pieczy zast ę pczej w szkole wy ższej. Są one rozwinięciem i próbą nowego ujęcia publikowanych wcześniej przez autorkę wątków (Gajewska, 2009b, 2020, 2021b). Autorki są pracownikami Instytutu Pedagogiki na Wydziale Nauk Spo łecznych Uniwersytetu Zielonogórskiego.

SUMMARY

The authors made the professionalization of family foster care the subject of their research. In the book they present a theoretical analysis of the described phenomenon and a diagnosis of its selected areas. The monograph consists of two parts: the fi rst one, which is mainly a part of an unpublished doctoral dissertation by N. Harewska (2021) and the second, in which G. Gajewska presents the analysis of scienti fic literature and the results of her own research and activities related to the formation of professionalization and social awareness in higher education in the field of foster care. They are a development and an attempt at a new approach to the themes previously published by the author (Gajewska, 2009b, 2020, 2021b). The authors are employees of the Institute of Pedagogy, Faculty of Social Sciences, University of Zielona Góra.