Spis treści
Wprowadzenie ........................................................................................................... 7
Aleksandra Boroń
Rozdział I Uchodźstwo i migracja. Koncepcje i uwarunkowania teoretyczne ......... 15
Aleksandra Boroń
Rozdział II Polityczne, ekonomiczne i społeczno-kulturowe konsekwencje uchodźstwa ................................................................................ 49
Agnieszka Gromkowska-Melosik
Rozdział III Psychospołeczne skutki uchodźstwa dla jednostki: trauma, szok egzystencjalny i destabilizacja tożsamości ........................... 69
Agnieszka Gromkowska-Melosik
Rozdział IV Agresja rosyjska na Ukrainę: źródła, przebieg, konsekwencje .................. 89
Aleksandra Boroń
Rozdział V Narodowość, państwowość i kultura ukraińska .......................................... 109
Agnieszka Gromkowska-Melosik
Rozdział VI Kobiecość ukraińska: rekonstrukcje podporządkowania i emancypacji ........................................................................................................ 135
Agnieszka Gromkowska-Melosik
Rozdział VII Podstawy metodologiczne badań .................................................................... 149
Aleksandra Boroń, Agnieszka Gromkowska-Melosik
Rozdział VIII
Postrzeganie przez kobiety ukraińskie swojego uchodźstwa: tragedia, trauma i nadzieja. Analiza i interpretacja rezultatów badań własnych ............................................................................... 167 Wprowadzenie ................................................................................................ 167 Życie w Ukrainie przed agresją rosyjską .................................................. 169 Agresja rosyjska, rozbicie dotychczasowego świata i decyzja o wyjeździe ..................................................................................... 171 Tragizm i chaos podróży w nieznane ....................................................... 182 Tęsknota za rodziną i Ukrainą. Rozpacz utraty i niestabilności ........ 187 Sytuacja ekonomiczna i psychospołeczna uchodźczyń. Wybrane aspekty ........................................................................................... 195 Problem miejsca zamieszkania ............................................................. 195 Odnalezienie się na rynku pracy i deprywacja zawodowa ............. 197 Edukacja dzieci i postrzeganie polskiej szkoły .................................. 202 Polska i Polacy w świadomości uchodźczyń ...................................... 204 Rekonstrukcje kobiecości w nowych warunkach życia ................... 207 Postrzeganie przez uchodźczynie doświadczenia uczestnictwa w wywiadzie .................................................................... 215
Podsumowanie ............................................................................................... 218
Agnieszka Gromkowska-Melosik
Rozdział IX
Uchodźstwo ukraińskie w kontekście edukacji międzykulturowej. Interwencjonizm międzykulturowy: „W zwykłych słowach wielka moc!” .......................................................................................................... 227
Aleksandra Boroń, Agnieszka Gromkowska-Melosik Zakończenie .......................................................................................................... 237 Bibliografia .................................................................................................................. 239
6 Spi S T reści
Wprowadzenie
Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka, której nie żal pod butem tragarza lub gąsienicą czołgu; jeżeli fotel, to niezbyt wygodny, tak aby nie było przykro podnieść się i odejść; jeżeli odzież, to tyle, ile można unieść w walizce, jeżeli książki, to te, które można unieść w pamięci, jeżeli plany, to takie, by można o nich zapomnieć, kiedy nadejdzie czas następnej przeprowadzki na inną ulicę, kontynent, etap dziejowy lub świat:
kto ci powiedział, że wolno ci się przyzwyczajać? kto ci powiedział, że cokolwiek jest na zawsze? czy nikt ci nie powiedział, że nie będziesz nigdy w świecie czuł się jak u siebie w domu?1
Wprowadzenie do książki Ukraińskie uchodźczynie wojenne. Tożsamość, trauma, nadzieja zdecydowałyśmy się rozpocząć wierszem Stanisława Barańczaka przypominającym czytelnikowi o tymczasowości i kruchości ludzkiej egzystencji. Mimo że interpretacja tego utworu znacznie wykracza poza kontekst kluczowej dla naszych narracji kategorii uchodźstwa, to znakomicie wpisuje się on w rozważania i analizy zawarte w rozdziałach tej publikacji, a szczególnie – w indywidualne historie ukraińskich kobiet. To w uchodźczyniach zobaczyłyśmy spektrum tragedii, jaka rozegrała się w obliczu rozpętanej rosyjską agresją brutalnej bezwzględności wojny. Ich głosy układają się w wielowątkową opowieść o wymuszonym okolicznościami przyjeździe do Polski, ukazując dramat konieczności podejmowania decyzji w warunkach stresu, strachu i egzystencjalnej niepewności. Są to narracje zarówno o ratowaniu życia
1 Wiersz z tomu Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu Stanisława Barańczaka – zob. S. Barańczak, Wiersze zebrane, a5, Kraków 2006, s. 218.
w sytuacji zagrożenia, jak i o tęsknocie za tym, co było, o budowaniu codzienności (prze)trwania w nowym, obcym dla nich miejscu, dla siebie i dzieci, bez bezpośredniego wsparcia rodziny, przyjaciół, bez znajomości języka, z ograniczeniami wynikającymi z zasobów finansowych, ale też o świadomości własnej siły w pokonywaniu trudności, z którymi przyszło im się zmierzyć. Walizka, o której mowa w wierszu, pojawia się w każdej indywidualnej historii, której wysłuchałyśmy. W opowieści Galyny zyskuje jednak wymiar symboliczny:
[...] do pociągu wpuszczali tylko jedną osobę z jedną walizką, a niektórzy ludzie mieli więcej i zostawiali te walizki na peronach, i ten obrazek został w mojej głowie, że pociąg odjeżdża, a dużo walizek zostaje. Wśród nich były i ładne, i ze skóry, i były kolorowe różne. I wtedy pomyślałam sobie, że właśnie w życiu nie jest tak ważne, co masz, że można wyjechać nawet z jedną walizką, ale mieć życie, uratować życie. To zdanie, wśród setek innych, pozwala nam zrozumieć, że osią rozważań naszych rozmówczyń jest podróż, pojmowana jako exodus i emigracja. Wyruszają same, z dziećmi, zostawiając za sobą rodzinę, przyjaciół, dom, pracę i to, co w życiu było im bliskie. Mają w ręku zwykle jedną walizkę z najpotrzebniejszymi rzeczami, które po rozpakowaniu okazują się niewystarczające lub nie do końca trafnie wybrane. Bo czy można zapakować swoje dotychczasowe życie w małym prostokątnym pudełku?2
Odchodzą z żalem, niepokojem i smutkiem, często ze łzami i rozpaczą. Niepewne, czy kiedykolwiek wrócą i czy będzie im dane zobaczyć najbliższych, z którymi się rozdzielają. Czasami wiedzą dokładnie, jaki jest cel ich podróży, niekiedy decydują o tym w trakcie drogi, a często decyzja dotycząca tego, gdzie się zatrzymają na pewien czas lub na stałe, ma charakter przypadkowy. W każdym z tych przypadków to nowy początek – dla jednych wiążący się z ulgą i nadzieją, dla innych z niepokojem i poczuciem bezradności. Niezależnie jednak od indywidualnych historii życia przymusowe emigrantki znajdują się na granicy przynależności – emocjonalnie związane ze swoją ojczyzną nie mogą do niej wrócić, jednocześnie próbują odnaleźć swoje miejsce w nowym kraju pobytu. Nagłe opuszczenie kraju i rodziny, niepewność ekonomiczna wynikająca z utraty środków do życia i obniżenia pozycji społeczno-zawodowej przyczyniają się do poczucia niestabilności, niepokoju i nieprzewidywalności przyszłości. Znajdują się one w stanie ciągłego poszukiwania:
2 Ich dzieci wydają się mieć w tym zakresie mniejsze problemy. Pakują w pośpiechu swoje najważniejsze rzeczy – to one będą dla nich symbolem dzieciństwa, magicznym przedmiotem dającym ukojenie i poczucie bezpieczeństwa. Najczęściej to pluszowe zabawki i klocki Lego. W Ukrainie zostawiają domowe zwierzęta, za którymi tęsknią. Ze wszystkich opowieści utkwią nam w pamięci pluszowa sowa z Harry’ego Pottera, klocki Lego i akwarium z rybkami, którego właściciel wciąż się martwi, czy otoczono je należytą opieką.
8 WproWA dzenie
pracy, mieszkania, poczucia bezpieczeństwa, możliwości zdobycia nowych kwalifikacji i kompetencji. Nieustannie w drodze.
A jednak nie opuściła ich nadzieja i prowadzą nieustanną walkę, z rzeczywistością i samymi sobą – o integralność własnej tożsamości, o odnalezienie się w obcym kraju, o przyszłość swoich dzieci. Nie są pasywnymi, poddającymi się porażającej masie wydarzeń przedmiotami. Niezależnie od rozpaczy, przejmującego niedowierzania, że spotkała je właśnie, i to tak nagle, życiowa tragedia wywracająca ich dotychczasową egzystencję, pragną wziąć sprawy w swoje ręce, uzyskać poczucie jakkolwiek niefragmentarycznej (niekiedy iluzorycznej, ale często bardzo skutecznej) kontroli. To kobiety zrozpaczone, ale dzielne, w najgłębszym tego słowa znaczeniu. Nie chcą pozostać ofiarami wydarzeń, które przecięły ich biografię, nie chcą, aby wizja porzuconego (a czasem już zniszczonego) domu i wspomnienia okrucieństw rosyjskich agresorów zdruzgotały ich psychikę. Walczą o przetrwanie, o społecznie godną egzystencję i zdrowie psychiczne – w odniesieniu do swoich dzieci i siebie samych. Bohaterki naszej opowieści są przestrzennie i psychologicznie oddzielone od swojej ojczyzny, jednocześnie nie są zintegrowane z nowym miejscem pobytu. Znajdują się w przestrzeni „ani tu, ani tam”, „pomiędzy pozycjami wyznaczonymi przez prawo, zwyczaj, konwencję i ceremoniał”3 – odwołując się do Victora Turnera – są pasażerkami. Ich charakterystyka jest [...] niejednoznaczna; przechodzą one przez sferę kulturową, która posiada niewiele lub żadnego z atrybutów stanu przeszłego lub nadchodzącego4 .
Ta metafora podróży odwołuje się także do metody naszych badań – wywiadów narracyjnych, dzięki którym możemy poznać, choćby fragmentarycznie, przeżycia i doświadczenia kobiet oraz znaczenia nadawane przez nie wydarzeniom związanym z przymusową emigracją. Osobiste relacje pozwalają na odkrycie różnorodnych fragmentów biografii, dalekich od – przedstawianego w badaniach ilościowych i raportach – uogólnionego portretu uchodźcy. Relacja między tym, czego doświadczyła jednostka, a jej opowieścią jest wielowarstwowa i stanowi swojego rodzaju podróż – od wydarzenia do jego interpretacji. Przeżycia danej osoby to elementy realnego życia, które z kolei stają się doświadczeniem w procesie postrzegania i nadawania znaczeń, także odnośnie do uprzednich doświadczeń i kontekstu społeczno-kulturowego. Następną fazą jest opowieść, która ujmuje te doświadczenia w określone ramy, w sytuacji
3 V. Turner, The ritual process: Structure and anti-structure, Routledge, London – New York 2017, s. 95. Wszystkie cytaty z publikacji obcojęzycznych w tłumaczeniu autorek.
4 Tamże. Zob. też: V. Turner, The forest of symbols: Aspects of Ndembu ritual, Cornell University Press, Ithaca – London 1970, s. 94.
9 WproWA dzenie
spotkania ze słuchaczem, zależne od relacji między nimi, ale również interpretowana w odniesieniu do przeszłości i przyszłości. Ostatnia warstwa to życie jako tekst – przekształcony przez interpretacje badacza, jego własne doświadczenia, założenia i wiedzę5. W momencie gdy oddajemy tę książkę do druku, w Internecie istnieje już ponad 100 mln adresów odwołujących się do problemu uchodźczyń ukraińskich. Nie ma wśród nich tekstów o charakterze naukowym. Jednak problem uchodźstwa wojennego jest eksplorowany od dziesięcioleci, w różnych kontekstach. Wiąże się to ze skalą zjawiska. Jak podaje raport UNHCR Global trends –do końca 2021 roku ponad 89 mln osób zostało zmuszonych do opuszczenia swoich domów z powodu prześladowań i wojen6, a od 24 lutego 2022 roku 8,7 mln osób przekroczyło granice Ukrainy, z czego 5,6 mln zostało zarejestrowanych w Europie7. W Oksfordzie ukazują się czasopisma poświęcone wyłącznie problemowi uchodźstwa, jak „Journal of Refugee Studies”, „Forced Migration Review”, a w grupie SAGE – „International Migration Review”, „Journal of Migration and Human Security”. Opublikowano także szereg podejmujących tę kwestię książek, między innymi: Europe and the refugee crisis: Local responses to migrants autorstwa Frances Trix (Bloomsbury Publishing, 2020), Oxford handbook of refugee and forced migration studies pod redakcją Eleny Fiddian-Qasmiyeh, Gila Loeschera, Katy Long i Nando Sigony (Oxford University Press, 2016), Petera Gatrella Making of the modern refugee (Oxford University Press, 2015) czy Vamika D. Volkana Immigrants and refugees: Trauma, perennial mourning, prejudice, and border psychology (Routledge, 2019). W Polsce badania i publikacje na temat uchodźstwa powiązane są z takimi instytucjami, jak: Centrum Badań Migracyjnych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu8, Centrum Stosunków Międzynarodowych9, Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego10, Instytut Spraw Publicznych11,
5 E.M. Bruner, Experience and its expressions [w:] The anthropology of experience, eds. V.W. Turner, E.M. Bruner, with an epilogue by C. Geertz, University of Illinois Press, Urbana – Chicago 1986, s. 6–7, https://monoskop.org/images/f/f3/Turner_Victor_Bruner_Edward_The_Anthropology_of_experience_1986.pdf (dostęp: 29.08.2022).
6 UNHCR USA, Figures at a glance, 16 June 2022, https://www.unhcr.org/en-us/figures-at-a-glance.html (dostęp: 26.09.2022).
7 UNHCR USA, Ukraine emergency, https://www.unhcr.org/en-us/ukraine-emergency.html (dostęp: 26.09.2022).
8 Centrum Badań Migracyjnych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, https://www.cebam.pl (dostęp: 23.07.2022).
9 Centrum Stosunków Międzynarodowych, https://csm.org.pl (dostęp: 23.07.2022).
10 Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego, https://www.migracje. uw.edu.pl (dostęp: 23.07.2022).
11 Instytut Spraw Publicznych, Migracje, https://www.isp.org.pl/pl/temat/migracje (dostęp: 23.07.2022).
10 WproWA dzenie
Stowarzyszenie Interwencji Prawnej12, Polskie Forum Migracyjne13, Ośrodek Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego14 .
Problem uchodźstwa analizowany jest z różnych perspektyw: praw człowieka, społeczno-politycznej, zdrowotnej, ekonomicznej. Zawsze jednak stanowi temat, który wzbudza wiele emocji pod względem ideologicznym, politycznym i moralnym. Stąd pojawiają się w nim z jednej strony kwestie dotyczące praw człowieka, z drugiej – bezpieczeństwa oraz homogeniczności etnicznej czy religijnej15. W tym kontekście wyłania się dyskurs „not in my backyard” –opisujący sprzeciw wobec lokalizacji niepożądanego zjawiska lub grupy społecznej w swoim sąsiedztwie, który pojawia się po etapie „kultury powitania”, czyli entuzjastycznej oddolnej pomocy społecznej uchodźcom16.
Wielu badaczy podkreśla ogromne trudności w bezpośrednim dostępie do uchodźców, którzy są najlepszym źródłem wiedzy o doświadczeniach i prawdziwych historiach tej grupy. Pisze się o lekceważeniu ich głosów w badaniach sondażowych czy ukierunkowaniu badań na konkretne, wspierane przez organizacje, cele praktyczne17. Izabela Main wskazuje, że często badania dotyczące uchodźców prowadzone są w ośrodkach, które mają charakter instytucji totalnych, odizolowujących od rzeczywistego świata ludzi znajdujących tam schronienie18, a [...] ich losy podczas ucieczki, po przybyciu do Polski, udział w edukacji, życie zawodowe itd. – są bardzo rzadko przedmiotem badań19.
12 Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, https://interwencjaprawna.pl (dostęp: 23.07.2022).
13 Polskie Forum Migracyjne, https://forummigracyjne.org (dostęp: 23.07.2022).
14 Ośrodek Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, O nas, https://wpia.uj.edu.pl/web/prawa-czlowieka/o-nas (dostęp: 23.07.2022).
15 S. Lavanex, Revival: The Europeanisation of refugee policies: Between human rights and internal security, Routledge, New York 2001.
16 K. Kürschner Rauck, ‘Not in my backyard!’: The 2015 refugee crisis in Germany, Swiss Institute of Banking and Finance, September 2020, https://www.alexandria.unisg.ch/261541/ 1/2020_04_KK_SSRN-id3731578.pdf (dostęp: 19.09.2022).
17 D. Vigneswaran, J. Quirk, Representing ‘hidden’ populations: A symposium on sampling techniques: Quantitative methodological dilemmas in urban refugee research: A case study of Johannesburg, „Journal of Refugee Studies” 2012, vol. 26, no. 1, s. 5, https://www.academia.edu/2195699/Representing_Hidden_Populations_A_Symposium_on_Sampling_Techniques (dostęp: 27.09.2022).
18 I. Main, Uchodźcy w nauce polskiej – stan badań i literatury, metodologia i etyka badań [w:] Uchodźcy. Teoria i praktyka, red. I. Czerniejewska, I. Main, Stowarzyszenie „Jeden Świat”, Poznań 2008, s. 22, https://cms-v1-files.idcom-web.pl/sites/747/cms/szablony/13928/ pliki/uchodzcy_final.pdf (dostęp: 20.09.2022).
19 Tamże, s. 27.
11 WproWA dzenie
Z uwagi na dużą falę migracji ukraińskich kobiet i dzieci do Polski udało nam się dotrzeć bezpośrednio do uchodźczyń i przeprowadzić z nimi wywiady. Dodatkowo ich dzieci brały udział w projekcie „W zwykłych słowach wielka moc!”, w ramach którego powstały bajki i wiersze dla ukraińskich dzieci-uchodźców wojennych, a także prace plastyczne przygotowane przez te dzieci oraz opublikowane w książce. Pozwoliło nam to na zdobycie zaufania naszych rozmówczyń. Pochodziły one z różnych obwodów Ukrainy: kijowskiego, mikołajowskiego, lwowskiego, winnickiego, zaporoskiego, połtawskiego, czerkaskiego, ługańskiego, donieckiego, odeskiego, dniepropietrowskiego, sumskiego, czernihowskiego, charkowskiego.
Naszym celem było wysłuchanie opowieści uchodźczyń po to, aby spróbować zrozumieć, jak doświadczają one swojej ucieczki, traumy i aktualnej sytuacji oraz jakie sensy im nadają. Pozwoliło nam to na odejście od – powszechnego w literaturze – ukazywania uchodźców jako jednorodnej grupy, posiadającej podobne doświadczenia, i skoncentrowanie się na indywidualnych historiach, zawierających osobistą perspektywę, uwzględniającą „domowe narracje”20. W innej perspektywie te narracje mogą być postrzegane w kontekście konfrontacji z doświadczeniami, lękami i marzeniami jednostek, które „zwykle są niewidoczne”, a ich historie są nieznane21. Stanowią one impuls do refleksji nad problemem uchodźstwa, ale także nad naszymi wyobrażeniami, lękami i nadziejami.
W trakcie wywiadów podjęte zostały absolutnie kluczowe problemy związane z uchodźstwem Ukrainek do Polski. Dotyczyły one doświadczeń ich wcześniejszego życia w Ukrainie, tragizmu i przeżyć związanych z rosyjską agresją, decyzji o ucieczce, a także podróży do Polski. Ponadto wiązały się one z ich pobytem już w Polsce, z rozpaczą i tęsknotą oraz dążeniem do odnalezienia się w nowej sytuacji życiowej, których jedną z konsekwencji była pewna rekonstrukcja kobiecości. W wywiadach poruszyłyśmy również kwestie sytuacji mieszkaniowej i zawodowej uchodźczyń, edukacji ich dzieci oraz postrzegania Polski i Polaków. Wreszcie – starłyśmy się zrozumieć, jak uchodźczynie odbierają doświadczenie uczestnictwa w samym wywiadzie, w którym brały udział. Część badawcza, zawarta w ósmym, bardzo obszernym rozdziale książki, poprzedzona jest częścią teoretyczną, na którą składa się siedem rozdziałów. Rozdział pierwszy, zatytułowany Uchodźstwo i migracja. Koncepcje i uwarunkowania teoretyczne, to próba rekonstrukcji pojęcia uchodźstwa w kontek-
20 J. Blommaert, Investigating narrative inequality: African asylum seekers’ stories in Belgium, „Discourse and Society” 2001, vol. 12, iss. 4, s. 414–415, https://doi.org/10.1177/0957926501 012004002.
21 G. Whitlock, Soft weapons: Autobiography in transit, The University of Chicago Press, Chicago – London 2007, s. 3, 68.
12 WproWA dzenie
ście różnorodnych, głównie socjologicznych, teorii i koncepcji. Zawarto w nim również przykłady konkretnych fal i zjawisk uchodźstwa w ujęciu historycznym oraz opis działań podejmowanych na rzecz uchodźców, w tym przez Polskę wobec Ukraińców w 2022 roku. W rozdziale drugim przybliżono różne polityczne, ekonomiczne, a także społeczno-kulturowe konsekwencje uchodźstwa i migracji, w makroperspektywie. Rozdział trzeci został poświęcony psychospołecznym skutkom uchodźstwa dla jednostki; szczególnie w aspekcie takich zjawisk, jak trauma, szok egzystencjalny i destabilizacja tożsamości. W rozdziale czwartym dokonano rekonstrukcji agresji rosyjskiej na Ukrainę, od daty 24 lutego 2022 roku, na tle konfliktów historycznych i narodowych. Zawarto w nim także opis reakcji społeczności międzynarodowej na agresję i udzielonego przez nią Ukrainie wsparcia, zarówno politycznego, jak i militarnego. Rozdział piąty skupia się – zwracając uwagę na wymiar tożsamościowy –na wybranych zróżnicowanych aspektach charakteryzujących narodowość, państwowość i kulturę ukraińską, również stosunkach polsko-ukraińskich. Rozdział szósty to próba charakterystyki kobiecości ukraińskiej w perspektywie historycznej i współczesnej. Podjęto w nim problem postrzegania przez uchodźczynie emancypacji kobiet oraz idei feministycznych. Rozdział siódmy zawiera opis przyjętych założeń metodologicznych, mieszczących się zdecydowanie w paradygmacie badań jakościowych. Rozdział dziewiąty wydaje się bardzo ważny z perspektywy tej książki – został poświęcony usytuowaniu uchodźstwa w kontekście założeń edukacji międzykulturowej, zwłaszcza sytuacji kobiet i dzieci ukraińskich w Polsce w 2022 roku. Przedstawia też projekt interwencjonizmu międzykulturowego – „W zwykłych słowach wielka moc!” –zrealizowany przez Zakład Edukacji Wielokulturowej i Badań nad Nierównościami Społecznymi Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu dla małych dzieci z Ukrainy.
Mamy nadzieję, że nasza książka, a szczególnie treści zawarte w jej części badawczej wzbogacą wiedzę na temat tożsamości uchodźczyń ukraińskich w Polsce i jej rekonstrukcji pod wpływem wydarzeń, które mają/miały miejsce w ich życiu. Może się też ona przyczynić, jak jesteśmy o tym przekonane, do upowszechnienia idei interwencjonizmu międzykulturowego.
Niniejsza publikacja wpisuje się w nasze wcześniejsze zainteresowania problematyką kobiecości, nierówności, edukacji wielo- i międzykulturowej, społeczno-kulturowych wymiarów tożsamości i pamięci. W tym obszarze opublikowałyśmy monografie autorskie:
– Agnieszka Gromkowska-Melosik: Kobiecość jako źródło społeczno-kulturowych niepokojów. Krystalizacje i rozproszenia (Poznań 2019); Kobieta epoki wiktoriańskiej. Tożsamość, ciało i medykalizacja (Kraków 2013), Edukacja
13 WproWA dzenie
i (nie)równość społeczna kobiet. Studium dynamiki dostępu (Kraków 2011), Kobiecość w kulturze globalnej. Rekonstrukcje i reprezentacje (Poznań 2002);
– Aleksandra Boroń: (Prze)trwanie przeszłości w transkulturowych przestrzeniach (Poznań 2021), Pedagogika (p)o Holocauście. Pamięć, tożsamość, edukacja (Poznań 2013).
Nasze artykuły w periodykach naukowych oraz rozdziały w pracach zbiorowych poświęconych tej tematyce to:
– Agnieszka Gromkowska-Melosik: Cross-cultural research: Insider/outsider dichotomy reconsidered („Przegląd Badań Edukacyjnych” 2021, t. 1, nr 32); Globalna tożsamość korporacyjnego lidera i edukacja międzykulturowa [„Edukacja Międzykulturowa” 2021, nr 2(15)]; Mniejszość muzułmańska w Szwecji: między ekstremistycznym izolacjonizmem a procesami reprodukcji ekonomicznej („Studia Edukacyjne” 2013, nr 26);
– Aleksandra Boroń: Lizbona – tożsamość międzykulturowego miasta [„Edukacja Międzykulturowa” 2022, nr 1(16)]; Polityka językowa i tożsamość kulturowa mniejszości („Studia Edukacyjne” 2021, nr 60); Polonia portugalska i procesy (re)konstrukcji kulturowej tożsamości (w: Polonia i Polacy za granicą – kulturowe i edukacyjne obszary badań i doświadczeń, red. A. Boroń i in., Poznań 2020).
Na zakończenie tego wprowadzenia chciałybyśmy serdecznie podziękować ukraińskim uchodźczyniom za uczestnictwo w naszych badaniach. Było to dla nas spotkanie i doświadczenie niezwykłe, jako badaczek i kobiet. Dziękujemy za otwarcie, za odwagę mówienia o swoich przeżyciach, za łzy i za zaufanie, którymi nas obdarzyły.
Aleksandra Boroń i Agnieszka Gromkowska-Melosik
14 WproWA dzenie
