PRAWO KARNE MATERIALNE TOM 3 by IKMP SAPERE AUDE

PRAWO KARNE MATERIALNE TOM 3

SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW VOLUME 3

PRAWO KARNE MATERIALNE TOM 3

SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW VOLUME 3

MONOGRAFIA NAUKOWA Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE Warszawa, listopad 2015 roku

Projekt okładki: Marta Sobiecka

Redakcja: Marta Sobiecka, Mikołaj Ślęzak

Recenzent: prof. UW dr hab. Zbigniew Jędrzejewski

ISBN: 978-83-64552-32-8 Copyright by Wydawnictwo Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana, ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działające przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa

Niniejszą publikację chcielibyśmy zadedykować

pamięci wspaniałego Wykładowcy i Członka Honorowego Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude Magistra Zygmunta Wiernikowskiego.

Zygmunt Wiernikowski był długoletnim pracownikiem Katedry Prawa Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

W ramach swojej działalności akademickiej przygotował szereg opracowań naukowych prezentujących bardzo wysoki poziom merytoryczny, m.in. takie jak np. „Działanie w granicach uprawnienia lub obowiązku prawnego jako okoliczność wyłączająca bezprawność czynu”, „O pojęciu mienia w polskim prawie karnym”, czy „Kara podania wyroku do publicznej wiadomości w szczególny sposób (wybrane problemy)”. Weszły one na trwałe do dorobku polskiej doktryny prawa karnego, są często cytowane i powoływane w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, co świadczy o wyjątkowości poruszanych tam zagadnień.

Na szczególnie wysokie uznanie zasługuje poświęcenie i ogromny talent Zygmunta, z jakim prowadził ćwiczenia z prawa karnego. Stanowiły one unikalny wzór metody dydaktycznej łączącej pasję Wykładowcy z umiejętnym przekazywaniem studentom wiedzy. Poziom przygotowania studentów Zygmunta był zawsze wysoki, często nawet imponujący. Zygmunt posiadał niezwykłą umiejętność inspirowania kolejnych pokoleń studentów w pogłębianiu zainteresowania dziedziną prawa karnego materialnego. Solidny fundament położony w tym zakresie przez Zygmunta na drugim roku studiów owocował w dalszej karierze studenckiej i zawodowej, co przyznają świetnie wykształceni prawnicy, sędziowie, prokuratorzy i adwokaci, których przygoda z prawem karnym i pasja do jego poznawania po raz pierwszy została właśnie zaszczepiona przez Zygmunta. Studenci, którzy odbywali zajęcia z Zygmuntem, pamiętają słynne „piątkowe dyżury” w sali 128. Dla wielu z nich były zawsze niezapomnianym pokazem, jak biegły w swojej sztuce powinien być prawnik, jak wielki stopień przywiązania do szczegółów cechować musi studentów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Nie ma osoby, która po takiej weryfikacji wiedzy nie pracowałaby ciężej, nie uczyła się więcej, nie chciała udowodnić, że potrafi materiał

perfekcyjnie opanować. Paradoksalnie, to właśnie dzięki bezwzględnemu egzekwowaniu wiedzy Zygmunt zyskał sobie rzeszę zwolenników, osób, które nawet kilkanaście lat po ukończeniu studiów przychodziły go odwiedzać, darząc go najwyższym uznaniem. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że także w ten sposób Zygmunt dochował się licznych wychowanków osiągających sukcesy na płaszczyźnie akademickiej, by wspomnieć tylko dr hab. Marcina Wiącka, dr Andrzeja Bieleckiego czy dr Sławomira Żółtka. Muszę się przyznać, że przeprowadzając egzaminy z prawa karnego, zawsze bardzo liczyłem, że zdawać będą u mnie studenci Zygmunta. Pytanie ich było przyjemnością, momentami miewałem wrażenie, że dyskutuję z ukształtowanymi prawnikami, osobami mającymi za sobą wiele lat praktyki. Nie przypominam sobie, żebym kiedykolwiek ocenił studenta Zygmunta negatywnie. Przeciwnie, na ogół piątki przeplatane były piątkami z wykrzyknikiem.

Wspomnienie o pogodnym i zawsze szczerym moim przyjacielu chciałbym zakończyć cytatem z ulubionego zespołu Zygmunta: „Bywa, że za chmurą oceanu znikną przyjaciele. Tak się często dzieje, Ale jeśli żyją w Twej pamięci - Nie potrzeba więcej, bo tam żyje serce”.

prof. UW dr hab. Zbigniew Jędrzejewski

SPIS TREŚCI TABLE OF CONTENTS PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO RODZINIE I OPIECE (Beata Najman) ...... 18 OFFENCES AGAINST THE FAMILY AND GUARDIANSHIP (Beata Najman) ................................................................................................... 18 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO CZCI I NIETYKLANOŚCI CIELESNEJ (Paulina Grabarz) ................................................................................................ 42 OFFENCES AGAINST HONOUR AND PERSONAL INVIOBLIALITY (Paulina Grabarz) ................................................................................................ 42 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO PRAWOM OSÓB WYKONUJĄCYCH PRACĘ ZAROBKOWĄ (Mikołaj Ślęzak)......................................................... 66 OFFENCES AGAINST THE RIGHTS OF PEOPLE IN PAID WORK (Mikołaj Ślęzak) .................................................................................................. 66 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO DZIAŁALNOŚCI INSTYTUCJI PAŃSTWOWYCH ORAZ SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO (Justyna Wołkowska) .......................................................................................... 89 OFFENCES AGAINST STATE AND LOCAL GOVERNMENT INSITUTIONS (Justyna Wołkowska) ................................................................ 89

PRZĘSTĘPSTWA PRZECIWKO WYMIAROWI SPRAWIEDLIWOŚCI (Jakub Grygutis) ................................................................................................ 138 OFFENCES AGAINST THE ADMINISTRATION OF JUSTICE (Jakub Grygutis) ................................................................................................ 138 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WYBOROM I REFERENDUM (Łukasz Łukowski) ........................................................................................... 162 OFFENCES AGAINST ELECTIONS AND REFERENDA (Łukasz Łukowski) .......................................................................................... 162

Szanowni Czytelnicy, mamy przyjemność oddać w Państwa ręce kolejną serię monografii naukowych powstałą dzięki wytężonej pracy Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE działającego przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Całość serii pt. „PRAWO KARNE MATERIALNE” składać się będzie z czterech tomów:

TOM 1 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Pojęcie przestępstwa



Przestępstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzkości i przestępstwa wojenne



Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej



Przestępstwa przeciwko obronności

TOM 2 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu



Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu



Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji



Przestępstwa przeciwko środowisku naturalnemu



Przestępstwa przeciwko wolności



Przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania



Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności

TOM 3 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece



Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej



Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową



Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego



Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości



Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum

TOM 4 będzie obejmował następujące zagadnienia: 

Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu



Przestępstwa przeciwko ochronie informacji



Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów



Przestępstwa przeciwko mieniu



Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu



Przestępstwa przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi

Każdy rozdział jest poprzedzony tekstem odpowiedniego rozdziału z części szczególnej Kodeksu karnego. Chcielibyśmy serdecznie podziękować Profesorowi Zbigniewowi Jędrzejewskiemu za cenne uwagi i nieocenioną pomoc w realizacji niniejszej publikacji. Redaktorzy Warszawa, listopad 2015 roku

Dear Readers, we have pleasure to put at your disposal another series of scientific monographies published thanks to the work of Interdisciplinary Students Association SAPERE AUDE operating under the auspices of Faculty of Law and Administration at the University of Warsaw. Whole series entitled “SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW” will encompass four volumes:

VOLUME 1 will include: 

Notion of an offence



Offences against peace and humanity, and war crimes



Offences against the Republic of Poland



Offences against defence capabilities

VOLUME 2 will include: 

Offences against life and health



Offences against public safety



Offences against safety in traffic



Offences against the environment



Offences against freedom



Offences against freedom of conscience and religion



Offences against sexual liberty and decency

VOLUME 3 will include: 

Offences against the family and guardianship



Offences against honour and personal inviolability



Offences against the rights of people in paid work



Offences against state and local government institutions



Offences against the administration of justice



Offences against elections and referenda

VOLUME 4 will include: 

Offences against public order



Offences against the protection of information



Offences against the credibility of documents



Offences against property



Offences against economic circulation



Offences against trading in currencies and securities There are included corresponding chapters from special part of the Criminal code before each essay.

We would like to thank Professor Zbigniew Jędrzejewski for His valuable remarks and support that He gave us. Editors Warsaw, November 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

Rozdział XXVI. KK Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece.

Art. 206 [Bigamia] Kto zawiera małżeństwo, pomimo że pozostaje w związku małżeńskim, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 207 [Znęcanie się] § 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Jeżeli czyn określony w § 1 połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Art. 208 [Rozpijanie] Kto rozpija małoletniego, dostarczając mu napoju alkoholowego, ułatwiając jego spożycie lub nakłaniając go do spożycia takiego napoju, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Art. 209 [Uchylanie się od alimentów] § 1. Kto uporczywie uchyla się od wykonania ciążącego na nim z mocy ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez niełożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby i przez to naraża ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy społecznej lub organu podejmującego działania wobec dłużnika alimentacyjnego. § 3. Jeżeli pokrzywdzonemu przyznano odpowiednie świadczenia rodzinne albo świadczenia pieniężne wypłacane w przypadku bezskuteczności egzekucji alimentów, ściganie odbywa się z urzędu.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Art. 210 [Porzucenie] § 1. Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli następstwem czynu jest śmierć osoby określonej w § 1, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Art. 211 [Uprowadzenie] Kto, wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru, uprowadza lub zatrzymuje małoletniego poniżej lat 15 albo osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Art. 211a [Organizowanie adopcji wbrew przepisom ustawy] Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, zajmuje się organizowaniem adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

BEATA NAJMAN1

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO RODZINIE I OPIECE OFFENCES AGAINST THE FAMILY AND GUARDIANSHIP słowa kluczowe: ochrona rodziny, bigamia, znęcanie się, niealimentacja, małoletni keywords: protection of family, bigamy, abuse, non-payment of alimony, minors STRESZCZENIE Autorka przeprowadziła interpretacyjne rozważania dotyczące przestępstw przeciwko rodzinie i opiece. Opracowanie rozpoczyna się krótkim uwzględnieniem historycznego stanu prawnego, zawierając w swojej dalszej części omówienie przedmiotu ochrony, strony podmiotowej i przedmiotowej przestępstw opisanych w XXVI rozdziale kodeksu karnego. W artykule przytoczono również istotne rozbieżności w nauce prawa karnego, dotyczące poszczególnych znamion czynów zabronionych oraz przeanalizowano stanowiska doktryny postulujące konieczność depenalizacji przestępstwa bigamii oraz uporczywej niealimentacji. W podsumowaniu aprobująco odniesiono się do wykładni przepisów, nie wskazując na konieczność legislacyjnych zmian, z wyjątkiem przyłączenia się do propozycji zniesienia kryminalizacji czynu opisanego w art. 206 k.k. EXTRACT The author conducted interpretive considerations concerning crimes against the family and care. The paper begins with a short historical review of legal status, containing in its latter part discussion of the subject of protection and subjective and objective side of offenses described in Chapter XXVI of the Penal Code. The article also mentioned significant

Doktorantka w Katedrze Postępowania Karnego i Kryminalistyki WPiA UŁ, członek Naukowego Koła Prawa Karnego, działającego przy WPiA UŁ. Swoje naukowe zainteresowania skupia w szczególności wokół zagadnień związanych z postępowaniem karnym przed sądem I instancji. Jej praca magisterska pt. „Mały świadek koronny (art. 60 § 3 k.k.)” została nominowana do nagrody im. Profesora Jana Kodrębskiego w XVI edycji konkursu

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 discrepancies in the science of criminal law concerning individual constituent elements of criminal acts and examined positions of the doctrine postulating the decriminalization of bigamy and persistent non-payment of alimony. The summary approvingly refers to the interpretation of provisions, without pointing to the need for legislative changes, with the exception of the proposal to join the abolition of the criminalization of act described in Art. 206 of the Penal Code WPROWADZENIE Rozdział XXVI k.k., czyli przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece, zawiera w dużej mierze recepcje prawne z kodyfikacji karnej z 1969 r. Na przestrzeni lat wprowadzono niewielkie zmiany legislacyjne, bo chociaż zrezygnowano z m.in. z karalności osoby wolnej, zawierającej małżeństwo z osobą, która pozostaje w związku małżeńskim oraz zawarto nowy czyn zabroniony w art. 211a k.k., przystosowując ustawodawstwo polskie do standardów międzynarodowych, to utrzymano kwestionowaną karalność uporczywej niealimentacji. Ochrona o charakterze penalnym, na którą zdecydował się ustawodawca, ma dotyczyć przede wszystkim instytucji rodziny i opieki na co wskazuje tytuł omawianego rozdziału kodeksu karnego, ale jak zostało zaprezentowane przy poszczególnych typach czynów zabronionych, katalog tych wartości jest znacznie szerszy. Ponadto dokonano wykładni strony podmiotowej i

przedmiotowej

poszczególnych

przestępstw

szczególnym

uwzględnieniem

charakterystyki czynności sprawczych. Pod dyskusję poddano również zasadność kryminalizacji przestępstwa bigamii i uporczywej niealimentacji. Należy podkreślić, iż ochrona rodziny, opieki i młodzieży, zagwarantowana przez prawo karne, jest środkiem wyłącznie posiłkowym i ostatecznym na tle całokształtu działalności państwa, zapewniającej warunki zakładania rodzin i wychowywania dzieci. BIGAMIA Instytucja małżeństwa w prawie polskim została uregulowana w art. 18 Konstytucji RP oraz w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym2, m.in. w art. 1 i 13 § 2. Ustawodawca uznał, że małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, instytucja prawna rodziny, autorytet prawnego aktu zawarcia małżeństwa powinny pozostawać również pod ochroną przepisów 2

Ustawa – Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz.U. z 2012 r. poz. 788 j.t.)

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 prawa karnego. Coraz częściej jednak w nauce teorii kryminalizacji, podnoszą się głosy przemawiające za dekryminalizacją bigamii. Wydaje się, że regulacje z zakresu prawa cywilnego w sposób wystarczający zapobiegają temu negatywnemu zjawisku, a reakcja karna ewentualnie mogłaby się pojawiać w sytuacji np. fałszowania dokumentów stanu cywilnego. Współcześnie brak jest uzasadnienia dla penalizacji dwużeństwa na co wskazuje również znikoma liczba skazań w skali kraju za to przestępstwo3. Zdecydowanym zwolennikiem niekaralności bigamii jest L. Gardocki, który wskazuje, że penalizacja omawianego przestępstwa może mieć charakter emocjonalny, a prawo karne powinno służyć ochronie, nie zaś odreagowaniu, czy wyładowaniu swojej wściekłości4. Biorąc pod uwagę również reakcję ultima ratio stosowania kodeksu karnego zdecydowanie należy opowiedzieć się za zniesieniem ponoszenia odpowiedzialności karnej za bigamię. W obecnym stanie prawnym utrzymano jednak w art. 206 k.k. prawnokarną sankcję za nieposzanowanie nakazu monogamii. Przedmiotem ochrony omawianego przepisu jest rodzina, w jej ramach monogamiczne małżeństwo, jako zgodny z polską kulturową i prawną tradycją związek pomiędzy kobietą i mężczyzną5. Przyjmuje się, że przestępstwo to może popełnić jedynie osoba pozostająca w ważnym związku małżeńskim (również w legalnym stosunku separacji), co oznacza, że jest to przestępstwo indywidualne właściwe. Chociaż zrezygnowano z wyodrębnienia typu przestępstwa polegającego na zawarciu małżeństwa osoby stanu wolnego z osobą pozostającą w ważnym związku małżeńskim (art. 183 § 2 k.k. z 1969 r.), to poglądy doktryny nie są jednolite, co do możliwości ponoszenia przez taką osobę odpowiedzialności karnej. M. Szewczyk twierdzi, że skoro przestępstwo bigamii ma charakter indywidualny właściwy, to w wykładni tego problemu na zasadach ogólnych, należy stosować przepisy części ogólnej kodeksu, a dokładnie art. 21 § 1 k.k. i uzupełniająco § 2 tego przepisu6. Zgodnie z takim rozumowaniem należałoby przyjąć, że osoba zwierająca związek małżeński z osobą żonatą czy zamężną, chociaż sama jest osobą wolną, ponosi odpowiedzialność za przestępstwo z art. 206 k.k. pod warunkiem jednak, że o tej właściwości swego współmałżonka wiedziała. Za tak zaprezentowanym stanowiskiem opowiada się również A. Wąsek, który dopuszcza także konstrukcję współsprawstwa, sprawstwa 3

Dane statystyczne za: M. Mozgawa, A. Saj, Prawnokarne aspekty bigamii (rozważania dogmatyczne i uwagi kryminologiczne), [w:] Bigamia, pod red. M. Mozgawy, Warszawa, 2011, s. 107 4 L. Gardocki, Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990, s. 86 5 M. Szewczyk, [w:] System Prawa Karnego. Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 897 6 M. Szewczyk, [w:] System Prawa Karnego. Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 897

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 kierowniczego i polecającego przestępstwa bigamii7. Bardziej przekonywująca wydaje się jednak koncepcja, która odrzuca możliwość popełnienia omawianego przestępstwa przez osobę niepozostającą w ważnym związku małżeńskim. L. Gardocki konsekwentnie utrzymuje, że skoro ustawodawca zrezygnował z karania tej osoby, to jednoznacznie zniesiono możliwość ponoszenia przez nią odpowiedzialności karnej za tego typu czyn zabroniony8. Stanowisko to popiera również R.A. Stefański uznając, że nie popełnia przestępstwa bigamii druga strona małżeństwa bigamicznego, chyba że jest również osobą pozostającą w związku małżeńskim argumentując, że skoro ustawodawca zrezygnował z objęcia znamionami tego przestępstwa osoby, która zawiera małżeństwo z osobą pozostającą w związku małżeńskim, to osoba taka nie odpowiada również za podżeganie lub pomocnictwo albo współsprawstwo, nawet gdy wiedziała, że jej partner jest już w związku małżeńskim9. Czynnością sprawczą przestępstwa bigamii jest zawarcie związku małżeńskiego przez osobę, która w takim związku pozostaje lub przez dwie osoby pozostające w ważnych związkach małżeńskich. Będzie nią złożenie oświadczenia woli o wstąpieniu w związek małżeński przed właściwym organem i zgodnie z prawem (polskie prawo wyróżnia dwie formy małżeństwa - cywilne i konkordatowe). Oprócz tego, że przestępstwo bigamii jest przestępstwem z działania, to także ma charakter materialny. Skutek następuje w momencie powstania nowego stosunku prawnego w postaci małżeństwa, a zgodnie z art. 1 k.r.o., zostaje ono zawarte w momencie jednoczesnego złożenia oświadczeń przez kobietę i mężczyznę, że wstępują ze sobą w związek małżeński. Wyklucza to więc możliwość popełnia omawianego przestępstwa przez zaniechanie. Ponadto należy zaznaczyć, że spełnienie lub niespełnienie małżeństwa nie ma znaczenia dla jego ważności. Osoba pozostająca w ważnym związku małżeńskim, która zawarła następnie kilka małżeństw, nie odpowiada jak za jedno przestępstwo. Słuszny wydaje się pogląd wyrażony w piśmiennictwie, że w razie zawarcia kilku małżeństw, sprawca popełnia tyle przestępstw, w ile związków wstąpił po zawarciu pierwszego małżeństwa10, a zatem występuje tu zbieg przestępstw. Biorąc również pod uwagę moment powstania małżeństwa, w przypadku, gdy wolę wstąpienia w związek małżeński wyraziła tylko jedna osoba, może ona ponieść

A. Wąsek, R. Zawłocki, Komentarz KK – Część szczególna, t. I, Warszawa 2010, s. 1185 L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2013, s. 282 9 R.A. Stefański, Przestępstwo bigamii (art. 206 k.k.), Prokuratura i Prawo nr 10/1999, s. 58 10 R.A. Stefański, Przestępstwo bigamii (art. 206 k.k.), Prokuratura i Prawo nr 10/1999, s. 59 8

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 odpowiedzialność karną za usiłowanie popełnienia przestępstwa bigamii. Chwila zawarcia małżeństwa ma też znaczenie dla rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia, gdyż jest to przestępstwo jednorazowe o skutkach trwałych. Co do strony podmiotowej należy stwierdzić, że występek ten może być popełniony umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym 11. Nie zasługuje na aprobatę pogląd zakładający możliwość popełnienia przestępstwa bigamii z zamiarem quasiewentualnym, który miałby zachodzić, gdy zawierający związek małżeński nie ma pewności, czy jego poprzednie małżeństwo trwa, czy też ustało12. W sytuacji, gdy sprawca pozostający w ważnym związku małżeńskim błędnie sądzi, że jego poprzedni związek małżeński nie istnieje (np. z powodu śmierci współmałżonka), to zachodzi błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego (art. 28 § 1 k.k.)13, a wobec braku kryminalizacji nieumyślnej bigamii na gruncie polskiego k.k., sprawca takiego czynu nie poniesie odpowiedzialności karnej. ZNĘCANIE SIĘ Główny przedmiot ochrony art. 207 k.k. stanowi rodzina i jej prawidłowe funkcjonowanie oraz opieka. Zakres dóbr chronionych tą regulacją wykracza poza ramy nakreślone rodzajowo zbiorem przestępstw przeciwko rodzinie i opiece. W doktrynie prawa karnego uważa się, że ochrona ta nakierowana jest głównie na należyte, wolne od znęcania się, traktowanie ludzi w rodzinie, w stosunkach zależności, osób małoletnich lub nieporadnych14. Wśród ubocznych przedmiotów ochrony wymienia się życie, zdrowie, nietykalność cielesną, wolność i godność człowieka. W typie kwalifikowanym, opisanym w art. 207 § 3 k.k. określa się klarownie, jako przedmiot ochrony, życie człowieka. Również w judykaturze wskazuje się na brak harmonii pomiędzy tytułem rozdziału XXVI Kodeksu karnego, a zakresem dóbr chronionych przepisem art. 207 k.k., który zdecydowanie wykracza poza obszar pojęcia "przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece" i w żadnej mierze nie uprawnia do twierdzenia, że przedmiotem ochrony z tego przepisu jest tylko rodzina, jej spoistość, trwałość oraz prawidłowe funkcjonowanie, a nadto życie, zdrowie, cześć, godność i 11

K. Banasik, Bigamia w polskim prawie karnym, Prokuratura i Prawo nr 9/2010, s. 67 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 470 13 M. Mozgawa, A. Saj, Prawnokarne aspekty bigamii (rozważania dogmatyczne i uwagi kryminologiczne), [w:] Bigamia, pod red. M. Mozgawy, Warszawa, 2011, s. 96 14 W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1978, s. 545 12

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 nietykalność cielesna jej członków15. W doktrynie prawa karnego dokonano próby stworzenia definicji przestępstwa znęcania, za które uchodzić może każde, powtarzające się lub rozciągnięte w czasie, działanie lub zaniechanie polegające na umyślnym zadawaniu bólu fizycznego lub dolegliwości psychicznych, jeżeli w odczuciu powszechnym ma ono wyraz znęcania się16. Zaproponowana formuła będzie punktem wyjścia dla prowadzonych poniżej rozważań. Przestępstwo znęcania może przybrać zarówno charakter indywidualny jak i powszechny. Ten pierwszy pojawia się, gdy pokrzywdzonym jest osoba najbliższa lub osoba pozostająca w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy. Pokrzywdzonym przestępstwem znęcania, jako przestępstwa powszechnego, może natomiast pozostać każdy małoletni lub osoba nieporadna ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny. Stanowiska wyrażone w orzeczeniach sądów jak i w literaturze prawa karnego dotyczące znamion strony podmiotowej przestępstwa znęcania nie są jednorodne. W jednym z judykatów Sąd Najwyższy skonstatował, że znamię czasownikowe "znęca się" przesądza o ograniczeniu strony podmiotowej umyślności w postaci zamiaru bezpośredniego. Mieści się w nim bowiem chęć zadania cierpienia ofierze i dla jego realizacji samo godzenie się sprawcy na taki jego efekt nie wystarczy17. Coraz częściej jednak dopuszcza się możliwość popełnienia omawianego przestępstwa także z zamiarem ewentualnym18. Przestępstwo opisane w art. 207 § 3 k.k., jest natomiast tzw. przestępstwem umyślno - nieumyślnym. Biorąc pod uwagę reguły odpowiedzialności za przestępstwo kwalifikowane przez następstwo (art. 9 § 3 k.k.), surowsza kwalifikacja jest uzasadniona od strony podmiotowej, nieumyślnością sprawcy w odniesieniu do następstwa umyślnego (zamiar bezpośredni) znęcania się (culpa dolo exorta). Sprawca odpowiada więc z tego przepisu, chociażby nie przewidywał, że osoba pokrzywdzona

umyślnym

znęcaniem

podejmie

zamach

ukierunkowany

samounicestwienie, jeżeli tylko co najmniej mógł i powinien to przewidzieć (wystarczy nieumyślność)19. 15

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2010 r., sygn. V KK 172/09, Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych nr 1/2010, poz. 7 16 V. Konarska- Wrzosek, Ochrona dziecka w polskim prawie karnym, Toruń 1999, s. 57 17 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 1999 r.,, sygn. V KKN 580/97, LEX nr 846111; tak też wyrok SN z dnia 23 lutego 1995 r., II KRN 6/95, Prokuratura i Prawo- wkładka nr 6/1995, poz. 5; O. Górniok, [w:] O. Górniok, S. Hoc, S.M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz, t. 3, (art. 117-363), Gdańsk 1999, s. 193 18 A. Ratajczak, Znęcanie się, [w:] System prawa karnego, t. IV, cz. 2, pod red. I. Andrejewa, L. Kubickiego, J. Waszczyńskiego, Ossolineum 1989, s. 283; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2013, s. 283; M. Szwarczyk, [w:] Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011, s. 477 19 A. Lebiedowicz, Samobójstwo w ujęciu wielopłaszczyznowym, Wojskowy Przegląd Prawniczy nr 3/2013, s.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Przestępstwo znęcania opisane w art. 207 § 1 i 2 k.k. jest przestępstwem formalnym z działania

lub

zaniechania,

podczas

gdy

dla

zaistnienia

przestępstwa

znęcania

kwalifikowanego (art. 207 § 3 k.k.) konieczne jest wystąpienie skutku w postaci targnięcia się pokrzywdzonego na własne życie. Niekonieczne jest poniesienie przez niego śmierci, ważne by z jego zachowania w sposób bezsprzeczny wynikał zamiar popełnienia samobójstwa. Dla przypisania sprawcy skutku z art. 207 § 3 k.k. nieodzowne jest ustalenie związku przyczynowego między zachowaniem wypełniającym znamiona znęcania, a decyzją pokrzywdzonego o pozbawieniu się życia. Innymi słowy, zaistnieć musi obiektywna przewidywalność, że zamiar targnięcia się na własne życie stanowił reakcję na znęcanie. Podkreślić należy, iż przestępstwa określone w art. 207 § 1- 3 k.k. są ścigane w trybie publicznoskargowym. Oznacza to, że ofiara nie musi podejmować żadnych kroków, aby nastąpiło wszczęcie postępowania karnego. Przeprowadzenie postępowania nie jest wykluczone nawet wówczas, gdy pokrzywdzony jako osoba najbliższa dla sprawcy skorzysta z prawa do odmowy zeznań. Ofiary często bowiem ze strachu przed sprawcą korzystają z tego uprawnienia. Pod pojęciem znęcania rozumie się zarówno formę znęcania fizycznego jak i psychicznego. Posłużenie się przez ustawodawcę alternatywą nierozłączną wskazuje na możliwe ujęcie czynności wykonawczej jako znęcanie fizyczne połączone z psychicznym albo tylko fizyczne czy psychiczne. Jako znęcanie fizyczne postrzegamy zachowania związane z zadawaniem cierpień i bólu ciału człowieka poprzez np. bicie, szarpanie, duszenie, kopanie, ciągnięcie za włosy, przypalanie części ciała, wiązanie kończyn czy rzucanie przedmiotami w kierunku osoby pokrzywdzonego. Zadawanie cierpień fizycznych nie zawsze jednak musi polegać na czynnościach bezpośrednich, ale również takich jak głodzenie lub wystawianie na niekorzystne warunki atmosferyczne. Znęcanie psychiczne natomiast przejawia się w straszeniu, grożeniu, ubliżaniu czy poniżaniu drugiej osoby. W orzecznictwie wskazuje się, że aby uznać określone zachowania za znęcanie się nad pokrzywdzonym muszą one stanowić akt agresji np. nadużywanie przez oskarżonego alkoholu, organizowanie w mieszkaniu libacji alkoholowych czy też zanieczyszczanie mieszkania nie może uchodzić za jeden z elementów przestępstwa znęcania20. Przy ocenie, czy dane zachowanie można interpretować w kategoriach opisanych w art. 207 k.k., 82 i n. 20 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 października 2012 r., sygn. II AKa 394/12, KZS z. 1/2013, poz. 67

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 konieczne jest posługiwanie się kryteriami obiektywnymi. Oznacza to, że nie są istotne subiektywne przeżycia pokrzywdzonego, tylko hipotetyczne odczucie wzorcowego, przystosowanego do życia w społeczeństwie i wrażliwego obywatela. Czasami jednak osobiste wrażenia pokrzywdzonego będą miały znaczenie dla przypisania odpowiedzialności karnej, stąd należy przychylić się do stanowiska wyrażonego w judykaturze, że w pojęciu znęcania się zawarte jest odczuwanie przez sprawcę, że jego zachowania są dla ofiary dolegliwe i poniżają ją przed sprawcą. Gdy taki stan pokrzywdzonego bądź jego odczucia nie zostaną przez pokrzywdzonego wyrażone w postępowaniu, a brak jest możliwości ustalenia tego inaczej, nie da się dokonać owego ustalenia, zatem i przypisać znęcania21. Skonstatować należy, że o przyjęciu kwalifikacji znęcania się rozstrzygają społecznie akceptowane wartości wyrażające się w normach etycznych i kulturowych22. Znęcanie się należy do kategorii przestępstw wieloczynowych, złożonych z jedno lub wielorodzajowych pojedynczych czynności wypełniających znamiona różnych występków. Rozgraniczyć jednak należy zachowania, które mogą stanowić np. przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego, od zachowań, które cechuje cykliczność i napięcie złej woli przy przedsiębraniu tego rodzaju czynności, które w sumie mogą stanowić przestępstwo znęcania. Niewątpliwie dla zaistnienia czynu określonego w art. 207 k.k. konieczna jest systematyczność zachowań sprawcy i powtarzalność naruszeń. Wyjątkowo dopuszcza się zakwalifikowanie jako znęcanie, jednorazowego zamachu, zwartego czasowo i miejscowo na takie dobra prawne jak godność osobista, nietykalność ciała lub zdrowie23. Jest to jednak możliwe jedynie wtedy, gdy odznacza się ono szczególną intensywnością w zadawaniu dolegliwości fizycznych lub psychicznych24. Przedmiotem bezpośredniego działania przestępstwa określonego w art. 207 § 1-3 k.k. może być osoba najbliższa (w rozumieniu art. 115 § 11 k.k.), inna osoba pozostająca w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo małoletni lub osoba nieporadna. Zgodnie z Wytycznymi wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie prawnokarnej ochrony rodziny, sformułowanymi już w latach 70-tych, stosunek zależności od sprawcy - w rozumieniu art. 207 k.k. - zachodzi wówczas, gdy pokrzywdzony nie jest zdolny z własnej woli przeciwstawić się znęcaniu i znosi je z obawy przed pogorszeniem swoich 21

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 25 marca 1998 r., II AKa 40/98, KZS z. 4-5/1998, poz. 53 M. Szewczyk, [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 889 23 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2002 r., III KKN 17/00, OSNKW nr 7-8/2002, poz. 55 24 A. Wąsek, R. Zawłocki, Komentarz KK – Część szczególna, t. I, Warszawa 2010, s. 1194- 1195 22

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 dotychczasowych warunków życiowych (np. utratą pracy, środków utrzymania, mieszkania, rozłąką lub zerwaniem współżycia ze sprawcą)25. Stosunek tego rodzaju może powstać z mocy prawa (np. w razie ustanowienia opieki lub umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej) albo na podstawie umowy (np. między pracodawcą a pracownikiem, najemcą lokalu a wynajmującym itp.). Może on także wynikać z sytuacji faktycznej, stwarzającej dla sprawcy sposobność znęcania się przy wykorzystaniu nad ofiarą przewagi, jaką mu daje łącząca ich więź materialna, osobista lub uczuciowa. Zaaprobować zatem należy stanowisko Sądu Najwyższego, iż nie jest możliwe przyjęcie wzajemnego znęcania się nad sobą małżonków w tym samym czasie26. Przede wszystkim w desygnacie pojęcia "znęcanie się" mieści się istnienie przewagi sprawcy nad osobą pokrzywdzoną, której nie może się ona przeciwstawić lub może to uczynić tylko w niewielkim stopniu. Dla pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za przestępstwo z art. 207 k.k. nie jest istotne czy pokrzywdzony bronił się i stawiał opór działaniom sprawcy. Usprawiedliwione wydaje się podjęcie działań obronnych, które mogą chronić narażone dobra przed bezpośrednim i bezprawnym zamachem na nie. W nauce kryminologii zauważa się, że charakterystyczne dla przemocy domowej jest zjawisko przekształcenia się jej ofiary w sprawcę przestępstwa wymierzonego w stosującego przemoc27. Wydaje się, że zachowanie pokrzywdzonego powinno być oceniane jako odrębny kontratyp ustawowy, a dopóki tak się nie stanie, powinno być rozważane w kontekście przepisów o nadzwyczajnym złagodzeniu kary. W podobny sposób powinny być traktowane małoletnie ofiary przemocy domowej, które stały się w jej następstwie nieletnimi sprawcami czynów wymierzonych w swoich oprawców. W art. 207 § 2 k.k. ustawodawca posłużył się znamieniem modalnym, które czyni to przestępstwo typem kwalifikowanym. Okoliczność, że sprawca znęcania stosował szczególne okrucieństwo związane jest ze sposobem jego działania i wpływa na wyższą karalność czynu. Dla przypisania odpowiedzialności za to przestępstwo nie ma znaczenia powstały skutek, ważne jest stwierdzenie, że sprawca podejmował działania o zwiększonej intensywności, szczególnie dolegliwe i bolesne dla pokrzywdzonego. W takim przypadku, wyrządzanie krzywd fizycznych i psychicznych musi przekraczać bezprawny ładunek zawarty w typie

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r.,, sygn. VI KZP 13/75, OSNKW nr 7-8/1976, poz. 86 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 1990 r., V KRN 96/90, OSP nr 4/1992, poz. 78 27 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Przestępstwo znęcania się, [w:] Prawa ofiar przestępstw, Warszawa 2009, s. 86 26

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 podstawowym przestępstwa znęcania. W doktrynie prawa karnego stwierdza się, że różnica pomiędzy znęcaniem, o którym mowa w art. 207 § 1 k.k., a szczególnym okrucieństwem, o którym mowa w § 2 tego przepisu, tkwi w szczególnym natężeniu dolegliwości zadawanych konkretnej ofierze28. Znamię szczególnego okrucieństwa doczekało się szerokiej interpretacji na gruncie art. 197 § 3 k.k. Uznano m.in., że dla jego wypełnienia sprawca musi stosować metody uznawane w powszechnym rozumieniu za nieludzkie, drastyczne, brutalne, bezwzględne29. Czynnikiem konstytutywnym będzie obiektywna zdolność tych sposobów działania do wywołania znacznej dolegliwości, a nie to, czy w konkretnym przypadku metody te taką istotnie dolegliwość wywołały. Zdolność taka oceniana być powinna w oparciu o przeciętne społeczne kryteria obiektywne relatywizowane jedynie subiektywnie. Ocenić więc trzeba czy stosowane przez sprawcę metody mogły wywołać taką właśnie dolegliwość w stosunku do przeciętnej osoby o zbliżonych do ofiary cechach, w zbliżonych okolicznościach i warunkach. W piśmiennictwie wskazano także, że jednym z kryteriów szczególnego okrucieństwa jest użycie przemocy znacznie przewyższającej opór ofiary30. Jak wskazano powyżej, sama natura przestępstwa znęcania wskazuje, iż zawiera w penalizowanym przez siebie obszarze wszelkie zachowania naruszające nietykalność cielesną czy godność osobistą. Stąd też przepisy karne dotyczące np. przestępstwa groźby karalnej, zmuszania do określonego zachowania, znieważenia czy zniszczenia mienia jak i skutki należące do ich znamion, będą pozostawały w tzw. pomijalnym (pozornym) zbiegu z przepisem art. 207 § 1 k.k., gdyż będą w całości konsumowane przez przepis o znęcaniu się 31. Jeżeli natomiast skutki naruszeń będą o wiele poważniejsze, to wymagane będzie zastosowanie kumulatywnej kwalifikacji prawnej czynu art. 207 § 1 lub 2 k.k. z odpowiednio art. 157, 156, 155, 148 k.k. Tak np. w wypadku, gdy sprawca najpierw znęcał się fizycznie i psychicznie nad ofiarą, a ostatnią jego fazą była zbrodnia zabójstwa osoby, nad którą wcześniej się pastwił, zasadne jest przyjęcie w tej konkretnej sprawie kumulatywnej kwalifikacji prawnej z art. 148 § 2 k.k. i art. 207 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 k.k., albowiem pierwotne przestępstwo wywołało dalej idący skutek w postaci śmierci ofiary, który

M. Szewczyk, [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 893 29 M. Filar, Glosa do wyroku SN z dnia 27 czerwca 1997 r., WA 16/97, OSP nr 5/1998, poz. 96 30 T. Bigoszewski, Przemoc jako znamię strony przedmiotowej, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych nr 2/1997, s. 19 i n. 31 V. Konarska- Wrzosek, Przestępstwo znęcania się, [w:] System Prawa Karnego. Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 929

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 zdecydowanie wykroczył poza ramy samego znęcania32. Od konstrukcji tej należy jednak rozróżniać sytuacje, w której sprawca podejmuje - obok zamiaru znęcania - decyzję pozbawienia życia ofiary znęcania, zatem likwidacji obiektu tego przestępstwa. Popełnia on wówczas dwa przestępstwa, pozostające ze sobą w zbiegu realnym33. ROZPIJANIE MAŁOLETNIEGO Rozpoczynając rozważania na temat regulacji zawartej w przepisie art. 208 k.k. należy stwierdzić, iż ma ona na celu ochronę młodzieży przed niebezpiecznym dla jej zdrowia fizycznego i psychicznego oraz dla jej rozwoju moralnego, nawykiem picia alkoholu. Przestępstwo rozpijania małoletniego jest przestępstwem powszechnym, co oznacza, że podmiotem jego może być każda osoba. Przedmiotem bezpośredniego działania natomiast pozostaje małoletni, czyli każda osoba poniżej 18 roku życia, przy czym bez znaczenia jest uzyskanie pełnoletniości na gruncie prawa cywilnego. Przez pojęcie: "rozpija" jako znamię przestępstwa określonego w art. 208 k.k. rozumieć należy takie działanie, które stwarza niebezpieczeństwo przyzwyczajenia małoletniego do stałego picia napojów alkoholowych lub umocnienia w nim tego rodzaju skłonności. Ten desygnat pojęciowy prowadzi jednak do rozbieżności w doktrynie prawa karnego jak i w orzecznictwie. Co do spornej kwestii pierwszy raz wypowiedziano się już w 1965 r. stwierdzając, że jednorazowe podanie niepełnoletniemu (do lat 18) napoju alkoholowego wyczerpuje znamiona rozpijania, jeżeli w konkretnych okolicznościach może sprawić, że niepełnoletni zacznie oddawać się pijaństwu lub też umocni się w ujawnionej już skłonności do pijaństwa34. W latach 80-tych odstąpiono od tak szerokiej interpretacji i przyjęto w przywoływanych już Wytycznych wymiaru sprawiedliwości, iż rozpijanie oznacza działanie wielokrotne, powtarzające się z pewną częstotliwością35. Zaprezentowany pogląd został wyrażony również w nauce prawa karnego36 jak i w orzecznictwie sądów powszechnych poprzez przyjęcie, iż rozpijaniem w rozumieniu art. 208 k.k. nie jest

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 2 października 2008 r., sygn. II AKa 281/08, KZS z. 9/2009, s. 62 33 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 23 stycznia 1992 r., sygn. II AKr 198/91, KZS z. 2/1992, poz. 12 34 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1965 r., sygn. VI KZP 53/65, OSNKW nr 1/1966, poz. 3 35 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r., sygn. VI KZP 13/75, OSNKW nr 7-8/1976, poz. 86 36 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 473.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 jednorazowe podanie małoletniemu alkoholu do spożycia37. Chociaż wykładnia językowa czasownika „rozpija” wskazuje, iż chodzi o proces, który cechuje się pewnym czasem trwania, to nie można jednoznacznie wykluczyć, że jednorazowe podanie alkoholu pokrzywdzonemu (o takiej, a nie innej konstrukcji psychofizycznej) może być uznane jako rozpijanie. W najnowszym orzeczeniu Sądu Najwyższego, dotyczącego omawianej materii, uznano również, że jednorazowe działanie sprawcy może doprowadzić do skutku w postaci rozpijania małoletniego, rozumianego jako niebezpieczeństwo przyzwyczajenia się do alkoholu lub umocnienia się w tego rodzaju skłonności38. Stanowisko takie zajęli także A. Ratajczak i K. Buchała39, a za nimi kolejni przedstawiciele doktryny podnosząc, iż może być tak na przykład wówczas, gdy małoletniemu, będącemu w trakcie lub po leczeniu alkoholowym, ktoś świadomie poda alkohol i w ten sposób spowoduje u niego niepotrzebny powrót do uzależnienia alkoholowego40. Zasadnym wydaje się w tej konkretnej sytuacji rozważenie czy zachowanie się sprawcy nie spełnia znamienia "rozpijania" osoby, która na skutek podjętej kuracji przestała już używać alkoholu. Na gruncie art. 208 k.k. wyróżnić można trzy rodzaje czynności podjętych przez sprawcę, które stwarzają niebezpieczeństwo rozpicia małoletniego. Mogą one polegać na dostarczeniu dziecku alkoholu poprzez jego sprzedaż, poczęstowanie nim czy podarowanie. Ponadto na ułatwieniu w jego spożywaniu, np. wskutek pozwolenia na korzystanie w tym celu z określonego pomieszczenia czy umożliwienie pozyskania alkoholu, poprzez jego zakup. Wskazać można również na formę nakłaniania małoletniego do picia napoju alkoholowego, co przejawia się w namawianiu, zachęcaniu czy zmuszaniu do jego spożycia. Tę ostatnią czynność, z uwagi na leksykalne podobieństwo z podżeganiem opisanym w art. 18 § 2 k.k., można popełnić wyłącznie w zamiarze bezpośrednim, podczas gdy dwie wymienione wyżej formy można popełnić również wtedy, gdy sprawca przewiduje spowodowanie stanu rozpicia małoletniego i na to się godzi. Spór w doktrynie dotyczy również charakteru przestępstwa z art. 208 k.k. Niezasadne wydaje się, że rozpijanie małoletniego jest przestępstwem materialnym, gdyż ustawa nie uzależnia jego dokonania od spowodowania skutku w postaci doprowadzenia dziecka do 37

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 23 stycznia 2003 r., sygn. II AKa 343/02, KZS z. 2/2003, poz.

2 38

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2014 r., sygn. II KK 77/14, LEX nr 1459175 A. Ratajczak, Przestępstwa przeciwko rodzinie, Warszawa 1980, s. 169; K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa 1980, s. 711. 40 M. Szewczyk, [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 898. 39

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 faktycznego uzależnienia od alkoholu czy nawet powstania bezpośredniego i konkretnego niebezpieczeństwa takiego stanu. Chociaż stanowisko to ma swoich zwolenników41, którzy podnoszą, że skutkiem przestępnym ma być tutaj stan obiektywny, polegający na zmianie w psychice małoletniego, wyrażający się tendencją do spożywania alkoholu, to bardziej przekonywujące wydają się jednak argumenty, iż omawiane przestępstwo ma charakter formalny. Rozpijanie bowiem oznacza takie przyzwyczajenie małoletniego do picia, które z uwagi na sposób działania sprawcy, jego konkretny kształt i przebieg łączy się z ryzykiem uzależnienia od alkoholu małoletniego i nie powinno się ono kojarzyć wyłącznie ze spowodowanej rzeczywistej groźby rozpicia42. Wydaje się, że każde zetknięcie się dziecka z alkoholem, nawet sporadyczne, niesie ze sobą niebezpieczeństwo zaburzenia prawidłowego rozwoju małoletniego, dlatego każde zachowanie skutkujące jego degeneracją powinno podlegać penalizacji. Konsekwencją przyjęcia takiej argumentacji jest uznanie, iż art. 208 k.k. stanowi o przestępstwie z abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo. NIEALIMENTACJA Obowiązek alimentacyjny wynika, z najogólniej rzecz ujmując, powinności wzajemnego wspierania się członków rodziny. Instytucja ta uregulowania jest w przepisach prawa cywilnego, głównie w Dziale III Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w którym zawarto wszystkie najistotniejsze przesłanki dotyczące alimentacji. Prawo karne pojawia się dopiero, kiedy osoba zobowiązania do zadośćuczynienia obowiązku alimentacyjnego, nie wykonuje go. W nauce prawa karnego pojawiają się jednak wątpliwości czy ukaranie uporczywie uchylającego się od łożenia na utrzymanie osoby najbliższej to najlepszy sposób zapobiegania temu negatywnemu zjawisku. Uznać należy, że chociaż represja karna nie jest najskuteczniejszym środkiem, to penalizacja niealimentacji pozwala na strzeżenie dobra rodziny i jej godnego zabezpieczenia, czego gwarantem na mocy Konstytucji RP jest przecież państwo. Traktowanie art. 209 k.k. jako ultima ratio pozwala, po pierwsze, na prawidłowe 41

M. Szewczyk, [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 897; Z. Czeszejko-Sochacki, Przestępstwo rozpijania małoletniego, Warszawa 1975, s. 101; W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1978, s. 547- 548; O. Górniok, [w:] O. Górniok, S. Hoc, S.M. Przyjemski, Kodeks karny. Komentarz, t. 3, (art. 117-363), Gdańsk 1999, s. 197 42 V. Konarska- Wrzosek, Ochrona dziecka w polskim prawie karnym, Toruń 1999, s. 103-104; A. Ratajczak, Znęcanie się, [w:] System prawa karnego, t. IV, cz. 2, pod red. I. Andrejewa, L. Kubickiego, J. Waszczyńskiego, Ossolineum 1989, s. 196; A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 473- 474; R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2005, s. 328

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 otoczenie opieką potrzebujących i po drugie, piętnuje naganne zachowania, skierowane przeciwko dobru rodziny. Znaczenie językowe ustawowych znamion przestępstwa określonego w art. 209 § 1 k.k. nie pozostawia wątpliwości co do tego, że w ramach ogólnego przedmiotu ochrony, jakim jest rodzina i instytucja opieki, rodzajowym dobrem chronionym tym przepisem są materialne podstawy egzystencji osób dla sprawcy najbliższych oraz tych, których uprawnienia alimentacyjne zabezpieczone są orzeczeniem sądowym lub ustawą43. Występek niealimentacji jest przestępstwem indywidualnym właściwym. Jego sprawcą może być tylko ten, na kim ciąży obowiązek prawny łożenia na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby (podmioty te określone zostały w art. 128 k.r.o.). Zgodnie z treścią art. 209 § 1 k.k. obowiązek ten może wynikać z ustawy lub orzeczenia sądu, przy czym dla bytu omawianego przestępstwa nie ma znaczenia kwestia słuszności zasądzonego prawomocnie obowiązku alimentacyjnego. Czynność sprawcza omawianego przestępstwa polega na uporczywym uchylaniu się, tym samym, występek ten uznaje się jako skutkowy, popełniany przez zaniechanie. Na tle obowiązującego stanu prawnego dominuje koncepcja obiektywno- subiektywna wykładni znamienia „uporczywie uchyla się”44. Owo uchylanie się zawiera w sobie pejoratywny stosunek psychiczny sprawcy, który nie dopełnia ciążącego na nim obowiązku pomimo tego, że obiektywnie ma taką możliwość. Wskazuje się, że ten negatywny stosunek musi być poparty dowodami45, a opisywane zachowanie charakter umyślny, jednakże nie są istotne motywy kształtujące takie nastawienie sprawcy46. By można było mówić o uporczywości uchylania się, okres wstrzymywania się od płacenia rat lub płacenia ich, ale nieregularnie lub w ratach znacznie niższych niż należne, musi trwać dłużej niż 3 miesiące. Również judykatura przyjmuje wskazaną koncepcję, uznając w jednym z uzasadnień, że w przepisie art. 209 § 1 k.k. ustawodawca posłużył się znamieniem podmiotowo-przedmiotowym "uporczywości", które oznacza, że musi wystąpić właśnie wielokrotność zaniechań na przestrzeni pewnego czasu, a ponadto znamię to wyraża psychiczne nastawienie sprawcy,

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002 r., I KZP 6/02, Prokuratura i Prawo- wkładka nr 7-8/2002, poz. 3 44 Por. D.J. Sosnowska, Alimenty a prawo karne: praktyka wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 2012, s. 125; Z. Siwik, Przestępstwo niealimentacji ze stanowiska polityki kryminalnej, Wrocław 1974, s. 99 i n. 45 M. Szewczyk, [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 905 46 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 475

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 który uchyla się od obowiązku wykonania świadczeń alimentacyjnych, pomimo realnej możliwości ich spełnienia47. Uznać należy, że przestępstwo niealimentacji jest przestępstwem trwałym i jest ono nieukończone tak długo, dopóki jest utrzymywany przez sprawcę stan przestępczy. Czas przestępstwa niealimentacji kończy się dopiero z chwilą wydania wyroku przez sąd I instancji48. Stanowisko takie zajął również Sąd Najwyższy uznając, że do istoty omawianego przestępstwa należy wielokrotność zaniechania, wyrażająca się w praktyce nieuiszczaniem rat alimentacyjnych, które stanowią wyraz istnienia po stronie sprawcy trwałego zamiaru uchylania się od obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby. Istnienie tego stanu bezprawności utrzymywane jest z woli sprawcy do chwili, gdy nie zrezygnuje on z realizacji tego zamiaru, co w praktyce wiąże się z przystąpieniem do łożenia na utrzymanie uprawnionej osoby49. Orzeczenie to, chociaż zapadłe na tle nieobowiązującego już stanu prawnego, zachowuje swoją aktualność. W orzecznictwie dokonano także wykładni znamienia podstawowych potrzeb życiowych i stwierdzono, iż oznacza ono dostarczenie środków materialnych koniecznych nie tylko do utrzymania, ale również do uzyskania niezbędnego wykształcenia i korzystania z dóbr kulturalnych. Niezbędne jest zatem nie tylko zabezpieczenie minimum egzystencji w postaci środków przeznaczonych na utrzymanie i wykształcenie dziecka, lecz także stworzenie mu warunków umożliwiających zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu istotnych dla kształtowania jego osobowości i nawyków kulturalnych 50. Warunkiem dokonania przestępstwa opisanego w art. 209 k.k., jako materialnego, jest powstanie skutku w postaci narażenia pokrzywdzonego na niemożność zaspokojenia wskazanych powyżej potrzeb. Jeżeli potrzeby zaspokaja osoba współzobowiązana do alimentacji w sposób wystarczający i kosztem własnych sił, to nie pozbawia to zachowania sprawcy znamienia przestępnego. Dla pociągnięcia do odpowiedzialności karnej wystarcza samo sprowadzenie konkretnego narażenia na niemożność zaspokojenia potrzeb życiowych. Ponadto należy przychylić się do stanowiska części przedstawicieli doktryny, iż przestępstwo niealimentacji można popełnić

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 2001 r., V KKN 504/00, OSNKW nr 7-8/2001, poz. 57 M. Szewczyk, [w:] System Prawa Karnego. Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012, s. 965 49 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 1996 r., sygn. I KZP 16/96, Prokuratura i Prawo- wkładka nr 10/1996, poz. 7 50 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 1987 r., sygn. V KRN 54/87, OSNPG nr 8/1987, poz. 103 48

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 tylko z zamiarem bezpośrednim51 za czym przemawia omówione wyżej znamię uporczywości. W ramach występku z art. 209 k.k. wyłączone jest stosowanie konstrukcji czynu ciągłego (art. 12 k.k.) czy też konstrukcji ciągu przestępstw (art. 91 § 1 k.k.). PORZUCENIE Głównym dobrem chronionym przez regulację z art. 210 § 1 k.k. jest instytucja opieki nad małoletnim poniżej 15 roku życia oraz osobą nieporadną. W przypadku natomiast typu kwalifikowanego określonego w § 2 omawianego przepisu jest nim życie osoby wymagającej z racji jej wieku lub nieporadności troszczenia się o nią. Brzmienie przepisu nie wskazuje, aby obowiązek troszczenia się przybierał charakter szczególnego obowiązku prawnego, dlatego przestępstwo porzucenia należy zakwalifikować jako przestępstwo indywidualne właściwe, popełniane jedynie przez osobę, na której spoczywa obowiązek troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną. W orzecznictwie dokonano interpretacji czynności sprawczej przestępstwa z art. 210 k.k. przyjmując, że "porzucenie" oznacza działanie polegające na opuszczeniu dziecka lub osoby nieporadnej, połączone z zaprzestaniem troszczenia się o nią, bez zapewnienia jej opieki ze strony innych osób. Do istoty "porzucenia" należy więc pozostawienie osoby nad którą miała być roztoczona opieka, własnemu losowi, przy czym chodzi tu nie tylko o zaniechanie sprawowania opieki nad osobą małoletnią lub nieporadną, lecz także o uniemożliwienie takiej osobie udzielenia natychmiastowego wsparcia 52. Omawiany występek w

typie

podstawowym

jest

przestępstwem

abstrakcyjnego

narażenia

niebezpieczeństwo. To przestępstwo formalne dokonane jest w momencie pozostawienia osoby uprawnionej do opieki samemu sobie53. Natomiast typ czynu zabronionego, określony w art. 210 § 2 k.k. jest typem kwalifikowanym przez następstwo, jakim jest skutek w postaci śmierci osoby porzuconej. Dla pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej za to przestępstwo wymagane jest ustalenie związku przyczynowego pomiędzy porzuceniem, a

M. Szewczyk, [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 910; D.J. Sosnowska, Alimenty a prawo karne: praktyka wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 2012, s. 178. 52 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2001 r., sygn. V KKN 94/99, Prokuratura i Prawo- wkładka nr 11/2001, poz. 3 53 R.A. Stefański, Przestępstwo porzucenia (art. 187 k.k.), Prokuratura i Prawo nr 5/1997, s. 47-48

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 skutkiem w postaci śmierci pokrzywdzonego, a także ustalenie, że skutek może być sprawcy obiektywnie przypisany. Przestępstwo porzucenia w typie podstawowym jest występkiem umyślnym, który może być popełniony z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. Sytuacja taka będzie miała miejsce, gdy sprawca nie ma pewności co do wieku lub nieporadności osoby, nad którą sprawuje pieczę, a ponadto godzi się na porzucenie takiej osoby. Natomiast przestępstwo z art. 210 § 2 k.k. jest występkiem umyślno-nieumyślnym i zostaje popełnione jest wtedy, gdy sprawca, po pierwsze, umyślnie realizuje znamiona porzucenia opisane w § 1 omawianego przepisu, a po drugie kiedy przewiduje lub może przewidzieć następstwo w postaci śmierci pokrzywdzonego (art. 9 § 3 k.k.). UPROWADZENIE LUB ZATRZYMANIE Uprowadzenie lub zatrzymanie małoletniego poniżej lat 15 albo osoby nieporadnej ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru jest czynem przestępnym, którego penalizacja nakierowana jest na ochronę instytucji opieki i nadzoru. Co istotne, wyrażenie zgody na opisane zachowania sprawcy przez osobę uprowadzoną lub zatrzymaną nie ma znaczenia dla bytu czynu zabronionego opisanego w art. 211 k.k. Czynność sprawczą uprowadzenia należy interpretować jako zmianę miejsca pobytu wskazanych wyżej osób, połączoną z faktycznym pozbawieniem możliwości wykonywania w stosunku do nich opieki lub nadzoru przez osobę lub osoby uprawnione, podczas gdy zatrzymaniem jest zmuszenie albo skłonienie małoletniego lub osoby nieporadnej do pozostania w miejscu dotychczasowego pobytu wbrew woli (wyraźnej lub dorozumianej) osoby lub osób powołanych do opieki lub nadzoru. Z występkiem opisanym w art. 211 k.k. będziemy mieli do czynienia także wtedy, gdy osoba podlegająca opiece znalazła się w miejscu zatrzymania co prawda legalnie, jednak następnie jest w nim przetrzymywana wbrew woli rodziców lub opiekuna. Omawiane przestępstwo niewątpliwie ma charakter materialny, którego skutek łączy się właśnie z uprowadzeniem osoby poddanej opiece lub nadzorowi albo jej zatrzymaniem, czyli w razie uprowadzenia - ze zmianą miejsca pobytu osoby poddanej nadzorowi, a przy zatrzymaniu - z pozostaniem jej w miejscu pobytu54. Ponadto stwierdzić 54

O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Świda, Prawo karne. Część szczególna, Warszawa 1971, s. 221

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 należy, iż występek z art. 211 k.k. jest przestępstwem umyślnym, które może być popełnione z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. Jego sprawcą nie może być rodzic wykonujący pełną władzę rodzicielską, gdyż wynika to z użytego przez ustawodawcę określenia „wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru”. ORGANIZOWANIE ADOPCJI WBREW PRZEPISOM USTAWY

Wprowadzenie odpowiedzialności karnej za nielegalne organizowanie adopcji wiąże się z wykonaniem zobowiązań wynikających z przyjęcia Konwencji o prawach dziecka 55. Za główny przedmiot ochrony przestępstwa organizowania nielegalnej adopcji należy więc uznać dobro dziecka. Omawiany występek ma charakter powszechny i formalny. Do jego znamion nie należy bowiem skutek w postaci dokonania adopcji. Zachowanie sprawcy polegać może zarówno na działaniu, jak i na zaniechaniu, a z uwagi na cel zachowania sprawcy strona podmiotowa obejmuje jedynie zamiar bezpośredni. Czynność sprawcza przestępstwa z art. 211a k.k. polega na organizowaniu adopcji (przysposobienia) dzieci wbrew uregulowaniom wynikającym z kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Chodzi tu zwykle o zachowania obejmujące wyszukiwanie chętnych do adopcji, znalezienie odpowiedniego dziecka, uzyskanie korzystnych opinii środowiskowych dotyczących przyszłych rodziców, korzystnego rozstrzygnięcia sądu, ewentualne dostarczenie dziecka adoptującym je rodzicom, uzyskanie wymaganych zezwoleń i wiz, przeprowadzenie badań lekarskich56. Omawiana organizacja stanowi zbiór pojedynczych czynności tworzących łącznie czyn zabroniony. Należy przychylić się do stanowiska, iż dla pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za czyn z art. 211a k.k. wystarczające jest, że sprawca wykonuje pojedynczą czynność z całego łańcucha koniecznych do przeprowadzenia adopcji 57. Pewną niekonsekwencją wydaje się jednak, zaliczenie do znamion opisywanego czynu zabronionego działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Wynika z tego, że sprawca organizujący adopcję,

dopuszczając

się

rażących

uchybień

ustawowych

wymogów,

uniknie

Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 z późn. zm.) 56 Z. Ćwiąkalski, [w:] Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, t. 2, Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, Warszawa 2008, s. 1158 57 E. Pływaczewski, A. Sakowicz [w:] Kodeks karny - część szczególna, t. 2, Komentarz do artykułów 222-316, red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s. 473

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 odpowiedzialności karnej, jeżeli będzie się kierował innym celem aniżeli osiągnięciem korzyści majątkowej. PODSUMOWANIE Podejmując próbę konstatacji opisywanych w niniejszym rozdziale rozważań stwierdzić należy, iż konstrukcja przepisów Rozdziału XXVI kodeksu karnego nie budzi większych zastrzeżeń ani dla doktryny prawa karnego, ani dla judykatury. Chociaż pojawiają się w piśmiennictwie pewne rozbieżności, raczej natury teoretycznej, to zdaje się, nie mają one wpływu na jednolite linie orzecznicze. Zasadne jest mniemanie, iż ustawodawca racjonalnie objął ochroną najdonioślejsze wartości życia rodzinnego, dlatego nie proponuje się zmian legislacyjnych w omawianych regulacjach ani też rozszerzenia katalogu przestępstw przeciwko rodzinie i opiece. Przeciwnie, biorąc pod uwagę postulaty formułowane w nauce prawa karnego należałoby się raczej zastanowić nad depenalizacją dwóch występków. Wydaje się, że ochrona zapewniona przez regulacje prawa cywilnego, a przy tym znikome pojawianie się na wokandach sądów spraw o czyn z art. 206 k.k. przemawiają za zniesieniem kryminalizacji bigamii. Przestępstwo uporczywej niealimentacji natomiast, traktowane należycie jako ultima ratio, stanowi z pewnością formę ochrony osób pokrzywdzonych przed krzywdzącym je traktowaniem, dlatego zasadna wydaje się dalsza penalizacja zachowań wyczerpujących znamiona tego typu czynu zabronionego. SUMMARY In attempt to ascertain considerations described in this chapter, it should be noted that the construction of the provisions of Chapter XXVI of the Penal Code does not raise major objections neither towards the doctrine of criminal law or the judiciary. Although there are some discrepancies in the literature, rather theoretical in their nature, it seems that they have no impact on the uniform jurisprudence. It is a reasonable belief that the legislator rationally took under protection the most significant values of family life, and therefore legislative changes in these regulations or the extension of the list of offenses against the family and care were not suggested. On the contrary, taking into account the demands formulated in the science of criminal law, we should rather consider the decriminalization of two misdemeanours. It seems that the protection provided by the rules of civil law, and at the same negligible presence in the courtrooms cases for an offense under Art. 206 of the Penal Code support the abolition of the criminalization of bigamy. The offence of persistent nonpayment of ailments however, if treated properly as ultima ratio, is certainly a form of 36

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 protection of victims against their unjust treatment, therefore further criminalization of behaviours proving all elements of this offense is justified.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Ustawa – Kodeks rodzinny i opiekuńczy z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz.U. z 2012 r. poz. 788 j.t.). 2. Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 z późn. zm.). Wydawnictwa zwarte: 1. Bieńkowska E., Mazowiecka L., Prawa ofiar przestępstw, Warszawa 2009. 2. Bigamia, pod red. M. Mozgawy, Warszawa, 2011. 3. Buchała K., Prawo karne materialne, Warszawa 1980. 4. Czeszejko-Sochacki Z., Przestępstwo rozpijania małoletniego, Warszawa 1975. 5. Gardocki L., Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990. 6. Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2013. 7. Góral R., Kodeks karny. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2005. 8. Kodeks karny. Komentarz, t. 3, (art. 117-363), O. Górniok, S. Hoc, S.M. Przyjemski, Gdańsk 1999. 9. Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, Warszawa 2008. 10. Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. Bojarskiego, Warszawa 2011. 11. Kodeks karny. Komentarz. Część szczególna, Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, Warszawa 2013. 12. Komentarz KK – Część szczególna, t. I i II, pod red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010. 13. Konarska- Wrzosek V., Ochrona dziecka w polskim prawie karnym, Toruń 1999. 14. Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010. 15. System prawa karnego, t. IV, cz. 2, pod red. I. Andrejewa, L. Kubickiego, J. Waszczyńskiego, Ossolineum 1989.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 16. System Prawa Karnego. Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym, pod red. J. Warylewskiego, Warszawa 2012. 17. Prawo karne. Część szczególna, O. Chybiński, W. Gutekunst, W. Świda, Warszawa 1971. 18. Ratajczak A., Przestępstwa przeciwko rodzinie, Warszawa 1980. 19. Siwik Z., Przestępstwo niealimentacji ze stanowiska polityki kryminalnej, Wrocław 1974. 20. Sosnowska D. J., Alimenty a prawo karne: praktyka wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 2012. 21. Świda W., Prawo karne, Warszawa 1978.

Artykuły: 1. Banasik K., Bigamia w polskim prawie karnym, Prokuratura i Prawo, nr 9/2010 2. Bigoszewski T., Przemoc jako znamię strony przedmiotowej, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, nr 2/1997 3. Filar M., Glosa do wyroku SN z dnia 27 czerwca 1997 r., WA 16/97, Orzecznictwo Sądów Polskich nr 5/1998 4. Lebiedowicz A., Samobójstwo w ujęciu wielopłaszczyznowym, Wojskowy Przegląd Prawniczy nr 3/2013. 5. Stefański R. A., Przestępstwo bigamii (art. 206 k.k.), Prokuratura i Prawo nr 10/1999 6. Stefański R. A., Przestępstwo porzucenia (art. 187 k.k.), Prokuratura i Prawo nr 3/1999

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

Rozdział XXVII. KK Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej.

Art. 212 [Zniesławienie] § 1. Kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. § 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 za pomocą środków masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 3. W razie skazania za przestępstwo określone w § 1 lub 2 sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego. § 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 odbywa się z oskarżenia prywatnego. Art. 213 [Brak przestępstwa] § 1. Nie ma przestępstwa określonego w art. 212 § 1, jeżeli zarzut uczyniony niepublicznie jest prawdziwy. § 2. Nie popełnia przestępstwa określonego w art. 212 § 1 lub 2, kto publicznie podnosi lub rozgłasza prawdziwy zarzut: 1) dotyczący postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną lub 2) służący obronie społecznie uzasadnionego interesu. Jeżeli zarzut dotyczy życia prywatnego lub rodzinnego, dowód prawdy może być przeprowadzony tylko wtedy, gdy zarzut ma zapobiec niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego. Art. 214 [Rozwinięcie] Brak przestępstwa wynikający z przyczyn określonych w art. 213 nie wyłącza odpowiedzialności sprawcy za zniewagę ze względu na formę podniesienia lub rozgłoszenia zarzutu.

Art. 215 [Opublikowanie wyroku] Na wniosek pokrzywdzonego sąd orzeka podanie wyroku skazującego do publicznej wiadomości.

Art. 216 [Zniewaga] § 1. Kto znieważa inną osobę w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotarła, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. § 2. Kto znieważa inną osobę za pomocą środków masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

§ 3. Jeżeli zniewagę wywołało wyzywające zachowanie się pokrzywdzonego albo jeżeli pokrzywdzony odpowiedział naruszeniem nietykalności cielesnej lub zniewagą wzajemną, sąd może odstąpić od wymierzenia kary. § 4. W razie skazania za przestępstwo określone w § 2 sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego. § 5. Ściganie odbywa się z oskarżenia prywatnego. Art. 217 [Naruszenie nietykalności] § 1. Kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cielesną, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 2. Jeżeli naruszenie nietykalności wywołało wyzywające zachowanie się pokrzywdzonego albo jeżeli pokrzywdzony odpowiedział naruszeniem nietykalności, sąd może odstąpić od wymierzenia kary. § 3. Ściganie odbywa się z oskarżenia prywatnego. Art. 217a [Ochrona funkcjonariuszy publicznych] Kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cielesną w związku z podjętą przez niego interwencją na rzecz ochrony bezpieczeństwa ludzi lub ochrony bezpieczeństwa lub porządku publicznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

PAULINA GRABARZ58

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO CZCI I NIETYKALNOŚCI CIELESNEJ OFFENCES AGAINST HONOUR AND PERSONAL INVIOBLIALITY

słowa kluczowe: zniesławienie, zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej keywords: defamation, insult, infringement of the right to personal immunity

STRESZCZENIE Niniejszy artykuł stawia sobie za cel charakterystykę przepisów określonych w XXVII rozdziale kodeksu karnego i zakreślenie najważniejszych problemów jakie wyłaniają się w procesie ich stosowania. Szczególnie ten drugi aspekt jest istotny dla Autorki, dlatego też przy prawnokarnej analizie, oprócz teoretycznych aspektów, podaje praktyczne przykłady, które mogą mieć miejsce w codziennym życiu. Powołanie się na liczne orzeczenia m. in. Sądu Najwyższego, ma za zadanie wszechstronnie przybliżyć czytelnikowi rozważane problemy.

Doktorantka w Katedrze Prawa Karnego Materialnego na Wydziale Prawa i Administracji UŁ oraz uczestniczka Szkoły Prawa Niemieckiego prowadzonej przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Stypendystka Prezesa Rady Ministrów i wielokrotna stypendystka Rektora Uniwersytetu Łódzkiego. Uczestniczka konferencji międzynarodowych i ogólnopolskich. Autorka publikacji z zakresu prawa karnego, prawa międzynarodowego, prawa europejskiego i prawa pracy. W kręgu jej zainteresowań leży również translatoryka prawnicza.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 EXTRACT The following article aims at characterizing the regulations descibed in the XXVII chapter of the Polish Criminal Code and to mention the most important problems which emerge during their application. Particularly this second aspect is vital to author, thus apart from theoretical, she gives also practical examples originating from everyday life. Numerous judgments, inter alia of the Supreme Court, are included so that readers could understand more thoroughly all of the considered problems.

WPROWADZENIE Problematyka penalizacji czynów godzących w cześć człowieka budzi liczne kontrowersje. Opinia publiczna podnosi zarzuty, iż umieszczenie ich w kodeksie karnym wywiera ,,mrożący efekt” na jakość debaty toczonej in pleno. Ustawodawca jednakże utrzymuje zasadność bytu tych przestępstw, a nawet ów krąg ochrony znacząco poszerza. Zauważyć można w stosunku do podmiotów, względem których dopuszcza się zniesławienia czy zniewagi. Zatem ustawą karną chronione jest nie tylko dobre imię osoby prywatnej (art. 216 k. k.), której niniejsze opracowanie zostanie między innymi poświęcone, lecz także innych, enumeratywnie wymienionych osób, takich jak: prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej- art. 135 § 2, konstytucyjnego organu Rzeczypospolitej Polskiej- art. 226 § 3 czy funkcjonariusza publicznego- art. 226 § 1. Ponadto należy wskazać na pozostałe przepisy, zamieszczone w kodeksie karnym, które odnoszą się do problematyki znieważenia: 1. art. 133- znieważenie Narodu lub Rzeczypospolitej Polskiej; 2. ar. 136 § 3 i § 4- znieważenie głowy obcego państwa lub przedstawiciela dyplomatycznego; 3. art. 137- znieważenie znaków państwowych; 4. art. 196- znieważenie przedmiotów czci religijnej lub miejsca wykonywania obrzędów; 5. art. 257- znieważenie publiczne grupy osób lub osoby z powodów przynależności narodowej, etnicznej, wyznaniowej lub rasowej; 6. art. 261- znieważenie pomnika lub miejsca upamiętniającego wydarzenie historyczne; 43

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 7. art. 262- znieważenie zwłok, prochów ludzkich lub miejsca spoczynku zmarłego; 8. art. 347- znieważenie uczynione przez żołnierza w stosunku do przełożonego; 9. art. 350- znieważenie uczynione przez żołnierza w stosunku do podwładnego.59

ZNIESŁAWIENIE Art. 212 Zniesławienie jest przestępstwem, którego ratio legis określa się jako konieczność ochrony czci zewnętrznej człowieka, czyli rzeczywistego stosunku, jaki społeczeństwo odnosi do określonej jednostki. Dla jasności wywodu, w tym miejscu warto również wyjaśnić cel karalności znieważenia (które będzie przedmiotem tego opracowania w dalszej części) jako ochrona czci wewnętrznej, rozumianej jako szacunek człowieka do samego siebie.60 Przestępstwo zniesławienia jest przestępstwem powszechnym, zatem potencjalnym sprawcą może być każdy człowieka. Jest to także przestępstwo formalne, to znaczy, że w konkretnym przypadku ustawodawca nie wymaga, aby nastąpił skutek, jaki stawia sobie pomawiający w postaci utraty zaufania czy poniżenia w opinii publicznej61. Istotnym jest natomiast, aby wypowiedź potencjalnie miała charakter zniesławiający i co ważne, nie tylko w postrzeganiu samego pomawianego, ale w obiektywnych okolicznościach. Takie ukształtowanie przepisów ma na celu ochronę wolności słowa, która mogłaby być zagrożona przy głoszeniu wypowiedzi kontrowersyjnych czy non konformistycznych, na które mogłyby nadwrażliwie reagować niektóre jednostki. Zniesławienie może być popełnione w wielorakich formach- zarówno werbalnie, jak i formie gestu, mimiki czy wizualnie, a także w formie rysunku.

Cyt. Za: J. Wojciechowski, Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej. Rozdziały XXVII kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 50 60 G. Arytmiak, Niektóre problemy przestępstwa zniesławienia- uwagi de lege lata i de lege ferenda. Rzeszowskie Zeszyty Naukowe. Prawo-Ekonomia, Rzeszów 1992, s. 42 61 Zob. Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 09.10.2001 r.:, sygn. IV KKN 78/97 ,,Przestępstwo zniesławienia jest przestępstwem formalnym, tzn., że do zrealizowania znamion przestępstwa nie jest potrzebne osiągnięcie przez sprawcę rezultatu w postaci poniżenia osoby pomówionej w opinii publicznej lub utraty przez nią zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności. Nieważne jest czy adresaci pomawianej wypowiedzi uznali ją za prawdziwą i czy w jakikolwiek sposób wpłynęła ona na opinię tych osób o osobie pomawianej. Przekazywana informacja, aby mogła być uznana za pomówienie, musi być w stanie obiektywnie poniżyć osobę pomawianą w opinii publicznej lub narazić ją na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności'.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Czynność sprawcza przestępstwa zniesławienia, jak pisze J. Wojciechowski, opiera się na ,,podniesieniu lub rozgłoszeniu wiadomości hańbiących, dotyczących innej osoby, a także grupy osób lub instytucji, osoby prawnej i jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Czyn sprawcy polega na tym, że sprawca zniesławia kogoś, powoduje uszczerbek w jego czci”.62 Poczyniony zarzut skierowany personalnie do określonego podmiotu, jak odczytujemy w treści art. 212 §1 k. k., może poniżyć pomawianego w opinii publicznej lub narazić go na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności. Przestępstwo zniesławienia w formie podstawowej zagrożone jest karą grzywny lub ograniczenia wolności. Ustawą z 5 listopada 2009 r.63 ustawodawca zdecydował się zrezygnować, w przypadku zniesławienia w typie podstawowym, z kary pozbawienia wolności, natomiast w przypadku typu kwalifikowanego, o którym jeszcze będzie mowa poniżej, zredukował dotychczasowe zagrożenie karą pozbawienia wolności do lat 2 do kary pozbawienia wolności do roku. Art. 212 § 2 określa kwalifikowany typ zniesławienia z wykorzystaniem środków masowego przekazu. Zagrożony jest wyższą karą, gdyż w założeniu niesie on ze sobą zwiększony stopień społecznej szkodliwości. Rozważając, jakie środki mogą wchodzić w zakres środków masowego przekazu można wymienić następujące media: radio, telewizja, prasa czy Internet64. W przypadku dopuszczenia się przestępstwa w tej formie, ustawodawca przewiduje dodatkowo oprócz kar wymienionych powyżej, karę pozbawienia wolności do roku. Art. 212 § 3 przewiduje fakultatywną możliwość orzeczenia przez sąd nawiązki (przypomnijmy, zgodnie z art. 48 kk., w wysokości do 100 tysięcy złotych), wskazując trzy

J. Wojciechowski [w:] A. Wąsek, Komentarz, KK- część szczególna, t. 1, Warszawa 2004, s. 1077,1082 Dz. U. 2009 nr 206 poz. 1589 Zmiana weszła w życie 8 września 2010 r. 64 O możliwości dopuszczenia się przestępstwa zniesławienia lub znieważenia przez Internet, wypowiadał się Sąd Najwyższy- Izba Karna w postanowieniu z dnia 07.05.2008 r. , syng.. III KK 234/07, jak następuje: ,,Gwarantowana w art. 14 Konstytucji RP wolność prasy i innych środków społecznego przekazu obejmuje także środki masowego komunikowania, o jakich mowa w art. 216 § 2 i 212 § 2 KK. Internet jest środkiem masowego komunikowania, o jakim mowa w art. 212 § 2 i 216 § 2 KK, za pomocą którego sprawca może dopuścić się zarówno zniesławienia, jak i znieważenia”. W postanowieniu z dnia 29.06.2010 r. . sygn. I KZP 7/10 Sąd Najwyższy poruszał problem określenia chwili popełnienia przestępstwa zniesławienia za pośrednictwem Internetu: ,,Chwilą popełnienia przestępstwa określonego w art. 212 § 2 KK, polegającego na umieszczeniu w sieci internet treści o charakterze zniesławiającym, jest chwila dokonania danego wpisu, a nie jego usunięcia”. 63

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 możliwości na rzecz czego może być orzeczona- pokrzywdzonego, Polski Czerwony Krzyż lub inny cel społeczny, wskazany przez pokrzywdzonego. Przestępstwo zniesławienia ścigane jest z oskarżenia prywatnego.

ART. 213 Art. 213 obejmuje swą treścią okoliczności wyłączające bezprawność czynu (tzw. kontratyp dozwolonej krytyki). Znajduje on zastosowanie zarówno do przestępstwa zniesławienia w typie podstawowym, jak i kwalifikowanym. Ustawodawca określa w nim warunki, jakie muszą być obligatoryjnie spełnione, aby autor zarzutu nie poniósł odpowiedzialności karnej. Wyróżnia się odpowiednio warunki w przypadku wypowiedzi uczynionej publicznie oraz wypowiedzi dotyczącej sfery życia prywatnego. Jednakże jak podkreśla Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 02.08.2005 r. (sygn. IV KK 95/05) w stosunku do tego drugiego: ,,Kontratyp z art. 213 § 2 KK nie obejmuje tego rodzaju stwierdzeń, w odniesieniu do których nie da się zastosować kryteriów prawdy i fałszu”. Pierwotnie legalne jest uczynienie zarzutu niepublicznie, który zweryfikować można pod kątem jego prawdziwości. Natomiast jeżeli zarzut został podniesiony publicznie, to zastosowanie znajdzie kontratyp, w przypadku gdy zarzut ów jest bezwzględnie prawdziwy (a nie jak tylko wydaje się pomawiającemu, że jest prawdziwy- wtedy można mówić o wystąpieniu błędu), a ponadto dotyczy postępowania osoby pełniącej funkcję publiczną lub służy obronie społecznie uzasadnionego interesu. Przedmiotem ostatniego opisanego przez mnie przypadku uczynił Sąd Najwyższy orzeczenie z 25 września 1973 r., wypowiadając się jak następuje: „społecznie uzasadniony interes nie może być rozumiany w sposób abstrakcyjny, jest bowiem pojęciem konkretnym i musi wynikać z określonej sytuacji, wymagającej obrony tego interesu, nawet z naruszeniem dobrego imienia osoby, grupy osób lub instytucji. Nie każde działanie jest działaniem w obronie społecznie uzasadnionego interesu, lecz tylko takie, które faktycznie temu służy”. 65 Co więcej: ,,Obrona uzasadnionych interesów stanowi podstawę do innego traktowania

Wyrok Sądu Najwyższego z 25.9.1973 r., sygn. V KRN 358/730

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przekazów zniesławiających, czy znieważających zawartych w oświadczeniach kierowanych do sądów m. in. w formie: pozwu, wniosku, czy prywatnego aktu oskarżenia”.66 Ponadto Sąd Najwyższy zwrócił również uwagę, że obecne warunki, jakie stawia ustawodawca są surowsze od tych, jakie odnaleźć można było w kodeksie karnym z 1969 r.: ,,Nie ulega wątpliwości, że kodeks karny z 1997 r. (w art. 213 § 2), przy publicznym postawieniu zarzutu, dla stwierdzenia braku cech zniesławienia w działaniu sprawcy wymaga udowodnienia prawdziwości zarzutu, oraz że jego podniesienie służyło obronie społecznie uzasadnionego interesu. W porównaniu z nim, kodeks karny z 1969 r. nie stawiał tak wysokich wymagań dla stwierdzenia braku cech zniesławienia w działaniu sprawcy; wystarczyło (art. 179 § 2) udowodnić, iż działał on w przeświadczeniu opartym na uzasadnionych podstawach, że zarzut jest prawdziwy i że bronił społecznie uzasadnionego interesu”.67 W przypadku zarzutu odnoszącego się do sfery życia prywatnego, ustawodawca dopuszcza możliwość przeprowadzenia dowodu prawdy wyłącznie w sytuacji, gdy zarzut ma zapobiec niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego. Jak należy zaś ocenić sytuację prawnokarną osoby, która nie jest autorem wypowiedzi zniesławiającej, zaś cytuje cudzą wypowiedź, która taki charakter posiada? Na to pytanie udzielił odpowiedzi w swoim postanowieniu z dnia 30.09.2009 r.

Sąd Najwyższy

stwierdzając, że osoba taka, wypowiadająca się w sprawie publicznej nie poniesie odpowiedzialności. Jednakże może to pociągnąć za sobą odpowiedzialność karną osoby cytowanej. Ponadto wskazano warunki, które muszą być obligatoryjnie spełnione tak, aby cytujący nie został pociągnięty do odpowiedzialności: a) wypowiedź cytowana musi mieć swojego autora (nie może być anonimowa); b) wypowiedź jest rzeczywistym cytatem; c) przytaczanie wypowiedzi ma charakter informacji o sprawach publicznych69

Postanowienie Sądu Najwyższego- Izby Karnej z dnia 17.12.2001 r., sygn. II KKN 175/00 Postanowienie Sądu Najwyższego- Izby Karnej z dnia 04.09.2003 r., sygn. IV KKN 502/00 68 Postanowienie Sądu Najwyższego- Izby Karnej z dnia 30.09.2009 r., sygn. II KK 110/09 69 ,,Do spraw publicznych natomiast należą przede wszystkim wypowiedzi tzw. osób publicznych, tj. 67

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 STATYSTYKA LICZBY POPEŁNIANYCH PRZESTĘPSTW Z ART. 212 §1 I §270

Rok

liczba postępowań wszczętych liczba przestępstw stwierdzonych

2013 881

454

2012 608

315

2011 551

405

2010 493

344

2009 322

216

2008 213

244

2007 216

232

2006 168

236

2005 174

183

2004 114

148

2003 88

142

2002 75

110

2001 75

115

2000 71

117

1999 45

polityków, posłów i senatorów, radnych, funkcjonariuszy rządowych i samorządowych, a także osób będących lub aspirujących do bycia autorytetami moralnymi lub religijnymi. Dotyczy to również wypowiedzi kandydatów na stanowiska państwowe i samorządowe, zwłaszcza obsadzane w drodze wyborów; wypowiedzi o osobach publicznych, o instytucjach publicznych, partiach politycznych oraz o działających w sferze publicznej organizacjach; wypowiedzi padające w trakcie wydarzeń publicznych, a także wypowiedzi padające w związku z takimi wydarzeniami.”- fragment postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30.09.2009 r., sygn. II KK 110/09 70 Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-8/63518,Znieslawienie-art212.html dostęp: 07.01.2015 r.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Jak wynika z powyżej zamieszczonej tabeli, liczba wszczętych postępowań i stwierdzonych popełnionych przestępstwa z art. 212 § 1 i § 2 k. k. rośnie. Dobre imię człowieka coraz częściej wystawione jest na ryzyko jego naruszenia i dlatego też uzasadnionym jest dotychczasowe utrzymanie ochrony gwarantowanej przez kodeks karny.

ZGODNOŚĆ Z KONSTYTUCJĄ PRZESTĘPSTWA ZNIESŁAWIENIA I ZASADNOŚĆ JEGO UTRZYMANIA W KODEKSIE KARNYM Problemem zgodności z Konstytucją penalizowania przez ustawodawcę zniesławienia zajmował się Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 30 października 2006 roku (sygn. P 10/06). Stwierdził, że jest ono dopuszczalne w świetle ustawy zasadniczej. W uzasadnieniu przytoczył m. in. następujące argumenty: wolność słowa nie ma charakteru absolutnego i może podlegać ograniczeniom zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej71 (odnosi się ono do wszystkich konstytucyjnie zagwarantowanych praw i wolności), co jest również spójne z art. 10

ust. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka72 (odnosi się

wyłącznie do wolności słowa). Ponadto kryminalizacja przestępstwa zniesławienia nie jest obca również innym porządkom prawnym. Przykładowo w Niemczech, problematyce zniesławienia poświęcony jest obszerny rozdział 14 Strafgesetzbuch, który w paragrafach 185-200 chroni cześć wielu podmiotów. Paweł Malec- Lewandowski zwraca jednak uwagę, że w wielu krajach na świecie (jako prymarny przykład podaje Stany Zjednoczone) zniesiono karalność zniesławienia.73 Ponadto Autor ten, stojący na stanowisku niecelowości karania za przestępstwo zniesławienia, powołuje się na szybki rozwój współczesnych technologii, a tym samym inne stosowane obecnie przez ludzi kanały komunikacji, jak np. forum internetowe. Zdaniem Autora, trudności w ujęciu sprawcy, który w przestrzeni internetowej chcąc pozostać anonimowy, pisze komentarze obraźliwe, zniesławiające inne osoby, uzasadniają przekonanie, że artykuł 212 k. k. winien być skreślony. Nie sposób jednak zgodzić się z taką

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483 ze zm.) 72 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. 1993 nr 61 poz. 284) 73 P. Malec-Lewandowski, Problematyka konstytucyjności penalizacji zniesławienia, Przegląd Prawa Publicznego, nr 2/2012, s. 41- 42

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 argumentacją. Przytoczenie takich okoliczności przez Autora, winno prowadzić do zgoła odmiennych wniosków. Współcześnie panująca łatwość naruszania ludzkiej czci poprzez możliwość korzystania z nowoczesnych urządzeń komunikacyjnych uzasadniają twierdzenie, że ustawodawca powinien zwracać większą uwagę na ochronę tego dobra. Nie chcę przez to postulować wprowadzania surowszych sankcji, gdyż wolność słowa, z którą regulacja prawnokarna wchodzi w kolizję, jest nieodłącznym elementem społeczeństwa obywatelskiego i publicznie prowadzonej debaty w demokratycznym państwie prawnym. Wyższe sankcje rzeczywiście mogłyby wpływać hamująco na możność realizacji tej wolności. Należy zwrócić jednakże uwagę, że ochrona czci zapewniona przez kodeks karny jest konieczna i postulaty jej zniesienia są pragmatycznie nieuzasadnione. Zdania co do bytu art. 212 w kodeksie karnym są w doktrynie rozbieżne. Jako przykład można podać wypowiedź A. Gaberle, trafnie poruszającą ten probelm: ,,Powszechne przekonanie

o wadze wolności słowa, której poszanowanie jest warunkiem należytego

funkcjonowania demokratycznego państwa prawa, i z tego tytułu wymagającej szczególnej ochrony, rodzi […] pytanie, czy utrzymanie w obecnym kształcie ochrony czci i godności osobistej można pogodzićz wolnością wypowiedzi”.74 Zwolennicy usunięcia tej regulacji jako uzasadnienie podają istniejącą już cywilnoprawną ochronę. Jednakże A. Nowicka sprzeciwia się takiemu deprecjonowaniu regulacji prawnokarnej, zwracając uwagę m. in. na fakt, że sytuacja pokrzywdzonego w postępowaniu karnym o ochronę naruszonych praw jest korzystniejsza ze względu na mniejsze ponoszone koszty oraz przerzucenie ciężaru dowodu na sprawcę, odmiennie, aniżeli w przypadku postępowania cywilnego.75 Piotr Jóźwiak popiera tę tezę dodając, że trudno byłoby sobie wyobrazić współczesny kodeks karny, pozostawiający bezkarnym naruszanie cudzej czci.76 Poza tym mieć należy na uwadze fakt, że prawo karne stanowi ultima ratio i nie powinno się po nie sięgać w przypadkach nieuzasadnionych, co stanowić może kontrargument dla przeciwników karnoprawnego ujęcia zniesławienia. Wreszcie trzeba 74

A. Gaberle, Kwalifikowana postać przestępstwa zniesławienia a Prawo Prasowe, Państwo i Prawo, nr 11/ 2007, s. 20 75 A. Nowicka, Pomawianie a cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych (w:) A. J. Szwarc (red.) Prawnokarne granice dopuszczalnego pomawiania, Poznań 2008, s. 70 76 P. Jóźwiak, Prawnokarna ochrona czci a postulaty uchylenia bądź rewizji art. 212 kodeksu karnego, Ruch Prawny, Ekonomiczny i Socjologiczny, nr 3/2009 s. 84, https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/4610/1/07_Piotr_Jozwiak_Prawnokarna%20ochrona%20 czci_81-93.pdf, dostęp: 22.01.2015 r.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 podkreślić z całą mocą, że byt tego przestępstwa w kodeksie karnym nie wpływa na ograniczenie czy zubożenie debaty publicznej ani nie wkracza w sposób nieuprawniony i nadmierny w sferę wolności słowa jednostek, a stanowi jedynie granice dla niej, którą w powszechnie przyjętych stosunkach międzyludzkich nie powinno się przekraczać. Prawo wolności słowa oraz prawo do dobrego imienia i czci są dobrami o randze konstytucyjnej, które jednak, jak pokazuje praktyka, często mogą wchodzić ze sobą w konflikt. Analizując ten problem Trybunał Konstytucyjny (w wyroku z 30 października 2006 r.) argumentował, że nie można dać wolności słowa pierwszeństwa przed wartością, jaką ustawodawca przydaje prawu do czci. O preferencjach ustawodawcy wywodzić możemy pośrednio z systematyki Konstytucji RP, gdzie w art. 47 czytamy, że: ,, Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym”. Artykuł ten stanowi źródło prawnokarnej ochrony czci. Wolność słowa zaś, uregulowana jest w artykule 54 ust. 1: ,, Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji”. Poza tym prawo do dobrego imienia jest prawem niederogowalnym (co Trybunał wywiódł na podstawie art. 233 ust. 1), czego nie można powiedzieć w przypadku wolności słowa. Z taką argumentacją nie zgadza się Paweł Malec- Lewandowski, który powołuje się na wyróżnianą w doktrynie godność osobistą oraz godność osobową. Tym samym tę pierwszą rozumie się jako poczucie własnej wartości i oczekiwanie szacunku ze strony innych ludzi. Z tej godności wywodzić można prawo do dobrego imienia. Natomiast godność osobową jest rozumiana szerzej i obejmuje także inne prawa i wolności określone w Konstytucji. 77 Dlatego też Autor stoi na stanowisku, że wolność słowa i prawo do dobrego imienia reprezentują tę samą wartość. Nie zgadzam się jednak z tą tezą. Autor postulując zniesienie przestępstwa zniesławienia zauważa, że w takiej sytuacji, ochrony zostanie pozbawione prawo do dobrego imienia. Następnie jednak podkreśla, że bez zastosowania takiego zabiegu legislacyjnego, wolność słowa nie będzie mogła być w pełni realizowana. Zatem poprzez wcześniej wymieniony postulat o nadaniu tych samych wartości obu dobrom prawnym, ten sam Autor wyraźnie nadaje wyższą rangę wolności słowa, zezwalając na pozbawienie prawnokarnej ochrony czci. Osobiście widzę w takich twierdzeniach sprzeczność.

A. Kustra, Glosa do wyroku z 30.10.2006 r. P10/06, Państwo i Prawo, nr 5/2007, s. 137

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Zasadnym wydaje się przytoczenie w tym miejscu wypowiedzi A. Gaberle, która w bardzo trafny sposób wyjaśnia konieczność ochrony czci na gruncie prawa karnego i odpiera często podnoszony zarzut wywołania efektu ,,mrożącego” na jakość debaty publicznej: ,,Wolność bez granic to anarchia, zaś prawem wyznaczającym granice poprzez stwierdzenie to jest zakazane jest właśnie prawo karne. To prawo karne wymusza szacunek dla przepisów wchodzących w zakres innych działów prawa i zapobiega anarchizacji życia społecznego, m. in. w zakresie swobody wypowiedzi. Słowo zaś ma zdolność zabijania oraz niszczenia niekiedy skuteczniej niż pałka czy nóż, zatem posługiwanie się niebezpiecznym narzędziem musi być reglamentowane, oczywiście w sposób nieprzekraczający ani wolności słowa, ani swobody debaty publicznej jako wartości zasługujących na ochronę”. 78 Nie każdy człowiek ma identycznie prosty kręgosłup moralny. Zachowanie art. 212 w kodeksie karnym pozwoli w sposób zobiektywizowany chronić to niezwykle subtelne, ale jakże istotne dla postrzegania człowieka w społeczeństwie, dobro prawne, jakim jest cześć i dobre imię.

ZNIEWAŻENIE Art. 216. Dobrem prawnym, jakie podlega ochronie na podstawie tego przepisu jest godność osoby, rozumiana jako cześć wewnętrzna.79 Jak zauważa A. Marek, znieważyć można jedynie osobę żyjącą, nie zaś zmarłą. W przypadku jednak, gdyby kierowano znieważające uwagi w stronę osoby zmarłej, chcąc wywołać odczucie znieważenia u osoby żyjącej, to można ten czyn rozpatrywać w kategorii przestępstwa znieważenia z art. 216 k. k.80 Sprawcą czynu zabronionego, określonego w art. 216 k. k. może być każdy człowiek, którego zachowanie wypełnia znamiona tego przestępstwa. Ma ono bowiem charakter powszechny. Co się zaś odnosi do form sprawczych, w jakich może być ono popełnione, to wymienić należy: sprawstwo, współsprawstwo, sprawstwo polecające oraz sprawstwo kierownicze. 78

A. Gaberle, Pomówienie nie może być bezkarne, ,,Gazeta Wyborcza” z 3 listopada 2006 r., s. 19, podaję za: P. Jóźwiak, Prawnokarna ochrona a postulaty uchylenia bądź rewizji art. 212 kodeksu karnego, Ruch Prawny, Ekonomiczny i Socjologiczny, nr 3/2009, s. 87 79 J. Wojciechowski, Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej. Rozdziały XXVII kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 308 80 A. Marek. Kodeks karny. Komentarz. Warszawa 2010, s. 486

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Znamieniem czasownikowym tegoż przestępstwa jest ,,znieważanie”. Pod tym pojęciem rozumie się takie zachowanie, które charakteryzuje się pogardą czy lekceważeniem osoby, w stronę której kieruje się słowa lub wykonuje gesty. Podejmując prawnokarną ocenę zachowania sprawcy należy odnieść się do

zobiektywizowanego wzoru zachowania,

akceptowanego w społeczeństwie, danym środowisku czy wedle obowiązujących norm obyczajowych. Tylko słowa czy gesty, rozumiane w opinii publicznej jako obraźliwe, uwłaczające godności każdego człowieka, będzie można poddać dalszemu badaniu pod kątem możliwości poniesienia odpowiedzialności karnej. Subiektywne odczucie osoby do której trafiła zniewaga nie będzie warunkiem wystarczającym.81 Zachowanie musi odznaczać się aktywnością, poza zakresem penalizacji ustawodawca sytuuje bowiem zaniechanie. W jakim przypadku sprawca może odpowiadać za zaniechanie, określa expressis verbis art. 2 k. k., a zatem tylko wtedy gdy aktualizuje się prawny obowiązek dokonania określonej czynności. Zaniechanie spełnienia zwyczaju, dostosowania się do dobrych obyczajów czy obowiązujących w danej społeczności konwenansów, nie będzie podlegać ocenie prawnokarnej. Jako zniewagi nie poczytuje się także lekceważącego zachowania. 82 Karalnym stadium przestępstwa jest wyłącznie dokonanie. Ustawodawca nie przewiduje karalności usiłowania. Należy także podkreślić, że przestępstwo znieważenia jest przestępstwem formalnym, a nie skutkowym. Zostaje ono popełnione w momencie, gdy sprawca działa w zamiarze, aby zniewaga dotarła do adresata. Jej faktyczne dotarcie do potencjalnego

pokrzywdzonego

nie

jest

warunkiem

sine

qua

non

poniesienia

odpowiedzialności karnej za to przestępstwo. Na podstawie art. 216 § 1 k. k. można wyróżnić zniewagę bezpośrednio uczynioną w obecności znieważanego oraz zniewagę uczynioną bez jego obecności (tzw. zniewaga zaoczna). Dla przyjęcia bytu tej drugiej, konieczne jest działanie publiczne z zamiarem po stronie znieważającego, aby zniewaga dotarła do tej osoby. Brak takiego zamiaru dekompletuje znamiona przestępstwa, stypizowanego w §1. 81

Zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 05.06.2012 r. (sygn. 26/12): ,,Przepis art. 216 KK penalizuje zniewagę jako przestępstwo skierowane przeciwko godności osobistej człowieka. O tym, czy zachowanie miało charakter znieważający, decydują dominujące w społeczeństwie oceny i normy obyczajowe, a nie subiektywne przekonanie osoby rzekomo znieważonej”. 82 W. Kulesza, Zniesławienie i zniewaga. Ochrona czci i godności osobistej człowieka w prawie karnym – zagadnienia podstawowe, Warszawa 1984, s. 174

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 §2 określa typ kwalifikowany przestępstwa znieważenia. Przyjmuje się, że zamiar powinien wystąpić w formie zamiaru bezpośredniego, sprawca musi chcieć obrazić inną osobę. W doktrynie jednak dopuszcza się poniesienie odpowiedzialności w przypadku wystąpienia zamiaru ewentualnego (np. O. Górniok). Konieczne jest jednak w takim przypadku sformułowanie wypowiedzi jedynie w obecności osoby, do której jest bezpośrednio skierowana. Nieświadome użycie słów, których treści sprawca nie rozumie, a które mogą mieć charakter obraźliwy, skutkuje niezrealizowaniem znamion strony podmiotowej czynu. Co natomiast istotne, to fakt, że pokrzywdzonym może być każda osoba fizyczna, nawet taka, która znaczenia czy wagi wypowiadanych do niej słów czy wykonywanych gestów nie rozumie, np. dziecko czy osoba upośledzona umysłowo. W takim przypadku znamiona przestępstwa zostaną zrealizowane, natomiast sprawca w zależności od aktywności (wniesienie prywatnego aktu oskarżenia) lub bierności pokrzywdzonego poniesie odpowiedzialność karną bądź nie. Ta sama wypowiedź w zależności od okoliczności faktycznych może być interpretowana jako zniesławienie lub zniewaga. Przytaczając fragment wyroku Sądu Najwyższego z 9 października 1931 r., sygn. I K 886/3183 Janusz Raglewski podaje przykład słowa ,,złodziej”. Z jednej strony jest to słowo, które niesie ze sobą pejoratywną treść, które ma urazić czyjąś cześć (zniewaga), z drugiej zaś strony skierowanie takiego słowa do innej osoby może sugerować popełnienie przez nią czynu zabronionego, co kwalifikowane będzie w takim przypadku jako zniesławienie.84 Przestępstwo

zniewagi

można

popełnić

obecności85

osoby znieważonej

(niekoniecznie bezpośrednio w jej kierunku!), pod jej nieobecność, lecz w sposób publiczny czy wreszcie niepublicznie i pod nieobecność osoby znieważonej, lecz z zamiarem aby

Warto przytoczyć dokładnie ów fragment: ,,W zupełnie takich samych wyrażeniach może raz tkwić zniesławienie, a w innym wypadku tylko obelga. W wystosowaniu do kogoś słów <<złodziej>> […] itp. może zależnie od okoliczności i zamiaru, tkwić bądź wprost tylko obelga (>>ty złodzieju<< […]), bądź zniesławienie (>>to jest złodziej<< […]), bo w pierwszym razie mamy tu do czynienia tylko z obelżywym epitetem, a w drugim zaś- wręcz z przypisaniem oskarżonemu czynów występnych, gdyż złodziejem jest >>kto dopuszcza się kradzieży<<.” 84 Kodeks karny. Część szczególna, t. 2. Komentarz do art. 117-277 k. k., pod red. A. Zolla Warszawa 2013 s. 1001 85 Poprzez określenie ,obecność pokrzywdzonego” rozumieć należy nie tylko fizyczną jego obecność, ale także bezpośrednią możliwość odbioru informacji, np. w drodze rozmowy telefonicznej czy poprzez SMS, tak: J. Raglewski [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna, t. 2. Komentarz do art. 117-277 k. k., Warszawa 2013 s. 1007

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 zniewaga do niej dotarła (np. przekazując innej osobie wypowiedź znieważającą z poleceniem, aby osoba ta przekazała ją konkretnemu adresatowi lub poprzez przekazanie listu z obelżywą treścią- zniewaga zaoczna)86. W doktrynie określa się owe trzy sytuacje mianem odmian modalnych typu podstawowego przestępstwa znieważenia (tak np. J. Waszczyński, B. Kunicka- Michalska, J. Wojciechowska). J. Wojciechowski zwraca uwagę na fakt, że o ile fakt odpowiedzialności karnej za przestępstwo zniesławienia w przypadku osób publicznych jest w praktyce sądowej rozpatrywane przez pryzmat nieco mniej zaostrzonych kryteriów, to taka sytuacja nie powinna mieć miejsca w przypadku znieważenia. Inny zamiar przyświeca bowiem sprawcy. Przy zniesławieniu chodzi przede wszystkim o wyrażenie swojej krytyki w stosunku do drugiej osoby, natomiast w przypadku znieważenia o dokuczenie jej, sprawienie przykrości. Dlatego też Autor uzasadnia, że ochrona przed przestępstwem z art. 216 k. k. powinna być tak samo szeroko rozumiana w stosunku do wszystkich ludzi, inaczej aniżeli przy zniesławieniu. Art. 216 § 3 (prowokacja i retorsja) określa możliwość wyłączenia odpowiedzialności karnej. Sąd fakultatywnie może odstąpić od wymierzenia kary, wymierzając przy tym na podstawie art. 49 k. k. świadczenie pieniężne. Jak zauważa A. Marek, prowokacja i retorsja nie mogą być rozpatrywane w kategorii kontratypów, nie uchylają one bezprawności czynu, a jedynie pozostawiają furtkę dla sądu podczas oceny sądowego wymiaru kary. Zachowanie pokrzywdzonego musi nosić cechy wyzywające, być impulsem do powzięcia przez sprowokowanego sprawcy zachowania zagrażającego dobrom prawnie chronionym prowokującego (retorsja). Zachowanie takie musi być samo w sobie negatywne, co nie oznacza jednak, że

wypełniać ma znamiona jakiegokolwiek czynu zabronionego

stypizowanego w kodeksie karnym. Za zachowanie prowokujące nie można natomiast uznać zachowania pozytywnego, np. uprzejmego zapytania czy zwrócenia uwagi. 87 Retorsja wystąpić może w formie naruszenia nietykalności cielesnej lub zniewagi wzajemnej.

Jeżeli sprawca jednak wypowiada określoną, obraźliwą wypowiedź pod adresem danej osoby (nieobecnej) w obecności innych osób i z jego zachowania i okoliczności wynika, że nie ma zamiaru, aby wypowiedź ta została przekazana osobie, której wypowiedź dotyczy, to mimo faktycznego dotarcia treści tej wypowiedzi do osoby nieobecnej (mimo braku woli osoby wypowiadającej obraźliwe twierdzenie), sprawca nie poniesie odpowiedzialności, gdyż brak zamiaru jest kwestią w tym przypadku kluczową. 87 Kodeks karny. Część szczególna, t. 2. Komentarz do art. 117-277 k. k., pod red. A. Zolla Warszawa 2013 s. 1012; tak samo: J. Wojciechowski

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Logiczną konsekwencją takiej sytuacji jest zatem poprzedzenie zachowania sprawcy, zachowaniem pokrzywdzonego (związek przyczynowo-skutkowy). Bliskość czasowa pomiędzy tymi dwoma zdarzeniami nie jest wymagana, niemniej jednak w sposób znaczny ułatwia dowiedzenie, że zachowanie pokrzywdzonego rzeczywiście wpłynęło na zachowanie sprawcy. W przypadku gdy będziemy mieć do czynienia zarówno z prowokacją jak i retorsją, sąd dysponuje możliwością odstąpienia od wymierzenia kary zarówno wobec obu osób, jak i jednej z nich, gdy stwierdzi, że ,,ciężar gatunkowy” wyrządzonych wzajemnie krzywd nie jest obiektywnie porównywalny. Art. 216 § 4 statuuje możliwość fakultatywnego orzeczenia nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża lub inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego. Odnosi się ono jednak tylko do skazania za przestępstwo z § 2, czyli dokonane za pośrednictwem środków masowego komunikowania. Przestępstwo znieważenia jest ścigane z oskarżenia prywatnego. Zasadność zastosowania tego trybu uzasadnia bowiem Sąd Najwyższy w wyroku z 25 lipca 1922 r.: ,,Cześć stanowi dobro, co do którego każdy sam, wedle własnego wrażenia i poczucia musi ocenić i rozstrzygnąć, czy go obrażono i przeto tylko na skutek własnej skargi znieważonej osoby nastąpić może ściganie karne za znieważenie”.88

ZNIESŁAWIENIE A ZNIEWAŻENIE- PORÓWNANIE

J. Wojciechowski w swoim komentarzu wskazuje na istotne różnice pomiędzy przestępstwem zniesławienia a znieważenia. W tym miejscu warto je przytoczyć i odpowiednio wypunktować, grupując w następujące kategorie:  potencjalny pokrzywdzony: a) zniesławienie: pojedynczy człowiek, grupa osób, instytucji, osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej; b) znieważenie: pojedynczy, konkretny człowiek 88

Cyt. Za: A. Zoll [w:] Część szczególna, t. 2. Komentarz do art. 117-277 k. k., pod red. A. Zolla Warszawa 2013 s. 1012, s. 1016

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3  treść i forma wypowiedzi: a) zniesławienie: w treści odnajdujemy zarzut w stosunku do danego podmiotu; może być uczyniona w formie ustnej lub pisemnej; istnieje możliwość sprawdzenia prawdziwości treści wypowiedzi (np. X popełnił przestępstwo Y); b) znieważenie: wypowiedź nie musi zawierać zarzutu, lecz sformułowana jest w sposób wulgarny, obraźliwy; oprócz wypowiedzi werbalnej czy wyrażonej na piśmie, zniewagę można zrealizować także w formie gestu czy określonego wizerunku; wypowiedź ma charakter ocenny, subiektywny;  odbiorca wypowiedzi: a) zniesławienie: odbiorca zewnętrzny, nie jest nim osoba, której zniesławienie dotyczy b) znieważenie: wypowiedź skierowana jest bezpośrednio lub pośrednio do osoby, której dotyczy.

NARUSZENIE NIETYKALNOŚCI CIELESNEJ Art.217 Zadaniem art. 217 k. k. jest ochrona konstytucyjnie chronionej (art. 41 Konstytucji RP) nietykalności cielesnej i integralności osobistej. Sprawcą tego czynu zabronionego może być każdy człowiek, gdyż przestępstwo ma charakter powszechny. Odpowiedzialności karnej podlega zarówno ten, który dopuścił się czynu w formie sprawstwa, lecz także w formie usiłowania. W tym miejscu warto krótko wspomnieć o problemie postulowanego w doktrynie kontratypu pozaustawowego- tzw. karcenia nieletnich. W praktyce nie jest do końca wyjaśnione czy rodzicom przysługuje możliwość karania swoich dzieci poprzez wymierzenie tzw. ,,klapsa” czy nietykalność cielesna dziecka powinna być traktowana w identycznym stopniu jak nietykalność cielesna człowieka dorosłego. Zdania w tej kwestii, zarówno wśród przedstawicieli nauk prawniczych, jak i opinii publicznej, są podzielone. Warunkiem koniecznym przy prawnokarnej ocenie naruszenia nietykalności cielesnej jest zbadanie czy mamy do czynienia ze zgodą dysponenta tego dobra na takie zachowanie 57

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 czy takiej brak. Naruszenie nietykalności cielesnej będzie zachodziło bowiem tylko w sytuacji, gdy osoba wyraźnie nie życzy sobie aby ktokolwiek inny wkraczał i naruszał jej integralność cielesną. Należy wziąć również pod uwagę jednakże takie przypadki, gdy owa zgoda wyrażana jest w sposób dorozumiany. Modelowym przykładem są dyscypliny sportowe, takie jak np. boks czy piłka nożna, ręczna. W takich przypadkach nie sposób uniknąć fizycznego kontaktu z innymi osobami. Uprawiający tę dziedzinę sportu nie może wystąpić o stwierdzenie dopuszczenia się naruszenia nietykalności cielesnej i wiążących się z tym sankcji karnych, jeżeli miało ono miejsce podczas takiej gry czy zawodów. Znamię czasownikowe ,,uderza” rozumie się jako skierowanie ręką w stronę ciała człowieka albo inną częścią ciała drugiego człowieka czy wykorzystaniu w tym celu jakiegoś przedmiotu albo w ,,inny sposób”. To ostatnie określenie to jest bardzo pojemne semantycznie i zawierać może różnorodne czynności sprawcze, jak np. szarpanie, ciągnięcie za włosy, kopnięcie czy podstawienie nogi, itp. Ogólnie rzecz można ująć następująco: naruszenie nietykalności cielesnej zachodzi, gdy dojdzie do kontaktu ciała osoby pokrzywdzonego wskutek zachowania sprawcy (napastnika). Poza tym, nie zawsze musi to być zachowanie, które wywoływać będzie ból u pokrzywdzonego, wystarczy, że osoba ta nie będzie sobie życzyć takiego postępowania z jej ciałem, np. w przypadku molestowania seksualnego. Przyjmuje się, że przestępstwo naruszenia nietykalności cielesnej ma charakter materialny, tzn. dla jego bytu konieczne jest zaistnienie skutku. Odmienne zdanie reprezentuje A. Zoll, który twierdzi, że przestępstwo to ma charakter formalny. 89 Większość doktryny wychodzi jednak z założenia, że czyn stypizowany w art. 217 k. k. będzie miał miejsce tylko, gdy faktyczne naruszenia nietykalności cielesnej nastąpi. Nie wymaga się przy tym pozostawienia jakichkolwiek śladów materialnych, np. w postaci obrażeń ciała. Jeżeli pojawią się one wskutek zachowania sprawcy, to jego czyn zakwalifikować będzie można z art. 157 k. k., penalizującego spowodowanie obrażeń ciała (na czas poniżej 7 dni), jako że taka kwalifikacja prawna będzie zgodna z obowiązującą w prawie karnym zasadą lex consumens derogat legi consumptae. W doktrynie reprezentowane jest także mieszane ujęcie charakteru przestępstwa z art. 217 k. k., tzn. materialno- formalne. O materialnym charakterze będzie można mówić wtedy, gdy zachowanie sprawcy pozostawi nieznaczne ślady na ciele 89

Kodeks karny. Komentarz , pod red. A. Zolla Warszawa 1999 r., s. 673

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 pokrzywdzonego, zaś o formalnym, gdy takie ślady nie powstaną. 90 Ponadto do zaistnienia bytu przestępstwa nie jest wymagana świadomość naruszenia nietykalności osobistej przez samego pokrzywdzonego, np. u osoby nieprzytomnej czy śpiącej. Przestępstwo naruszenia nietykalności cielesnej jest przestępstwem wyłącznie umyślnym, tzn. w grę wchodzić może jedynie zamiar bezpośredni lub ewentualny. Ponadto wymagana jest świadomość po stronie sprawcy, że swoim czynem naruszy czyjąś sferę fizyczną. Może objawiać się ona w postaci ,,chcenia” wkroczenia w cudzą sferę integralności cielesnej lub w postaci ,,godzenia się” przy podjęciu określonych działań lub ich zaniechaniu i wysokim prawdopodobieństwie wystąpienia takiego naruszenia. Jeżeli zaś zgoda na takie zachowanie istnieje po stronie drugiej osoby, to nie zachodzi w ogóle przestępstwo naruszenia nietykalności cielesnej, o czym mowa była już powyżej. Możliwość odstąpienia od kary występuje co do zasady tak, jak w przypadku zniewagi (art. 216 § 3). Analogiczna do zachowania sprawcy reakcja pokrzywdzonego, rozumiana pod pojęciem retorsji, uzasadnia możliwość odstąpienia od wymierzenia kary. Wymaga się jednak, aby czyn pokrzywdzonego był czynem tego samego rodzaju (chronił tożsame dobro prawne) co czyn sprawcy, co najprościej i najbardziej obrazowo można ująć to następująco: ,,oko za oko, ząb za ząb”. W przypadku jednak, gdy sprawca popchnął pokrzywdzonego, a ten go pobił, również można mówić o retorsji, gdyż pobicie realizuje w sobie znamiona naruszenia nietykalności cielesnej. Regulacja ta nie znajdzie jednak zastosowania jeżeli pokrzywdzony dopuści się zniewagi względem atakującego sprawcy. W następującej sytuacji, sprawca może nie ponieść odpowiedzialności karnej w przypadku, gdy zachowanie pokrzywdzonego było świadomie nakierowane na sprowokowanie sprawcy (przykładowo nie można potraktować jako świadomej prowokacji ze strony pokrzywdzonego, gdy w momencie gwałtownego zahamowania autobusu, pokrzywdzony przewraca się na inną osobę). Zachowanie sprawcy powinno mieć miejsce w krótkim okresie czasu od wystąpienia samej prowokacji i być jej bezpośrednim skutkiem. Zatem ściśle rozumiany związek przyczynowoskutkowy jest nieodłącznym elementem przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej. Możliwy jest zbieg rzeczywisty przepisów w postaci kumulatywnej kwalifikacji prawnej przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej oraz przestępstwa zniewagi. W przypadku zaś znęcania się fizycznego nad inną osobą (art. 207 k .k.) czy doprowadzenia 90

J. Waszczyński, Zniesławienie i oszczerstwo, zniewaga i naruszenie nietykalności cielesnej (w:) System prawa karnego, t. 4, cz. 2, O przestępstwach w szczególności, pod red. I . Andrejewa, Warszawa 1989 r., s. 235

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przemocą innej osoby do obcowania płciowego (art. 197 k .k.) będzie można mówić wyłącznie o pomijalnym zbiegu przepisów. Przestępstwo naruszenia nietykalności cielesnej ścigane z oskarżenia prywatnego, podobnie jak w przypadku zniewagi i zniesławienia. Zatem legitymowanym czynnie do wniesienia aktu oskarżenia prywatnego jest sam pokrzywdzony. Wyjątkowo z aktem oskarżenia może wystąpić prokurator, gdy wymaga tego interes społeczny (art. 60 k. p. k.) Natomiast

przypadku

naruszenia

nietykalności

cielesnej

funkcjonariusza

publicznego (art. 222 k. k.) ściganie następuje z oskarżenia publicznego. Kodeks karny rozróżnia także w art. 245 naruszenie nietykalności świadka, biegłego, tłumacza, oskarżonego lub oskarżyciela; art. 257- naruszenie nietykalności cielesnej z powodów narodowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych lub bezwyznaniowości oraz w części wojskowej, w art. 351- naruszenie nietykalności cielesnej podwładnego przez żołnierza. Przestępstwo z art. 217 k. k. zagrożone jest alternatywnie karą grzywny, ograniczenia wolności (od miesiąca do 12 miesięcy) lub karą pozbawienia wolności do roku.

NARUSZENIE NIETYKALNOŚCI CIELESNEJ - TYP KWALIFIKOWANY Art. 217a. Kto uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cielesną w związku z podjętą przez niego interwencją na rzecz ochrony bezpieczeństwa ludzi lub ochrony bezpieczeństwa lub porządku publicznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 Powyższy przepis został wprowadzony nowelizacją z 26 listopada 2010 r. ustawa o zmianie ustawy- kodeks karny oraz ustawy o Policji.91 Jest to typ kwalifikowany względem art. 217 §1 k. k. Ratio legis tego przepisu było objęcie dodatkową ochroną prawną osoby, które występują w obronie bezpieczeństwa ludzi, bezpieczeństwa publicznego- szeroko pojętego lub porządku publicznego. Owa ochrona w założeniu ma się przejawiać wyższą granicą ustawowego zagrożenia karą (2 lata pozbawienia wolności). 91

Dz. U. 2010 nr 240 poz. 1602

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Przestępstwo ma charakter powszechny, czyli może być popełnione przez każdego człowieka. Znamię czasownikowe należy rozumieć tak samo jak na gruncie art. 217 k. k. Wymaga się od pokrzywdzonego podjęcia interwencji, która będzie miała na celu zapobiegnięcie naruszenia wymienionych w przepisie dóbr prawnych. Przy czym godzenie w porządek prawny uważa się za legislacyjne swoiste superfluum, gdyż każde naruszenie dobra prawnego pociąga za sobą również zakłócenie funkcjonowania porządku prawnego. Ponadto interwencja musi stanowić warunek sine qua non późniejszego wystąpienia naruszenia nietykalności cielesnej. Wymaga się, aby oba te zachowania stanowiły związek przyczynowoskutkowy. Przestępstwo ma charakter formalny, istotne jest z prawnokarnej analizy czy do zachowania stypizowanego w art. 217 a k. k. w ogóle doszło bez względu na dalej idące skutki. Do strony podmiotowej przestępstwa należy zamiar bezpośredni i ewentualny. Kary przewidziane za to przestępstwo to grzywna, ograniczenia wolności lub pozbawienie wolności do lat 2. Ponadto, jako jedyne przestępstwo w rozdziale XXVII kodeksu karnego jest ono ścigane z oskarżenia publicznego. Jego wprowadzenie nie spotkało się jednak z pozytywnym przyjęciem przez przedstawicieli doktryny, którzy w obliczu innych, istniejących już przepisów, jak np. art. 217 k. k. czy art. 25 § 4 i § 5 wydaje się zbędny.92 PODSUMOWANIE Prawnokarna ochrona, jaką ustawodawca otacza cześć człowieka, obecna była już w kodeksie karnym z 1932 roku. Mimo to, wśród przedstawicieli doktryny postuluje się obecnie zniesienie tych przepisów, argumentując, iż wywierają one ograniczający wpływ na możność realizacji wolności słowa. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że owa wolność nie ma charakteru absolutnego. Kwestię tę poruszał także Trybunał Konstytucyjny w wielu swoich orzeczeniach. W niniejszej pracy Autorka wskazuje na konieczność zachowania na gruncie prawa karnego zarówno ochrony dobrego imienia człowieka, jak i jego nietykalności cielesnej. Ochrona cywilnoprawna nie jest bowiem wystarczająca i pełni odmienne, można powiedzieć- komplementarne funkcje względem tej, zapewnianej na gruncie ustawy karnej.

Tak: J. Raglewski [w:] Kodeks karny. Część szczególna, t. 2. Komentarz do art. 117-277 k. k., pod red. A. Zolla, Warszawa 2013 s. 1026- 1027

PRAWO KARNE MATERIALNE â&#x20AC;&#x201C; TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW â&#x20AC;&#x201C; VOLUME 3

SUMMARY The criminal protection of human's reputation, vital to legislator, has been mentioned in the Penal Code since 1932. Nevertheless, some scholars think that these regulations should be removed from the criminal code as they restrict the freedom of speech. It should be taken into consideration that this right is not unlimited, which was also underlined in various judgments of Constitutional Tribunal. The author thinks both the protection of human's good name and the personal immunity should be guaranteed by criminal code. The civil protection is not sufficient and plays a different role- complementary functions to the penal one.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1.

Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzona w

Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. 1993 nr 61 poz. 284 ) 2.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997 nr 78

poz. 483 ze zm.) 3.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. 1997 nr 88 poz. 553 ze zm.)

Ustawa z 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks

postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2009 nr 206 poz. 1589) 5.

Ustawa z dnia 26 listopada 2010 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz ustawy o

Policji (Dz. U. 2010 nr 240 poz. 1602)

Wydawnictwa zwarte: 1.

Kodeks karny. Część szczególna, t. 2. Komentarz do art. 117-277 k. k., pod red. A.

Zoll, Warszawa 2013 2.

Komentarz, KK- część szczególna, t. 1, pod red. A. Wąsek, Warszawa 2004

Kulesza W., Zniesławienie i zniewaga. Ochrona czci i godności osobistej człowieka

w prawie karnym – zagadnienia podstawowe, Warszawa 1984 4.

Marek A., Kodeks karny. Komentarz. Warszawa 2010

Prawnokarne granice dopuszczalnego pomawiania, pod red. A. J. Szwarc, Poznań

2008 6.

System prawa karnego, t. 4, cz. 2, O przestępstwach w szczególności, pod red. I.

Andrejewa, Warszawa 1989 7.

Wojciechowski J., Przestępstwa przeciwko czci i nietykalności cielesnej. Rozdziały

XXVII kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Artykuły: 1.

Arytmiak G., Niektóre problemy przestępstwa zniesławienia- uwagi de lege lata i de

lege ferenda., Rzeszowskie Zeszyty Naukowe. Prawo-Ekonomia, Rzeszów 1992 2.

Gaberle A., Kwalifikowana postać przestępstwa zniesławienia a prawo prasowe,

Państwo i Prawo, nr 11/2007 3.

Gaberle A., Pomówienie nie może być bezkarne, ,,Gazeta Wyborcza” z 3 listopada

2006 r. 4.

Kustra A., Glosa do wyroku z 30.X.2006 r. P10/06, Państwo i Prawo, nr 5/2007

Malec- Lewandowski P., Problematyka konstytucyjności penalizacji zniesławienia,

Przegląd Prawa Publicznego, nr 2/2012

Źródła internetowe: 1.

http://statystyka.policja.pl/st/kodeks-karny/przestepstwa-przeciwko-

8/63518,Znieslawienie-art-212.html 2.

https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/4610/1/07_Piotr_Jozwiak_Pra

wnokarna%20ochrona%20czci_81-93.pdf

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

Rozdział XXVIII. KK Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową.

Art. 218 [Złośliwe naruszanie praw] § 1 (utracił moc) § 1a. Kto, wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Osoba określona w § 1a, odmawiająca ponownego przyjęcia do pracy, o której przywróceniu orzekł właściwy organ, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 3. Osoba określona w § 1a, która będąc zobowiązana orzeczeniem sądu do wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia ze stosunku pracy, obowiązku tego nie wykonuje, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. Art. 219 [Niezgłoszenie danych] Kto narusza przepisy prawa o ubezpieczeniach społecznych, nie zgłaszając, nawet za zgodą zainteresowanego, wymaganych danych albo zgłaszając nieprawdziwe dane mające wpływ na prawo do świadczeń albo ich wysokość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art. 220 [Narażenie na niebezpieczeństwo] § 1. Kto, będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 3. Nie podlega karze sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo. Art. 221 [Niezawiadomienie o wypadku] Kto wbrew obowiązkowi nie zawiadamia w terminie właściwego organu o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej albo nie sporządza lub nie przedstawia wymaganej dokumentacji, podlega grzywnie do 180 stawek dziennych albo karze ograniczenia wolności.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

MIKOŁAJ ŚLĘZAK93

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO PRAWOM OSÓB WYKONUJĄCYCH PRACĘ ZAROBKOWĄ OFFENCES AGAINST THE RIGHTS OF PEOPLE IN PAID WORK

słowa kluczowe: przestępstwo, praca zarobkowa, system ubezpieczeń społecznych, bezpieczeństwo i higiena pracy, wypadek keywords: offence, paid work, social insurance system, occupational health and safety, accident

STRESZCZENIE W niniejszym rozdziale zostaną omówione przestępstwa zawarte w rozdziale XXVIII Kodeksu karnego przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Pierwsze zostanie przeanalizowane przestępstwo złośliwego naruszania praw pracownika, następnie przestępstwo niezgłoszenia danych do systemu ubezpieczeń społecznych, później zaś przestępstwo narażenia na niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia w związku z niedopełnieniem obowiązków bhp, na koniec zaś zostanie omówione przestępstwo niezawiadomienia o wypadku.

Student V roku jednolitych studiów magisterskich na kierunku Prawo na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, obecny wiceprezes i założyciel Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Stypendysta Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku akademickim 2014/2015. Wielokrotny stypendysta Rektora UW i licznych stypendiów regionalnych: Stypendium Prezydenta Miasta Sopot czy też Stypendium Marszałka Województwa Pomorskiego. W polu jego zainteresowań badawczych znajdują się: prawo cywilne, prawo pracy, prawo handlowe, prawo międzynarodowe, prawo upadłościowe, prawo karne, prawo gospodarcze, historia prawa, prawo finansów publicznych.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 EXTRACT In this chapter author discusses offences against the rights of people in paid work included in the chapter XXVIII of the Criminal code, namely: malicious breach of jobholder rights, not reporting data to the social security system, jeopardizing jobholders due to the breach of occupational health and safety rules, not informing about work-related accident.

WPROWADZENIE Przepisy rozdziału XXVIII KK mają na celu chronić prawa osób, które wykonują pracę zarobkową. W uzasadnieniu do Kodeksu karnego ustawodawca zawarł następujące stwierdzenie: „Mając na względzie przyszłe zmiany w stosunkach pracy, nowy kodeks zawiera rozbudowany rozdział przestępstw przeciwko prawom pracownika. Zmienia jego tytuł oraz opis niektórych typów czynu, uzyskując w ten sposób ich aktualizację w odniesieniu do stanu prawnego. Zgodnie też z przyjętymi założeniami wprowadza się wyłączenie karalności narażenia pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo, jeżeli sprawca dobrowolnie uchylił stan niebezpieczeństwa (art. 220 § 3). Wprowadzenie nowych typów ma na celu zapewnienie lepszej ochrony praw osób wykonujących pracę zarobkową w systemie wolnorynkowym. W szczególności chodzi tu o ochronę praw rentowych i emerytalnych (art. 219 i art. 221) oraz karalność odmowy przywrócenia do pracy po prawomocnym orzeczeniu właściwego organu (art. 218 § 2)". W tytule rozdziału XXVIII KK Ustawodawca posługuje się zwrotem „osoba wykonująca pracę zarobkową”, natomiast w art. 218 § 1a i art. 220 § 1 KK użyto sformułowania „pracownik”. Należy podkreślić, że nie są to tożsame pojęcia94. Zgodnie z art.. 2 ust. 1 pkt 11 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy: wykonywanie pracy zarobkowej oznacza wykonywanie pracy lub świadczenie usług na podstawie umów cywilnoprawnych, umowy zlecenia, umowy o dzieło albo w okresie członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych lub spółdzielni usług rolniczych. Należy jednak stwierdzić, że znaczenie tej definicji dla prawa karnego jest subsydiarne, co powoduje, że na gruncie prawa karnego należy przyjąć, więc następującą definicję: osobą wykonującą pracę zarobkową jest każda osoba, która podejmuje

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 zatrudnienie w celu uzyskania korzyści materialnej, bez względu na podstawę zatrudnienia95. Warto nadmienić, że w Kodeksie karnym brakuje definicji legalnej pracownika, co powoduje, że konieczne będzie zastosowanie definicji z Kodeksu pracy. Art. 2 Kodeksu pracy definiuje pojęcie pracownika: pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę96. Definicję tą należy uzupełnić treścią art. 22 Kodeksu pracy, który zawiera elementy konstytutywne stosunku pracy, co powoduje, że pracownikiem jest osoba, która w drodze jednej z czynności prawnych wyliczonych w art. 2 KP nawiązała stosunek pracy charakteryzujący się wskazanymi w art. 22 § 1 KP cechami. Odmienny pogląd prezentuje W. Wróbel według niego pracownikiem jest pracownikiem jest także osoba wykonująca pracę zarobkową na podstawie umowy cywilnoprawnej97.

ZŁOŚLIWE NARUSZANIE PRAW PRACOWNIKA

UWAGI WSTĘPNE Wskutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 listopada 2010r. 98 § 1 art. 218 KK został uznany wraz z innymi przepisami za niekonstytucyjny, ponieważ naruszał on zasadę ne bis in idem, która wywodzona jest z art. 2 Konstytucji RP oraz aktów prawa międzynarodowego. Niekonstytucyjne przepisy dopuszczały możliwość ukarania sprawcy, który był osobą fizyczną uchylającą się od obowiązku płacenia składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne dodatkową sankcją w postaci opłaty w wysokości nieprzewyższającej kwoty nieopłaconych składek. Wyrok spowodowałby jednak, że poza zakresem kryminalizacji znalazło się wiele zachowań kwalifikowanych z art. 218 § 1 KK i w znacznym stopniu osłabiłoby to prawno karną ochronę pracownika. Nowelizacja Kodeksu karnego z 31 maja 2012r. zapobiegła tej sytuacji99. Wprowadziła, bowiem do art. 218 § 1a, który stanowił powtórzenie treści uchylonego § 1.; Sąd Najwyższy w postanowieniu z 21.2.2013r. (sygn. IV 95

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 Więcej na ten temat: J. Unterschütz, Karnoprawna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, LEX 2011 97 Zob. Kodeks karny, Komentarz, tom II, pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1036. 98 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 listopada 2010r., sygn. P 29/09 99 Więcej na ten temat: J. Unterschütz, Karnoprawna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, LEX 2011 96

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 KK 369/12), stwierdził, że: „zestawienie chwili utraty mocy art. 218 § 1 KK i wejścia w życie art. 218 § 1a KK prowadzi do jednoznacznej konkluzji, że są one tożsame. Oznacza to, że w systemie prawnym nie było okresu, w którym zachowanie polegające na złośliwym i uporczywym naruszaniu praw pracownika wynikających ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego przestało być zabronione pod groźbą kary przez ustawę”100.

DOBRO CHRONIONE Prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego podlegają ochronie prawno karnej na mocy art. 218 KK101. Przepis nie zawiera jednak przykładowego katalogu praw pracowniczych, co spowodowało rozbieżności w doktrynie, co do praw, które podlegają ochronie. Według części autorów ochronie podlegają wszelkie prawa pracownicze, niezależnie od ich źródła i charakteru102. W. Radecki103, natomiast twierdzi, że należy wyłączyć z zakresu praw podlegających ochronie, prawa pracowników wynikających ze zbiorowego prawa pracy, takie jak prawo do strajku czy też prawo do przynależności związkowej. A. Sobczyk natomiast wyraził pogląd, że nie powinno dokonywać się wykładni rozszerzającej art. 218 § 1a KK, co powoduje, że powinniśmy restrykcyjnie ujmować prawa wynikające ze stosunku pracy poprzez nieuwzględnienie praw, które na gruncie prawa pracy mają bezsankcyjny charakter i nie kreują po stronie pracownika żadnych praw podmiotowych (np. art. 10 lub 13 Kodeksu pracy), praw, które mają charakter deklaratoryjny, a także praw pochodnych wynikających ze stosunku pracy. Należy jednak zgodnie z zasadą nullum crimen sine lege opowiedzieć się za wykładnią zawężająca art. 218 § 1a. Przykładowymi prawami pracownika, które podlegają ochronie na podstawie tego artykułu jest prawo do wynagrodzenia, prawo do urlopu itp104. Art. 218 §1a KK chroni także prawa pracownicze wynikające z ubezpieczenia społecznego, także i w tym przypadku nie ma zamkniętego katalogu praw pracownika wynikających ze stosunku ubezpieczeń społecznych. Jak uważa J. Marciniak: „ustawodawca, formułując blankietowy przepis […] wprowadził penalizację zachowań, których dokładne 100

Więcej na ten temat: Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 Więcej na ten temat: Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 102 m.in. A. Marek, Kodeks karny, Warszawa 2007, s. 418 103 W. Radecki, Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Rozdział XXVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001, s. 32 104 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 101

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 sprecyzowanie jest utrudnione”105. Należy, więc przyjąć, że prawem pracownika wynikającym z ubezpieczenia społecznego jest prawo do otrzymania przez niego, w związku z wykonywaniem przez niego pracy zarobkowej, świadczenia z ubezpieczeń społecznych. Przepis ten nie udziela jednak ochrony interesowi publicznemu, który doznałby uszczerbku przy konieczności uiszczenia przez Skarb Państwa brakujących składek106. Ochronie podlega także zgodnie z art. 218 § 2 prawo pracownika do ponownego przyjęcia do pracy i powaga orzeczeń sądu pracy. Art. 218 § 3 KK chroni prawo pracownika do wynagrodzenia za pracę oraz innych świadczeń ze stosunku pracy. Udziela on prawno karnej ochrony orzeczeniom sądu pracy107.

PODMIOT I STRONA PODMIOTOWA Przestępstwa określone w art. 218 KK są przestępstwami indywidualnie właściwymi. Warunkiem odpowiedzialności jest uprawnienie do wykonywania czynności w zakresie prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych. W przypadku przestępstwa ujętego w art. 218 § 2 KK, sprawcami będą osoby działające w strukturze organizacyjnej zakładu pracy, uniemożliwiające realizację orzeczenia sądu o przywróceniu do pracy. Natomiast w przypadku przestępstwa z art. 218 § 3 będzie to osoba, która odmawia wypłaty wynagrodzenia108. Czynnościami z zakresu prawa pracy są te, które wpływają na treść stosunku pracy lub te, które stanowią realizację wynikających z niego uprawnień, są to więc zarówno czynności prawne, jak i faktyczne. Czynnościami z zakresu ubezpieczeń społecznych obarczony jest pracodawca, który zobowiązany jest do: 1) opłacania składek na ubezpieczenie społeczne pracownika w przewidzianym terminie i określonej wysokości; 2) wypłacania świadczeń z ubezpieczeń społecznych i zasiłków finansowanych z budżetu państwa;

105

Więcej na ten temat: W. Radecki, Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Rozdział XXVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001 106 W. Radecki, Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Rozdział XXVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001 107 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 108 Więcej na ten temat: Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 3) zgłaszania wymaganych ustawą danych i udzielania określonych wyjaśnień; 4) nieutrudniania przeprowadzania kontroli; 5) prowadzenia dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz z wypłatą świadczeń; 6) przesyłania deklaracji rozliczeniowych i imiennych raportów miesięcznych w przewidzianym terminie; 7) przekazywania dokumentów związanych z ubezpieczeniami społecznymi i ubezpieczeniem zdrowotnym109. Przestępstwo ujęte w art. 218 § 1a ma znamię złośliwości, które ma wynikać z chęci dokuczenia, okazania lekceważenia itp., co powoduje, że sprawca musi działać w zamiarze bezpośrednim w postaci dolus dircetus coloratus. W przypadku zaś uporczywego naruszania praw pracowniczych, nie można wykluczyć zamiaru ewentualnego sprawcy. Natomiast przestępstwa stypizowane w art. 218 § 2 i 3 KK, mogą być popełnione jedynie w zamiarze bezpośrednim110.

STRONA PRZEDMIOTOWA Naruszenie praw pracowniczych w świetle art. 218 § 1a KK może przybrać różne formy, np. może polegać na wypłacie wynagrodzenia z opóźnieniem w zaniżonej wysokości, uzależnianiu wypłaty wynagrodzenia od spełnienia określonych warunków. Naruszeniem praw pracowniczych, wynikających z ubezpieczenia społecznego będzie zaś niedopełnienie obowiązku wypłacania świadczeń z ubezpieczeń społecznych i zasiłków finansowanych z budżetu państwa albo wypłacenie ich nienależnie, a ponadto nieprowadzenie dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz z wypłatą świadczeń z ubezpieczeń społecznych 111. Pracownik ma natychmiast odczuć efekt działania sprawcy, zachowanie sprawcy, które dopiero stwarza zagrożenie dla praw pracowniczych nie wyczerpuje znamion przestępstwa112. Czynność sprawcza w przypadku przestępstwa ujętego w art. 218 § 2 KK polega na odmowie ponownego przyjęcia do pracy pracownika, w stosunku do którego sąd orzekł 109

W. Radecki, Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Rozdział XXVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001 110 W. Radecki, Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Rozdział XXVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001 111 Na podstawie: Kodeks karny. Komentarz, pod red. R. A. Stefańskiego, Legalis 2015 112 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przywrócenie do pracy. Warto przypomnieć, że na gruncie Kodeksu pracy – pracodawca nie może odmówić ponownego zatrudnia pracownika, jeżeli w ciągu 7 dni od przywrócenia do pracy zgłosił on gotowość niezwłocznego podjęcia pracy (art. 48 § 1 KP)113. Przestępstwo z art. 218 § 2 KK zostanie popełnione, gdy pracodawca odmówi zgłaszającemu się pracownikowi przyjęcia do pracy, które może polegać na zakazaniu wejścia na teren zakładu pracy, jak również na faktycznym uniemożliwieniu świadczenia pracy przez niewydanie dokumentów, narzędzi. Warto podkreślić, że propozycja zatrudnienia pracownika na innych warunkach niż te, które istniały w chwili rozwiązania umowy jest równoznaczna z odmową przyjęcia pracownika do pracy114. Czynność sprawcza w art. 218 § 3 KK polega na niewykonaniu wynikającego z orzeczenia sądu obowiązku wypłaty wynagrodzenia lub innego świadczenia. Jak niewykonanie obowiązku powinno być traktowane wypłacenie świadczeń w kwocie mniejszej lub po upływie terminu określającego realizację obowiązku115. Przestępstwa z art. 218 § 2 i 3 są przestępstwami formalnymi.

NIEZGŁOSZENIE DANYCH

UWAGI WSTĘPNE W art. 219 KK stypizowano czyn zabroniony polegający na naruszeniu przepisów prawa o ubezpieczeniach społecznych przez niezgłoszenie, nawet za zgodą zainteresowanego, wymaganych danych albo zgłoszenie nieprawdziwych danych, mających wpływ na prawo do świadczeń albo ich wysokość. Przepis ma na celu ochronę prawidłowego funkcjonowania całego systemu ubezpieczeń społecznych116.

113

Więcej na ten temat: J. Unterschütz, Karnoprawna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, LEX 2011 114 Więcej na ten temat: Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 115 Więcej na ten temat: J. Unterschütz, Karnoprawna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, LEX 2011 116 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 DOBRO CHRONIONE Art. 219 KK chroni prawo do otrzymania należnych świadczeń z ubezpieczenia społecznego w odpowiedniej wysokości. Ustawodawca nie określił jednak kręgu chronionych osób, a w szczególności nie zawężył go do pracowników, co powoduje, że zgodnie z tytułem tego rozdziału chodzi w tym przypadku o osoby wykonujące pracę zarobkową, które zostały objęte ubezpieczeniem społecznym117. Przez pracę zarobkową należy rozumieć każdą działalność ludzką, która jest podejmowana w celu zarobkowym, bez względu na jej uwarunkowania prawne. Przepis nie chroni osób, które pobierają świadczenia z ubezpieczenia społecznego z innych tytułów niż praca zarobkowa118. Przedmiotem ochrony art. 219 KK jest także prawidłowe funkcjonowanie systemu ubezpieczeń społecznych, na który składa się: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie rentowe, ubezpieczenie chorobowe i ubezpieczenie wypadkowe. Podstawowym aktem w zakresie ubezpieczeń społecznych jest ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych (zwana ustawą systemową), która określa zasady opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, zasady, tryb i terminy zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych, a także zasady prowadzenia ewidencji ubezpieczonych119.

PODMIOT I STRONA PODMIOTOWA Czyn scharakteryzowany w art. 219 KK ma charakter indywidualny, a więc sprawcą przestępstwa może być tylko ta osoba, na której ciąży obowiązek zgłoszenia danych do ubezpieczania społecznego. W obecnym stanie prawnym takim obowiązkiem obciążeni są płatnicy składek, które wymienia w sposób wyczerpujący art. 4 pkt. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Podmiotem jednak, z uwagi na przedmiot ochrony czynu zabronionego mogą być jedynie ci płatnicy składek, którzy są zobowiązani do zgłoszenia danych osób wykonujących pracę zarobkową. Osobą, która nie jest do tego zobowiązana jest np. osoba, która wypłaca świadczenie szkoleniowe po ustaniu zatrudniania120.

117

Więcej na ten temat: J. Unterschütz, Karnoprawna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, LEX 2011 118 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 119 W. Radecki, Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Rozdział XXVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001 120 Więcej na ten temat: J. Unterschütz, Karnoprawna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, LEX

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Podkreślić należy, że osoba, która wykonuje pracę zarobkową, a jednocześnie jest ubezpieczonym i płatnikiem składek i nie zgłasza ona danych do ubezpieczenia społecznego nie jest podmiotem czynu zabronionego z art. 219 KK. Strona podmiotowa czynu zabronionego opisanego w art. 219 KK charakteryzuje się umyślnym działaniem w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym.

STRONA PRZEDMIOTOWA Strona przedmiotowa czynu zabronionego w art. 219 KK polega na naruszeniu przepisów prawa o ubezpieczeniach społecznych przez zaniechanie – niezgłoszenie wymaganych danych albo działanie, a więc zgłoszenie nieprawdziwych danych. Zakresem przedmiotowym tego artykułu objęte zostały jednak tylko te dane, które mają wpływ na prawo do świadczeń oraz ich wysokość. Niewykonanie obowiązku zgłoszenia danych jest pierwszą postacią czynu zabronionego z art. 219 KK. Chodzi przede wszystkim o dane w przekazywanych do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych imiennych raportach miesięcznych. Taki raport miesięczny zawiera informacje dotyczące płatnika składek, które zostały określone w art. 41 ust. 4 i 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a więc: w wypadku osoby fizycznej są to w szczególności: numery NIP i REGON, a w razie gdy płatnikowi składek nie nadano tych numerów lub jednego z nich - numer PESEL lub seria i numer dowodu osobistego albo paszportu, nazwisko, imię pierwsze i drugie, data i miejsce urodzenia, obywatelstwo, rodzaj i numer uprawnienia, na podstawie którego prowadzona jest pozarolnicza działalność, nazwa organu wydającego uprawnienie oraz data jego wydania, nazwa skrócona firmy, pod którą prowadzona jest pozarolnicza działalność, data powstania obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, wykaz rachunków bankowych, adres siedziby, adres zamieszkania, jeżeli jest inny niż adres siedziby, adres do korespondencji, adres prowadzenia działalności; w wypadku osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej są to w szczególności: numery NIP i REGON, nazwa skrócona płatnika, nazwa zgodna z aktem prawnym konstytuującym płatnika, nazwa organu założycielskiego płatnika, występowanie obowiązku wpisu do rejestru lub ewidencji, nazwa organu rejestrowego lub ewidencyjnego,

2011

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 data i numer wpisu do rejestru lub ewidencji, data powstania obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, wykaz rachunków bankowych, adres siedziby i adres do korespondencji, adres prowadzenia działalności), miesiąc i rok, których raport dotyczy, oraz: 1) numery identyfikacyjne ubezpieczonego z danymi, o których mowa w art. 35 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych; 2) nazwisko i imię; 3) wymiar czasu pracy; 4) zestawienie należnych składek na ubezpieczenia społeczne w podziale na ubezpieczenie: emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe, zawierające dane o: tytule ubezpieczenia, podstawie wymiaru składek, kwocie składki w podziale na należną od ubezpieczonego i płatnika składek oraz z innych źródeł finansowania, kwocie obniżenia podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe, wynikającego z ustawy z 22.8.1997 r. o pracowniczych programach emerytalnych (ustawa ta utraciła moc na podstawie art. 61 ustawy z 20.4.2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych, tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 710); 5) podstawę wymiaru i kwotę składki na ubezpieczenie zdrowotne, z uwzględnieniem podziału na podmioty, które finansują składki; 6) rodzaje i okresy przerw w opłacaniu składek na ubezpieczenia społeczne; 7) informacje o wypłaconych zasiłkach oraz wynagrodzeniach z tytułu niezdolności do pracy wypłaconych na podstawie Kodeksu pracy oraz o zasiłkach finansowanych z budżetu państwa; 8)

oświadczenie płatnika składek, że dane zawarte w raporcie są zgodne ze stanem

faktycznym, potwierdzone podpisem płatnika składek lub osoby przez niego upoważnionej. Zgłoszenie do ubezpieczeń społecznych zgodnie z art. 36 ust. 10 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych zawiera w szczególności następujące dane dotyczące osoby zgłaszanej: numer PESEL, a w razie gdy ubezpieczonemu nie nadano tego numeru - serię i numer dowodu osobistego lub paszportu), nazwisko, imię pierwsze i drugie, datę urodzenia, nazwisko rodowe, obywatelstwo i płeć, tytuł ubezpieczenia, stopień niepełnosprawności, posiadanie ustalonego prawa do emerytury lub renty, adres zameldowania na stałe miejsce pobytu, adres zamieszkania, jeżeli jest inny niż adres zameldowania na stałe miejsce pobytu, 75

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 adres do korespondencji, jeżeli jest inny niż adres zameldowania na stałe miejsce pobytu i adres zamieszkania. Na obowiązek zgłaszania danych składa się także obowiązek ich aktualizowania i korygowania danych zgłoszonych. Obowiązek ten dotyczy imiennych raportów miesięcznych jak i zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych. Niewykonanie tego obowiązku może spowodować wypełnienie znamion czynu zabronionego w art. 219 KK. Niezgłoszenie danych może polegać na całkowitym zaniechaniu wykonaniu obowiązku ich zgłoszenia jak i na dokonaniu zgłoszenia po upływie wymaganego terminu oraz na terminowym niekompletnym zgłoszeniu121. Drugą postacią czynu zabronionego jest zgłoszenie nieprawdziwych danych. Dotyczy to przede wszystkim raportów miesięcznych i zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych. Warto zauważyć, że zgoda zainteresowanego, a więc uprawnionego do otrzymania świadczeń z ubezpieczenia społecznego na niezgłoszenie wymaganych danych, wbrew przepisom z ubezpieczeń społecznych, nie wyłącza bezprawności czynu. Dotyczy to także nieprawdziwych danych. Czyn zabroniony ma więc charakter formalny. Nie ma, więc znaczenia czy niezgłoszenie bądź zgłoszenie nieprawdziwych danych wywarło jakikolwiek wpływ na prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego albo na ich wysokość.

NARAŻENIE NA NIEBEZPIECZEŃSTWO

UWAGI WSTĘPNE Art. 220 KK jest kwalifikowanych typem wykroczenia określonego w art. 283 § 1 Kodeksu pracy, który przewiduje sankcję dla osoby odpowiedzialnej za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo

kierującej pracownikami lub innymi osobami fizycznymi za

nieprzestrzeganie przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Takie zachowanie staje się przestępstwem, gdy dojdzie do narażenia pracownika na bezpośrednie

121

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia122.

DOBRO CHRONIONE Dobrem chronionym na podstawie art. 220 KK jest prawo pracownika do świadczenia pracy w warunkach gwarantujących bezpieczeństwo i higienę pracy. Ubocznym dobrem chronionym jest życie oraz zdrowie pracownika123. Pracodawca jest zobowiązany do zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, na które składają się środki prawne, organizacyjne, techniczne, medyczne, higieniczne, psychologiczne, mające na celu eliminowanie bądź maksymalne niwelowanie ujemnego wpływu środowiska pracy na organizm pracowników.

PODMIOT I STRONA PODMIOTOWA Osoba odpowiedzialna za bezpieczeństwo i higienę pracy może być podmiotem przestępstwa określonego w art. 220 KK. Po pierwsze, taką osobą będzie pracodawca, po drugie zaś wszyscy pracownicy, którzy w imieniu pracodawcy zarządzają pracownikami, którzy są zatrudnieni przy pracach wykonawczych . Sprawcą tego przestępstwa może być także osoba, która pełni funkcje kontrolne i nadzorcze z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, np. członek służby bhp czy też inspektor pracy124. Przestępstwo z art. 220 KK, może zostać popełnione z winy umyślnej w zamiarze bezpośrednim i ewentualnym, ale także z winy nieumyślnej. Zamiar odnosi się do stanu narażenia na niebezpieczeństwo, a nie zaś do skutku w postaci śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowi pracownika125 .

122

Więcej na ten temat: Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 Więcej na ten temat: J. Unterschütz, Karnoprawna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, LEX 2011 124 Więcej na ten temat: W. Radecki, Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Rozdział XXVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001 125 Więcej na ten temat: J. Unterschütz, Karnoprawna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, LEX 2011 123

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 STRONA PRZEDMIOTOWA126 Czynność sprawcza przestępstwa z art. 220 KK polega na niedopełnieniu obowiązku wynikającego z odpowiedzialności za bezpieczeństwo i higienę pracy, może ono polegać na całkowitym zaniechaniu lub nienależytym wykonaniu. Powoduje to, że przestępstwo to może zostać popełnione przez działanie (np. wyposażenie stanowisk pracy w urządzenia, które nie spełniają norm bhp) jak i przez zaniechanie (np. powstrzymanie się od działań, które należało podjąć w danej sytuacji faktycznej zgodnie z obowiązującymi przepisami i zasadami bhp). Skutkiem przestępstwa jest narażenie pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, a więc jest to przestępstwo skutkowe. Samo naruszenie obowiązków z zakresu bhp, które nie sprowadzało się do konkretnego niebezpieczeństwa dla życia i zdrowia pracowników nie stanowi przestępstwa zgodnie z art. 220 KK127. Przedmiotem wykonawczym przestępstwa jest pracownik,, którego życie albo zdrowie są zagrożone wskutek niedopełnienia obowiązków. Pojęcie pracownika powinno być rozumiane zgodnie z pojęciem pracownika w Kodeksie pracy.

WYŁĄCZENIE KARALNOŚCI Art. 220 § 3 KK przewiduje szczególną postać czynnego żalu wobec sprawcy, który dobrowolnie uchylił niebezpieczeństwo. Dobrowolność nie wyklucza pozostawienia sprawcy pod wpływem presji innych pracowników. Uchylenie to jednak musi być skuteczne, nastąpi tylko, gdy nie doszło do ziszczenia się skutku w postaci śmierci lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu pracownika128.

126

Co do narażenia na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu – zob. tom II rozdział I. 127 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6.10.2009r., sygn. II KK 97/09 128 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 NIEZAWIADOMIENIE O WYPADKU

UWAGI WSTĘPNE Kodeks karny z 1932 r. i Kodeks karny z 1969r. nie przewidywały karalności tego rodzaju zachowa ń. W art. 221 KK ujęto zaś fragment wykroczenia z art. 283 § 2 pkt 6 Kodeksu pracy w postaci niezawiadomienie o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej albo niesporządzenia lub nieprzestawienia dokumentacji jako przestępstwo129.

DOBRO CHRONIONE Przepis chroni prawo pracowników do pracy w bezpiecznych i higienicznych warunkach, a także prawo do otrzymywania stosownych świadczeń z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. Ochronie podlega prawo do informacji o wypadkach przy pracy i chorobach zawodowych130.

PODMIOT I STRONA PODMIOTOWA Sprawcą przestępstwa określonego w art. 221 KK jest osoba prawnie zobowiązana do zawiadomienia o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej, sporządzenia lub przedstawienia wymaganej dokumentacji, co powoduje, że jest to przestępstwo indywidualne. Takie obowiązki obciążają przede wszystkim pracodawcę, a także lekarza właściwego do rozpoznania choroby zawodowej. Sprawcą przestępstwa może być także członek zespołu powypadkowego, a także inne osoby zobowiązane na mocy przepisów szczególnych. Poszkodowany pracownik i inny pracownik, które powziął wiadomość o wypadku nie mogą być sprawcami tego przestępstwa131. Przestępstwo z art. 221 KK może zostać popełnione w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym, ale jedynie z winy umyślnej.

129

Więcej na ten temat: J. Unterschütz, Karnoprawna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, LEX 2011 130 Więcej na ten temat: Funkcja ochronna prawa pracy a wyzwania współczesności, pod red. M. Bosaka, Warszawa 2014, s. 189-211 131 Funkcja ochronna prawa pracy a wyzwania współczesności, pod red. M. Bosaka, Warszawa 2014, s. 189-211

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 STRONA PRZEDMIOTOWA Sprawca przestępstwa niezawiadamia o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej, zaniecha sporządzenia wymaganej dokumentacji lub nie przedstawi jej właściwemu organowi. Art. 234 § 2 Kodeksu pracy ustanawia obowiązek niezwłocznego zawiadomienia przez pracodawcę właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy. Organami właściwymi są zatem okręgowy inspektor pracy oraz prokurator 132. W przypadku zaś chorób zawodowych należy zawiadomić państwowego inspektora sanitarnego oraz okręgowego inspektora pracy. Przestępstwem będzie nie tylko zaniechanie zawiadomienia obydwu organów w sprawach wypadków przy pracy lub chorób zawodowych, ale także jednego z nich. Karane będzie także zachowanie, które będzie polegało na nieterminowym zawiadomieniu, bowiem pracodawca powinien niezwłocznie zawiadomić właściwe organy133. Za wypadek przy pracy zgodnie z ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych należy uznać nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą, podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych, podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia, w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy134. Na równi z wypadkiem przy pracy należy uznać wypadek, któremu pracownik uległ w czasie podróży służbowej, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań, podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony, przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe. Niezawiadomienie o wypadkach traktowanych na równi z wypadkiem przy pracy także jest przestępstwem135. 132

Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 W. Radecki, Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Rozdział XXVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001 134 Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 135 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 133

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Art. 2351 Kodeksu pracy za chorobę zawodową uważa się chorobę wymienioną w wykazie chorób zawodowych, jeżeli w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim prawdopodobieństwem, że została ona spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy, zwanych narażeniem zawodowym. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych zawiera wykaz chorób zawodowych. Należy podkreślić, że przestępstwo popełnia także ten, kto wbrew obowiązkowi nie zawiadamia organów w terminie o podejrzeniu choroby zawodowej136. Ustaleniem przyczyn i okoliczności wypadku zajmuje się powołany przez pracodawcę zespół powypadkowy, który w terminie 14 dni od uzyskania zawiadomienia o wypadku musi sporządzić protokół powypadkowy, jeśli nie zostanie on sporządzony w terminie to wyczerpuje on znamiona przestępstwa z art. 221 KK. Warto nadmienić, że gdy pracodawca nie powoła zespołu powypadkowego nie będzie odpowiedzialny za przestępstwo z art. 221 KK137. Sporządzenia dokumentacji wypadku rozumiane jest jako: sporządzenie protokołu powypadkowego), wpisanie wypadku do rejestru wypadków przy pracy) oraz sporządzenie statystycznej karty wypadku przy pracy. Natomiast dokumentowanie choroby zawodowej dokonuje się przez: wpisanie choroby zawodowej do rejestru obejmującego przypadki stwierdzonych chorób zawodowych i podejrzeń o takie choroby oraz wpisanie odpowiednich danych do dokumentacji indywidualnej, którą stanowi karta badania w związku z chorobą zawodową, i dokumentacji zbiorczej, którą stanowi księga podejrzeń oraz rozpoznań chorób zawodowych. Zobowiązanie do przedstawienia dokumentacji wypadku obejmuje zaś: zapoznanie poszkodowanego lub, w razie jego śmierci w wyniku wypadku, członków rodziny z treścią protokołu powypadkowego przed jego zatwierdzeniem, doręczenie zatwierdzonego protokołu powypadkowego pracownikowi lub członkom jego rodziny, doręczenie przez pracodawcę protokołów powypadkowych dotyczących wypadków śmiertelnych, ciężkich i zbiorowych właściwemu inspektorowi pracy138. Warto podkreślić, że do znamion przestępstwa nie należy skutek, co powoduje, że przestępstwo określone w art. 221 KK jest przestępstwem formalnym. Warte podkreślenia jest 136

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 W. Radecki, Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Rozdział XXVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001 138 Funkcja ochronna prawa pracy a wyzwania współczesności, pod red. M. Bosaka, Warszawa 2014, s. 189-211 137

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 to, że wątpliwości często budzi wzajemna relacja między art. 221 KK a art. 283 § 2 pkt 6 Kodeksu pracy, ale różnica między obydwoma typami czynów jest w ich stronie podmiotowej. Wykroczenie może by ć popełnione z winy umyślnej bądź nieumyślnej, zaś przestępstwo z KK jedynie z winy umyślnej.

PODSUMOWANIE Podsumowując, należy stwierdzić, że przestępstwa stypizowane w rozdziale XXVIII mają na celu stworzyć dodatkową ochronę praw pracownika na gruncie prawa karnego. Mają przeciwdziałać naruszaniu przez pracodawcy przepisów prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Pośrednio przestępstwa te chronią w jakiś sposób także interes społeczny.

SUMMARY Summing up, it must be stated that offences listed in the XXVIII chapter of Criminal code are aimed at creating additional protection for jobholders. They are also devoted to counteracting malpractices in the field of labour law and social security law.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r., Dz. U. z 1997, Nr 78, poz. 483 2. Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997r., Dz. U. z 1997, Nr 88, poz. 533 3. Kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974r., Dz. U. z 1974, Nr 24, poz. 141 4. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998r., Dz. U. z 1998, Nr 137, poz. 887

Wydawnictwa zwarte:

1. Funkcja ochronna prawa pracy a wyzwania współczesności, pod red. M. Bosaka, Warszawa 2014, s. 189-211 2. Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. Giezka, LEX 2014 3. Kodeks karny. Komentarz, pod red. A. Grześkowiak, K. Wiaka, Legalis 2015 4. Radecki W., Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Rozdział XXVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001, 5. Unterschütz J., Karnoprawna ochrona praw osób wykonujących pracę zarobkową, LEX 2011

Artykuły:

1. Bosak M., Danilewicz A., Odpowiedzialność cywilna i karna za mobbing, Prokuratura i Prawo, nr 4/2010, 2. Brylak J., Niedziński T., Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową w kodeksie karnym, cz. 2, Radca Prawny, nr 2/2008 3. Daniluk P., Znamiona czynów zabronionych stypizowanych w art. 218 k.k., Monitor 83

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Prawniczy, nr 3/2010 4. Flasiński M., Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową w nowym kodeksie karnym, Praca i Zabezpieczenie Społeczne, nr 4/1998 5. Jachimowicz M., Niezawiadomienie o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej (przestępstwo z art. 221 k.k.), Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, nr 3/2003 6. Jachimowicz M., Przestępstwo niezgłoszenia danych do ubezpieczenia społecznego (art. 219 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 6/2007 7. Kowalski S., Podmiot przestępstwa z art. 218 kodeksu karnego, Prokuratura i Prawo nr 2/2011 8. Liwo M., Nowosiadły E., Odpowiedzialność pracodawcy z art. 219 k.k., Praca i Zabezpieczenie Społeczne, nr 7/2008

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

Rozdział XXIX. KK Przestępstwa przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego.

Art. 222 [Naruszenie nietykalności funkcjonariusza] § 1. Kto narusza nietykalność cielesną funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli czyn określony w § 1 wywołało niewłaściwe zachowanie się funkcjonariusza lub osoby do pomocy mu przybranej, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Art. 223 [Czynna napaść] § 1. Kto, działając wspólnie i w porozumieniu z inną osobą lub używając broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego, dopuszcza się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 2. Jeżeli w wyniku czynnej napaści nastąpił skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Art. 224 [Wymuszenie] § 1. Kto przemocą lub groźbą bezprawną wywiera wpływ na czynności urzędowe organu administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Tej samej karze podlega, kto stosuje przemoc lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia funkcjonariusza publicznego albo osoby do pomocy mu przybranej do przedsięwzięcia lub zaniechania prawnej czynności służbowej. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 2 jest skutek określony w art. 156 § 1 lub w art. 157 § 1, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Art. 224a [Wprowadzenie w błąd instytucji użyteczności publicznej] Kto wiedząc, że zagrożenie nie istnieje, zawiadamia o zdarzeniu, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób lub mieniu w znacznych rozmiarach lub stwarza sytuację, mającą wywołać przekonanie o istnieniu takiego zagrożenia, czym wywołuje czynność instytucji użyteczności publicznej lub organu ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia mającą na celu uchylenie zagrożenia, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Art. 225 [Zakłócenie kontroli ekologicznej] § 1. Kto osobie uprawnionej do przeprowadzania kontroli w zakresie ochrony środowiska lub osobie przybranej jej do pomocy udaremnia lub utrudnia wykonanie czynności służbowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Tej samej karze podlega, kto osobie uprawnionej do kontroli w zakresie inspekcji pracy lub osobie przybranej jej do pomocy udaremnia lub utrudnia wykonanie czynności służbowej. § 3.(uchylony) § 4 Tej samej karze podlega, kto osobie upoważnionej do przeprowadzania czynności w zakresie nadzoru i kontroli w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej lub w placówkach zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku udaremnia lub utrudnia wykonanie czynności służbowych. Art. 226 [Znieważenie funkcjonariusza] § 1. Kto znieważa funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną, podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 2. Przepis art. 222 § 2 stosuje się odpowiednio. § 3. Kto publicznie znieważa lub poniża konstytucyjny organ Rzeczypospolitej Polskiej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art. 227 [Przywłaszczenie funkcji] Kto, podając się za funkcjonariusza publicznego albo wyzyskując błędne przeświadczenie o tym innej osoby, wykonuje czynność związaną z jego funkcją, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Art. 228 [Sprzedajność] § 1. Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 3. Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę za zachowanie stanowiące naruszenie przepisów prawa, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 4. Karze określonej w § 3 podlega także ten, kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, uzależnia wykonanie czynności służbowej od otrzymania korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy lub takiej korzyści żąda.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 § 5. Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową znacznej wartości albo jej obietnicę, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 6. Karom określonym w § 1-5 podlega odpowiednio także ten, kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej w państwie obcym lub w organizacji międzynarodowej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę lub takiej korzyści żąda, albo uzależnia wykonanie czynności służbowej od jej otrzymania. Art. 229 [Przekupstwo] § 1. Kto udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną w związku z pełnieniem tej funkcji, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa, aby skłonić osobę pełniącą funkcję publiczną do naruszenia przepisów prawa lub udziela albo obiecuje udzielić takiej osobie korzyści majątkowej lub osobistej za naruszenie przepisów prawa, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 4. Kto osobie pełniącej funkcję publiczną, w związku z pełnieniem tej funkcji, udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej znacznej wartości, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. § 5. Karom określonym w § 1-4 podlega odpowiednio także ten, kto udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną w państwie obcym lub w organizacji międzynarodowej, w związku z pełnieniem tej funkcji. § 6. Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 1-5, jeżeli korzyść majątkowa lub osobista albo ich obietnica zostały przyjęte przez osobę pełniącą funkcję publiczną, a sprawca zawiadomił o tym fakcie organ powołany do ścigania przestępstw i ujawnił wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, zanim organ ten o nim się dowiedział. Art. 230 [Płatna protekcja] § 1. Kto, powołując się na wpływy w instytucji państwowej, samorządowej, organizacji międzynarodowej albo krajowej lub w zagranicznej jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi albo wywołując przekonanie innej osoby lub utwierdzając ją w przekonaniu o istnieniu takich wpływów, podejmuje się pośrednictwa w załatwieniu sprawy w zamian za korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Art. 230a [Płatna protekcja; klauzula nietykalności] § 1. Kto udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej w zamian za pośrednictwo w załatwieniu sprawy w instytucji państwowej, samorządowej, organizacji międzynarodowej albo krajowej lub w zagranicznej jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, polegające na bezprawnym wywarciu wpływu na decyzję, działanie lub zaniechanie osoby pełniącej funkcję publiczną, w związku z pełnieniem tej funkcji, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 2. W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 3. Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 1 albo w § 2, jeżeli korzyść majątkowa lub osobista albo ich obietnica zostały przyjęte, a sprawca zawiadomił o tym fakcie organ powołany do ścigania przestępstw i ujawnił wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, zanim organ ten o nim się dowiedział. Art. 231 [Nadużycie funkcji] § 1. Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa nieumyślnie i wyrządza istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 4. Przepisu § 2 nie stosuje się, jeżeli czyn wyczerpuje znamiona czynu zabronionego określonego w art. 228. Art. 231a [Ochrona prawna funkcjonariuszy publicznych] Z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych funkcjonariusz publiczny korzysta również wtedy, jeżeli bezprawny zamach na jego osobę został podjęty z powodu wykonywanego przez niego zawodu lub zajmowanego stanowiska.

Art. 231b [Odparcie zamachu na cudze dobro chronione prawem] § 1. Osoba, która w obronie koniecznej odpiera zamach na jakiekolwiek cudze dobro chronione prawem, chroniąc bezpieczeństwo lub porządek publiczny, korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych. § 2. Przepisu § 1 nie stosuje się, jeżeli czyn sprawcy zamachu skierowany przeciwko osobie odpierającej zamach godzi wyłącznie w cześć lub godność tej osoby.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

JUSTYNA WOŁKOWSKA139

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO DZIAŁALNOŚCI INSTYTUCJI PAŃSTWOWYCH ORAZ SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO OFFENCES AGAINST STATE AND LOCAL GOVERNMENT INSITUTIONS słowa kluczowe: funkcjonariusz publiczny, przestępstwo, korupcja keywords: public official, offence, corruption

STRESZCZENIE Niniejsza praca ma na celu omówienie przestępstw zawartych w rozdziale XXIX kodeksu karnego z 1997r, godzących w działalność instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego. Systematyka kodeksu wpisała do jednego rozdziału bardzo odmienne rodzajowo czyny: obok szerokiej regulacji antykorupcyjnej (art.228-230a) zostały umieszczone czyny godzące z zewnątrz danej instytucji (art. 222-227) oraz przestępstwo służbowe mające postać nadużycia władzy (art. 231). Ponad to w pracy została przedstawiona problematyka definicji funkcjonariusza publicznego oraz osoby pełniącej funkcję publiczną w oparciu o poglądy doktryny oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego.

139

Studentka V roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Pisze pracę magisterską na temat dopuszczalności zgłaszania dowodów w sądowym stadium procesu w Katedrze Postępowania Karnego i Kryminalistyki Uniwersytetu Łódzkiego. Wiceprzewodnicząca Studenckiego Koła Naukowego Prawa Karnego Procesowego działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego.

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 EXTRACT This paper aims at analysing the offences against the functioning of the state and local government institutions contained in Chapter XXIX of the Penal Code of 1997. The taxonomy applied to the Code covered in one chapter a wide range of generically diverse acts: an extensive regulation of the anti-corruption (Articles 228-230a) was placed next to provisions on acts detrimental to the institution (Articles 222-227), along with offences perpetrated in connection with the performance of a public function in the form of abuse of power (Article 231). Furthermore, the paper addresses the issue of the definition of a public official as based on the opinions of the legal doctrine and the jurisprudence of the Supreme Court. WPROWADZENIE Rozdział XXIX obowiązującego kodeksu karnego140 zawiera unormowanie czynów zabronionych skierowanych przeciwko działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego. Przedmiotem jego ochrony jest przede wszystkim poprawna oraz niezakłócona działalność organów państwowych, międzynarodowych i samorządowych, jak również ich funkcjonariuszy. Zatem można powiedzieć, że podmiotami, które podlegają ochronie są organy i instytucje należące do władz ustawodawczych, wykonawczych i wymiaru sprawiedliwości141 oraz organy kontroli państwowej wraz z instytucjami powołanymi do ich obsługiwania, instytucje sprawujące funkcje z zakresu zarządu państwowego, a nadto inne instytucje należące do państwa i powołane do zaspokajanie potrzeb ludności ze strony państwa.142 Poza tym chronione są organy samorządu terytorialnego i organy kontroli samorządu terytorialnego. W doktrynie został wyrażony również pogląd, że ochronie podlegają podmioty prawne i jednostki organizacyjne powołane przez organy państwowe dla celów użyteczności publicznej.143 W rozdziale zostało umieszczonych 13 artykułów, w których zawarto o wiele typów zabronionych. Można podzielić je na dwie grupy. Do pierwszej należy zaliczyć czyny godzące w zewnętrzną strefę danej instytucji, tj. czyny z art. 222-227 i 231a, czyli takie jak np. naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza, znieważenie funkcjonariusza czy 140

Dz.U. z 1997r., nr 88, poz. 553 z późn. zm A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 609 142 Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1073 143 Kodeks postępowania karnego. Komentarz, pod red. T. Grzegorczyka, Kraków 1999, s.77 141

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przywłaszczenie funkcji publicznej. Natomiast do drugiej grupy należą przestępstwa z art. 228-231, które odnoszą się do znajdujących się wewnątrz instytucji nieprawidłowości, które mają charakter korupcyjny (łapownictwo czynne i bierne, płatna protekcja) lub stanowią nadużycie prawa. POJĘCIE FUNKCJONARIUSZA PUBLICZNEGO Jednym z kluczowych pojęć właściwych dla uregulowań zawartych w rozdziale XXIX k.k. jest pojęcie funkcjonariusza publicznego, którego definicja legalna znajduje się w art. 115§13 k.k. Pojęcie to ma charakter zamknięty i w związku z tym, o uznaniu danego podmiotu za funkcjonariusza publicznego decyduje przypisanie go do którejkolwiek kategorii określonej w art. 115§13 k.k. Jednakże ze względu na ogólny opis w pkt. 4-7 i pkt. 9 możliwe jest rozszerzenie definiowania funkcjonariusza publicznego.144 Ze względu na nieostre określenia użyte przez ustawodawcę istnieje potrzeba wydawania orzeczeń sądowych, rozstrzygających czy danemu podmiotowi należy przypisać status funkcjonariusza publicznego. Przy czym w orzecznictwie przyjmuje się, że wykładnia kryteriów decydujących o uznaniu danej osoby za funkcjonariusza publicznego powinna być podporządkowana rygorom ścisłej wykładni.145 Warto zaznaczyć, że obowiązujący kodeks znacznie zawęża, w porównaniu z art. 120§11 kodeksu karnego z 1969 r.146, zakres podmiotów mających status funkcjonariusza publicznego. Przede wszystkim wyeliminowano z tego zakresu osoby pełniące

funkcje

kierownicze

strukturach

gospodarczych

(przedsiębiorstwach

państwowych, spółkach z udziałem skarbu państwa i in.), w organizacjach spółdzielczych i innych organizacjach społecznych (związkach zawodowych, partiach politycznych i in.). Skreślono także występującą w poprzednim kodeksie otwartą kategorię "innej osoby korzystającej z mocy przepisu szczególnego z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy

publicznych".147

Ogólnie

można

powiedzieć,

iż

funkcjonariuszem

publicznym jest ten, który pełni funkcje związane z pewnym zakresem uprawnień i obowiązków, przy czym chodzi tu w zasadzie o uprawnienia związane z realizacją zadań o znaczeniu publicznym. Nie jest przy tym istotne, w jaki sposób zawiązuje się stosunek

144

System Prawa Karnego. Tom VIII, J. Potulski, pod pod. red. L. Gardockiego, Warszawa 2013, s. 514 postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia.2004r., sygn. IV KK 126/04 146 Dz.U. z 1969r., nr 13, poz. 94 z późn. zm. 147 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, 2010, s. 318-319 145

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 zatrudnienia funkcjonariusza ani ranga społeczna wykonywanego zawodu.148 Dla uznania danej osoby za funkcjonariusza publicznego istotne jest bowiem to, czy spełnia ona któreś z kryteriów określonych w art. 115§13 k.k., a nie konkretna czynność zawodowa przez nią wykonywana.149 Pojęcie funkcjonariusza publicznego ma dwojakie znaczenie. Występuje w prawie karnym jako podmiot lub przedmiot czynu. Z pierwszym rozumieniem mamy do czynienia na gruncie omawianego rozdziału wówczas, gdy funkcjonariusz jest sprawcą przestępstwa indywidualnego określonego w art. 231§1 k.k. Z kolei w drugim przypadku jest on przedmiotem czynności wykonawczej z art. 222§1, 223, 224§2 i 226§1 k.k. W związku z tym istotne jest by móc w jednoznaczny sposób określić, czy dany podmiot jest funkcjonariuszem publicznym czy też nie, gdyż wiąże się to z przypisaniem odpowiedzialności za przestępstwo indywidualne bądź przyznaniem szczególnej ochrony. Ustawą z dnia 26 listopada 2010r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy o Policji150 dodano art. 231a, który przewiduje dodatkową ochronę prawną funkcjonariusza. Stanowi on o tym, że funkcjonariusz publiczny korzysta z ochrony przewidzianych dla funkcjonariuszy podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych, jeżeli bezprawny zamach na jego osobę został podjęty z powodu wykonywanego przez niego zawodu lub zajmowanego stanowiska. W pierwszej kolejności art. 115§13 wymienia Prezydenta RP, posłów, senatorów, posłów do Parlamentu Europejskiego, radnych organów samorządu terytorialnego. Poza tym status funkcjonariusza został nadany osobom związanym z wymiarem sprawiedliwości: sędziom, ławnikom, prokuratorom, funkcjonariuszom finansowego organu postępowania przygotowawczego (urząd skarbowy, urząd celny, kontrola skarbowa), funkcjonariuszom organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego (izba skarbowa, izba celna), notariuszom, komornikom, syndykom, nadzorcom sądowym i zarządcom oraz osobom orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy (np. członkowie komisji orzekających w izbie lekarskiej). Do tej grupy podmiotów należy również kurator sądowy, przy czym Sąd Najwyższy uznał, że kuratorem sądowym w rozumieniu art. 115§13 pkt. 3 k.k. jest zarówno zawodowy jak i społeczny kurator sądowy.151 Pewien problem pojawił się z osobą asesora komorniczego. Co do zasady w

148

A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 611 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2000r., sygn. WKN 27/00 150 Dz.U. z 2010r., nr 240, poz.1602 151 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2009r. sygn., I KZP 17/09 149

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 orzecznictwie przyjęto, że nie jest on funkcjonariuszem publicznym, jednakże uznano, iż ma on status funkcjonariusza w sytuacji, gdy pełni on zlecone mu obowiązki zastępcy komornika na podstawie art. 26 ustawy o komornikach sądowych i egzekucji z dnia 29 sierpnia 1997r.152 bądź prowadzi czynności egzekucyjne zlecone mu przez komornika w trybie art. 33 tej ustawy.153 Poza tym w pkt. 9 art. 115§13 status funkcjonariusza publicznego został przyznany pracownikom międzynarodowego trybunału karnego, z wyjątkiem osób, które pełnią czynności usługowe. Nie ma przy tym znaczenia to, czy trybunał ma charakter stały (Międzynarodowy Trybunał Karny) czy jest on powoływany ad hoc (np. Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii, Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy). W następnej grupie funkcjonariuszy znajdują się osoby będące pracownikami administracji rządowej (zarówno centralnej jak i terenowej) bądź innego organu państwowego (np. Sejm, Senat, sądy, prokuratury) lub samorządu terytorialnego. Przy czym uznaje się, że w rozumieniu art. 115§13 pkt. 4 funkcjonariuszem publicznym jest pracownik samorządu terytorialnego w ujęciu określonym w ustawie o pracownikach samorządowych.154 Warto również wspomnieć, iż w obecnym stanie prawnym aktualna jest uchwała SN z dnia 10 października 1991r. uznająca wójta za funkcjonariusza publicznego.155 Z przedstawionej grupy podmiotów wyłączono osoby będące co prawda pracownikami instytucji, ale które pełnią wyłącznie czynności usługowe, tj. osoby nie mające związku z merytorycznymi zadaniami wymienionych instytucji (np. sekretarki, osoby sprzątające, pracownicy ochrony itp.). W związku z tym Sąd Najwyższy nie przyznał statusu funkcjonariusza publicznego kontrolerowi biletów w środkach publicznego transportu zbiorowego, ponieważ pomimo tego, że jest on pracownikiem samorządu terytorialnego, to wykonuje czynności usługowe. 156 Przy ocenie charakteru czynności należących do kompetencji danego pracownika należy brać pod uwagę rzeczywiście pełnione przez niego funkcje, a nie ograniczać się wyłącznie do określenia stanowiska. Funkcjonariuszami publicznym są również osoby, które nie są pracownikami

instytucji,

tylko

posiadają

uprawnienia

wydawania

decyzji

administracyjnych. Chodzi tu o osoby zatrudnione w innych jednostkach organizacyjnych niż instytucje bądź organy państwowe – organizacje zawodowe, spółdzielcze.157 Taka osoba staje 152

t.j. Dz. U. 2011, nr 231, poz. 1376 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 2003r., sygn. I KZP 12/03 154 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2012r., sygn. V KK 37/12 155 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10.10.1991r., sygn. I KZ 21/91 156 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 września 2013r., sygn. I KZP 9/13 157 A. Marek, Prawo karne. Warszawa 2011, s. 612 153

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 się funkcjonariuszem publicznym wyłącznie w zakresie kompetencji do wydawania decyzji w rozumieniu art. 104§1 kpa.158 Poza tym kodeks przyznaje status funkcjonariusza osobom zajmującym kierownicze stanowiska w innej instytucji państwowej jak np. ZUS, KRUS oraz osobom będącym pracownikiem organu kontroli państwowej (NIK, PIH) lub organu kontroli samorządu terytorialnego z wyjątkiem osób pełniących wyłącznie czynności usługowe. Do kolejnej kategorii osób przysługującym status funkcjonariuszy publicznych zalicza się funkcjonariuszy organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego (Policja, ABW, Straż Graniczna i in.), funkcjonariuszy Służby Więziennej oraz osoby pełniące czynną służbę wojskową. O przynależności do tej grupy decydują odpowiednie akty prawne, które nadają status funkcjonariusza Służby Więziennej lub organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego np. ustawa o Policji z 6 kwietnia 1990r.159 W przeszłości problem stanowili funkcjonariusze Straży Miejskiej. Na gruncie kodeksu karnego z 1969r. Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 22 grudnia 1993r.160 stwierdził, że podstawowym zadaniem straży miejskiej jest ochrona porządku publicznego, a nie do ochrona bezpieczeństwa publicznego i w związku z tym nie przysługuje im ochrona przewidziana dla funkcjonariuszy publicznych. Obecnie jednak przyznaje się strażnikom miejskim status funkcjonariusza publicznego, tyle że na podstawie art. 115§13 pkt. 4 a nie pkt. 7, gdyż zgodnie z ustawą o strażach gminnych z 29 sierpnia 1997r.161 strażnicy są pracownikami organów samorządu terytorialnego. Warto również odnotować, iż zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego Leśniczy Lasów Państwowych nie jest funkcjonariuszem publicznym w rozumieniu art. 115§13 k.k.162 Podsumowując, definicja funkcjonariusza publicznego, zawarta w art. 115§13 k.k. wymienia enumeratywnie osoby, którym przysługuje status funkcjonariusza. Ujęcie kazuistyczne zastosowane przez ustawodawcę nie jest wolne od wad. Zawiera bowiem wiele nieostrych pojęć, które tworzą liczne problemy interpretacyjne. Niejednokrotnie sądy, rozpatrując konkretną sprawę, stają przed koniecznością dokonania rozstrzygnięcia, czy dana osoba jest funkcjonariuszem publicznym w rozumieniu art. 115§13 k.k. czy też nie. Aczkolwiek należy podkreślić, że przyjęta definicja ma charakter zamknięty i status

158

Kodeks Karny. Komentarz, pod red. M. Filara, Warszawa 2012, s. 624 i nast. t.j. Dz.U. z 2011r., nr 287, poz. 1687 160 sygn. I KZP 30/93 161 t.j. Dz.U. z 2013r., poz. 1383 162 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2004r., sygn. IV KK 126/04 159

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 funkcjonariusza można przyznać wyłącznie podmiotom, które należą do którejkolwiek kategorii wymienionej w art. 115§13 k.k. POJĘCIE OSOBY PEŁNIĄCEJ FUNKCJĘ PUBLICZNĄ Od pojęcia funkcjonariusza publicznego należy odróżnić osobę pełniącą funkcję publiczną. Definicja, znajdująca się w art. 115§19 k.k., została wprowadzona do kodeksu na mocy noweli z 13 czerwca 2003r.163 Nie istniała ona w poprzednich kodeksach. Wywoływało to wiele sporów interpretacyjnych co do wzajemnej relacji pojęcia funkcjonariusza publicznego oraz osoby pełniącej funkcję publiczną jako sprawcy przestępstwa z art. 228 k.k. Część doktryny prezentuje stanowisko, że oba pojęcia są równoważne164. Wobec tego w opozycji stoi stanowisko, według którego pojęcie osoby pełniącej funkcję publiczną jest pojęciem

szerszym

wobec

pojęcia

funkcjonariusza

publicznego.165

Argumentem

przesądzającym o słuszności tego poglądu, jest to, że jedną z kategorii osób pełniących funkcję publiczną wymienianą w art. 115§19 k.k. jest właśnie funkcjonariusz publiczny. Trzeba jednak zaznaczyć, że wprowadzenie definicji legalnej osoby pełniącej funkcję publiczną nie usunęło wszystkich wątpliwości dotyczących zakresu tychże pojęć, z tego względu, że omawiana definicja, jak w przypadku funkcjonariusza publicznego, jest nieostra. Art. 115§19 k.k. wymienia cztery kategorie osób, którym ustawa nadaje status osoby pełniącej funkcję publiczną, są to: 1. funkcjonariusze publiczni w rozumieniu art. 115§13 k.k.; 2. członkowie organu samorządowego; 3. osoby zatrudnione w jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi; 4. inne osoby, których uprawnienia i obowiązki w zakresie działalności publicznej są określone lub uznane przez ustawę lub wiążącą Rzeczpospolitą Polską umowę międzynarodową. Ogólnie ujmując, funkcję publiczną pełni taka osoba, która na mocy określonych reguł ustawowych jest uprawniona do realizowania określonych przejawów władztwa publicznego. Od woli tej osoby zależy wykreowanie określonego rozstrzygnięcia rodzącego skutki w sferze

163

Dz.U. z 2013r., nr 111, poz. 1061 K. Buchała, A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, , Kraków 1998, s. 637-638 165 O. Górniok, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz. Tom I, Gdańsk 2005, s. 865 164

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 publicznoprawnej.166 Oprócz podejmowania decyzji o znaczeniu publicznym za kryterium wyodrębnienia funkcji publicznej uznaje się dysponowanie środkami publicznymi.167 Za członków organu samorządowego należy rozumieć członków organów każdego samorządu, który został utworzony na podstawie ustawy.168 Przede wszystkim chodzi o członków organów samorządu terytorialnego, którzy nie zostali uznani za funkcjonariuszy publicznych, jak również członków samorządów zawodowych (np. samorząd lekarski, adwokacki).169 W przypadku osób zatrudnionych w jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi kluczowe jest pojęcie środków publicznych, których definicja legalna znajduje się w art. 5 ustawy o finansach publicznych z dnia 27 sierpnia 2009r.170 Przyjmuje się w orzecznictwie, że jest to definicja wiążąca na gruncie prawa karnego i ma być ona modyfikowana ze względu na zadania w jakie w nim spełnia.171 Jednostką organizacyjną dysponującą środkami publicznymi jest jednostka, której działalność, służąca realizacji działań publicznych, z założenia ma być finansowana ze środków publicznych bądź do zadań tej jednostki należy administrowanie środkami publicznymi. Wobec tego należy przyjąć, że omawianą jednostką są państwowe i samorządowe jednostki sektora finansów publicznych, o których mowa jest w art. 9 ustawy o finansach publicznych (np. organy władzy publicznej, jednostki samorządu terytorialnego, jednostki budżetowe, samorządowe zakłady budżetowe i in.) jak również inne podmioty, którym zostało powierzone administrowanie środkami publicznymi (np. Bank Gospodarstwa Krajowego)172. Jednakże nie każdą osobę zatrudnioną w takiej jednostce jest osobą pełniącą funkcje publiczne. Po pierwsze jest ona nią tylko w takim zakresie, w jakim organ, w którym jest zatrudniona, dysponuje środkami publicznymi.173 Poza tym status osoby pełniącej funkcję publiczną nie przysługuje osobom, które pełnią wyłącznie czynności usługowe, czyli takie czynności, które pomagają w pracy danego organu, niebędące merytorycznym wykonywaniem kompetencji danego organu. Są to 166

Zakres pojęciowy znamienia pełnienie funkcji publicznej na gruncie art. 288k.k., M .Filar, Palestra, nr 78/2003, s. 68 167 A. Marek, Kodeks Karny. Komentarz, , LEX 2010 168 art. 17 Konstytucji stanowi, że w drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe oraz inne rodzaje samorządu. Samorządy zawodowe mają reprezentować osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawować pieczę nad należytym wykonaniem tych zawodów. 169 System prawa karnego. Tom VIII, J. Potulski, pod. red. L. Gardockiego, Warszawa 2013, s. 525 170 t.j. Dz.U. z 2013r., poz. 885 171 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2010r., sygn. I KZP 16/10 172 Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Komentarz do art. 1-116k.k., pod red. A. Zolla, Warszawa 2012, s. 14321433 173 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002r., sygn. I KZP 35/01

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 dokładnie te same czynności o jakie chodzi w art. 115§13 pkt. 4-5 k.k.. Różnica polega na tym, że w przypadku art. 115§19 k.k. punktem odniesienia jest nie tylko zakres zadań realizowanych przez podmiot, w którym zatrudniona jest osoba, jak i przez nią samą, ale też zakres, w jakim zadania te finansowane są przez środki publiczne174. Dodatkowo osoba musi być zatrudniona w podmiocie dysponującym takimi środkami. Wątpliwości interpretacyjne budzi to w jakiej formie osoba ma to nastąpić. Należy podzielić pogląd, że pojecie ‘zatrudnienia’ trzeba rozumieć szeroko, to znaczy, że podmiot może wykonywać określone usługi przede wszystkim na podstawie umowy o pracę, ale również na podstawie umów cywilnoprawnych (np. umowa o dzieło, umowa zlecenia).175 Do czwartej kategorii zalicza się osoby, których uprawnienia i obowiązki w zakresie działalności publicznej są określone lub uznane przez ustawę lub wiążącą Rzeczpospolitą Polską umowę międzynarodową. Pod pojęciem „działalność publiczna” rozumie się działalność w jakimś stopniu zinstytucjonalizowaną, służącą realizacji zadań publicznych, która wywiera bądź może wywierać skutki w sferze publicznej. Warunkiem koniecznym do zakwalifikowania jakieś działalności jako publicznej nie jest jej finansowanie ze środków publicznych ani wykonywanie jej w ramach kompetencji władczych. Przykładem tego może być arbiter sądu polubownego, który rozstrzyga spór na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Natomiast ksiądz katolicki udzielający ślubu konkordatowego podawany jest jako przykład osoby, której obowiązki i uprawnienia w zakresie działalności publicznej wynikają z wiążącej RP umowy międzynarodowej.176 Należy odnotować, że przed wejściem w życie nowelizacji kodeksu karnego, która dodała art. 115§19, Sąd Najwyższy uznał za osobę pełniącą funkcję publiczną m.in. ordynatora w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej177 prezesa zarządu spółdzielni mieszkaniowej178, nauczyciela akademickiego179, kontrolera biletów180.

174

Kodeks karny. Część szczególna. Tom II, Komentarz do art. 117-277 k.k., pod red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1147-1148 175 Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna. Tom I. Komentarz do art. 1-116k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2012, s. 1434 176 Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna. Tom I. Komentarz do art. 1-116k.k. , pod. red. A. Zolla, Warszawa 2012, s. 1434 177 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2001r., sygn. I KZP 5/01 178 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2002r., sygn. I KZP 35/01 179 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 2004, sygn. V KK 74/04 180 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 października 2003., sygn. IV KK 265/02

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 NARUSZENIE NIETYKALNOŚCI CIELESNEJ FUNKCJONARIUSZA Przepis art. 222 k.k. penalizuje naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego oraz osoby mu przybranej podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych. Jest to przestępstwo powszechne (sprawcą może być każdy), które jest ścigane z oskarżenia publicznego. Część doktryny uważa, że jest to typ kwalifikowany przestępstwa z art. 217§1 k.k. – zaostrzenie odpowiedzialności nastąpiło ze względu na zawiązek naruszenia nietykalności funkcjonariusza publicznego z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych181. Inni natomiast stoją na stanowisku, że są to wyłącznie przestępstwa podobne.182 Przedmiotem ochrony oprócz niezakłóconej działalności instytucji państwowych, międzynarodowych, samorządu terytorialnego, jest nietykalność cielesna funkcjonariusza publicznego oraz powaga reprezentowanego przez niego urzędu i niezakłócona realizacja zadań związanych z pełnioną funkcją183. Dla dokonania wystarczy już samo zagrożenie dla toku wykonywania czynności służbowych.184 W komentowanym przepisie znamieniem strony przedmiotowej jest naruszenie nietykalności cielesnej. Przy opisywaniu tego zachowania należy się odwołać do karalnego zachowania z art. 217§1 k.k. Pod pojęciem naruszenie nietykalności cielesnej trzeba rozumieć wszelką ingerencję sprawcy w sferę cielesności funkcjonariusza publicznego i osoby mu przybranej. Chodzi o takie zdarzenia, które nie powodują żadnych zmian anatomicznych lub fizycznych w organizmie człowieka i nie pozostawia na jego ciele żadnych lub co najwyżej nieznaczny albo przemijający ślad w postaci niewielkiego i krótkotrwałego zasinienia. 185 Z uwagi na to, że jest to znamię opisowe, nie jest możliwe wskazanie wszystkich postaci tego zachowania. Przykładowo może być to szarpanie, spoliczkowanie, popchnięcie, kopnięcie, oplucie, ciągniecie za włosy, rozbicie na ubraniu jajka, rzucenie w kogoś jakimś przedmiotem.186 Zarówno w doktrynie jak i orzecznictwie istnieje wątpliwość, czy omawianie przestępstwo ma charakter formalny czy materialny. Część przedstawicieli stoi na 181 182

Kodeks Karny. Komentarz, A. Marek, LEX 2010 Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316,, pod. red. A. Wąska, Warszawa 2004, s.

183

Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., , pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s.1076 184 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 31 stycznia 2002r., sygn. II Aka 252/01 185 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 września 1969r., sygn. V KRN 106/69 186 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz. pod. red. J. W. Giezeka, LEX 2014

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 stanowisku, że jest to przestępstwo skutkowe, z uwagi na to, że czyn zabroniony z art. 222§1 k.k. jest typem kwalifikowanym czynu z art. 217 k.k., który ma właśnie taki charakter.187 Zupełnie inny pogląd został wyrażony w judykaturze: przestępstwo z art. 222§1 k.k. jest przestępstwem formalnym, ponieważ jego dokonanie nie zależy od zaistnienia skutku w postaci doznania przez funkcjonariusza publicznego jakiegokolwiek uszczerbku jako rezultatu fizycznych oddziaływań sprawcy na jego ciało. Ponadto przedmiotem ochrony tego przepisu jest już samo zagrożenie dla toku wykonywania czynności służbowych, a nie tylko przeciwdziałanie powstaniu uszczerbków na ciele i zdrowiu funkcjonariusza.188 Wobec takich rozbieżności należy podzielić pogląd W. Woltera wyrażony na gruncie poprzedniego kodeksu: z naruszeniem nietykalności cielesnej może, ale nie musi się łączyć pewien przemijający ból. Jednakże w pewnych wypadkach na granicy mogą powstać wątpliwości (tak np. wybicie zęba traktować należy już jako uszkodzenie ciała) i związku z tym przestępstwo to może być przestępstwem skutkowym lub bezskutkowym. Dla rozpoznania, że przestępstwo zostało dokonane, zbędne staje się ustalenie odczucia doznanego przez ofiarę, a tym bardziej jakichkolwiek śladów na jej ciele. Konieczne jest stwierdzenie, iż nastąpiło fizyczne dotknięcie ciała ofiary.189 Przedmiotem przestępstwa jest funkcjonariusz publiczny lub osoba do pomocy mu przybrana. Definicja funkcjonariusza publicznego została już przeze mnie omówiona, dlatego skupię się na osobie przybranej funkcjonariuszowi do pomocy. Ustawodawca nie zdefiniował tego pojęcia w żadnym akcie prawnym. Dominującym w doktrynie poglądem jest to, że z taką osobą mamy do czynienia wówczas gdy funkcjonariusz publiczny zaakceptuje, nawet w sposób dorozumiany, udzielaną mu przez taką osobę pomoc190. Możliwe jest zarówno by osoba była urzędowo skierowania do pomocy funkcjonariuszowi albo by udzielała takiej pomocy na wyraźną jego prośbę.191 Kluczowe jest współdziałanie funkcjonariusza i osoby przybranej do pomocy przy wykonywaniu konkretnej czynności służbowej. Nie można zgodzić się ze stanowiskiem L. Gardockiego, że osobą przybraną do pomocy jest każda osoba, która nawet z własnej inicjatywy chce świadczyć funkcjonariuszowi pomoc192. Dla 187

Kodeks karny. Komentarz, pod. red. M. Mozgawy, LEX 2014; Kodeks karny. Część szczególna. Tom II, , pod. red. M. Królikowskiego, R. Zawłockiego, Warszawa 2013, s. 14 188 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 31 stycznia 2002r., sygn. II Aka 252/01 189 , W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s.532 190 Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1077; Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J. Giezka, Lex 2014 191 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lipca 1972., sygn. Rw 1475/71 192 L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2004, s. 270

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 stwierdzenia realizacji znamion omawianego przestępstwa nie jest wystarczające ustalenie, że osoba, której nietykalność została naruszona, jest funkcjonariuszem publicznym lub osobą przybraną mu do pomocy, gdyż naruszenie nietykalności musi nastąpić podczas pełnienia obowiązków służbowych lub w związku z ich pełnieniem. Podczas pełnienia obowiązków służbowych oznacza zbieżność czasową i miejscową zachowania sprawcy i wykonywania obowiązków służbowych przez funkcjonariusza publicznego193. Natomiast pełnienie obowiązków służbowych ma miejsce w trakcie wykonywania pracy jak również może mieć miejsce w czasie wolnym od pracy np. gdy funkcjonariusz Policji podejmuje działania zmierzające do obrony porządku prawnego zgodnie z rotą ślubowania określoną przepisami ustawy o Policji i czyni to stosownie do wewnętrznych wymogów regulujących wykonywanie określonych czynności służbowych.194 Naruszenie nietykalności funkcjonariusza jest występkiem umyślnym, zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym, co budzi w doktrynie pewne wątpliwości. Dotyczy to szczególnie sytuacji, w której naruszenie nietykalności cielesnej następuje w związku z pełnieniem przez funkcjonariusza obowiązków służbowych np. gdy sprawca motywowany

jest

wykonywaniem

obowiązku

służbowego

przez

funkcjonariusza

publicznego, podejmuje działanie, godząc się, że mogą one naruszyć jego nietykalność cielesną195. A. Marek prezentuje stanowisko, że omawiane przestępstwo można popełnić wyłącznie w zamiarze bezpośrednim196. Występek zagrożony jest karą grzywny, karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności do lat 3. W przypadku, gdy naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza lub osoby przybranej mu do pomocy wywołane zostało ich niewłaściwym zachowaniem, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Brak jest definicji legalnej niewłaściwego zachowania. W doktrynie przyjmuje się, że staje się ono niewłaściwe jeżeli jest niestosowne, nieodpowiednie, nie na miejscu, a wiec takie, które nie powinno nastąpić.197 Niewłaściwe zachowanie musi stanowić przyczynę naruszenia nietykalności cielesnej oraz zaistnieć przed tym naruszeniem. Nie ma znaczenia dla komentowanego przepisu, czy niewłaściwie zachowa się funkcjonariusz 193

Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1079 194 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 maja 2002r., sygn. II AKa 41/02 195 Kodeks Karmy. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1083 196 A. Marek, Kodeks Karny. Komentarz, LEX 2010 197 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014

100

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 publiczny czy osoba przybrana mu do pomocy. Kodeks nie wymaga również, by istniała proporcja miedzy niewłaściwym zachowaniem funkcjonariusza publicznego a naruszeniem jego nietykalności cielesnej przez sprawcę.198 CZYNNA NAPAŚĆ NA FUNKCJONARIUSZA PUBLICZNEGO W art. 223 k.k. unormowano odpowiedzialność karną za czynną napaść na funkcjonariusza publicznego oraz osoby przybranej mu do pomocy podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych. Komentowany przepis został zmieniony ustawą z dnia 26 listopada 2010r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy o Policji199. Dokonano modyfikacji §1 poprzez przyjęcie możliwości wejścia w porozumienie tylko z jedną osobą. Wcześniejsza regulacja wymagała wejścia w porozumienie z co najmniej dwiema osobami. Oprócz tego wprowadzono typ kwalifikowany przestępstwa (§2) ze względu na skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu funkcjonariusza lub osoby przybranej mu do pomocy. Komentowane przestępstwo jest przestępstwem powszechnym, to znaczy że sprawcą może być każda osoba, również funkcjonariusz publiczny lub osoba przybrana mu do pomocy. Jest ono ścigane z oskarżenia publicznego. Przedmiotem ochrony jest obok prawidłowości

funkcjonowania

instytucji

reprezentowanej

przez

funkcjonariusza

i prawidłowości wykonywania wykonywanych przez niego obowiązków służbowych, ochrona życia i zdrowia funkcjonariusza publicznego lub osoby przybranej mu do pomocy200. Omawiane przestępstwo polega na dokonaniu czynnej napaści. Pod tym pojęciem należy rozumieć podjęcie gwałtownego działania, będącego przejawem agresji wobec funkcjonariusza lub osoby przybranej mu do pomocy. Należy odróżnić czynną napaść od naruszenia nietykalności cielesnej. Znamię czasownikowe określone w art. 233 k.k. ma na celu spowodowanie u pokrzywdzonego fizycznej krzywdy, która jest czymś więcej niż naruszeniem nietykalności. Trzeba również zaznaczyć, że za czynną napaść nie można uznawać tzw. biernego oporu201. Czynna napaść musi nastąpić podczas i w związku z wykonywaniem czynności służbowych, co należy rozumieć zgodnie z ustaleniami 198

Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1085 199 Dz.U. z 2010r., nr 240, poz. 1602 200 Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k, pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1089-1090 201 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014

101

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 poczynionymi na gruncie art. 222 k.k. Przedmiotem przestępstwa czynnej napaści jest funkcjonariusz lub osoba przybrana mu do pomocy. Przestępstwo z art. 223 k.k. ma dwie postacie. Po pierwsze może polegać na działaniu wspólnie i w porozumieniu z inną osobą. Mamy wówczas do czynienia ze współsprawstwem koniecznym w rozumieniu art. 18§1 k.k. Przy czym nie dochodzi do realizacji znamion, jeśli osoba współdziałająca ogranicza się jedynie do podżegania lub pomocnictwa. 202 Druga postać czynnej napaści typu podstawowego opiera się na użyciu broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu albo środka obezwładniającego. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2004r.203 pod znamieniem „broń palna” należy rozumieć broń mieszczącą się w definicji legalnej zawartej w ustawie o broni i amunicji z 21 maja 1999r.204 Natomiast w przypadku „innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu” należy

wykazać

niebezpieczność

tego

przedmiotu,

które

być

podobne

niebezpieczeństwa, jakie wywołuje użycie broni palnej lub noża.205 Należy zaznaczyć, że chodzi o zwykłe użycie przedmiotu zgodnie z jego przeznaczeniem. W rozumieniu art. 223§1 nie można poprzestać na posługiwaniu się, musi nastąpić użycie niebezpiecznego przedmiotu. Samo demonstrowanie przez trzymanie w rękach niebezpiecznych przedmiotów nie może być uznane za równoznaczne z ich użyciem, w sytuacji gdy sprawca jednocześnie nie podejmuje żadnych takich zachowań, które uzewnętrzniłyby jego zamiar wyrządzenia pokrzywdzonym krzywdy. Chodzi o działalnie aktywne i nakierowane przez sprawcę na określony cel.206 Używanie oznacza zastosowanie narzędzia zgodnie z jego przeznaczeniem, z wykorzystaniem jego specyficznych właściwości.207 Natomiast z kwalifikowanym typem czynnej napaści, uregulowanym w §2, mamy do czynienia, gdy w wyniku czynnej napaści nastąpi skutek w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu funkcjonariusza lub osoby przybranej mu do pomocy. W orzecznictwie i piśmiennictwie dominuje pogląd, że typ podstawowy czynnej napaści z §1 ma charakter formalny, a typ kwalifikowany z §2 materialny. Do znamion przestępstwa w typie podstawowym nie jest konieczne faktyczne wyrządzenie fizycznej 202

Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, pod. red. A. Wąska, Warszawa 2004, s. 21 203 sygn. I KZP 39/03 204 t.j. Dz. U. z 2012r. poz. 576 205 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dn. 23.1.2002r., sygn. II Aka 548/03 206 Wyrok Sądu Apelacyjengo w Katowicach z dnia 28.06.2001r., sygn. II Aka 249/01 207 Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k, pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1092

102

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 krzywdy funkcjonariuszowi czy osobie do pomocy mu przybranej. Przestępstwo jest dokonane w chwili przedsięwzięcia działania zmierzającego bezpośrednio do naruszenia nietykalności cielesnej.208 W typie kwalifikowanym musi nastąpić skutek w postaci ciężkiego uszczerbku i z tego względu czynna napaść staje się przestępstwem skutkowym. Strona podmiotowa omawianego przestępstwa w typie podstawowym kształtowana jest przez umyślność wyłącznie w zamiarze bezpośrednim.209 W przypadku typu kwalifikowanego czynna napaść może być dokonana zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym.210 Popełnienie czynnej napaści realizującej znamiona z §1 zagrożone jest sankcją w postaci kary pozbawienia wolności od roku do lat 10. Natomiast typ z §2 wiąże się z surowszą odpowiedzialnością, tzn. karą pozbawienia wolności od 2 do 12 lat. Ustawodawca nie przewidział, jak w przypadku przestępstwa z art. 222 k.k., odrębnej podstawy dla nadzwyczajnego złagodzenia kary, w przypadku, gdyby czynna napaść byłaby skutkiem niewłaściwego zachowania się funkcjonariusza publicznego czy osoby do pomocy mu przybranej. Sąd może nadzwyczajnie złagodzić karę tylko, gdy zostaną spełnione przesłanki z art. 60§1 k.k.

WYWIERANIE PRZEMOCĄ LUB GROŹBĄ WPŁYWU NA CZYNNOŚCI ORGANU LUB FUNKCJONARIUSZA PUBLICZNEGO Czyny zabronione umieszczone z art. 224 k.k. polegają na wywieraniu wpływu przemocą lub groźbą bezprawną na czynności urzędowe organu administracji rządowej, innego organu państwowego, samorządu terytorialnego bądź na zmuszeniu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej za pomocą przemocy lub groźby bezprawnej do przedsięwzięcia albo zaniechania prawnej czynności służbowej. Sprawcą ich może być każda osoba, a więc należy ono do grupy przestępstw powszechnych i jest ścigane z oskarżenia publicznego. Przedmiotem ochrony stanowi swoboda podejmowania czynności

208

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 5 czerwca 2003r., sygn. II Aka 121/03 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 26.03.2002r., II Aka 46/02; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 18.01.2002r., sygn. II Aka 300/01 210 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 209

103

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 urzędowych przez odpowiednie organy oraz swoboda podejmowania decyzji przez funkcjonariuszy publicznych211. Wywieranie wpływu, penalizowane w §1 komentowanego artykułu, oznacza zakłócenie wykonywania czynności urzędowych, zmuszanie organu do podjęcia konkretnych czynności lub też do zaprzestania już podjętych.212 Dla dokonania przestępstwa konieczne jest zaistnienie wpływu sprawcy na działanie organu. Następuje ono za pomocą przemocy lub groźby bezprawnej. Przemoc to stosowanie środków fizycznego oddziaływania w celu przełamania oporu podmiotu, na który wywiera się wpływ. Musi ona mieć odpowiedni stopień intensywności – dolegliwość odczuwaną przez ofiarę można uznać za wystarczającą do przyjęcia przemocy, gdy jest ona obiektywnie znaczna i może rzutować na motywację może być zastosowana zarówno wobec osoby funkcjonariusza publicznego, osoby do pomocy mu przybranej, jak również osoby trzeciej jak i wobec rzeczy. 213 Groźbę bezprawną należy rozumieć zgodnie z definicją zawartą w art. 115§12 k.k., która obejmuje swoim zakresem groźbę karalną, o której mowa w art. 190 k.k., groźbę spowodowania postępowania karnego oraz groźbę rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej. W przypadku groźby karalnej art. 224 k.k. nie wymaga się zaistnienia u adresata groźby obawy jej spełnienia.214 Przedmiotem przestępstwa jest organ administracji rządowej (np. ministerstwo, wojewodowie, urzędy wojewódzkie i in.), inny organ państwowy (osoby lub grupy osób, których określone prawem działanie uważane jest za działanie państwa np. Sejm, Senat, TK), organy samorządu terytorialnego (np. urzędy gminne, komunalne zakłady budżetowe).215 Należy przyjąć, że omawiane przestępstwo z art. 224 §1 ma charakter materialny z uwagi na to, że dla jego bytu wymagane jest zaistnienie skutku w postaci wywarcia wpływu na działalność organu, który jest wynikiem zastosowanej przez sprawcę przemocy. 216 Warto odnotować, że w doktrynie przedstawiane jest odmienne stanowisko, zgodnie z którym

211

Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k, A. Barczak-Oplustil, pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1105 213 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 2006r., WA 19/06 214 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2011r., V KK 128/11 215 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, O. Górniok, pod. red. A. Wąska, Warszawa 2005, s. 28 216 Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II,. Komentarz do art. 117-277 k.k, A. Barczak-Oplustil pod. red. A. Zoll, Warszawa 2013, s. 1108, Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz., pod. red. J. Giezka, LEX 2014 212

104

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przestępstwo określone w art. 224§1 k.k. ma charakter bezskutkowy217. Można je popełnić jedynie umyślnie, ale zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym. Natomiast w §2 art. 224 k.k. zostało spenalizowane zachowanie polegające na zmuszaniu funkcjonariusza lub osoby do pomocy mu przybranej do określonego zachowania poprzez zastosowanie przemocy lub groźby bezprawnej. Przemoc ta może być skierowana wobec funkcjonariusza, jego osoby bliskiej, osoby do pomocy mu przybranej, a nawet przybrać postać ataku na rzecz. Sprawca zmusza do przedsięwzięcia lub zaniechania prawnej czynności służbowej, którą jest każda czynność, do której przeprowadzenia kompetentny jest dany funkcjonariusz publiczny. Czynność służbowa nie będzie czynnością ‘prawną’, gdy wykraczać będzie poza kompetencje danego funkcjonariusza albo zostanie podjęta z naruszeniem przewidzianego przez prawo sposobu postępowania.218 Nie jest natomiast karalne w ramach art. 224 §2 stosowanie tzw. biernego oporu. Nie jest więc przestępstwem położenie się na ziemi przez osobę, którą funkcjonariusz policji chce ująć i zatrzymać, czy odmowa wydania poszukiwanego przedmiotu.219 Przedmiotem czynności wykonawczej jest funkcjonariusz publiczny lub osoba do pomocy mu przybrana oraz osoba trzecia220. Niewątpliwie w §2 mamy do czynienia z przestępstwem formalnym, ponieważ dla jego dokonania wystarczy zastosowanie przemocy lub groźby bezprawnej wobec funkcjonariusza lub osoby do pomocy mu przybranej221. Istnieje możliwość popełnienia go wyłącznie umyślnie w zamiarze bezpośrednim. Artykuł 224§3 k.k. przewiduje odpowiedzialność za przestępstwo kwalifikowane przez następstwo określone w art. 156§1 (ciężki uszczerbek na zdrowiu) lub art. 157§1 k.k. (naruszenie czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia powyżej 7 dni). Skutek, który nastąpił jest wynikiem zastosowania przez sprawcę przemocy wobec funkcjonariusza lub osoby do pomocy mu przybranej. Niemożliwe jest zaistnienie skutku w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub naruszenia czynności narządu ciała, gdy sprawca stosuje groźbę

217

Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, O. Górniok, R. Zawłocki, pod. red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s. 41 218 Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., A. Barczak-Oplustil pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1106-1107 219 Kodeks Karny. Komentarz, A Marek, LEX 2010 220 Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1109 221 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014

105

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 bezprawną222. Przestępstwo kwalifikowane przez następstwo jest przestępstwem, do którego ma zastosowanie konstrukcja winy kombinowanej określona w art. 9§3 k.k223. Sankcją za przestępstwa z art. 224§1 i 2 k.k. jest kara pozbawienia wolności do 3 lat. Natomiast w przypadku z art. 224§3 k.k. sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. FAŁSZYWE ZAWIADOMIENIE O ZDARZENIU Czyn zabroniony z art. 224a może przybrać dwie formy. Sprawca albo dokonuje zawiadomieniu o zdarzeniu, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób lub mieniu w znacznych rozmiarach albo stwarza sytuację, mającą wywołać przekonanie o istnieniu takiego zagrożenia. W efekcie ma to skutkować wywołaniem czynności instytucji użyteczności publicznej lub organu ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia, mającej na celu uchylenie zagrożenia. Przepis został dodany ustawą z dnia 31 sierpnia 2011r. o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych oraz niektórych innych ustaw.224 Jest to przestępstwo powszechne, ścigane z oskarżenia publicznego. Przedmiot ochrony stanowi prawidłowe, wolne od zakłóceń wywołanych wprowadzającym w błąd

zawiadomieniem

wymagających

rzekomej

interwencji

zagrożeniach,

funkcjonowaniem instytucji użyteczności publicznej oraz organów ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia.225 Zawiadomienie może być dokonane w dowolnej formie. Ważne jest tylko to, by sprawca zawiadomił o zaistnieniu zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w znacznych rozmiarach, które w rzeczywistości nie istnieje. Nie wydaje się, aby konieczne było wywołanie u organu lub instytucji przekonania o faktycznym istnieniu zagrożenia. W doktrynie przyjmuje się pogląd, że zwrot „wiele osób” obejmuje co najmniej 10 osób226. Należy podkreślić, że mienie w znacznych rozmiarach nie jest tym samym co mienie znacznej wartości, którego definicja znajduje się w art. 115§5. Wydaje się, że przy określaniu mienia znacznych rozmiarów powinny decydować takie kryteria, jak: określenie wielkości przestrzennej danego obiektu, składników w nim znajdujących się, ich użyteczności 222

Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 Kodeks Karny. Komentarz, A Marek, LEX 2010 224 Dz.U. z 2011r., nr 217, poz. 1280 225 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 226 Kodeks karny. Komentarz, M. Kulik, pod. red. M. Mozgawy, LEX 2014 223

106

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 i znaczenia dla pokrzywdzonego.227 Zachowanie sprawcy musi wywołać podjecie czynności przez instytucję użyteczności publicznej bądź organ ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia. Nie chodzi o jakąkolwiek czynność, lecz o taką, która ma na celu uchylenie zagrożenia228. Wobec braku definicji legalnej wymienionych w przepisie instytucji i organów, w literaturze przyjmuje się, że instytucjami użyteczności publicznej są m.in. koleje, lotniska, banki, szkoły, zakłady opieki zdrowotnej. Natomiast do organów ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego lub zdrowia zalicza się policję, straż gminą oraz takie organy jak Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego229. Ze względu na skutek w postaci czynności podjętej przez instytucję bądź organ, będący znamieniem omawianego przestępstwa, należy je zaliczyć do grupy przestępstw o charakterze materialnym. Znamieniem strony podmiotowej komentowanego występku jest umyślność. Sprawca może popełnić przestępstwo zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i ewentualnym. Pojawia się w literaturze wątpliwość co do możliwości popełnienia przestępstwa w zamiarze ewentualnym. Zgodnie z treścią art. 244a k.k. sprawca ma wywołać przekonanie o istnieniu zagrożenia. Może się wydawać, że w takiej sytuacji nie można brać pod uwagę zamiaru ewentualnego. Należy jednak przyjąć, że istnieje taka możliwość, gdyż omawiane przestępstwo ma charakter skutkowy i w takim przypadku o postaci zamiaru decyduje relacja sprawcy nie do samego zachowania, lecz do jego skutku, opierająca się na ustaleniu, czy skutek jest przez niego chciany czy też z jego wystąpieniem sprawca się jedynie godzi.230 Sankcją przewidzianą za popełnienie przestępstwa z art. 224a k.k. jest kara pozbawienia wolności wymiarze od 6 miesięcy do 8 lat.

UDAREMNIANIE LUB UTRUDNIANIE KONTROLI Artykuł 225 k.k. sankcjonuje zachowanie polegające na udaremnianiu lub utrudnianiu kontroli z zakresu ochrony środowiska (§1) i inspekcji pracy (§2) oraz przeprowadzanie czynności kontrolnych i nadzorczych w odpowiednich placówkach pomocy społecznej lub

227

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 października 2001r., sygn. II Aka 372/01 Kodeks karny. Komentarz, M. Kulik, pod. red. M. Mozgawy, LEX 2014 229 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 230 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 228

107

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 opieki (§4). Paragraf 4 został dodany do kodeksu ustawą z dnia 12 kwietnia 2010r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz innych ustaw.231 Przedstawione przestępstwa mają charakter powszechny, a więc sprawcą może być każda osoba. Są one ścigane z oskarżenia publicznego. Ochroną omawianego przepisu objęte jest prawidłowe funkcjonowanie wymienionych organów i służb przeprowadzających czynności kontrolne i nadzorcze W pierwszej sytuacji realizacja znamion przestępstwa następuje, gdy zostaje udaremniane lub utrudniane wykonywanie czynności służbowych osobie uprawnionej do przeprowadzenia kontroli w zakresie ochrony środowiska lub inspekcji pracy oraz osobie do pomocy jej przybranej. Wykonywanie czynności zostanie udaremnione, gdy sprawca swoim zachowaniem doprowadzi do sytuacji, w której przeprowadzenie określonej czynności służbowej stanie się niemożliwe np. poprzez uniemożliwienie dostępu do urządzeń, dokumentów itp. Natomiast utrudnienie nastąpi wówczas, gdy sprawca doprowadzi do sytuacji, w której przeprowadzenie określonej czynności służbowej będzie przebiegać mniej sprawnie niż wówczas, gdyby zachowanie utrudniające nie nastąpiło. 232 Ustawodawca nie określa na czym ma polegać zachowanie sprawcy, dlatego może być to zarówno działanie jak i zaniechanie. W przypadku określonym w §4 czyn zabroniony polega na udaremnianiu lub utrudnianiu wykonania czynności służbowej osobie uprawnionej do przeprowadzenia w zakresie kontroli oraz nadzoru w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej lub w placówkach zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku. Przedmiot czynności wykonawczej jest ujęty szeroko. Kontrole z zakresu ochrony środowiska, zgodnie ustawą z dnia 20 lipca 1991r. o Inspekcji Ochrony Środowiska 233 przeprowadza

Główny

Inspektor

Ochrony

Środowiska,

inspektorzy

wojewódzcy

i upoważnieni przez nich pracownicy Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska. Natomiast zgodnie z przepisami ustawy z dnia 13 kwietnia 2007r. o Państwowej Inspekcji Pracy234 przedmiotem czynności wykonawczej omawianego przestępstwa są przede wszystkim inspektorzy Państwowej Inspekcji Pracy: Główny Inspektor Pracy, okręgowi inspektorzy pracy. Ponad to na podstawie art. 22 ust. 3 powołanej ustawy kontrole, wspólnie z właściwymi inspektorami pracy, mogą również przeprowadzać pracownicy nadzorujący

231

Dz. U. Nr 40, poz. 229 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 233 t.j. Dz.U. z 2013r., poz. 686 234 t.j. Dz.U. z 2012r., poz. 404 232

108

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 czynności kontrolne oraz podinspektorzy pracy, na podstawie imiennego upoważnienia wydanego odpowiednio przez Głównego Inspektora Pracy lub okręgowego inspektora pracy.235 W przypadku czynu z §4 art. 225 k.k. przedmiotem są osoby upoważnione do przeprowadzania czynności w zakresie nadzoru i kontroli w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej lub w placówkach zapewniających całodobową opiekę osobą wymienionym w tymże paragrafie. Rozbieżności w literaturze pojawiają się przy kwalifikowaniu omawianych przestępstw jako materialnych bądź formalnych. Za przyjęciem pierwszego stanowiska, tj. że są to przestępstwa materialne, przemawia argument, że zachowanie sprawcy prowadzi do wywołania skutku będącego udaremnieniem lub utrudnieniem przeprowadzenia czynności służbowej236. Część przedstawicieli doktryny uważa jednak, że komentowane przestępstwa mają charakter formalny, gdyż dokonanie następuje wraz z podjęciem czynności odpowiadających znamieniu udaremniania lub utrudniania237. Przestępstwa z art. 225 §1, 2 i 4 mogą zostać popełnione wyłącznie umyślnie, z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. Każde z omawianych przestępstw zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 1 miesiąca do lat 3. ZNIEWAŻENIE FUNKCJONARIUSZA PUBLICZNEGO Przestępstwo z art. 225§1 k.k. polegające na znieważeniu funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych jest typem kwalifikowanym przestępstwa z art. 216 k.k. W §3 art. 225 k.k. komentowanego przepisu ujęto zachowanie polegające na znieważeniu lub poniżeniu konstytucyjnego organu Rzeczypospolitej Polskiej. Obecne brzmienie przepisu zostało nadane ustawą z dnia 9 maja 2008r. o zmianie ustawy Kodeks karny. 238 Zmiana została spowodowana zakwestionowaniem przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 11 235

Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1125 236 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014; Kodeks Karny. Komentarz, A. Marek LEX 2010; Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k, pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1124 237 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, pod. red. A. Wąska, Warszawa 2004, s. 37 238 Dz. U. 2008, nr 122, poz. 782

109

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 października 2006r.239 pierwotnej wersji tego przepisu. Przedmiotem ochrony jest przede wszystkim godność funkcjonariusza publicznego oraz osoby do pomocy mu przybranej (§1) oraz godność konstytucyjnych organów Rzeczypospolitej Polskiej (§3). Poszanowanie godności tychże podmiotów zapewnia prawidłowe funkcjonowanie instytucji, które reprezentują. Oba omawiane przestępstwa należą do grupy przestępstw powszechnych i są ścigane z oskarżenia publicznego. Czynność czasownikowa przestępstwa z §1 została ujęta jako znieważanie, i należy ją rozumieć w taki sam sposób jak w przypadku przestępstwa zniewagi z art. 216 k.k. Natomiast w §2 znamieniem jest czynność znieważenia lub poniżenia. Wskazuje się, że pojęcie poniżenia jest pojęciem szerszym niż znieważenie i zawiera je w sobie. Znieważenie musi przybrać postać aktywnego okazywania braku szacunku, a nie tylko biernego zachowania się w postaci zaniechania okazania szacunku i musi nastąpić podczas bądź w związku z pełnieniem obowiązków służbowych. Poniżanie należy rozumieć jako upokarzanie, hańbienie, sponiewieranie oraz może przybierać różne inne formy takie jak wyszydzanie czy lżenie, które mieszczą się w pojęciu znieważenia240. W odróżnieniu od występku z §1 do znamion przestępstwa znieważenia i poniżenia konstytucyjnego organu należy publiczność działania sprawcy. Analizując art. 226 k.k. można wysnuć wniosek, że dokonując redakcji §1 ustawodawca przypadkowo pominął ową publiczność działania. Do czasu wydania uchwały przez Sąd Najwyższy w 2012r. funkcjonowały w orzecznictwie dwa przeciwstawne stanowiska. Z jednej strony Sąd Najwyższy twierdził, że przestępstwo znieważenia funkcjonariusza publicznego lub osoby przybranej mu do pomocy może zostać popełnione, jeżeli znieważenie nastąpiło publicznie, podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.241 Z drugiej jednak strony w innym wyroku stwierdził, że nie jest konieczne, by znieważenie funkcjonariusza publicznego nastąpiło publicznie.242 W uchwale z 20 czerwca 2012r.243 Sąd Najwyższy powtórzył stanowisko, że do znamion omawianego przestępstwa nie należy publiczność działania sprawcy, argumentując, że brak słowa „publicznie” w art. 226§1 k.k. miał charakter przypadkowy, zwłaszcza wobec dodatkowego zastrzeżenia, że do znieważenia funkcjonariusza publicznego lub osoby przybranej mu do pomocy może dojść jedynie podczas i w związku z pełnieniem obowiązków służbowych. 239

sygn. P 3/06 Kodeks karny. Komentarz. Tom II, pod red. A. Wąsek, Gdańsk 2005, s. 268 241 Wyrok z dnia 9 lutego 2010r., sygn. II KK 176/09 242 Wyrok z dnia 25 października 2011r., II KK 84/11) 243 sygn. I KZP 8/12 240

110

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Przedmiotem czynności wykonawczej określonej w §1 jest funkcjonariusz publiczny lub osoba do pomocy mu przybrana, natomiast w §3 są to konstytucyjne organy Rzeczypospolitej Polskiej, do których zaliczymy wszystkie organy jakie wymienia Konstytucja. Należy zwrócić uwagę na to, że Prezydent w tym samym zakresie chroniony jest przez regulację z art. 135§2 k.k. Stronę podmiotową przestępstw z art. 226 §1 i 3 k.k. stanowi umyślność w obu jej postaciach - w postaci zamiaru bezpośredniego i ewentualnego. Sankcję w przypadku czynu z art. 226§1 k.k. stanowi kara grzywny, ograniczenia wolności i kara pozbawienia wolności do roku. W §2 art. 226 k.k. znajduje się odwołanie do art. 222§2 k.k. nakazujące odpowiednie jego stosowanie. Dzięki temu, w wypadku niewłaściwego zachowania funkcjonariusza lub osoby do pomocy mu przybranej można dokonać nadzwyczajnego złagodzenia kary lub nawet odstąpić od ukarania sprawcy. Natomiast czyn zabroniony stypizowany w art. 226§1 zagrożony jest karą grzywny, ograniczenia wolności oraz karą pozbawienia wolności do 2 lat. PRZYWŁASZCZENIE FUNKCJI PUBLICZNEJ Występek z art. 227 k.k. polega na tym, że sprawca podając się za funkcjonariusza publicznego lub wyzyskując błędne przeświadczenie o tym innej osoby, wykonuje czynność związaną z taką funkcją. Przedmiotem ochrony komentowanego przepisu jest zaufanie do funkcjonariuszy publicznych, a w efekcie prawidłowe funkcjonowanie instytucji 244. Podkreśla się, że różni się ono od innych czynów karalnych godzących „z zewnątrz” w działalność instytucji państwowych i samorządowych, w ten sposób, że nie ma ono charakteru agresywnego245. Omawiane przestępstwo ma charakter powszechny, czyli sprawcą jego może być każda osoba, również funkcjonariusz publiczny, ale tylko wówczas, gdy wykonuje czynności będące poza zakresem jego kompetencji, które są związane z pełnieniem innej funkcji publicznej246. Przestępstwo jest ścigane z urzędu. Zachowanie sprawcy jest dwuetapowe. W pierwszej kolejności podaje się on za funkcjonariusza publicznego albo wykorzystuje błąd co do swojego statusu, a następnie

244

Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., A. Barczak-Oplustil, pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1137 245 Kodeks karny. Komentarz. Tom II. O. Górniok, A. Wąsek, Gdańsk 2005, s. 269 246 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014

111

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 wykonuje czynności związane z tą funkcją. Samo podawanie się za funkcjonariusza nie wyczerpuje znamion tego przestępstwa.247 Podanie się za funkcjonariusza publicznego polega na podaniu się za osobę, która posiada status funkcjonariusza publicznego zgodnie z art. 115§13. Może nastąpić wprost (sprawca oświadcza, że jest funkcjonariuszem) jak i w sposób dorozumiany (sprawca sugeruje np. swoim zachowaniem, że posiada status funkcjonariusza).248 Natomiast wyzyskanie błędnego przeświadczenia innej osoby ma miejsce wyłącznie wtedy, gdy takie błędne przekonanie istnieje już po stronie osoby wyzyskiwanej, a sprawca uświadamiałby by je sobie i poprzez podjęcie czynności właściwej dla funkcjonariusza, za którego jest uważany, umocni osobę w tym istniejącym przeświadczeniu bądź nie uczyniłby nic by sprostować owo błędne przeświadczenie.249 Niezbędne dla bytu przestępstwa jest, by czynność wykonywana przez sprawcę należała do kompetencji funkcjonariusza publicznego. Nie ma znaczenia, czy czynność, jaką wykonywał, należała do kompetencji funkcjonariusza, za którego się podaje. Podobnie jak fakt podawania się za nieistniejącego funkcjonariusza, jeżeli wykonywane przez sprawcę czynności należały do kompetencji

jakiegokolwiek

funkcjonariusza

publicznego.250

Dokonanie

następuje

w momencie wykonania jakiejkolwiek czynności należącej do kompetencji funkcjonariusza publicznego. Do znamion omawianego przestępstwa nie należy żaden skutek czynności jaką sprawca wykonuje, a więc ma ono charakter formalny. Niewątpliwe do znamion strony podmiotowej omawianego przestępstwa należy umyślność. Wątpliwości w doktrynie budzi jedynie forma zamiaru. Część autorów stoi na stanowisku, że można je popełnić w obu postaciach, czyli zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i w zamiarze ewentualnym251. Odmienny pogląd reprezentuje A. Marek oraz J. Giezek, którzy twierdzą, że komentowane przestępstwo można popełnić wyłącznie w zamiarze bezpośrednim.252 Należy przyjąć trafność pierwszego stanowiska, dopuszczającego możliwość popełnienia przestępstwa z art. 227 k.k. w zamiarze ewentualnym, ponieważ można wyobrazić sobie sytuację, w której sprawca ma wątpliwości co do swojego statusu

247

Kodeks karny. Komentarz. Tom II, O. Górniok, A. Wąsek, Gdańsk 2005, s. 270 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 249 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1139 250 Kodeks karny. Komentarz. Tom II, pod red., A. Wąsek, Gdańsk 2005, s.270-271 251 O. Górniok, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz. Tom II, Gdańsk 2005, s.271; Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., , pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1140 252 Kodeks Karny. Komentarz, A. Marek, LEX 2010; Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 248

112

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 i godzi się na wywołanie błędnego przekonania co do swojego statusu i dokonuje realizacji czynności należącej do kompetencji funkcjonariusza publicznego253. Omawiane przestępstwo zagrożone jest karą grzywny, karą ograniczenia wolności oraz karą pozbawienia wolności do roku. ŁAPOWNICTWO BIERNE Łapownictwo bierne w typie podstawowym polega na przyjmowaniu korzyści majątkowej lub osobistej bądź jej obietnicy w związku z pełnieniem funkcji publicznej. Oprócz tego w art. 228 ujęte zostały trzy typy kwalifikowane tego czynu oraz jedną postać uprzywilejowaną. W przypadku przestępstwa łapownictwa zachodzi tzw. współuczestnictwo konieczne. Dla zaistnienia omawianego czynu zabronionego niezbędny jest udział co najmniej dwóch osób, z których jedna dopuszcza się czynu z art. 228, a druga z art. 229 k.k. (wyjątkiem jest czyn z §4 art. 228 k.k., który nie musi iść w parze z realizacją znamion przestępstwa łapownictwa czynnego, jeśli podmiot, od którego osoba pełniąca funkcję publiczną żąda korzyści, nie ulegnie wywieranej na niego presji).254 W doktrynie przyjmuje się, że przedmiotem ochrony jest oprócz prawidłowości funkcjonowania instytucji publicznych, także bezinteresowność osób pełniących funkcję publiczną oraz zaufanie społeczne do rzetelności działań instytucji państwowych, samorządu terytorialnego, instytucji publicznych w państwach obcych oraz organizacji międzynarodowych 255. W odróżnieniu od omówionych przestępstw z art. 222-227 k.k., przestępstwo łapownictwa biernego ma charakter indywidualny. Podmiotem tego przestępstwa może być wyłącznie osoba pełniąca funkcję publiczną. Definicja tej osoby została wprowadzona do kodeksu nowelizacją z dnia 13 czerwca 2003r. (tzw. nowela antykorupcyjną). Wszystkie czyny zawarte w art. 228 ścigane są z oskarżenia publicznego. Znamieniem czasownikowym przestępstwa sprzedajności z §1-3 jest przyjmowanie korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy w związku z pełnieniem funkcji publicznej, natomiast w §4 znamieniem jest uzależnienie wykonania czynności służbowej od uzyskania korzyści majątkowej lub osobistej albo obietnicy takiej korzyści, jak również 253

Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1140 254 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 255 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1143

113

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 żądanie takiej korzyści. „Przyjęcie” znaczy tyle co stać się odbiorcą tego, co ktoś inny daje.256 Może mieć charakter prostego, fizycznego odbioru albo może polegać na przyjęciu do wiadomości oznajmienia, że korzyść została przysporzona w inny sposób (np. przelana na rachunek osobisty).257 Z kolei przyjęcie obietnicy oznacza akceptację złożonej przez składającego propozycji przysporzenia w przyszłości korzyści majątkowej lub osobistej. Przy czym forma i sposób udzielenia obietnicy są dowolne.258 Trzeba zaznaczyć, że nie ma znaczenia relacja czasowa pomiędzy przyjęciem korzyści lub jej obietnicy a wykonaniem czynności służbowej. Może to nastąpić zarówno przed, jak i po wykonaniu danej czynności, przy czym przyjecie obietnicy z reguły poprzedza taką czynność.259 Korzyść ma wartość majątkową, gdy ma wartość ekonomiczną. Oznacza to, że jej wielkość może być wyrażona w pieniądzu oraz że za pomocą danego dobra można zaspokoić określoną potrzebę materialną. Korzyścią majątkową jest zysk w zakresie dóbr materialnych, zwiększenie aktywów, czyli przysporzenie majątku lub zmniejszenie pasywów. 260 Natomiast korzyścią osobistą nazwiemy wszelkie dobro niemające charakteru majątkowego, nieprzeliczalne na pieniądze, ale dogodne dla przyjmującego lub zaspokajające jakąś jego potrzebę.261 Przykładem korzyści osobistej może być awans służbowy, przyjęcie do pracy czy stosunek płciowy. Odróżnienie korzyści majątkowej i osobistej jest niejednokrotnie bardzo trudne. W doktrynie przyjmuje się, że o rozróżnieniu korzyści decyduje rodzaj potrzeby, którą ona w większym stopniu zaspokaja – materialną i wtedy jest majątkowa, niematerialną i w tedy stanowi korzyść osobistą262. Dla realizacji omawianego przestępstwa najważniejsze jest znamię pozostawania przyjętej korzyści w związku z pełnioną funkcją publiczną. Do dokonania dochodzi wówczas, gdy sprawcą jest osoba pełniąca funkcję publiczną i która przyjmuje korzyść lub jej obietnicę w związku z pełnieniem tej funkcji. Nie wystarczy posiadanie przez przyjmującego korzyść statusu osoby pełniącej funkcję publiczną. Związek istnieje nie tylko wtedy, gdy sprawca przyjmuje korzyść w związku z aktualnie dokonywanymi czynnościami służbowymi, ale również wtedy, gdy przyjmuje ją, bo pełni daną funkcję publiczną i jest upoważniony do ich dokonywania. Zdarza się tak w wypadkach, gdy sprawca pełniący funkcję publiczną 256

słownik języka polskiego PWN w wersji online; http://sjp.pwn.pl/szukaj/przyjmowa%C4%87.html J. Wojciechowski , Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, , Warszawa 1997, s. 402 258 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1997r., sygn. V KKN 105/97 259 O. Górniok, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz. Tom II, , Gdańsk 2005, s. 274 260 Kodeks Karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 261 R. Góral, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 2007, s. 381 262 O. Górniok, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz. Tom II., Gdańsk 2005, s.273 257

114

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 otrzymuje korzyści lub ich obietnice za „życzliwy stosunek” do jednostki, która podlega jego kontroli.263 Korzyść, pozostająca choćby w najbardziej ogólnie pojętym związku z pełnioną funkcją, musi się wiązać z całokształtem urzędowania, z zespołem czynności należących do sprawowanej przed daną osobę funkcji publicznej, które może ona podejmować lub się od nich wstrzymywać. Zostaje ona wówczas udzielona w nadziei, że gdy czynności takie będą podejmowane, „życzliwie ustosunkowany” funkcjonariusz da temu wyraz w korzystnym dla dawcy korzyści sposobie ich wykonania.264 W celu ustalenia czy korzyść została wręczona w związku z pełnioną funkcją publiczną, należy wskazać ekwiwalent, jaki miałaby uzyskać osoba udzielająca korzyści lub jej obietnicy. Chodzi tutaj o ogólnie przyjętą „przychylność”, „życzliwy stosunek”, które mogą wiązać się z rozstrzygnięciem bądź ostatecznym załatwieniem sprawy. W orzecznictwie podkreśla się, że czynność służbowa stanowiąca przyczynę lub okazję do przyjęcia korzyści powinna należeć chociażby w części do kompetencji sprawcy, co nie oznacza jednakże, iż musi leżeć wyłącznie w jego kompetencjach (postanowienie SN z dnia 9 marca 2006r., III KK 230/05). Nie ma znaczenia dla odpowiedzialności za łapownictwo okoliczność, że korzyść ostatecznie odniosła nie sama osoba pełniąca funkcję publiczną, ale inny podmiot. Ważne jest tylko to, by udzielenie korzyści lub jej obietnicy miało związek z pełnioną przez sprawcę funkcją.265 Paragraf 3 art. 228 k.k. zawiera typ kwalifikowany łapownictwa biernego polegający na przyjęciu korzyści albo jej obietnicy w zamian za zachowanie będące naruszeniem przepisów prawa. W orzecznictwie i doktrynie brak jest jednoznacznej wykładni znamienia „przepisy prawa”. Przyjmuje się, że chodzi o naruszenia wszelkich obowiązujących norm prawnych, w tym również takich, które wynikają z aktów normatywnych o charakterze wewnętrznym (zarządzenia, regulaminy wojskowe).266 Odmienne stanowisko reprezentuje A. Marek, który uważa, że omawiany zwrot odnosi się wyłącznie do aktów prawnych podlegających ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP267. Podnosi się również, że nie jest naruszeniem przepisów prawa w rozumieniu komentowanego przepisu podjęcie przez osobę pełniącą funkcję publiczną decyzji merytorycznie nietrafnej, jeśli mieści się ona w zakresie

263

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 1975r., sygn. III KR 309/74 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 1980r., sygn. I KR 99/80 265 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 266 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 267 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz,, LEX 2010 264

115

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przysługującego jej luzu decyzyjnego, a więcej jest formalnie dopuszczalna oraz zgodna z obowiązującą procedurą268. W typie kwalifikowanym łapownictwa biernego z §4 czynnością sprawczą jest uzależnienie wykonania czynności służbowej od uzyskania korzyści majątkowej lub osobistej albo żądanie takiej korzyści. Na początku trzeba poczynić spostrzeżenie, że „czynność służbową” należy rozumieć tak samo jak w przypadku art. 224 k.k. Realizacja znamienia uzależnienia wykonania czynności służbowej od otrzymania korzyści majątkowej nastąpi, gdy sprawca jednoznacznie oznajmia lub daje w inny sposób do zrozumienia osobie, od której oczekuje korzyści majątkowej, że wykona daną czynność służbową dopiero, gdy otrzyma od zainteresowanego korzyść.269 Innymi słowy sprawca uzależnia wykonanie czynności służbowej od uzyskania korzyści lub jej obietnicy. Niektórzy przyjmują, że z uzależnieniem mamy do czynienia wówczas, gdy sprawca stawia warunek lub warunki, po spełnieniu których wykona daną czynność.270 Sprawca może uzależnić od otrzymania korzyści nie tylko dokonanie lub zaniechanie danej czynności urzędowej, ale też jej przyspieszenie, opóźnienie, wykonanie w innym miejscu lub określonym sposobem.271 Żądanie korzyści cechuje się pewną stanowczością, zdecydowaniem. Nie wystarczy, iż osoba pełniąca funkcję publiczną da do zrozumienia, że miłe byłoby uzyskanie przez niego jakieś korzyści. 272 Niekiedy trudne jest do rozróżnienia żądanie od uzależnienia, w szczególności w sytuacji, gdy zainteresowany traktuje żądanie osoby pełniącej funkcję publiczną jako uzależnienie. Sąd Najwyższy dla odróżnienia obu znamion wskazał, że uzależnić od czegoś jakąś czynność można tylko przed podjęciem tej czynności, natomiast żądanie może pojawić się w każdej formie dokonywania czynności służbowej: przed, po, w trakcie.273 Należy zaznaczyć, że w obu sytuacjach opisanych w §4 nie musi jednocześnie towarzyszyć korupcja czynna, jeżeli podmiot, od którego uzależnione zostało wykonanie określonej czynności, odmówi ich spełnienia.274 Dokonanie przestępstwa następuje już w momencie wyrażenia żądania przez osobę pełniącą funkcję publiczną.

268

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 O. Górniok, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz. Tom II., Gdańsk 2005, s.276 270 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 271 O. Górniok, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz. Tom II., Gdańsk 2005, s. 277 272 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1169 273 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2006r., sygn. III KK 230/05 274 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 269

116

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Ostatni typ kwalifikowany łapownictwa biernego (§5) wyróżnia się ze względu na wartość korzyści majątkowej, która musi być znaczna. Wobec braku ustawowej definicji „korzyści majątkowej znacznej wartości”, trzeba posiłkować się definicją „mienia znacznej wartości” zawartej w art. 115§5. Trzeba jednak pamiętać, że pełni ona jedynie pewną funkcję wskaźnikową. Gdyby ustawodawca chciał, by termin „znaczna” w kontekście korzyści miał takie samo znaczenie jak przy mieniu znacznej wartości, to zawarłby w art.115§7 konieczność odpowiedniego stosowania art. 115§5 do korzyści znacznej wartości.275 Do znamion omawianego przestępstwa we wszystkich jego typach nie należy żaden skutek. Przestępstwem jest już przyjęcie korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy, bez względu na dalsze zachowanie sprawcy. Z tychże względów jest to przestępstwo formalne. Stronę podmiotową wszystkich typów łapownictwa biernego wyznacza umyślność. Nie ma wątpliwości, że przypadku czynów z §1-3 i 5 możemy mieć do czynienia zamiarem bezpośrednim jak i ewentualnym276. Natomiast czynu z §4 można dopuścić się tylko w zamiarze bezpośrednim.277 Typ podstawowy przestępstwa sprzedajności zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. W paragrafie 2 została przewidziana łagodniejsza karalność w przypadku mniejszej wagi. Odnosi się ona tylko do znamion realizujących typ podstawowy opisany w §1. Wypadek mniejszej wagi będzie zachodzić w sytuacji przyjęcia niewielkiej korzyści materialnej albo w przypadku funkcji o niewielkim stopniu odpowiedzialności.278 Wówczas czyn zagrożony jest karą grzywny, karą ograniczenia wolności, karą pozbawienia wolności do 2 lat. Typy kwalifikowane z §3 i 4 zostały zagrożone karą pozbawienia wolności od roku do 10 lat. Natomiast sprawca czynu z §5 podlega karze pozbawienia wolności od 2 do 12 lat Paragraf 6 dodany nowelą antykorupcyjną wprowadza odpowiedzialność za czyny określone w §1-5 w sytuacji, gdy podmiotem przestępstwa są osoby pełniące funkcję publiczną w państwie obcym lub organizacji międzynarodowej.

275

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 277 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 2005r., sygn. WA 30/05 278 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1174 276

117

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 ŁAPOWNICTWO CZYNNE Przestępstwo przekupstwa jest drugą postacią łapownictwa. Artykuł 229 k.k. penalizuje zachowanie osoby proponującej lub udzielającej korzyści osobie pełniącej funkcję publiczną. Aktualne brzmienie przepisu zostało nadane ustawą z dnia 3 czerwca 2003r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw.279 Obecnie przestępstwo może zostać popełnione w typie podstawowym (§1) bądź w jednym z typów kwalifikowanych (§3 i 4). Przedmiotem ochrony, tak jak w przypadku przestępstwa łapownictwa

biernego,

jest

prawidłowość

funkcjonowania

instytucji

państwowych

i samorządu terytorialnego, ich dobre imię oraz zaufanie do rzetelności i bezinteresowności osób pełniących w nich funkcje publiczne.280 Odmiennie jednak od przestępstwa z art. 228 k.k., łapownictwo czynne jest przestępstwem powszechnym, czyli sprawcą może być każda osoba. Ponad to jest ono ścigane z oskarżenia publicznego. Omawiane przestępstwo w typie podstawowym polega na udzieleniu lub złożeniu obietnicy udzielenia korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną w związku z pełnieniem tej funkcji. Znamię czasownikowe udzielenia korzyści oznacza pośrednie lub bezpośrednie dostarczenie osobie pełniącej funkcję publiczną jakiegoś przysporzenia o charakterze materialnym lub niematerialnym. W doktrynie wskazuje się, że obok bezpośredniego doręczenia korzyści majątkowej czy zrealizowania korzyści osobistej, coraz częściej są one przysparzane pod pozorami legalności. Przykładem takiej sytuacji może być np. umorzenie zaciągniętego długu, udzielanie wyjątkowo nisko oprocentowanego kredytu, zlecanie opinii, ekspertyz za nieproporcjonalne honoraria.281 Niektórzy autorzy przedstawiają pogląd, zgodnie z którym udzielenie korzyści może polegać na zaniechaniu podjęcia wymaganej prawem czynności, której niewykonanie przynosi korzyść osobie pełniącej funkcję publiczną.282 Natomiast udzielenie obietnicy udzielenia korzyści znaczy tyle co złożenie obietnicy dokonania przysporzenia w przyszłości. Obietnica może być wyrażona w każdy sposób, także gestem i to do sądu ma należeć dokonanie oceny, czy gest wyraża zamiar sprawcy i czy jego adresat mógł zrozumieć przekazaną w ten sposób informację jako

279

Dz.U. z 2003r., nr 111, poz 1061 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 281 Kodeks karny. Komentarz. Tom II, O. Górniok, A. Wąsek, Gdańsk 2005, s. 278 282 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1178 280

118

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 obietnicę udzielenia korzyści.283 Niemniej przyjmuje się, że do dokonania wystarczające jest samo złożenie obietnicy udzielenia korzyści, niezależnie czy korzyść została przyjęta. 284 Nie wymaga się precyzowania, o jaką dokładnie korzyść chodzi, gdyż istotne znaczenie ma uzewnętrzniony przez sprawcę zamiar udzielenia korzyści, który ma być wyrażony jednoznacznie i ma ogólnie wskazywać na przedmiot obietnicy. 285 Dla wykazania związku udzielanej korzyści lub jej obietnicy z pełnioną funkcją publiczną, wystarczające jest, że pełniący taką funkcję może wpływać na końcowy wynik załatwienia sprawy przez fakt nadania sprawie biegu w sposób oczekiwany przez sprawcę. 286 Bez znaczenia dla stwierdzenia realizacji znamion typu czynu zabronionego jest naganność celu, w jakim sprawca działał, okoliczność czy przekazywał korzyść w swoim imieniu lub w cudzym oraz motyw jego postępowania. Jednakże te okoliczności sąd powinien wziąć pod uwagę przy dokonywaniu oceny stopnia społecznej szkodliwości czynu.287 Typ z §3 kwalifikowany przez znamię statyczne polega na udzielaniu korzyści lub jej obietnicy w zamian za naruszenie przepisów prawa przez osobę pełniącą funkcję publiczną bądź po to, by skłonić do naruszenia przepisów prawa. Przypisanie odpowiedzialności za to przestępstwo wymaga wskazania normy prawnej nakazującej osobie pełniącej funkcję publiczną określone zachowanie, a również ustalenia, że udzielenie korzyści bądź obietnica jej udzielenia wiązało się z naruszeniem tej normy.288 Naruszenie przepisów prawa należy rozumieć podobny sposób jak w przypadku analogicznej regulacji łapownictwa biernego z art. 228§3, czyli że jest to naruszenie każdego aktu normatywnego obowiązującego powszechnie na terytorium RP, które oznacza niewykonanie nakazu lub przekroczenie zakazu, obowiązujących osobę pełniącą funkcję publiczną jako adresata tych norm.289 Drugim z typów kwalifikowanych przestępstwa przekupstwa jest udzielenie albo obietnica udzielenia korzyści majątkowej znacznej wartości. Przy określaniu korzyści majątkowej znacznej wartości należy posiłkować się definicją mienia znacznej wartości (art. 115§5 k.k.).

283

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1997r., sygn. V KKN 105/97 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 1994r. , sygn. WR 186/94 285 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1972r., sygn. III KR 209/72 286 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 287 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k.,pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1180 288 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2011r., V KK 140/11 289 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 284

119

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Omawiane przestępstwo ma charakter formalny. Do jego znamion nie należy skutek zachowania sprawcy. Dokonanie następuje w chwili udzielenia przez sprawcę korzyści majątkowej lub osobistej. W przypadku składania obietnicy udzielenia korzyści momentem dokonania jest chwila, z którą oświadczenie gotowości udzielenia takiej korzyści dojdzie do osoby pełniącej funkcję publiczną.290 Łapownictwo czynne we wszystkich postaciach można popełnić tylko umyślnie i tylko w zamiarze bezpośrednim.291 Niektórzy autorzy dopuszczają możliwość popełnienia omawianego przestępstwa również w zamiarze ewentualnym. 292 Nie można zgodzić się z tym stanowiskiem, gdyż trudno sobie wyobrazić sytuację, w której sprawca, mając świadomość, że udziela lub obiecuje udzielić korzyści, nie chciał tego alby korzyść lub jej obietnica została udzielona i z taką ewentualnością się jedynie godził. Realizacja znamion czynu typu podstawowego (§1) została zagrożona karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Łagodniejszą odpowiedzialność przewiduje §2. Sprawca podlega grzywnie karze ograniczenia wolności albo karze pozbawienia wolności do lat 2, w sytuacji gdy zachodzi wypadek mniejszej wagi. Typ kwalifikowany z §3 związany z naruszeniem przepisów prawa zagrożony jest karą pozbawienia wolności od roku do lat 10. Najsurowszą karą zagrożony jest typ kwalifikowany ze względu na udzielenie lub obietnicę korzyści majątkowej znacznej wartości (§4) i wówczas sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do lat 12. Wyżej wymienionym karom podlega również osoba, która udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczna w państwie obcym lub organizacji międzynarodowej w związku z pełnieniem tej funkcji. Paragraf 6 komentowanego przepisu zawiera klauzule niepodlegania karze za przestępstwo łapownictwa czynnego. Ratio legis wprowadzenia szczególnego rodzaju podstawy niepodlegania karze jest potrzeba stworzenia instrumentu pozwalającego na rozerwanie więzi solidarnościowej dającego i przyjmującego łapówkę. Ma to służyć zwiększeniu efektywności walki z przestępstwami korupcyjnymi. 293 Żeby móc skorzystać z tej klauzuli muszą zostać kumulatywnie spełnione następujące przesłanki: 1. przyjęcie korzyści majątkowej lub jej obietnicy przez osobę pełniącą funkcję publiczną

290

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., , pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1181 292 Kodeks karny. Komentarz, pod. red. M. Mozgawa, LEX 2014 293 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 291

120

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 2. zawiadomienie przez sprawcę organów ścigania, zanim ten organ dowiedział się o tych faktach 3. ujawnienie wszystkich istotnych okoliczności przestępstwa. Ujawnienie posiadanych przez sprawcę informacji powinno nastąpić w odpowiedniej formie procesowej. Wskazuje się, że chodzi o informacje operacyjne ale właśnie o wiedzę procesową organu.294 Pojęcie organu powołanego do ścigania zachowuje znaczenie nadane mu w kontekście zawierających go innych przepisów kodeksu karnego np. art. 60§3, art. 131 i inne. Do takich organów należy zliczyć prokuraturę, Policję, Straż Graniczną, Żandarmerie Wojskową.295 Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego istotne okoliczności to nie tylko okoliczności stanowiące ustawowe znamiona przestępstwa, ale wszystkie znane sprawcy okoliczności, które mają znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, czyli takie które dotyczą jego rozmiarów, sposobu działania, wielkości wyrządzonej szkody oraz osób biorących w nim udział.296 Dla zastosowania tejże instytucji kluczowe jest by zawiadomienie o przestępstwie oraz ujawnienie wszystkich istotnych okoliczności jego popełnienia nastąpiło zanim organ się o nim dowiedział.297 Niemniej jednak o skuteczności powiadomienia nie powinny decydować pobudki, motyw i cel działania sprawcy okazującego wolę współpracy, ani też stopień spontaniczności i dobrowolności jego zachowania, ponieważ przepisy nie stawiają w tym zakresie żadnych warunków.298 BIERNA PŁATNA PROTEKCJA Przestępstwo płatnej protekcji można popełnić na trzy sposoby, odpowiadające trzem alternatywnie ujętym czynnościom poprzedzającym podjęcie pośrednictwa w załatwieniu sprawy. Sprawca może powołać się na wpływy bądź wywołać przekonanie innej osoby o posiadaniu takich wpływów albo utwierdzić ją w przekonaniu o istnieniu takich wpływów. Obecne brzmienie przepisu zostało ustalone ustawą z dnia 13 czerwca 2003r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych ustaw.299 Dodano dwa znamiona czynności wykonawczej oraz poszerzono zakres instytucji, których ochrona stanowi przedmiot art. 230. 294

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 września 2006r., sygn. II KK 89/06 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, pod. red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s. 98 296 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2002r., sygn. V KK 282/02 297 Przestępstwo czynnej płatnej protekcji (art. 230a k.k.), R. Stefański, Prokuratura. i Prawo, nr 5/2004, s. 17 298 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 299 Dz.U. z 2003r., nr 111, poz. 1061 295

121

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Przyjmuje się, że przedmiot ochrony stanowi działalność instytucji państwowych, samorządu oraz organizacji krajowych i międzynarodowych, jak również zagranicznej jednostki organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi.300 Oprócz tego wskazuje się na ochronę powagi i dobrego imienia wymienionych instytucji, organów i jednostek organizacyjnych301, a nawet porządek publiczny302. Pod pojęciem „instytucja państwowa” rozumie się wszystkie struktury państwowe wykonujące zadania publiczne. Przykładowo są to naczelne organy władzy wykonawczej, ministerstwa, urzędy wojewódzkie, organy administracji niezespolonej, NBP, ZUS, sądy, prokuratury, szkoły, szpitale. Instytucja samorządowa to organy samorządu terytorialnego jak i jakiegokolwiek innego samorządu utworzonego na podstawie ustawy np. samorządu zawodowego. Organizacje krajowe to nic innego jak zrzeszenia osób fizycznych lub grup społecznych posiadające wspólny program działania, wspólne poglądy i cele zawarte w statucie, a zasięg takiego zrzeszenia obejmuje teren całego kraju. 303 Z kolei organizacja międzynarodowa to forma współpracy międzynarodowej, która wyróżnia się posiadaniem stałych organów, działających w imieniu organizacji.304 Należy również podzielić pogląd, że określenie „dysponowanie środkami publicznymi” odnosi się wyłącznie do zagranicznej jednostki organizacyjnej, którą jest każda wyodrębniona jednostka państwa obcego, dysponująca środkami publicznymi uznanymi za takie według przepisów państwa macierzystego tej jednostki.305 Przestępstwo płatnej protekcji jest przestępstwem powszechnym, którego sprawcą może być każda osoba. Jest ono ścigane z oskarżenia publicznego. Cechą charakterystyczną płatnej protekcji jest dwuelementowość. W pierwszej kolejności sprawca realizuje jedno trzech z alternatywnie ujętych znamion, tj. powołuje się na wpływy w jednej z wymienionych instytucji, organizacji, jednostce organizacyjnej bądź wywołuje przekonanie o posiadaniu takich wpływów albo utwierdza inną osobę w takim przekonaniu. Następnie podejmuje się pośrednictwa w załatwieniu sprawy.306 Powoływanie 300

Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k.,, pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1187 301 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 302 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, pod. red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s. 100 303 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k.,, pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1189 304 http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,organizacja_miedzynarodowa 305 Przestępstwo czynnej płatnej protekcji (art. 230a k.k.), R. Stefański. Prokuratura i Prawo, nr 5/2004, s. 12; Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1190 306 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz., pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014

122

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 się na wpływy może mieć różne postacie. Sprawca może powoływać się na swój osobisty wpływ w instytucji (tzw. wpływy bezpośrednie) albo może powoływać się na inną osobę, która to dopiero ma wpływ na osobę trzecią, powiązaną z tą instytucją i podejmuje się pośrednictwa w załatwieniu sprawy – wpływ pośredni.307 Przed wejściem w życie nowelizacji z 2003r. dla przypisania sprawstwa niezbędne było stwierdzenie, że sprawca powołał się wyłącznie na swoje wpływy w instytucji.308 Należy podkreślić, że obecnie dla zrealizowania tego znamienia nie ma znaczenia, czy sprawca rzeczywiście takie wpływy posiada, czy też nie. O wywołaniu przekonania o istnieniu wpływów można mówić w sytuacji, w której osoba trzecia nie przypuszcza, że sprawca może posiadać jakiekolwiek wpływy. Za to z utwierdzanie w istnieniu wpływów zakłada, że osoba trzecia posiada pewne informacje przemawiające za istnieniem takich wpływów, a sprawca swoim zachowaniem tylko potwierdza to podejrzenie, upewnia ją w słuszności jej przypuszczeń.309 Powołanie się na istnienie wpływów, wywołanie przekonania o ich istnieniu lub utwierdzenie w ich istnienie nie stanowi dokonania omawianego przestępstwa. Wymaga się, by ponad to sprawca podjął się pośredniczenia w załatwieniu sprawy w zamian za korzyść majątkową lub osobistą. Pojęcie pośrednictwa definiowane jest jako ujawnienie przez sprawcę gotowości przyczynienia się do załatwienia danej sprawy.310 Chwilą dokonania omawianego przestępstwa jest moment podjęcia się przez sprawcę pośrednictwa w załatwieniu sprawy w zamian za korzyść majątkową i z tego względu trzeba uznać, że płatna protekcja jest przestępstwem formalnym.311 Omawiane przestępstwo można popełnić tylko umyślnie, wyłącznie w zamiarze bezpośrednim. Przestępstwo z art. 230§1 zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. W §2 przewidziano łagodniejszą odpowiedzialność w przypadku wypadku mniejszej wagi. Wówczas zachowanie sprawcy sankcjonowane jest grzywną, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności do lat 2.

307

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 października 2007r., sygn. III KK 25/07 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 kwietnia 1982r., sygn. II KR 53/82 309 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1191 310 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1192 311 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2005r., V II KK 184/05 308

123

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 PRZEKUPSTWO POŚREDNIKA Przestępstwo z art. 230a k.k. zostało wprowadzone mocą ustawy nowelizującej z dnia 13 czerwca 2003r.312, co czyni zadość wymaganiom ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską Prawnokarnej Konwencji Rady Europy o korupcji z dnia

27 stycznia 1999r. 313

Stanowi ono czynną stronę płatnej protekcji i polega na udzielaniu pośrednikowi korzyści w zamian za pośrednictwo w załatwieniu sprawy. Analogicznie do art. 230 k.k. przedmiotem ochrony jest powaga oraz dobre imię instytucji państwowych, samorządowych, a także organizacji międzynarodowych czy krajowych lub zagranicznych jednostek organizacyjnych dysponujących środkami publicznymi, tym samym ochronie podlega działalność tych podmiotów. Omawiany typ czynu zabronionego stanowi przestępstwo powszechne. Podmiotem tego czynu może okazać się każdy bez względu na posiadane kwalifikacje oraz związek z wymienionymi w dyspozycji instytucjami.314 Czynna protekcja jest ścigana z oskarżenia publicznego. Do znamion omawianego przestępstwa należy udzielanie korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy w zamian za pośrednictwo w załatwieniu sprawy w instytucji państwowej, samorządowej, organizacji międzynarodowej albo krajowej lub w zagranicznej jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, polegające na bezprawnym wywarciu wpływu na decyzję, działanie lub zaniechanie osoby pełniącej funkcję publiczną, w związku z pełnieniem tej funkcji. Dokonując analizy art. 230a należy się posłużyć ustaleniami poczynionymi co do przestępstwa biernej płatnej protekcji z art. 230. Udzielanie korzyści majątkowej lub osobistej rozumiane jest w doktrynie jako przetransferowanie w dowolnej formie na rzecz osoby, która miałaby pośredniczyć w załatwieniu sprawy, określonego przysporzenia o charakterze majątkowym lub niemajątkowym.315 Ogólnie rzecz ujmując znamię udzielenia lub obietnica udzielenia korzyści oznacza to samo co w przypadku przestępstwa z art. 229 k.k. Pośrednictwo polega na byciu „ogniwem pośrednim” pomiędzy podmiotem, który ma udzielić korzyści a osobą pełniącą funkcję publiczną.316 Pośrednik ma dokonać wywarcia wpływu na osobie pełniącej funkcję publiczną, co jest pewnym rodzajem 312

Dz.U. z 2003r., nr 111, poz. 1061 Dz U. z 2002r., nr 126, poz. 1066 314 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz., pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 315 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 316 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1200 313

124

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 oddziaływaniem przez pośrednika na osobę pełniącą funkcję publiczną, aby wydała decyzję określonej treści albo zachowała się w określony sposób. Pośrednik nie musi wywierać osobiście wpływu na zachowanie osoby pełniącej funkcję publiczną, lecz może to czynić za pośrednictwem innych osób.317 Wpływ ten powinien być bezprawny, tj. sprzeczny z jakąkolwiek normą prawną zawartą w aktach prawa powszechnie obowiązującego oraz aktach prawa wewnętrznego318. Omawiane przestępstwo ma charakter formalny. Jego dokonanie następuje z chwilą przyjęcia korzyści majątkowej lub osobistej319, nie jest konieczne by osoba przyjmująca korzyść lub jej obietnicę wywarła wpływ na działalność wymienionych w artykule podmiotów. Przestępstwo z art. 230a§1 można popełnić tylko umyślnie, wyłącznie w zamiarze bezpośrednim. Czyn w typie podstawowym, ujęty w §1 komentowanego artykułu, zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Ustawa przewiduje łagodniejszą odpowiedzialność w przypadku mniejszej wagi, kiedy to sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo karze pozbawienia wolności do lat 2. Podobnie do przestępstwa z art. 229 k.k., tj. łapownictwa czynnego, ustawodawca zawarł w §3 art. 230a k.k. klauzulę niepodlegania karze w przypadku, gdy korzyść majątkowa lub osobista albo ich obietnica zostały przyjęte, a sprawca zawiadomił o tym fakcie organ powołany do ścigania przestępstw i ujawnił wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, zanim organ ten o nim się dowiedział. NADUŻYCIE WŁADZY Przestępstwo ujęte w art. 231 k.k. należy do tzw. przestępstw urzędniczych, które godzą przede wszystkim w autorytet oraz zaufanie społeczne do władz i instytucji, a oprócz tego w konkretne interesy publiczne lub prywatne.320 Polega ono na przekroczeniu uprawnień lub niedopełnieniu obowiązków przez funkcjonariusza publicznego czym działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. Pod adresem tak skonstruowanego przepisu wielu 317

Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1200 319 A. Marek, Kodeks Karny. Komentarz., LEX 2010 320 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 318

125

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 autorów zaczęło wysuwać m.in. zarzut naruszenia zasady nullum crimen sine lege z uwagi na brak właściwego opisu zachowania zabronionego.321 Jednakże w ocenie Trybunału Konstytucyjnego322 art. 231 k.k. jest zgody z art. 42 ust. 1 Konstytucji. Trybunał uznał, że poddane kontroli zwroty niedookreślone, jakie zostały użyte w opisie strony przedmiotowej omawianego przestępstwa mają ugruntowaną w świadomości prawnej jednostek podstawę aksjologiczną, z której wynika konkretny normatywny imperatyw. A gdy chodzi o znamię „działania na szkodę interesu publicznego lub prywatnego” to jego interpretacja w doktrynie i orzecznictwie pozwala na ustalenie, czy zachowanie będzie naruszać prawo. Przedmiotem ochrony przestępstwa nadużycia władzy jest jakiekolwiek dobro prawne ze sfery publicznej lub prywatnej323, a przede wszystkim prawidłowe funkcjonowanie instytucji państwowych i samorządu terytorialnego oraz powiązany z nim interes władzy publicznej, której wizerunek w odbiorze społecznym narażony jest na szwank działaniem sprawcy324. Nadużycie władzy jest przestępstwem indywidualnym, gdyż podmiotem tego czynu zabronionego może być wyłącznie funkcjonariusz publiczny, czyli osoba należąca do którejkolwiek z kategorii wymienionych w art. 115§13. Jest ono ścigane z oskarżenia publicznego. Znamię określające czynność sprawczą stanowi działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego poprzez przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków. Taka konstrukcja znamion strony podmiotowej wyodrębnia dwa elementy czynności sprawczej, które muszą wystąpić łącznie. Pierwszym z nich jest przekraczanie uprawnień lub niedopełnianie obowiązków, a drugim działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego.325 W doktrynie podkreśla się, że dla stwierdzenia, że znamiona omawianego czynu zostały zrealizowane, niezbędne jest ustalenie treści i zakresu ciążących na sprawcy obowiązków. Źródła tych obowiązków mogą zależą od ogólnego, szczególnego lub indywidualnego ich charakteru. Obowiązek ma charakter ogólny, gdy jego źródłem są przepisy odnoszące się do wszystkich funkcjonariuszy. Szczególny charakter jest regulowany przez przepisy dotyczące określonej kategorii funkcjonariuszy publicznych. Natomiast indywidualny ma źródło w przepisach regulaminów, instrukcji oraz treści poleceń wykonania 321

A. Zoll, K. Buchała, Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, , Warszawa 1990, s. 14 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 czerwca 2010r., sygn. SK 52/08 323 O. Górniok, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz. Tom II, , Gdańsk 2005, s. 287 324 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 325 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 322

126

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 określonej czynności, które wydawane są przez uprawnione osoby. Poza tym pewne obowiązki funkcjonariusza publicznego mogą wynikać z samej istoty urzędowania. 326 W orzecznictwie wskazuje się również w przypadkach, gdy nie istnieje doprecyzowany zakres uprawnień i obowiązków ciążących na funkcjonariuszu, na kryterium interpretacyjne jakim jest wzorzec dobrego funkcjonariusza publicznego. Zastosowanie tegoż wzorca ma na celu ustalenie treści normy jego postępowania.327 Przekroczenie uprawnień przez funkcjonariusza może zachodzić tylko w sytuacji, gdy podjęte przez sprawcę zachowanie nie wchodziłoby w zakres jego kompetencji. Możliwa jest też sytuacja w której sprawca działa w ramach swoich kompetencji, ale to działanie jest niezgodne z prawnymi warunkami podjętej przez niego czynności.328 W doktrynie podnosi się, że przekroczenie uprawnień może zachodzić tylko w dziedzinie tej działalności służbowej i obejmować tylko te czynności, które mają charakter służbowy i dotyczą osób lub dóbr, w stosunku do których sprawca występuje jako funkcjonariusz publiczny.329 Trzeba zaznaczyć, że nie każde przekroczenie uprawnień stanowi działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego i w związku z tym, nie każde takie zachowanie będzie skutkowało odpowiedzialnością karną, tylko np. odpowiedzialnością

służbową

lub

dyscyplinarną.

Przyjmuje

się,

że

kryterium

rozgraniczającym jest stopień społecznej szkodliwości czynu, na który składają się elementy strony podmiotowej i przedmiotowej, w szczególności ciężar naruszonych obowiązków, waga grożącej szkody.330 Niedopełnienie obowiązków obejmuje zarówno zaniechanie podjęcia nałożonego na funkcjonariusza publicznego obowiązku, ale również niewłaściwe jego wykonanie.331 Dla przypisania odpowiedzialności z art. 231 konieczne jest również wykazanie, że sprawca działał na szkodę interesu publicznego lub prywatnego. Na gruncie art. 231 szkoda rozumiana jest szeroko, tzn. że nie musi być to wyłącznie szkoda materialna, ale też niemajątkowa.332

326

Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, pod. red. A Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s. 114 327 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 9 lutego 2000r., sygn. II Aka 252/99 328 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2006, sygn. III KK 152/06 329 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316pod. red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s. 116 330 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, pod. red. A. Wąska, Warszawa 2010, s. 114 331 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1207 332 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 1992r., sygn. I KZP 21/92; Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2004r., sygn. I KZP 38/03

127

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Jedną z najbardziej kontrowersyjnych w piśmiennictwie kwestii jest wykładnia znamienia „działania na szkodę”, warunkującą formalny lub materialny charakter omawianego przestępstwa. Część autorów stoi na stanowisku, że działanie na szkodę oznacza stworzenie niebezpieczeństwa, poważnego prawdopodobieństwa powstania tejże szkody, a nie tylko potencjalnego zagrożenia.333 Owo niebezpieczeństwo trzeba traktować jako skutek przestępstwa nadużycia władzy.334 Konsekwencją przyjęcia tego poglądu jest konieczność ustalenia związku przyczynowego między przekroczeniem uprawnień lub niedopełnieniem obowiązków a powstaniem zagrożenia dla chronionego prawem dobra publicznego czy prywatnego.335 Zwolennicy koncepcji formalnego charakteru przestępstwa z art. 231§1 k.k. uważają, że działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego charakteryzuje zachowanie się sprawcy, a nie skutek jego działania.336 Również w orzecznictwie brak jednolitego stanowiska co do charakteru „działania na szkodę”. W licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego został zaprezentowany pogląd, że omawiane przestępstwo jest przestępstwem formalnym, należącym do przestępstw abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo.337 Z drugiej jednak strony trzeba odnotować, iż w najnowszych wypowiedziach Sądu Najwyższego prezentowane jest stanowisko, iż art. 231§1 k.k. stanowi o konkretnym narażeniu na niebezpieczeństwo, a więc należy do kategorii przestępstw materialnych, znamiennych skutkiem, którym jest wystąpienie niebezpieczeństwa powstania szkody w interesie publicznym lub prywatnym, które to niebezpieczeństwo nie musi być wprawdzie bezpośrednie, ale musi być rzeczywiste i skonkretyzowane. 338 Wobec zaprezentowanych rozbieżności trzeba zgodzić się z tym, że niezależnie od przyjętego stanowiska, najważniejsze dla przypisania odpowiedzialności z art. 231§1 i 2 k.k. będzie wykazanie, iż sprawca działał na szkodę interesu publicznego lub prywatnego poprzez przekroczenie swoich uprawnień lub niedopełnienie swoich obowiązków.339 Natomiast nie budzi żadnych wątpliwości uznanie, że typ kwalifikowany z art. 231§3 k.k. jest

333

Kodeks karny. Komentarz, A. Marek, LEX 2010; Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 334 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, pod. red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s. 112 335 Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz., pod. red. J.W. Giezka, LEX 2014 336 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k, pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1210-1211 337 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2003r., sygn. WK 3/03; 338 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2013r., sygn. I KPZ 24/12 339 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, pod. red. A. Wąska, R. Zawłockiego, Warszawa 2010, s. 113

128

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przestępstwem skutkowym, gdzie skutkiem jest wyrządzenie istotnej szkody340. Z uwagi na brak definicji legalnej istotnej szkody, uściślenie tego określenia nastąpiło we wspomnianej wyżej uchwale Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2004r. Wskazano, że istotna szkoda, w przypadku szkody materialnej, powinna być relatywizowana do sytuacji majątkowej pokrzywdzonego oraz być obiektywnie wyrażana orientacyjną wartością znaczną określoną w art. 115§5 k.k. Trzeba zaznaczyć to, że szkoda nie ogranicza się tylko do szkody materialne , dlatego kwestia jej istotności powinna być oceniania przy wzięciu pod uwagę okoliczności konkretnego przypadku, które zwiększają dolegliwość po stronie pokrzywdzonego.341 Strona podmiotowa typu podstawowego ujętego w §1 art. 231 obejmuje umyślność zarówno w zamiarze bezpośrednim jak i w zamiarze ewentualnym. Sprawca musi obejmować swoim zamiarem przekroczenie uprawnień lub niewypełnienie obowiązków, jak również działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego.342 Świadomość sprawcy może łączyć się z chęcią działania na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, a nawet spowodowanie takiej szkody, albo z godzeniem się na działanie na szkodę lub spowodowanie szkody.343 Natomiast czyn z §2, kwalifikowany przez znamię wskazujące na towarzyszący sprawcy cel osiągnięcia korzyści majątkowej, może być popełniony wyłącznie w zamiarze bezpośrednim. W art. 231§3 k.k. została ujęta nieumyślna odmiana typy podstawowego, którego skutkiem jest wyrządzenie istotnej szkody. Tę nieumyślność czynu, należy oceniać na płaszczyźnie art. 9§2 k.k. Realizacja znamion czynu ujętego w §1 została zagrożona karą pozbawienia wolności do lat 3. W sytuacji, gdy realizując znamiona czynu w typie podstawowym, sprawca działa nieumyślnie i wyrządza istotną szkodę wówczas podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo karze pozbawienia wolności do lat 2. Natomiast sprawca realizujący czyn w typie kwalifikowanym z §2 podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. W paragrafie 4 komentowanego przepisu ustawodawca zamieścił klauzule subsydiarności ustawowej, która polega na tym, że nie stosuje się art. 231§2, jeżeli czyn sprawcy realizuje jednocześnie znamiona czynu zabronionego określonego w art. 228.

340

Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1211 341 Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k.,, pod. red. A. Zolla, Warszawa 2013, s. 1212 342 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2003r., sygn. WK 3/03 343 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 listopada 2010r., sygn. WA 32/10

129

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 PODSUMOWANIE Obecna regulacja przestępstw godzących w działalność instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego jest w wielu przypadkach niejasna i niekonsekwentna, przez co budzi wiele kontrowersji w doktrynie oraz powoduje rozbieżność stanowisk prezentowanych w orzecznictwie. Kontrowersyjna jest już sama próba podjęcia wskazania rodzajowego przedmiotu ochrony. Poza tym w wielu przypadkach trudne jest precyzyjne ustalenie podmiotu przestępstwa (art. 228), znamion strony podmiotowej (art. 227 k.k.), czy też znamion strony przedmiotowej (np. art. 230 i 230a k.k.), w tym znamion określających czynność sprawczą (art. 231 k.k.). Problemów interpretacyjnych nie niwelują liczne nowelizacje kodeksu dotyczące omawianego rozdziału, które niejednokrotnie tworzą nowe problemy jak choćby w przypadku definicji osoby pełniącej funkcję publiczną. Ponadto część czynów, które powinny zostać umieszczone w tymże rozdziale ze względu na tożsamość rodzajową, zostało umieszczonych w innych częściach kodeksu. Przykładem może być przestępstwo z art. 246 k.k., czyli nadużycie władzy polegające na wymuszeniu zeznań i innych oświadczeń czy też przestępstwo czynnej napaści na Prezydenta RP (art. 135§1 k.k.). Należy również wskazać na to, że uzupełnieniem penalizacji czynów ujętych w art. 222-231 k.k. są regulacje zamieszczone w kodeksie wykroczeń (art. 49 k.w.). Podsumowując, omówione przepisy stanowią bardzo ważny czynnik chroniący autorytet organów instytucji państwowych,

samorządu

terytorialnego,

organów

międzynarodowych

oraz

ich

funkcjonariuszy. Mają one na celu zapewnienie prawidłowego funkcjonowania władzy, ochronę przez zakłóceniami realizacji zadań wymienionych instytucji, jak również eliminowanie nadużyć przybierających postać przestępstw korupcyjnych oraz nadużywania władzy. Nie są one wolne od błędów legislacyjnych, ale w przy postawieniu przez przedstawicieli doktryny odpowiednich postulatów de lege ferenda i realizacji ich przez ustawodawcę, będzie możliwe stworzenie sytuacji, w której zostaną w pełni zrealizowane cele omówionych przepisów.

130

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 SUMMARY The current regulation of the offences affecting the functioning of the state and local government institutions is in many instances incoherent and inconsistent, which sparks considerable controversies in the legal doctrine and results in major differences of opinion among jurisprudence. Controversial is the very attempt to identify the generic object of protection. Moreover, in many cases it is difficult to precisely determine the subject of offence (Article 228), the constituent elements of the personal aspect (Article 227), or the constituent elements of the subject matter (e.g. Articles 230 and 230a), including the constituent elements of the causative action (Article 231). Problems of interpretation are not eliminated by numerous amendments to the discussed chapter of the Criminal Code, on the contrary – on many occasions, they create new issues, such as in the case of the definition of a person acting as a public official. Furthermore, some of the acts that should have been included in this chapter due to their generic specifics, were placed in other parts of the Code. The examples of it would be the offence under Article 246 – an abuse of power in the form of forcing testimony and other statements, or the offence of committing an active assault on the President of the Republic of Poland (Article 135§1). It should also be stressed that the penalisation of acts under Articles 222-231 of the Penal Code is supplemented by regulations contained in the Petty Offence Code (Article 49 thereof). In summary, the aforementioned articles constitute a crucial element of protection of the authority of the organs of the state and local government institutions and international bodies and also their officials. Their goal is to ensure the proper exercise of power, protection against distortion of fulfilling of the tasks of the aforesaid institutions, as well as elimination of abuses which take the form of corruption and abuse of power. These articles are not free from legislative errors, however, with the right postulates de lege ferenda proposed by the representatives of the legal doctrine and their realisation by the legislature, it is possible to create a situation in which the objectives of the said provisions will be fully achieved.

131

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 BIBLIOGRAFIA

Akty prawne:

1. Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997r. (Dz.U. z 1997r., nr 88, poz. 553 z późn. zm.) 2. Kodeks karny z dnia 19 kwietnia 1969r. (Dz. U. z 1969r., nr 13, poz. 94 z późn. zm.) 3. Konwencja Rady Europy o korupcji z dnia 27 stycznia 1999r. (Dz. U. z 2002r., nr 126, poz. 1066). 4. Ustawa o finansach publicznych z dnia 27 sierpnia 2009r. (t.j. Dz.U. z 2013r., poz. 885) 5. Ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska z dnia 20 lipca 1991r. (t.j. Dz.U. z 2013r., poz. 686) 6. Ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy z dnia 13 kwietnia 2007r. (t.j. Dz.U. z 2012r., poz. 404) 7. Ustawą o strażach gminnych z 29 sierpnia 1997r. (t.j. Dz.U. z 2013r., poz. 1383) 8. Ustawa o zmianie ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych oraz niektórych innych ustaw z dnia 31 sierpnia 2011r. (Dz.U. z 2011r., nr 217, poz. 1280). 9. Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz innych niektórych ustaw z dnia 13 czerwca 2003r. (Dz.U. z 2013r., nr 111, poz. 1061). 10. Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy o Policji z dnia 26 listopada 2010r. (Dz.U. z 2010r., nr 240, poz.1602)

Wydawnictwa zwarte:

1. Buchała K., Zoll A. Szewczyk M. Ćwiąkalski Z., Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Warszawa 1990 2. Buchała K., Zoll A, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Kraków 1998 3. Gardocki L., System Prawa Karnego. Tom VIII, Warszawa 2013 132

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 4. Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2004 5. Góral R., Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 2007 6. Górniok O, Hoc S., Kalitowski M., Przyjemski S.M., Sienkiewicz Z., Szumski J., Tyszkiewicz L., Wąsek A., Kodeks karny. Komentarz. Tom I, Gdańsk 2005 7. Górniok O, Hoc S., Kalitowski M., Przyjemski S.M., Sienkiewicz Z., Szumski J., Tyszkiewicz L., Wąsek A., Kodeks karny. Komentarz. Tom II, Gdańsk 2005 8. Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 1999 9. Marek A., Kodeks karny. Komentarz, LEX 2010 10. Marek A., Prawo karne. Warszawa 2011 11. Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, pod red. J. W. Giezka LEX 2014 12. Kodeks karny. Komentarz, pod red. M. Mozgawy LEX 2014 13. Kodeks karny. Komentarz. Tom I, pod red. A. Wąsek Gdańsk 1999 14. Kodeks Karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 222-316, pod red. A. Wąsek, Warszawa 2004 15. Kodeks karny. Część szczególna. Tom II, pod red. R. Zawłockiego i M. Królikowskiego Warszawa 2013 16. Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Komentarz do art. 1-116k.k, pod red. A.Zolla Warszawa 2012 17. Wojciechowski J., Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997

Artykuły:

1. Filar M., Zakres pojęciowy znamienia pełnienie funkcji publicznej na gruncie art. 288k.k., Palestra z 2003r., nr 7-8 2. Stefański R., Przestępstwo czynnej płatnej protekcji (art. 230a k.k.), Prokuratura i Prawo z nr 5/2004r. Źródła internetowe: 1. http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/haslo,organizacja_miedzynarodowa 2. http://sjp.pwn.pl/szukaj/przyjmowa%C4%87.html 133

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

Rozdział XXX. KK Przestępstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwości.

Art. 232 [Przemoc i groźba bezprawna] § 1. Kto przemocą lub groźbą bezprawną wywiera wpływ na czynności urzędowe sądu, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Tej samej karze podlega sprawca przestępstwa określonego w § 1, popełnionego na szkodę międzynarodowego trybunału karnego lub jego organu działającego na podstawie umowy międzynarodowej, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, albo powołanego przez organizację międzynarodową ukonstytuowaną umową ratyfikowaną przez Rzeczpospolitą Polską. Art. 233 [Fałszywe zeznania] § 1. Kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Warunkiem odpowiedzialności jest, aby przyjmujący zeznanie, działając w zakresie swoich uprawnień, uprzedził zeznającego o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie lub odebrał od niego przyrzeczenie. § 3. Nie podlega karze, kto, nie wiedząc o prawie odmowy zeznania lub odpowiedzi na pytania, składa fałszywe zeznanie z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym. § 4. Kto, jako biegły, rzeczoznawca lub tłumacz, przedstawia fałszywą opinię lub tłumaczenie mające służyć za dowód w postępowaniu określonym w § 1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 5. Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia, jeżeli: 1) fałszywe zeznanie, opinia lub tłumaczenie dotyczy okoliczności nie mogących mieć wpływu na rozstrzygnięcie sprawy, 2) sprawca dobrowolnie sprostuje fałszywe zeznanie, opinię lub tłumaczenie, zanim nastąpi, chociażby nieprawomocne, rozstrzygnięcie sprawy. § 6. Przepisy § 1-3 oraz 5 stosuje się odpowiednio do osoby, która składa fałszywe oświadczenie, jeżeli przepis ustawy przewiduje możliwość odebrania oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności karnej. Art. 234 [Fałszywe oskarżenie] Kto, przed organem powołanym do ścigania lub orzekania w sprawach o przestępstwo, w tym i przestępstwo skarbowe, wykroczenie, wykroczenie skarbowe lub przewinienie dyscyplinarne, fałszywie oskarża inną osobę o popełnienie tych czynów zabronionych lub przewinienia dyscyplinarnego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

134

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Art. 235 [Fałszywe dowody] Kto, przez tworzenie fałszywych dowodów lub inne podstępne zabiegi, kieruje przeciwko określonej osobie ściganie o przestępstwo, w tym i przestępstwo skarbowe, wykroczenie, wykroczenie skarbowe lub przewinienie dyscyplinarne albo w toku postępowania zabiegi takie przedsiębierze, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Art. 236 [Zatajenie niewinności] § 1. Kto zataja dowody niewinności osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego, wykroczenia, wykroczenia skarbowego lub przewinienia dyscyplinarnego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Nie podlega karze, kto zataja dowody niewinności z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym. Art. 237 [Złagodzenie lub odstąpienie od kary] Przepis art. 233 § 5 pkt 2 stosuje się odpowiednio do przestępstw określonych w art. 234, art. 235 oraz w art. 236 § 1.

Art. 238 [Zawiadomienie o przestępstwie niepopełnionym] Kto zawiadamia o przestępstwie, lub o przestępstwie skarbowym organ powołany do ścigania wiedząc, że przestępstwa nie popełniono, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art. 239 [Poplecznictwo] § 1. Kto utrudnia lub udaremnia postępowanie karne, pomagając sprawcy przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego uniknąć odpowiedzialności karnej, w szczególności kto sprawcę ukrywa, zaciera ślady przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego albo odbywa za skazanego karę, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Nie podlega karze sprawca, który ukrywa osobę najbliższą. § 3. Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia, jeżeli sprawca udzielił pomocy osobie najbliższej albo działał z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym. Art. 240 [Niezawiadomienie o przestępstwie] § 1. Kto, mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art. 118, 118a, 120-124, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166, 189, 252 lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym, nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Nie popełnia przestępstwa określonego w § 1, kto zaniechał zawiadomienia, mając dostateczną podstawę do przypuszczenia, że wymieniony w § 1 organ wie o przygotowywanym, usiłowanym lub dokonanym czynie zabronionym; nie popełnia przestępstwa również ten, kto zapobiegł popełnieniu przygotowywanego lub usiłowanego czynu zabronionego określonego w § 1.

135

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 § 3. Nie podlega karze, kto zaniechał zawiadomienia z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym. Art. 241 [Rozpowszechnianie wiadomości] § 1. Kto bez zezwolenia rozpowszechnia publicznie wiadomości z postępowania przygotowawczego, zanim zostały ujawnione w postępowaniu sądowym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Tej samej karze podlega, kto rozpowszechnia publicznie wiadomości z rozprawy sądowej prowadzonej z wyłączeniem jawności. Art. 242 [Samouwolnienie się] § 1. Kto uwalnia się sam, będąc pozbawionym wolności na podstawie orzeczenia sądu lub prawnego nakazu wydanego przez inny organ państwowy, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Kto, korzystając z zezwolenia na czasowe opuszczenie zakładu karnego lub aresztu śledczego bez dozoru albo zakładu psychiatrycznego dysponującego warunkami podstawowego zabezpieczenia, bez usprawiedliwionej przyczyny nie powróci najpóźniej w ciągu 3 dni po upływie wyznaczonego terminu, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto, korzystając z przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności, bez usprawiedliwionej przyczyny nie powróci do zakładu karnego najpóźniej w ciągu 3 dni po upływie wyznaczonego terminu. § 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 działa w porozumieniu z innymi osobami, używa przemocy lub grozi jej użyciem albo uszkadza miejsce zamknięcia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Art. 243 [Uwolnienie] Kto osobę pozbawioną wolności na podstawie orzeczenia sądu lub prawnego nakazu wydanego przez inny organ państwowy uwalnia lub ułatwia jej ucieczkę, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Art. 244 [Naruszenie zakazu sądowego] Kto nie stosuje się do orzeczonego przez sąd zakazu zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu, prowadzenia działalności, prowadzenia pojazdów, wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, wstępu na imprezę masową, przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, nakazu okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami, zakazu zbliżania się do określonych osób lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu albo nie wykonuje zarządzenia sądu o ogłoszeniu orzeczenia w sposób w nim przewidziany, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

136

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Art. 244a [Niezastosowanie się do zakazu wstępu na imprezę masową] § 1. Kto nie stosuje się do orzeczonego w związku z zakazem wstępu na imprezę masową obowiązku przebywania w miejscu stałego pobytu lub obowiązku stawiennictwa w jednostce organizacyjnej Policji lub w miejscu określonym przez właściwego, ze względu na miejsce zamieszkania osoby skazanej albo ukaranej, komendanta powiatowego, rejonowego lub miejskiego Policji, w czasie trwania imprezy masowej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Tej samej karze podlega, kto udaremnia lub utrudnia kontrolowanie, w systemie dozoru elektronicznego, orzeczonego wobec niego obowiązku, o którym mowa w § 1. Art. 244b [Niewypełnianie obowiązków związanych z orzeczonym środkiem zabezpieczającym] § 1. Kto nie stosuje się do określonych w ustawie obowiązków związanych z orzeczonym wobec niego środkiem zabezpieczającym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Tej samej karze podlega, kto bezprawnie udaremnia wykonywanie orzeczonego wobec innej osoby środka zabezpieczającego w postaci elektronicznej kontroli miejsca pobytu. Art. 245 [Zmuszanie świadka] Kto używa przemocy lub groźby bezprawnej w celu wywarcia wpływu na świadka, biegłego, tłumacza, oskarżyciela albo oskarżonego lub w związku z tym narusza jego nietykalność cielesną, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Art. 246 [Znęcanie się w celu uzyskania oświadczenia] Funkcjonariusz publiczny lub ten, który działając na jego polecenie w celu uzyskania określonych zeznań, wyjaśnień, informacji lub oświadczenia stosuje przemoc, groźbę bezprawną lub w inny sposób znęca się fizycznie lub psychicznie nad inną osobą, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Art. 247 [Znęcanie się nad pozbawionym wolności] § 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą prawnie pozbawioną wolności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Jeżeli sprawca działa ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 3. Funkcjonariusz publiczny, który wbrew obowiązkowi dopuszcza do popełnienia czynu określonego w § 1 lub 2, podlega karze określonej w tych przepisach. Art. 247a [Odpowiednie zastosowanie przepisów] Przepisy art. 233-237 oraz art. 239, 245 i 246 stosuje się odpowiednio do czynu popełnionego w związku z postępowaniem przed międzynarodowym trybunałem karnym lub jego organem działającym na podstawie umowy międzynarodowej, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, albo powołanym przez organizację międzynarodową ukonstytuowaną umową ratyfikowaną przez Rzeczpospolitą Polską.

137

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

JAKUB GRYGUTIS344

PRZĘSTĘPSTWA PRZECIWKO WYMIAROWI SPRAWIEDLIWOŚCI OFFENCES AGAINST THE ADMINISTRATION OF JUSTICE słowa kluczowe: wymiar sprawiedliwości, krzywoprzysięstwo, prawo do obrony, skazany, podejrzany keywords: administration of justice, perjury, right of defense, convicted, suspect STRESZCZENIE Rozdział

stanowi

omówienie

najważniejszych

zagadnień

związanych

przestępstwami przeciwko wymiarowi sprawiedliwości, ze szczególnym uwzględnieniem orzecznictwa i problemów praktycznych. W pierwszej części autor zwraca uwagę na ochronę dobra wymiaru sprawiedliwości a realizacją prawa do obrony na gruncie artykułów: art. 233, 234 i 238 KK. Autor wskazuje, że na gruncie obecnego orzecznictwa, Sąd Najwyższy daje prymat prawa do obrony w sytuacjach związanych ze składaniem fałszywych zeznań przez samego sprawcę przestępstwa czy fałszywym oskarżeniem. W dalszej części autor analizuje kształt przestępstwa poplecznictwa oraz powiązań normatywnych tego przepisu z możliwymi sposobami pomocy prawnej świadczonej przez obrońców. EXTRACT This chapter is a presentation of the most important issues connected with crimes against the administration of justice. The XXXth Chapter of the Polish Criminal Code protects a proper functioning of a judicial system as well as sentence enforcement. The author focuses on interesting problems regarding these crimes, for instance: conflict of laws between the right to defense and a protection of a proper judicial reaction, false accusation as a 344

Autor jest studentem prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, od listopada 2014 r. do chwili obecnej pełni funkcję Przewodniczącego Koła Naukowego Postępowania Cywilnego TBSP UJ. Do jego zainteresowań badawczych należy: prawo Unii Europejskiej, prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, prawo medyczne, prawo procesowe cywilne i karne.

138

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 measure of defense, criminal liability of a criminal for perjury. Another matter is criminal liability of an defense consul for obstruction of justice, for example not informing about a commitment of a crime, if he is obliged by 240th Article of the Polish Criminal Code to do so.

WPROWADZENIE Na gruncie przepisów rozdziału XXX Kodeksu Karnego, ogólny przedmiot ochrony stanowi prawidłowość funkcjonowania polskiego wymiaru sprawiedliwości, rozumianego w sposób przedmiotowy i szeroki, to znaczy ochronie podlegają wszelkie czynności sądowe i innych organów, współdziałających z sądami, takich jak: prokuratura, policja, służby specjalne, które mają znaczenie dla wydania i wykonania orzeczenia sądowego345. Prawidłowość ta polega na prowadzeniu postępowań w taki sposób, żeby służyły realizacji celów przewidzianych w poszczególnych ustawach procesowych, zarówno w KPK oraz KPC główne cele są trzy: dokonanie prawidłowych ustaleń faktycznych, wydanie rozstrzygnięcia we właściwym czasie oraz wydanie rozstrzygnięcia będącego trafną reakcją na dane żądanie. Należy zaakcentować, że wraz ze wzrostem aktywności Polski w stosunkach z organizacjami międzynarodowymi, doszło do rozszerzenia zastosowania niektórych przepisów rozdziału XXX do postępowań toczących się przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym. Przepis art. 232 § 2 i art. 247a KK stanowi poszerzenie zakresu odpowiedzialności sprawcy przestępstw skierowanych przeciwko wymiarowi sprawiedliwości na postępowanie prowadzone przed Trybunałem, tymi przepisami są: art. 232-237 oraz art. 239, 245 i 246. Struktura rozdziału XXX doprowadziła do rozróżnienia typów czynów zabronionych, które chronią

bezpośrednio

prawidłowość

rozstrzygania

o prawach

i obowiązkach

stron

postępowania, poprzez zakaz utrudniania prowadzenia postępowania przygotowawczego i sądowego są to typy z art. 232-241, 245- 246 KK oraz typów, które chronią prawidłowość wykonywania orzeczeń sądowych, to są typy opisane w art. 242-244 oraz 247 KK. Wszystkie wymienione typy czynów zabronionych są występkami, ściganymi z urzędu.

345

B. Kunicka-Michalska, Kodeks Karny- Komentarz, t. II, Warszawa 2006, s. 140

139

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

BEZPRAWNE WYWIERANIE WPŁYWU NA CZYNNOŚCI SĄDU

Pierwszym przepis rozdziału, czyli art. 232 KK określa odpowiedzialność karną za typ czynu zabronionego polegający na wywieraniu wpływu na czynności urzędowe sądu za pomocą przemocy lub groźby bezprawnej. Przepis ten stanowi lex specialis w stosunku do ogólnej normy z art. 128 §3 KK, który penalizuje wywieranie wpływu na czynności urzędowe konstytucyjnego organu państwa za pomocą tych samych środków, o których mowa w art. 232 KK. Przepis ten chroni wąsko pojęty wymiar sprawiedliwości, rozumiany podmiotowo, chodzi więc tylko o ochronę prawidłowości pracy sądów w zakresie działalności orzeczniczej346. Jest to przestępstwo powszechne, jego podmiotem może być każda osoba. Strona przedmiotowa polega na wywieranie wpływu na czynności urzędowe sądu, czyli jak zdefiniowała M. Szewczyk: „takim oddziaływanie na czynności sądu, które ma według zamiaru sprawcy modyfikować decyzje sądu w pożądanym przez sprawcę kierunku. Nie ma znaczenia, z punktu widzenia realizacji znamion przestępstwa z art. 232 KK , czy czynności te byłyby czy też nie zgodne z prawem”347. Znowu, czynność urzędowa jest rozumiana jako, czynność wykonywana na podstawie kompetencji przyznanych w przepisach ustaw procesowych: KPK, KPC oraz PPSA, a także rozstrzygnięć na podstawie ustaw szczególnych np. ustawy o świadku koronnym, rozstrzygnięcia ta nie muszą mieć zawsze skutków materialnoprawnych, wystarczy że wywierają skutki procesowe i są podejmowane na podstawie wspomnianych przepisów.

Nie

odnosi

się ten przepis

do czynności

podejmowanych przez prezesa sądu albo sędziego, nie działających jako sąd, na przykład w zakresie zwrotu kosztów dojazdu348. Przestępstwo opisane w tym przepisie jest typem formalnym, a co za tym idzie nie jest konieczne wywarcie wpływu. Na uwagę zasługuje ograniczenie zakresu penalizacji do zachowań polegających na stosowaniu przemocy oraz groźby bezprawnej, jest to konstrukcyjnie przestępstwo wieloodmianowe. Sąd Najwyższy stwierdził, że: „Przemoc, tak w judykaturze, jak i w doktrynie, jest rozumiana jako fizyczne oddziaływanie na człowieka bezpośrednio lub za pośrednictwem rzeczy, które uniemożliwia opór lub go przełamuje bądź też wpływa na kształtowanie jego woli lub procesy motywacyjne 346

Kodeks Karny- komentarz, t. II, pod red. A.Zoll , Warszawa 2013, s. 1227 Kodeks Karny- komentarz, t. II, pod red. A.Zoll, Warszawa 2013, s. 1227 348 R.A. Stefański, Przestępstwo wywierania wpływu na czynności sądu (art. 232 k.k.), Prokuratura i Prawo. 2002, nr 2, s. 7 347

140

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 w pożądanym przez sprawcę kierunku (przymus absolutny, jak i względny). Zgodnie z prezentowanym poglądem przemoc może być skierowana bezpośrednio na osobę zmuszaną, jak też może przybrać formę pośrednią - przez rzecz lub przez osobę trzecią”349. Przemocą na gruncie tej definicji może być zarówno: pobicie dziecka sędziego, jak również podpalenie jego samochodu. Znowu groźba bezprawna, posiada swoją definicję legalną w art. 115 § 12 KK, zgodnie z nim: jest to zarówno groźba karalna, o której mowa w art. 190 KK, jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższe. Groźbą bezprawną może być: groźba porwania dziecka sędziego, groźba rozgłoszenia informacji o częstym korzystaniu przez niego z usług lokalnych prostytutek. W mojej opinii, na gruncie tego przepisu groźba doprowadzenia do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego, przeciwko sędziemu, o czyn realizujący znamiona przestępstwa, również będzie stanowiło taką groźbę, gdyż postępowanie to może doprowadzić do wszczęcia postępowania karnego. Przez te konstrukcję ustawodawca chroni także wolność osobistą decydenta. Znamiona strony podmiotowej jednoznacznie wskazują na to, że może zostać popełnione tylko umyślnie, w zamiarze bezpośrednim.

KRZYWOPRZYSIĘSTWO Kolejnym typem opisanym w przepisach rozdziału jest krzywoprzysięstwo (art. 233), które jest najczęściej spotykanym w praktyce przestępstwem przeciwko wymiarowi sprawiedliwości350. Przestępstwo to polega na składaniu zeznań mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, nie zgodnych prawdę lub zatajeniu prawdy (§1) oraz przedstawieniu fałszywej opinii lub tłumaczenia mającego służyć za dowód w postępowaniu określonym przez biegłego, rzeczoznawcę lub tłumacza (§4) lub polega na złożeniu fałszywego oświadczenia, jeżeli przepis

ustawy

przewiduje

możliwość

odebrania

oświadczenia

pod

rygorem

odpowiedzialności karnej (§6). Celem ochrony niniejszych przepisów jest ochrona prawidłowości ustaleń faktycznych, stanowiących podstawę rozstrzygnięcia sporu, a tym samym trafnej reakcji organu rozstrzygającego.

349

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 10.12.1998 r., sygn. I KZP 22/98

141

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Podmiotem przestępstwa z art. 233 § 1, może być wyłącznie osoba wezwana w charakterze świadka, natomiast w § 5 tylko biegły, tłumacz, rzeczoznawca, znowu typu opisanego w § 6 tylko osoba wezwana do złożenia oświadczenia. Tym samym wszystkie typy, których opis znajduje się w art. 233 stanowią typy przestępstw indywidualnych właściwych. Co więcej nie każdy świadek może ponosić odpowiedzialność karną. Ustawodawca uzależnił odpowiedzialność za składanie fałszywych zeznań poprzez uzależnienie jej od warunku, aby przyjmujący zeznanie, działając w zakresie swoich uprawnień, uprzedził zeznającego o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznanie lub odebrał od niego przyrzeczenie. Brak odebrania przyrzeczenia skutkuje bezkarnością świadka. Natomiast niedopełnienie obowiązku pouczenia świadka o przysługujących mu uprawnieniach odmowy składania zeznań lub udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania, zgodnie z art. 233 § 3 KK i w przewidzianych tam sytuacjach, uchyla karalność fałszywych zeznań351. Na uwagę zasługuje, fakt że zeznań nie składa podejrzany oraz oskarżony. Osoby o tym, statusie składają wyjaśnienia, które mogą być zgodne z prawdą jak i niezgodne, polskie prawo nie przewiduje odpowiedzialności za składanie fałszywych wyjaśnień z uwagi na poszanowanie materialnego aspektu prawa do obrony352. Na gruncie tego przepisu pojawił się problem praktyczny związany z kolizją konstytucyjnego prawa do obrony, zawartego w art. 45 ust. 3 Konstytucji a prawem do sprawiedliwego rozstrzygnięcia sprawy (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Ta kolizja ma miejsce gdy, dana osoba została przesłuchana najpierw w charakterze świadka a dopiero później postawiono jej zarzuty, tym samym należy odpowiedzieć na pytanie dotyczące procesowego prawa karnego, w którym momencie zaczyna się prawo do obrony? Kwestia ta nie została uregulowana żadnym przepisem. W doktrynie można znaleźć 2 odmienne stanowiska w tej kwestii. Według jednego z poglądów, gdyby sprawcy przysługuje prawo do obrony od chwili uzyskania procesowego statusu podejrzanego, jakby było inaczej byt art. 74 § 1 KPK straciłby sens, ponadto wykładnia literalna wprost mówi o zeznaniach, a nie o wyjaśnieniach, tym samym ustawodawca celowo ograniczył prawo do obrony. Pogląd ten należy uznać za nietrafny353. Z drugiej strony zdaniem Z. Sobolewskiego, prawo do obrony przysługuje od momentu popełnienia czynu zabronionego354. Powodem tego, jest zasada nemo ipso accusare

351 352 354

Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 3 czerwca 2002 r., sygn. III KKN 342/99 Kodeks karny- komentarz, t. II, pod red. A.Zoll, Warszawa 2013, s. 1234 Z. Sobolewski, Samooskarżenie w świetle prawa karnego (nemo ipsum accusare tenetur), Warszawa 1982 r., s.

142

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 tenetur, gdyby było inaczej to pozwoliłoby to na dokonywanie nadużyć przez organy ścigania, poprzez celowe nie nadawanie statusu pokrzywdzonego, celem uzyskania obciążających zeznań od przyszłego podejrzanego występującego w roli świadka, ponadto treść art. 183 § 1 KPK, powoduje, że sprawca zanim skorzysta z prawa do milczenia musi przedstawić organowi powód, tym samym może rzucić na siebie podejrzenie, co de facto stanowi „ukrytą formę samooskarżenia”355. Sąd Najwyższy podkreślił, że "nie wolno przesłuchiwać oskarżonego w jego własnej sprawie w charakterze świadka. Zakaz taki wynika z samej istoty prawa oskarżonego do obrony i procesowych gwarancji"356. Jak słusznie twierdzi SN, zasady tej nie można naruszać zarówno wprost, jak i w sposób pośredni, m.in. przez to, że w tym samym postępowaniu karnym odczytuje się protokoły zeznań oskarżonego, złożonych we wcześniejszym etapie tego postępowania, kiedy to obecny oskarżony nie był jeszcze oskarżonym, lecz był słuchany w charakterze świadka. Tego typu odczytywanie zeznań powodowałoby m.in. niebezpieczeństwo naruszenia prawa do obrony. Stało, też w sprzeczności z zasadą, że nikt nie może być świadkiem we własnej sprawie. Okolicznością uchylającą karalność fałszywych zeznań, wynikającą z prawa procesowego, tj. z prawa do obrony, będzie sytuacja, gdy fałszywe zeznania zostały złożone przez osobę, która stała się oskarżonym w tej samej sprawie. Taka czynność powinna zostać pozbawiona znaczenia prawnego. Nie może ona rodzić dla oskarżonego żadnych negatywnych skutków prawnych w myśl zasady, że nie może być czynem karalnym zachowanie się jednostki, do którego jest ona uprawniona357. Stanowisko to jest zgodne z międzynarodowymi standardami w zakresie poszanowania prawa do obrony, o czym świadczy teza orzeczenia w sprawie Serves przeciwko Francji, uznając za „nielegalną próbę przesłuchania w charakterze świadka osoby, która z dotychczasowych działań organów może wnioskować, że złożone przez nią zeznania zostaną wykorzystane w przyszłości przeciwko niej samej”358. Znamiona strony przedmiotowej polegają na działaniu, w postaci złożenia fałszywych zeznań, tłumaczenia albo oświadczenia oraz na zaniechaniu polegającym na zatajeniu prawdy. Jeśli chodzi o tą drugą formę, to zgodnie z uchwała składu 7 sędziów SN: „Bezpodstawne uchylenie się od złożenia zeznania nie jest zatajeniem prawdy w rozumieniu 11

355

M. Bielski, Wyłączenie przestępności składania fałszywych zeznań w związku z przysługującym sprawcy czynu zabronionego prawem do obrony, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Rok XV 2011, z. 3 s. 7392 356 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2007r., sygn. I KZP 12/91 357 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2007 r.,sygn. II KZP 12/91 358 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 20.10.1997 r., RJD 1997– VI, § 45– 47

143

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 art. 233 § 1 KK”

359

. Zdaniem M. Szewczyk, stanowisko SN zasługuje na pełną aprobatę.

Przepis art. 233 § 1 KK odnosi się bowiem do świadka, który podjął czynność składania zeznań, i ocenie ich fałszu lub prawdziwości podlega treść tych zeznań, a nie fakt ich złożenia lub niezłożenia. Niezłożenie zeznań może być przedmiotem reakcji z art. 287 § 1 lub § 2 KPK - a więc osoba odmawiająca zeznań może być podmiotem wymierzenia jej kar porządkowych360. W mojej opinii, nikt nie powinien podlegać karze dwa razy za ten sam czyn, a przyjmując wykładnie odmienną o tej, przyjętej przez SN, tak by się stało, bowiem przepisy KPK nie wyłączają takiego ukarania. W doktrynie i orzecznictwie przyjmuje się że przestępstwa opisane w art. 233 można popełnić umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i wynikowym. Na koniec warto wskazać, ze w art. 233 §5 została uregulowana szczególna forma czynnego żalu, przez co ustawodawca dał wyraz stanowisku, że przepisy z art. 233 stanowią ultima ratio w ochronie wymiaru sprawiedliwości. Zgodnie z tym przepisem: przewidziana została możliwość zastosowania przez sąd nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienia od jej wymierzenia, jeżeli: 1) fałszywe zeznanie, opinia, tłumaczenie lub oświadczenie dotyczy okoliczności niemogących mieć wpływu na rozstrzygnięcie sprawy; 2) sprawca dobrowolnie sprostuje fałszywe zeznanie, opinię, tłumaczenie lub oświadczenie, zanim nastąpi, chociażby nieprawomocne, rozstrzygnięcie sprawy. FAŁSZYWE OSKARŻENIA I ZAWIADOMIENIE O NIEPOPEŁNIONYM PRZESTĘPSTWIE Odrębnie została uregulowana kwestia fałszywego oskarżenia o popełnienie przestępstwa, przestępstwa skarbowego lub przewinienia dyscyplinarnego, jest to zachowanie penalizowane w art. 234 KK. Natomiast art. 238 KK, zabrania zachowania polegającego na zawiadomieniu

o popełnieniu

przestępstwa

albo

przestępstwa

skarbowego,

którego

w rzeczywistości nie popełniono. Celem obydwu przepisów jest ochrona przed bezzasadnym prowadzeniem postępowań karnych i dyscyplinarnych a w przypadku art. 234 także ochrona dobrego imienia niesłusznie oskarżonego.

359 360

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2003r., sygn. I KZP 39/02 M. Szewczyk, glosa do uchwały I KZP 39/02, OSP 2003, z. 11, s. 606

144

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Podmiotem tego przestępstwa może być każdy jest to przestępstwo powszechne. Strona podmiotowa polega na fałszywym oskarżeniu, czyli na wprowadzeniu w błąd organu uprawnionego do ściganiu wspomnianych czynów zabronionych, w dowolnej formie, może to być: anonimowe pismo wysłany do komisariatu policji, jak również osobiste doniesienie na daną osobę, co to popełnienia danego czynu, który w rzeczywistości nie został popełniony albo został popełniony w inny sposób, co może rzutować na wyższą odpowiedzialność karną. Nie będzie stanowiło, takiego czynu doniesienie medialne o zajściu danego zdarzenia. Immanentną cechą przestępstwa z art. 234 KK jest wskazanie w oskarżeniu osoby sprawcy361. Na gruncie tego przepisu pojawił się problem oceny zachowania sprawcy, który będąc oskarżonym broni się, poprzez fałszywe oskarżenie innej osoby. Problem ten został rozstrzygnięty w orzecznictwie w uchwale SN, zgodnie z nią: „Oskarżony, który składając wyjaśnienia w związku z toczącym się przeciwko niemu postępowaniem karnym, fałszywie pomawia inną osobę o współudział w tym przestępstwie w celu ukrycia tożsamości rzeczywistych współuczestników tego przestępstwa, a nie w celu własnej obrony, wykracza poza granice przysługującego mu prawa do obrony i może ponosić odpowiedzialność karną z art. 234 KK”362. Podobny pogląd wyraziła B. Kunicka-Michalska dając prymat prawu do obrony ponad ochronę praw osób trzecich do poszanowania ich dobrego imienia i ochrony przewidzianej w art. 234 KK, nie może ono wykraczać poza własne prawo do obrony363. Ten tok rozumowania wydaje współgra z tezami Sądu Najwyższego o możliwości składania fałszywych zeznań celem obrony własnej. Kolejnym typem mającym wiele wspólnego z dwoma poprzednimi przepisami jest typ opisany w art. 238 KK. Ten czyn zabroniony tym się różni w stronie przedmiotowej od przestępstwa fałszywego oskarżenia, że nie wymaga skierowania zawiadomienia przeciwko konkretnej osobie, wystarczy poinformowanie organu uprawnionego do ścigania przestępstw lub sądu o czynie, którego w rzeczywistości nie było lub czyn mający miejsce w rzeczywistości znacznie się różnił istotnymi okolicznościami od tego przedstawionego przez sprawcę przestępstwa. O ile zawiadomienie skierowane przeciwko konkretnej osobie pozwala wszcząć postępowanie ad personam, o tyle zawiadomienie o niepopełnionym

361

B. Kunicka-Michalska, Kodeks Karny- komentarz, t. II, Warszawa 2006, s.184 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2006, sygn. I KZP 49/05 363 B. Kunicka-Michalska, Kodeks karny- komentarz, t. II, Warszawa 2006, s. 188 362

145

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przestępstwie pozwala tylko na wszczęcie postępowanie ad rem364. Strona podmiotowa wymaga umyślności w zamiarze bezpośrednim. Istotną kwestią są zbiegi jakie mogą wystąpić na gruncie wskazanych poprzednio przepisów, jest bowiem dopuszczalny zbieg realny zbieg przepisów art. 233 z art. 234 lub 238 KK, wtedy konieczne przyjęcie jest kumulatywnej kwalifikacji prawnej z art. 11 §2 KK. Tylko taka kwalifikacja odda pełnię bezprawia zawartą w jednym czynie sprawcy. W literaturze dopuszcza się także przyjęcie kumulatywnej kwalifikacji prawnej art. 234 KK w zw. z art. 238 w zw. Z 11 §2 KK. TWORZENIE FAŁSZYWYCH DOWODÓW Innym typem mającym na celu ochronę organów państwa przed bezzasadnym wszczynaniem i prowadzeniem postępowań karnych albo dyscyplinarnych jest typ czynu zabronionego z art. 235 KK, polegający na, tworzeniu fałszywych dowodów lub inne podstępne zabiegi, kierujące przeciwko określonej osobie ściganie o przestępstwo, w tym i przestępstwo

skarbowe,

wykroczenie,

wykroczenie

skarbowe

lub

przewinienie

dyscyplinarne albo takich zabiegów we wspomnianym postępowaniu. Jest to przestępstwo powszechne o bardzo podobnej stronie przedmiotowej do typu z art. 234 KK, z tym że we wspomnianym typie sprawca bezpośrednio rzucał podejrzenie o popełnieniu przestępstwa przeciwko określonej osobie natomiast w art. 235 robi to w sposób „pośredni” tworząc fałszywe „ślady popełnienia przestępstwa”, które w przyszłości mogą stanowić dowód w sprawie365. Konieczne jest zwrócenie uwagi na drugi alternatywny kształt czynności sprawczej czyli kierowanie podejrzenia za pomocą „podstępnych zabiegów”. Można mieć wątpliwości natury konstytucyjnej czy tak sformułowany przepis jest zgodny z zasadą nullum crimen sine lege, gdyż czym są podstępne zabiegi, wszystkim tym, co prowadzi do skierowania postępowania przeciwko konkretnej osobie i nie jest fałszywymi dowodami ani fałszywym oskarżeniem, jak wskazuje M. Szewczyk, tak sformułowany przepis wymaga szczególnej ostrożności ze strony organów orzekających366. Przykładem takich zabiegów może być: fałszowanie dokumentacji policyjnej albo innych dokumentów stanowiących

364

B. Kunicka-Michalska, Kodeks karny- komentarz, t. II, Warszawa 2006, s. 221 B. Kunicka-Michalska, Kodeks karny-komentarz, t. II, Warszawa 2003, s. 191 366 Kodeks karny- komentarz, t. II, pod red. A.Zoll , Warszawa 2013, s. 1254 365

146

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 dokumentacje czynności procesowych. Strona podmiotowa przestępstwa polega na umyślności w zamiarze bezpośrednim.

ZATAJENIE DOWODÓW NIEWINNOŚCI Ostatnim typem skierowanym przeciwko wprost trafnej reakcji karnej jest czyn zabroniony z art. 236, w doktrynie nazywany zatajenie dowodów niewinności. Przepis brzmi, „Kto zataja dowody niewinności osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego, wykroczenia, wykroczenia skarbowego lub przewinienia dyscyplinarnego […]”. Jest przestępstwo powszechne. Jego strona przedmiotowa polega na zaniechaniu, w postaci nieujawnienia dowodów, a więc nie przekazaniu organowi procesowemu wiedzy o niewinności danej osoby. H. Kunicka uważa, że nie ma znaczenia czy organowi były znane wcześniej informacje do ujawnienia, których zobowiązany był sprawca. Pogląd ten uzasadniony jest wykładnią systemową, bowiem na gruncie art. 240 § 2 KK, jest wskazane wprost, wyłączenie odpowiedzialności karnej sprawcy, który nie ujawnił przed organami faktu popełnienia przestępstwa, jeżeli istniało uzasadnione przypuszczenie, że ów organ posiadał już taką wiedzę. Podobnego wyłączenia nie ma na gruncie art. 236 KK. Dlatego, takie zachowanie należy oceniać jako czyn zabroniony o stopniu znikomym społecznej szkodliwości (art. 1 § 2 KK). Strona podmiotowa polega na umyślności w zamiarze bezpośrednim. POPLECZNICTWO Drugim najczęściej pojawiającym się w praktyce typem czynu zabronionego jest poplecznictwo. Polega ono na utrudnianiu lub udaremnianiu postępowania karnego, poprzez pomoc sprawcy przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego uniknąć odpowiedzialności karnej, w szczególności ukrywając sprawcę, zacierając ślady przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego albo odbywając za skazanego karę. Przedmiotem ochrony jest wymiar sprawiedliwości, a ściślej jego integralność, oznaczająca brak ingerencji w jego działalność osób trzecich, których doprowadzenie do tego, żeby cele postępowania karnego

147

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 nie zostały osiągnięte367. Jest to przestępstwo powszechne, jego podmiotem może być każdy, z jednym wyjątkiem samego sprawcy („autopoplecznika”). Pogląd ten znalazł aprobatę w orzeczeniu SN368. Do znamion strony przedmiotowej poplecznictwa należy utrudnianie lub udaremnianie postępowania karnego. Jest to więc przestępstwo materialne. W przepisie zostały przykładowo wymienione formy postaci sprawczych tego czynu zabronionego, jest to: ukrywanie sprawcy, zacieranie śladów przestępstwa, odbywanie za skazanego kary. Jednakże katalog form jest otwarty, w literaturze podaje się, że innymi niewymienionymi formami może być pomoc w ucieczce, tworzenie fałszywych informacji mogących stanowić później dowód w postępowaniu369. Za inną formę poplecznictwa, można uznać też dokonanie zabiegu transplantologicznego na ciele ludzkim, wobec którego zostało wydane postanowienie o zabezpieczeniu do celów dowodowych. Czyn o którym mowa w art. 239 § 1 KK jest szczególną formą pomocnictwa, różniącą się od określonego w art. 18 § 3 pomocnictwa do popełnienia przestępstwa tym, iż działanie poplecznika następuje już po dokonaniu przestępstwa przez sprawcę, któremu udziela pomocy. Innej należy dokonać oceny zachowania,

polegające

złożeniu

obietnicy

udzielenia

pomocy

w uniknięciu

odpowiedzialności za konkretne przestępstwo i stanowiłoby to ułatwienie w popełnieniu tego przestępstwa, taki czyn wypełnia znamiona pomocnictwa określonego w art. 18 § 3. W takim wypadku przyjmuje się wyłączenie odpowiedzialności za czynności objęte poplecznictwem na zasadzie czynu współukaranego, jednak z wyłączeniem sytuacji, gdy przestępstwo, do popełnienia którego udzielono pomocy, zagrożone jest niższą sankcją niż poplecznictwo370. W kontekście przywołanych przepisów pojawia się pytanie, jakie są granicę działania obrońcy, skoro bowiem w świetle przepisów Kodeksu Postępowania Karnego, obrońca może działać tylko na korzyść oskarżonego, to większość zachowań podejmowanych przez obrońcę będzie służyło uniknięciu odpowiedzialności karnej. Należy przywołać pogląd P. Kruszyńskiego, twierdził, że w związku z "upoważnieniem oskarżonego do kłamstwa nie jest poplecznictwem takie działanie obrońcy, jak namawianie oskarżonego do fałszywych wyjaśnień, odwołania zgodnego z prawdą przyznania się do winy lub wymyślanie dla oskarżonego fałszywej wersji wydarzeń; niemoralność czynu nie oznacza, że czyn ten jest

367

Prawo karne: część szczególna, pod red. O. Chybiński, Warszawa 1980, s. 397 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 sierpnia 2009 r., sygn. II KK 136/09 369 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1978 r., sygn. IV KR 327/78 370 A. Marek, Kodeks Karny- komentarz, Warszawa 2010, s. 523 368

148

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przestępny (...). Zapewne obrońca nie może działać per fas et nefas na korzyść oskarżonego (nie może naruszać norm prawnych i etycznych), ale nie jest sędzią oskarżonego i broniąc oskarżonego winnego może wnioskować o jego uniewinnienie (...)"371.Nie każdy jednak sposób

jest

w tym

kontekście

dopuszczalny.

Obrońca

może

doradzać

klientowi

nieprzyznawanie się do winy, odmawianie wyjaśnień czy skłaniać najbliższych do skorzystania z prawa odmowy zeznań. Nie wolno mu natomiast namawiać świadków do kłamstwa. Inaczej uważa L. Gardocki, jego zdaniem, nie wolno namawiać świadków do fałszywych zeznań czy skłaniać oskarżonego do podania fałszywej wersji rzeczywistych wydarzeń372. Uważając, ze takie zachowania są sprzeczne z prawem i etyką adwokacką, dozwolone są tylko te zachowania które realizują uprawnienia, w zakresie wprost opisanego w przepisach KPK: takie jak odmowa składania wyjaśnień, odmowa odpowiedzi na pytanie itp. Zważywszy jednak na to, że przepisy dopuszczają składanie fałszywych wyjaśnień, nie ma normy, która by tego zabraniała należy uznać za działanie w granicach prawa: doradzanie klientowi, jaka wersja wydarzeń pozwoli mu na uzyskanie jak najkorzystniejszego rozstrzygnięcia sprawy jest prawnie dopuszczalna. OBOWIĄZEK DENUNCJACJI Zgodnie z art. 304 § 2 KPK, na każdym obywatelu ciąży społeczny obowiązek zawiadomienia o popełnionym przestępstwie, obowiązek ten nie jest opatrzony żadną sankcją, wiec przepis ten stanowi lex imperfecta, żeby chronić dobro wymiaru sprawiedliwości i porządek prawny ustawodawca w art. 240 KK dokonał penalizacji zachowania polegającego na zaniechaniu w postaci niezawiadomienia organów ścigania o dokonaniu, przygotowaniu lub usiłowaniu popełnienia czynu zabronionego określonego w art. 118, 118a, 120-124, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166, 189, 252 lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym. Wszystkie wymienione typy czynów zabronionych stanowią najpoważniejsze przestępstwa, które wiążą się często z nieodwracalnymi skutkami dla dóbr prawnych, które chronią. Przepis ten ma więc, nie tylko na celu wykrycie takich przestępstw, ale przede wszystkim zapobiegnięciu ich popełnienia w przyszłości, stąd występuje penalizacja niezawiadomienia o przygotowaniu. 371

A. Wąsek, Z problematyki odpowiedzialności karnej obrońcy w sprawach karnych (w:) Problemy odpowiedzialności karnej. Księga ku czci Profesora Kazimierza Buchały, Kraków 1994, s 299 i n. 372 L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 1988, s. 275

149

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Przestępstwo to ma charakter powszechny jego podmiotem może być każdy, z wyjątkiem osoby związanej tajemnicą spowiedzi albo tajemnicą obrończą. Wobec tych osób występuje bezwzględny zakaz dowodowy, którego podstawą jest art. 178 KPK, a co za tym idzie, ich zaniechanie jest zachowaniem mieszczącym się w granicach uprawnień i obowiązków373. Ogromne kontrowersje w doktrynie wzbudza problem, czy obowiązek denucjacji dotyczy adwokata, nie działającego jako obrońca. Art. 6 ustawy z 26 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze stanowi: „Adwokat zobowiązany jest zachować w tajemnicy wszystko, o czym dowiedział się w związku z udzielaniem pomocy prawnej”. W świetle tego przepisu tajemnicą zawodową objęta jest każda wiadomość uzyskana przez adwokata z tytułu wykonywania zawodu, a nie tylko wiadomość powzięta przez adwokata-obrońcę, stąd pojawia się pytanie czy tajemnica adwokacka ma charakter względny czy bezwzględny. Za bezwzględny charakterem opowiada się prof. Buchała oraz prof. Cieślak, uznając, że to co nie jest wprost nakazane, nie może być równocześnie uznane za dozwolone, tym samym dają prymat art. 6 Prawa o adwokaturze nad obowiązkiem z art. 240 KK374. Pogląd ten należy uznać za trafny, na gruncie art. 42 ust.2 Konstytucji RP, daje on podkreśla on gwarancyjną funkcję tajemnicy adwokackiej, jako jednej fundamentalnych gwarancji prawa do obrony. Szczególnie, że status obrońcy w świetle art. 83 KPK, uzyskuje podejrzany, więc osoba, której zostały postawione zarzuty, tym samym do czasu uzyskania tego statusu, sprawcy nie przysługiwałaby żadna gwarancja ochrony w korzystaniu z pomocy adwokata. Na dodatek, skoro prawo do obrony w aspekcie materialnym, przysługuje od momentu popełnienia czynu zabronionego, to tym bardziej nie powinno być ograniczone prawo do obrony w aspekcie formalnym, które często odgrywa o wiele większą rolę w praktyce. Co więcej, dając prymat obowiązkowi denuncjacji nad prawem do obrony, powstałaby pułapka dla potencjalnego sprawcy, polegająca na braku świadomości konsekwencji uzyskania pomocy prawnej, po ujawnieniu niektórych informacji. Problem ten ostatecznie powinien doczekać się interwencji ustawodawcy. Strona

przedmiotowa

polega

niezwłocznym

niezawiadomieniu

organów

powołanych do ścigania przestępstw, a więc osoba, która powzięła informację powinna bez nieuzasadnionej zwłoki zawiadomić organ taki jak: prokuraturę, policję, ABW, CBŚ, CBA, Straż Graniczną lub inną służbę, której zadaniem jest ściganie przestępstw. Ustawa

373 374

Kodeks karny- komentarz, t. II, pod red. A.Zoll, Warszawa 2013, s. 1273 K. Buchała, W sprawie sporu o tajemnicę adwokacką, Palestra nr 2/1969

150

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przewiduje ponadto, że informację te muszą być „wiarygodne”, co wymaga oceny obiektywnej, przez analizę okoliczności otrzymania oraz treści samej informacji. Stwierdzając od kogo informacja pochodzi, w jakim miejscu została przekazana, czy opisane wydarzenia zgodnie z zasadami prawidłowego rozumowania mogły mieć miejsce i tym podobne. Podkreślić należy, ze obowiązek denuncjacji w zakresie przygotowania dotyczy tylko i wyłącznie „karalnego przygotowania”, tym samym jeżeli nie ma przepisu szczególnego penalizującego przygotowania, co wynika z art. 16 § 2 KK, dane przygotowanie nie jest karalne. Dlatego przygotowania do zabójstwa czy do rozboju nie będzie stanowiło, czynu objętego obowiązkiem denuncjacji. Występek opisany w art. 240 KK, może być popełniony tylko umyślnie w zamiarze bezpośrednim albo wynikowym. Ustawodawca ograniczył odpowiedzialność ze względu na poszanowanie ekonomiki procesowej i prawa do obrony. Wyłączenie przestępności czynu następuje na gruncie § 2 art. 240 KK , gdy: a) osoba posiadająca wiadomość, o której w § 1 mowa, nie dopełniła obowiązku doniesienia z tego powodu, że miała dostateczną podstawę do przypuszczenia, że organ powołany do ścigania wie o przygotowywanym, usiłowanym lub dokonanym przestępstwie, b) gdy zapobiegła popełnieniu przygotowywanego lub usiłowanego czynu zabronionego w §1. Następnym typem jest przestępstwo opisane w art. 241 KK, który brzmi: „Kto bez zezwolenia rozpowszechnia publicznie wiadomości z postępowania przygotowawczego, zanim zostały ujawnione w postępowaniu sądowym, podlega karze […]” (§1) oraz „[…]kto rozpowszechnia publicznie wiadomości z rozprawy sądowej prowadzonej z wyłączeniem jawności” (§2). Dobrem chronionym przez ten przepis jest nie tylko prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości, ale także ochrona dóbr, z powodu której dana rozprawa została utajniona to jest na przykład: ochrona moralności czy tajemnicy państwowej. Podmiotem tego przestępstwa może być każdy, jest przestępstwo powszechne. Podmiotem przestępstwa nie może być, jednak podejrzany, który jest dysponentem informacji pochodzących z trwającego postępowania, taka wykładnia pozwala na poszanowanie jego prawa do obrony. Strona

przedmiotowa

polega

publicznym

rozpowszechnianiu

informacji

z toczącego się postępowania przygotowawczego, bez zgody właściwego organu. Przez 151

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 znamię czasownikowe „rozpowszechnia” należy rozumieć, rozgłoszenie dla bliżej nieokreślonej grupy osób np. zamieszczenie informacji na otwartej grupie na portalu społecznościowym lub na wiecu wyborczym. Natomiast znamię modalne publicznie było wielokrotnie przedmiotem rozważań SN. Sąd Najwyższy w uchwale stwierdził, że: „Działanie "publicznie" w rozumieniu art. 120 § 14 (d.KK) zachodzi wówczas, gdy bądź ze względu na miejsce działania, bądź ze względu na okoliczności i sposób działania sprawcy jego zachowanie się jest lub może być dostępne (dostrzegalne) dla nieokreślonej liczby osób, przy czym sprawca, mając świadomość tej możliwości, co najmniej się na to godzi"375. Przestępstwa nie popełnia osoba, która otrzymała zezwolenie na rozpowszechnianie wiadomości od organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze. W praktyce jest to prokurator prowadzący albo nadzorujący dochodzenie lub śledztwo. Natomiast w przypadku prowadzenia rozprawy z wyłączeniem jawności, w systemie prawa procesowego nie występuje norma umożliwiająca wydanie zgody na rozpowszechnianie informacji z rozprawy prowadzonej z wyłączeniem jawności. To oznacza, że zakaz rozpowszechniania ma charakter bezwzględny376. Przestępstwo tylko może zostać popełnione umyślnie w zamiarze bezpośrednim albo wynikowym. UDAREMNIANIE DECYZJI LUB ORZECZENIA O POZBAWIENIU WOLNOŚCI Kolejne

opisane

typy

dotyczą

dobra

wymiaru

sprawiedliwości

w zakresie

wykonywania prawomocnych orzeczeń. Art. 242 penalizuje czyny polegające na samouwolnieniu lub niepowrocie, a więc nie uchylania się od obowiązku wykonania na sobie kary pozbawienia wolności albo postanowienia o tymczasowym aresztowaniu albo zatrzymaniu. Tak jak orzekł SN, dobrem chronionym przez ten przepis jest funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości, którego interes narusza sprawca utrudniając wykonywanie orzeczeń w części dotyczącej pozbawienia wolności377. Sprawcą tego przestępstwa może być osoba pozbawiona wolności (przestępstwo indywidualne właściwe), cechą relewantną znamienia podmiotu, jest zakorzenienie pozbawienia wolności w normie prawnej, która jest konkretyzowana orzeczeniem lub decyzją 375

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 września 1973 r., sygn.. VI KZP 26/73 Kodeks karny- komentarz, t. II, pod red. A. Zoll, Warszawa 2013, s. 1282 377 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2000 r., sygn. II KKN 31/00 376

152

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 danego organu. Nie chodzi tu jedynie o osobę odbywającą karę pozbawienia wolności, ale także tymczasowo aresztowanego, karę aresztu wojskowego odbywającego, karę aresztu za wykroczenie,

umieszczonego

w zamkniętym

zakładzie

leczniczym

tytułem

środka

zabezpieczającego, zatrzymanego przez Policję (art. 244 KPK), zatrzymanego cudzoziemca lub osobę, wobec której zastosowano areszt w celu wydalenia, osobę, wobec której zastosowano areszt ekstradycyjny. Nie jest osobą pozbawioną wolności w rozumieniu art. 242 KK sprawca zatrzymany na gorącym uczynku (art. 243 § 1 i 2 KPK), jak również osoby umieszczone w schronisku dla nieletnich, policyjnej izbie dziecka czy w zakładzie poprawczym378. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w Krakowie przestępstwo samouwolnienia z art. 242 § 1 KK jest dokonane z chwilą wyłamania się spod kontroli straży („zerwania więzów straży”), to jest spowodowania stanu, w którym strażnicy muszą podjąć pościg za sprawcą, bo utracili z nim kontakt bezpośredni. Nie ma znaczenia, jak długo trwa ten pościg (może trwać krótko)379. Jest to przestępstwo materialne, skutkiem jest uwolnienie się przez pozbawionego wolności. Artykuł 242 § 4 KK określa kwalifikowaną postać przestępstwa samouwolnienia się, określonego w § 1 tego artykułu. Okolicznościami kwalifikującymi są: a) działanie w porozumieniu; może dotyczyć też funkcjonariuszy Straży Więziennej, b) użycie przemocy lub groźba jej użycia, c) uszkodzenie miejsca zamknięcia np. wyważenie drzwi, zrobienie dziury w murze. Inaczej prezentuje się opis czynu zabronionego przestępstwa niepowrotu. Czynność sprawcza została właściwie opisana w orzeczeniu SN, "W przepisach art. 242 § 2 i art. 242 § 3 KK ustawodawca określił jedynie to zachowanie sprawcy, które wywołuje stan bezprawności, a jako takie ma ono charakter zakończony i sprowadza się do niepowrócenia do zakładu karnego lub aresztu śledczego przed upływem określonego terminu. Tak wytworzony przez sprawcę stan bezprawności jest przez niego utrzymywany aż do czasu dobrowolnego powrotu do zakładu penitencjarnego bądź do chwili zatrzymania. W tym właśnie, tj. w świadomym utrzymywaniu stanu bezprawności, wyraża się cecha trwałości omawianego typu przestępstwa"380. Jest to przestępstwo trwałe. Do bytu przestępstwa nie jest konieczne wystąpienie skutku, jest to przestępstwo formalne z zaniechania. Podstawą prawną legalnego zwolnienia, którym mowa w art. 242 § 2 KK jest art. 138 KKW, czyli forma 378

A. Marek, Kodeks Karny-komentarz, Warszawa 2010, s. 530-531 Wyrok SA w Krakowie z dnia 18 września 2003 r., sygn. II AKa 230/03 380 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 2004 r., sygn.V KKN 370/00 379

153

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 nagrody za w procesie odbywania kary. Natomiast podstawą przerwy w odbywaniu kary wskazanej w art. 242 §3 KK jest art. art. 153 KKW. Odpowiedzialności karnej za wskazane czyny zabronione nie podlega osoba, która nie powróciła z uzasadnionych powodów, na przykład wizyty w szpitalu albo obecności na pogrzebie osoby bliskiej. Przestępstwo może zostać popełnione umyślnie, z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. Uzupełnieniem ochrony, której dotyczy art. 243 KK, jest penalizacja czynu polegającego na uwolnieniu lub ułatwieniu ucieczki osobie pozbawionej wolności na podstawie orzeczenia sądu lub prawnego nakazu wydanego przez inny organ państwowy. Jest to przestępstwo powszechne. Przestępstwo z art. 243 KK jest przestępstwem sui generis pomocnictwa do samouwolnienia się, polegającym na ułatwieniu ucieczki. Ponieważ przepis ten odrębnie typizuje ułatwienie ucieczki, odpowiedzialność za pomocnictwo do samouwolnienia się, w oparciu o przepisy ogólne art. 18 § 3 KK , nie może być stosowana w odniesieniu do samouwolnienia381. Przestępstwo to ma charakter skutkowy, momentem jego dokonania jest faktyczny uwolnienie osoby pozbawionej wolności. Strona podmiotowa polega na umyślności w zamiarze bezpośrednim albo ewentualnym. NIERESPEKTOWANIE ZAKAZÓW I NAKAZÓW SĄDOWYCH Kolejne dwa typy chronią skuteczne egzekwowanie środków i obowiązków orzeczonych przez sąd. Zgodnie z art. 244: „Kto nie stosuje się do orzeczonego przez sąd zakazu

zajmowania

stanowiska,

wykonywania

zawodu,

prowadzenia

działalności,

prowadzenia pojazdów, wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, wstępu na imprezę masową, obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach

lub

miejscach,

nakazu

opuszczenia

lokalu

zajmowanego

wspólnie

z pokrzywdzonym, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami, zakazu zbliżania się do określonych osób lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu albo nie wykonuje zarządzenia sądu o ogłoszeniu orzeczenia w sposób w nim przewidziany, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. Jest to przestępstwo indywidualne, jego podmiotem może być tylko osoba, wobec której orzeczono wymieniony w przepisie środek karny. Strona przedmiotowa polega na działaniu albo zaniechaniu. Jest to przestępstwo formalne dla jego bytu nie jest wymagane wystąpienie skutku. Wymienione w przepisie 381

Kodeks karny- komentarz, t.II, pod red. A. Zoll, Warszawa 2013, s. 1291-1292

154

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 środki karne, są zbieżne z tymi o których mowa w art. 39 KK. Na wyjaśnienie zasługuje znamię „Zarządzenie ogłoszenia orzeczenia w sposób w nim przewidziany obejmuje przykładowo: a) niepodanie wyroku do publicznej wiadomości w ogóle, b) podanie wyroku do publicznej wiadomości w ramach art. 39 pkt 8 KK w sposób inny niż w decyzji sądu przewidziany. Strona podmiotowa polega na umyślności w zamiarze bezpośrednim albo wynikowym. Konieczne jest zwrócenie uwagi na możliwy zbieg przepisów, o czym mowa w orzeczeniu SN: „Prowadzenie w stanie nietrzeźwości pojazdu mechanicznego w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, wbrew wcześniej orzeczonemu zakazowi prowadzenia takiego pojazdu, stanowi jeden czyn, wypełniający znamiona przestępstwa określonego w art. 178a § 1 KK i art. 244 KK ”382. KARALNE WYWIERANIE WPŁYWU NA UCZESTNIKÓW POSTĘPOWANIA KARNEGO Kolejne 2 typy czynów zabronionych opisane w art. 245 i n. chronią nie tylko dobro wymiaru sprawiedliwości, ale także nietykalność cielesną oraz wolność osobistą. Typy chronią człowiek przed wpływaniem na jego wolę w zakresie przekazywania określonych treści organom procesowym, które mogą mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia danej sprawy. Przestępstwo opisane w art. 245 polega na użyciu przemocy lub groźby bezprawnej w celu wywarcia wpływu na świadka, biegłego, tłumacza, oskarżyciela albo oskarżonego lub na naruszeniu nietykalności cielesnej w związku z posiadanym statusem, natomiast Art. 246 KK statuuje odpowiedzialność karną funkcjonariusza publicznego lub osoby, która działając na jego polecenie w celu uzyskania określonych zeznań, wyjaśnień, informacji lub oświadczenia stosuje przemoc, groźbę bezprawną lub w inny sposób znęca się fizycznie lub psychicznie nad inną osobą. Celem tych dwóch typów jest zróżnicowanie ich stopnia społecznej szkodliwości czynu, funkcjonariusz publiczny będący emanacją państwa nie tylko narusza dobra, o których mowa powyżej, ale ponadto podważa zaufanie obywatela do państwa. Jak zauważa M. Szewczyk naruszenie normy sankcjonowanej zawartej w art. 246 KK może

382

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 26 sierpnia 2004 r., sygn. I KZP 11/04

155

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 stanowić naruszenie zakazu tortur, nieludzkiego lub innego poniżającego traktowania, o którym mowa w art. 3 EKPCz, przez co może ono godzić w prawa człowieka. Podmiotem przestępstwa opisanego w art. 245 KK, może być każdy jest to przestępstwo ogólnosprawcze, z wyłączenie funkcjonariusza publicznego i osoby działającej na jego polecenie którego odpowiedzialność została opisana w art. 246 KK. Taką osobą może być każdy np. więzień z celi aresztu, któremu funkcjonariusz złożył obietnicę otrzymania paczki papierosów, w zamian za znęcanie się na ten innym więźniem, żeby ten ostatni „zmiękł”. Jest to przestępstwo indywidualne właściwe. Czynność sprawcza polega na użyciu przemocy lub groźby bezprawnej. Wykładnia tych pojęć jest tożsama ze znamieniem przemocy i groźby bezprawnej na gruncie art. 232 KK. Kolejnym znamieniem jest naruszenie nietykalności cielesnej rozumiane tak samo jak na gruncie art. 217 § 1 KK. W art. 246 ustawodawca ponadto rozszerzył katalog czynności sprawczych o znęcanie się fizyczne lub psychiczne, czyli powtarzające czynności powtarzające się mające na celu zadanie cierpień fizycznych lub psychicznych. Przez wywieranie wpływu należy rozumieć próbę zmiany postawy osób wskazanych w przepisie w kierunku pożądanym przez sprawcę. Dla popełnienia przestępstwa nie ma znaczenia czy do wywarcia wpływu naprawdę doszło jest to przestępstwo formalne. Warto zwrócić uwagę, że przedmiotem bezpośredniego odziaływania może być osoba, która widziała dane zdarzenie, ale nie uzyskała jeszcze statusu procesowego świadka, takie stanowisko wyraził SN383. Ochrona biegłego, rzeczoznawcy lub tłumacza rozpoczyna się z momentem formalnego powołania do sporządzenia opinii lub tłumaczenia. Przestępstwa opisane wyżej są przestępstwami kierunkowymi i można je popełnić tylko z zamiarem bezpośrednim. Sprawca działa bowiem, w celu wywarcia wpływu na konkretną osobę. ZNĘCANIE SIĘ NAD OSOBĄ POZBAWIONĄ WOLNOŚCI Art. 247 KK określa odpowiedzialność karną za przestępstwo fizycznego lub psychicznego znęcania się nad osobą pozbawioną wolności. Ustawodawca ustanowił w §2 w typ kwalifikowany przez znamię sposobu „szczególnego okrucieństwa”. Ponadto ustanowił odpowiedzialność karną § 3. Funkcjonariusza publicznego, który wbrew obowiązkowi 383

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 11 kwietnia 2001 r., sygn. II AKa 65/01

156

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 dopuszcza do popełnienia czynu o którym mowa w § 1 i § 2. Przepisy te chronią godność osoby ludzkiej i poszanowanie jej nietykalności cielesnej oraz integralności psychicznej. Podmiotem przestępstw opisanych w art. 247 § 1 i 2 może być każdy, zarówno funkcjonariusz publiczny, psycholog więzienny, lekarz więzienny, a także współwięzień, więc jest to przestępstwo powszechne. Natomiast przestępstwo opisane w § 3 jest przestępstwem

indywidualnym

funkcjonariusza

publicznego.

właściwym W praktyce

i może

być

popełnione

chodzi

o zapewnienie

tylko

przez

ochrony

przed

współwięźniami. Czynność sprawcza polega na znęcaniu psychicznym lub fizycznym należy ją rozumieć tak samo jak została ona scharakteryzowana w uwagach dotyczących przestępstwa z art. 246 KK. Znamię modalne szczególnego okrucieństwa należy oceniać in concreto, Cecha „szczególne okrucieństwo" w działaniu sprawcy wiąże się nie tyle ze skutkami czynu, ile przede wszystkim z rodzajem i sposobem działania). Znowu zachowanie opisane w art. 247 §3 KK, polega na zaniechaniu. Jest to przestępstwo skutkowe polegające na niedopełnieniu szczególnego prawnego obowiązku nie dopuszczenia do znęcania się na innej osobie pozbawionej wolności. Obowiązek ten aktualizuje się z chwilą objęcia osób pozbawionych wolności pieczą faktyczną. Zarówno typ opisany w art. 247 §1 i §2 mogą zostać popełnione umyślnie, tylko z zamiarem bezpośrednim, natomiast typ z §3 zarówno z zamiarem bezpośrednim, jak i ewentualnym. Ta druga sytuacja będzie miała miejsce w sytuacji, kiedy występuje wysokie prawdopodobieństwo wyrządzenia osobie pozbawionej wolności określonych szkód i sprawca nie podejmuję żadnych działań mających na celu zapobieżeniu tym zachowaniom.

PODSUMOWANIE Typizacja przestępstw przeciwko wymiarowi sprawiedliwości jest niezbędna w demokratycznym państwie prawa do zagwarantowania prawa do sądu i zapewnienia realnej ochrony podstawowych praw procesowych jak na przykład prawa do obrony czy domniemania niewinności. Przepisy tego rozdziału nie tylko chronią przed niewłaściwymi zachowaniami, mogącymi utrudnić prowadzenie postępowania, dokonam przez osoby prywatne, ale chroni przede wszystkim przed nadużyciami ze strony organów państwa, takie sytuacje mogą mieć miejsce, w szczególności na etapie prowadzenia postępowania 157

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przygotowawczego. Bez przepisów scharakteryzowanych wyżej wymiar sprawiedliwości nie funkcjonowałby równie sprawnie jak w tej chwili, czego najlepszym przykładem były standardy obowiązujące na gruncie poprzedniego systemu, gdzie prawo do obrony czy ustalenie prawdy materialnej stawało się w sprawie karnej iluzją. SUMMARY In democratic state ruled by the law, the above mentioned crimes are absolutely necessary to ensure right of fair trial and right to defense. The administration of justice does not function properly without the penalization of acts against judicial system.

158

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 BIBLIOGRAFIA Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny Wykonawczy (Dz.U.1997.90.557) 2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny. (Dz.U.1997.88.553) 3. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Postępowania Karnego (Dz.U.1997.89.555) Wydawnictwa zwarte: 1. Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2009 2. Górniok O., Hoc S., Przyjemski S.M., Kodeks Karny- komentarz, t. I i II , Warszawa Gdańsk 2002-2003 3. Królikowski M., Zawłocki R., Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do artykułów 222–316, Warszawa 2013 4. Kunicka-Michalska B., Kodeks karny-komentarz t. II, Warszawa 2003, 5. Marek A., Kodeks Karny- komentarz, Warszawa 2010 6. Michalska-Warias A., Piórkowska-Flieger J., Szwarczyk M., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006 7. Nowicki M., Europejski Trybunał Praw Człowieka, Orzecznictwo, t. 1, Kraków 2001 8. Razowski T., Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, LEX, 2014 9. Sobolewski Z., Samooskarżenie w świetle prawa karnego (nemo ipsum accusare tenetur), Warszawa 1982 r. 10. Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 KK, pod red. A. Zoll, 2006 11. Wąsek A., Kodeks karny. Komentarz, t. I i II, Gdańsk 2005 Artykuły: 1. Bielski M., Wyłączenie przestępności składania fałszywych zeznań w związku z przysługującym sprawcy czynu zabronionego prawem do obrony, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, nr 3/2011 2. Buchała K., W sprawie sporu o tajemnicę adwokacką, Palestra nr 2/1969 3. Stefański R., Przestępstwo wywierania wpływu na czynności sądu (art. 232 k.k.), Prokuratura i Prawo, nr 2/2002 159

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

Rozdział XXXI. KK Przestępstwa przeciwko wyborom i referendum.

Art. 248 [Nadużycia] Kto w związku z wyborami do Sejmu, do Senatu, wyborem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wyborami do Parlamentu Europejskiego, wyborami organów samorządu terytorialnego lub referendum: 1) sporządza listę kandydujących lub głosujących, z pominięciem uprawnionych lub wpisaniem nieuprawnionych, 2) używa podstępu celem nieprawidłowego sporządzenia listy kandydujących lub głosujących, protokołów lub innych dokumentów wyborczych albo referendalnych, 3) niszczy, uszkadza, ukrywa, przerabia lub podrabia protokoły lub inne dokumenty wyborcze albo referendalne, 4) dopuszcza się nadużycia lub dopuszcza do nadużycia przy przyjmowaniu lub obliczaniu głosów, 5) odstępuje innej osobie przed zakończeniem głosowania niewykorzystaną kartę do głosowania lub pozyskuje od innej osoby w celu wykorzystania w głosowaniu niewykorzystaną kartę do głosowania, 6) dopuszcza się nadużycia w sporządzaniu list z podpisami obywateli zgłaszających kandydatów w wyborach lub inicjujących referendum - podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Art. 249 [Przeszkadzanie] Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem przeszkadza: 1) odbyciu zgromadzenia poprzedzającego głosowanie, 2) swobodnemu wykonywaniu prawa do kandydowania lub głosowania, 3) głosowaniu lub obliczaniu głosów, 4) sporządzaniu protokołów lub innych dokumentów wyborczych albo referendalnych, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Art. 250 [Naruszenie swobody głosowania] Kto, przemocą, groźbą bezprawną lub przez nadużycie stosunku zależności, wywiera wpływ na sposób głosowania osoby uprawnionej albo zmusza ją do głosowania lub powstrzymuje od głosowania, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Art. 250a [Nakłanianie do głosowania] § 1. Kto, będąc uprawniony do głosowania, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo takiej korzyści żąda za głosowanie w określony sposób, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Tej samej karze podlega, kto udziela korzyści majątkowej lub osobistej osobie uprawnionej do głosowania, aby skłonić ją do głosowania w określony sposób lub za głosowanie w określony sposób.

160

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 § 3. W wypadku mniejszej wagi, sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 4. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 albo w § 3 w związku z § 1 zawiadomił organ powołany do ścigania o fakcie przestępstwa i okolicznościach jego popełnienia, zanim organ ten o nich się dowiedział, sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może odstąpić od jej wymierzenia. Art. 251 [Naruszenie tajności głosowania] Kto, naruszając przepisy o tajności głosowania, wbrew woli głosującego zapoznaje się z treścią jego głosu, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

161

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

ŁUKASZ ŁUKOWSKI384

PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WYBOROM I REFERENDUM OFFENCES AGAINST ELECTIONS AND REFERENDA słowa kluczowe: przestępstwo, wybory, referendum, nadużycie, korupcja keywords: crime, election, referendum, abuse, corruption

STRESZCZENIE Praca ma za zadanie przybliżyć materię niezwykle istotnej i groźnej dla ustroju państwa, grupy przestępstw, jakimi są przestępstwa przeciwko wyborom i referendum. Czyny te spenalizowane w Rozdziale XXXI Kodeksu karnego, w artykułach 248-251, uderzają w samą istotę demokracji, jaką jest wolny i nieskrępowany wybór polityczny dokonywany przez społeczeństwo w akcie głosowania. W pierwszych zdaniach mamy do czynienia z analizą najbardziej klasycznego czynu zabronionego w tym rozdziale, a zatem nadużycia wyborczego. Mają one rozmaity charakter – przepis dopuszcza zarówno ukaranie przestępstw na etapie przygotowań przedelekcyjnych, jak i podczas samego głosowania. Ustawodawca przewidział również penalizację czynów polegających na przeszkadzaniu w akcie głosowania. Drugim, najważniejszym typem rodzajowym przestępstwa godzącego w proces wyborczy i referendalny jest naruszenie wolności politycznej konkretnej osoby poprzez naruszenie względem niej tajności głosowania, czy to w formie zwykłego wejścia w posiadanie wiedzy o tym wyborze, czy też w formie przemocy lub groźby bezprawnej. Ustawodawca przewidział również penalizację tak poważnego czynu jak udzielanie, czy też przyjmowanie korzyści majątkowej w zamian za dokonanie określonego wyboru, popularnie zwane korupcją 384

Doktorant w Katedrze Prawa Konstytucyjnego WPiA UŁ. Interesuje się zagadnieniami związanymi z ustrojem Rzeczypospolitej Polskiej. Przygotowuje dysertację doktorską na temat pozycji ustrojowej i charakteru prawnego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Jest autorem publikacji z zakresu prawa konstytucyjnego, postępowania karnego oraz teorii prawa.

162

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 wyborczą. Pracę wieńczy podsumowanie dokonujące rozróżnienia przestępstw w poniższym rozdziale na poważne i lżejsze.

ABSTRACT This article discusses the group of extremely important and dangerous for the political system crimes, which are crimes against the elections and referenda. These actions, which are criminalized in the XXXIst Chapter of the Criminal Code, in the articles 248-251, threaten the very essence of democracy, which is free and unfettered political choice realized in the act of voting. The author begins with the analysis of the most classic offenses, namely abuse during election. Later, the author discusses violation of political freedom of citizen, by violating the secrecy of voting. The work is crowned with a summary distinguishing crimes in the following section on the serious and lighter.

WPROWADZENIE Przepisy Rozdziału XXXI Kodeksu karnego tylko z pozoru regulują penalizację kolejnego rodzaju przestępstw. Pomimo odległego położenia przepisów o przestępstwach przeciwko wyborom i referendum, czyny objęte niżej opisaną regulacją stanowią, jedne z najpoważniejszych naruszeń polskiej demokracji. Fantazja ludzka nie zna granic, i dlatego proste, wydawałoby się w swej istocie, przestępstwa nadużyć wyborczych oraz korupcji wyborczej są rozdzielone na kilka paragrafów. Po części wynika to z bogactwa życia, po części zaś z coraz dalej idącej kazuistyki Kodeksu karnego. Spenalizowane zostały również z pozoru błahe czyny, takie jak przeszkadzanie w przebiegu wyborów oraz naruszenie tajności głosowania. Należy jednak zaznaczyć, że w pierwszym przypadku ściganiu podlega tylko i wyłącznie czyn popełniony w warunkach konstytuujących poważne przestępstwo. Drugi rodzaj przestępstwa, choć często ogranicza się do rzucenia niewinnego spojrzenia na kartkę wyborczą sąsiada, stanowi naruszenie konstytucyjnej zasady prawa wyborczego i zarazem prawa, które przysługuje każdemu obywatelowi Rzeczypospolitej Polskiej. Można zatem stwierdzić, że wyłączając zbrodnie, rozdział poświęcony przestępstwom przeciwko wyborom i referendum stanowi swoisty kodeks karny w pigułce. Są tu zawarte przestępstwa poważne, 163

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 popełnione z użyciem przemocy, czyny „średniego kalibru” takie jak proste nadużycia wyborcze polegające na fałszowaniu dokumentów, ale za które grozi kara pozbawienia wolności oraz czyny najlżejsze, zagrożone przez ustawodawcę nawet karą grzywny lub ograniczenia wolności, ale naruszające porządek prawny w sposób istotny i w stopniu większym niż znikomym.

NADUŻYCIA WYBORCZE (ART. 248 KK)

Zgodny z prawem, uczciwy i niebudzący wątpliwości w obu wymienionych kwestiach proces demokratycznych wyborów, jest niezbędnym elementem każdego państwa prawnego i jako taki musi podlegać ochronie przed nadużyciami. Ochroną na podstawie art. 248 objęto wybory do Sejmu, Senatu, wybór Prezydenta Rzeczypospolitej, wybory do samorządu terytorialnego (rad gmin i sejmików samorządowych) oraz referendum (ogólnokrajowe lub lokalne). Należy podkreślić, że ochrona na podstawie komentowanych przepisów obejmuje także bezpośrednie wybory wójta, burmistrza i prezydenta miasta, zaś w związku z przystąpieniem Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej, ustawą z dnia 23 stycznia 2004 r – Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego385 przepisy art. 248 rozciągnięte zostały na wybory do Parlamentu Europejskiego386 (Kodeks wyborczy zaś powtórzył te regulacje). Waga aktu jakim są w każdym państwie demokratycznym wolne wybory, sprawia, że ochrona ta musi być zdefiniowana przez normy prawa karnego. Naczelny przepis Rozdziału XXXI Kodeksu karnego, poświęconego przestępstwom przeciwko organizacji i przeprowadzeniu wyborów, został w doktrynie określony mianem przepisu penalizującego przestępstwo nadużycia wyborczego387. Pojęcie to obejmuje jednak bardzo szeroki zakres zachowań podlegających penalizacji. Zgodnie z zasadą nullum crimen sine lege, przepis artykułu 248 Kodeksu karnego jest zatem bardzo rozbudowany i obejmuje aż 6 rodzajów zachowań. Czyny określone w punktach 1, 2 i 6 artykułu 248 k.k. mogą zostać popełnione w trakcie przygotowania, organizacji wyborów i polegają odpowiednio na: sporządzeniu listy 385

Ustawa z dnia 23 stycznia 2004 r. – Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego (Dz. U. 2004, Nr 25, poz. 219). 386 A. Marek, Komentarz do Kodeksu karnego, Lex 2015 387 W. Kozielewicz [w:], System prawa karnego t. 8. Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, pod red. L. Gardockiego, Warszawa 2010, s. 715

164

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 kandydujących

lub

głosujących,

pominięciem

uprawnionych

lub

wpisaniem

nieuprawnionych (punkt 1), na użyciu podstępu celem nieprawidłowego sporządzenia listy kandydujących lub głosujących, protokołów lub innych dokumentów wyborczych albo referendalnych (punkt 2) oraz na dopuszczeniu się nadużycia w sporządzaniu list z podpisami obywateli zgłaszających kandydatów w wyborach lub inicjujących referendum (punkt 6). Przestępstwa te można określić jako indywidualne, gdyż któregokolwiek z nich może się dopuścić tylko i wyłącznie członek komisji wyborczej (czy to na szczeblu państwowym, okręgowym, czy też obwodowym) względnie urzędnik gminy, na terenie której głosowanie jest przeprowadzane, a jeśli idzie o punkt 6 – działacze komitetu wyborczego lub referendalnego, zbierający podpisy będące dowodem na poparcie dla inicjatywy, czy to wyborczej czy referendalnej. Przestępstwa stypizowane w punktach 3-5 artykułu 248 Kodeksu karnego są przestępstwami popełnianymi już podczas samego głosowania. Punkt trzeci penalizuje niszczenie, uszkadzanie, ukrywanie, przerabianie oraz podrabianie protokołów lub innych dokumentów wyborczych albo referendalnych. Według komentatorów to akurat przestępstwo nosi znamię przestępstwa powszechnego albowiem każdy, kto wejdzie w posiadanie dokumentów wyborczych, chociażby tymczasowo, posiada status podmiotu tego czynu zabronionego388. W punkcie czwartym artykułu 248 Kodeksu karnego zostało stypizowane przestępstwo polegające na dopuszczeniu się nadużycia lub dopuszczeniu do nadużycia przy przyjmowaniu lub obliczaniu głosów. To akurat przestępstwo nosi miano przestępstwa indywidualnego, albowiem jego podmiotem może być jedynie osoba uczestnicząca w procesie obliczania głosów – nie tylko jednak sami członkowie obwodowej, okręgowej, czy Państwowej Komisji Wyborczej, ale także np. informatycy czuwający nad techniczną, a ściślej elektroniczną stroną procesu obliczania głosów, jak również twórcy programów komputerowych. Ostatnia z wymienionych grup poniesie odpowiedzialność za ten czyn, o tyle, o ile program przez nich stworzony już w samych swych założeniach, bezpodstawnie, w nieuzasadniony sposób obniżałby wynik wyborczy pewnych komitetów wyborczych, równie bezpodstawnie podwyższając wynik innych. Artykuł 248 punkt 4 in fine penalizuje również zaniechanie, będące w istocie przyzwoleniem na czynne dokonywanie nadużyć wyborczych. Podmiotem tego czynu może stać się przykładowo członek obwodowej komisji wyborczej, czy też mąż zaufania pewnego komitetu wyborczego, którzy zaobserwowawszy zachowanie którejkolwiek osoby biorącej czynny udział w obliczaniu 388

G. Łabuda [w:] Komentarz do Kodeksu karnego pod red. J. W. Giezka , Lex 2015

165

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 głosów, noszące znamiona chociażby przygotowania, czy też usiłowania fałszerstw wyborczych, zachowają się biernie. Aby uwolnić się od odpowiedzialności za czyn określony w artykule 248 punkt 4 k.k. powinni zagrozić konsekwencjami prawnymi osobie dopuszczającej się czynnego fałszerstwa (obojętnie w której formie stadialnej), a w razie zlekceważenia przez tę osobę ostrzeżenia, winni powiadomić o popełnieniu tegoż czynu organy śledcze. Punkt piąty powyższego artykułu penalizuje zachowanie polegające na odstępowaniu przed zakończeniem głosowania niewykorzystanej karty do głosowania innej osobie lub pozyskiwaniu od innej osoby w celu wykorzystania w głosowaniu niewykorzystanej karty do głosowania. Sprawcą przestępstwa odstąpienia karty do głosowania może być zarówno członek obwodowej komisji wyborczej, jak i wyborca, który nie wykorzystał przeznaczonej mu karty. Powszechny charakter ma również przyjęcie niewykorzystanej karty do głosowania. Za wszystkie przestępstwa opisane w artykule 248 Kodeksu karnego grozi kara pozbawienia wolności do lat trzech.

PRZESZKADZANIE W PRZEBIEGU WYBORÓW LUB REFERENDUM (ART. 249 KK)

Przestępstwo przeszkadzania w przebiegu wyborów lub referendum jest to przestępstwo formalne, do jego znamion nie należy wywołanie skutku w postaci faktycznego uniemożliwienia przeprowadzenia zgromadzenia, wykonywania prawa wyborczego czy obliczania głosów i zarazem jest to przestępstwo, które może zostać popełnione jedynie poprzez działanie389. Według Marcina Jachimowicza, przedmiotem ochrony w przypadku tego przestępstwa jest swobodny, wolny od bezprawnych nacisków przebieg wyborów i referendum390. Elementem konstytutywnym uznania czynu z artykułu 249 k.k. za zabroniony jest popełnienie go z użyciem alternatywnie: przemocy391, groźby bezprawnej392 lub dokonanie go podstępem393. W artykule opisane są cztery rodzaje zachowań noszących 389

M. Budyn-Kulik [w:] Komentarz do Kodeksu karnego pod red. M. Mozgawy, Lex 2015 M. Jachimowicz, Przestępstwo przeszkadzania wyborom (art. 249 k.k.), Wojskowy Przegląd Prawniczy, nr 12/2012, s. 88 391 Fizyczne uniemożliwianie lub utrudnianie kandydowania w wyborach, udziału w zebraniu przedwyborczym albo niszczenie dokumentacji (przyp. A. Marek, Komentarz do Kodeksu karnego, Lex 2015) 392 Zastraszanie wyborców, aby odwieść ich od udziału w wyborach albo wymusić określony sposób głosowania 393 Udzielanie fałszywych informacji o przebiegu wyborów, miejscu i czasie głosowania 390

166

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 znamiona przestępstwa zakłócania wyborów. Punkt pierwszy tegoż artykułu penalizuje przeszkodzenie w odbyciu zgromadzenia poprzedzającego głosowanie. Można przypuszczać, że ustawodawca miał na myśli przede wszystkim wiece zaliczające się do kampanii wyborczej określonego kandydata. Przedmiotem ochrony przestępstwa z art. 249 pkt 1 jest wolność polityczna obywatela w obszarze zgromadzeń poprzedzających głosowanie 394. W punkcie drugim spenalizowane zostało zachowanie polegające na zakłócaniu swobodnego wykonywania czynnego oraz biernego prawa wyborczego. Grzegorz Łabuda zauważa, że pojęcie przeszkadzania wykonywania prawa do głosowania ma inną zawartość treściową od pojęć: a) wywierania wpływu na sposób głosowania, b) zmuszania do głosowania oraz c) powstrzymywania kogoś od głosowania. Stąd też przeszkadzanie nie obejmuje wywierania presji na wyborcę, zamiast tego stanowi o zbiorczym określeniu czynności mających na celu utrudnić wyborcy wykonywanie swojego prawa395. Jest to zatem przestępstwo wymierzone stricte w kandydatów, jak i w wyborców. Punkt 3 artykułu 249 k.k. określa jako zabronione przeszkadzanie w głosowaniu lub obliczaniu głosów. Zaliczają się zatem do tego zachowania nie tylko dokonywane w trakcie aktu oddawania głosu, ale również możliwe zachowania po zakończeniu głosowania, np. gdy ktoś wedrze się do lokalu wyborczego tuż przed jego zamknięciem i utrudni komisji wyborczej obliczanie głosów. W tym zakresie wraz z punktem trzecim powiązany jest punkt czwarty, który stanowi, iż karze podlega ten, kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem przeszkadza w sporządzaniu protokołów lub innych dokumentów wyborczych albo referendalnych. Za występek polegający na przeszkadzaniu w którejkolwiek z czynności opisanej hipotezą artykułu 249 Kodeksu karnego grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Na pierwszy rzut oka, wydaje się dziwnym fakt, iż ustawodawca przewidział za ten czyn surowsze zagrożenie karą niż za przestępstwa polegające sensu stricto na fałszowaniu wyborów Fakt, iż za czyn ten przewidziane zostało surowsze zagrożenie karą niż za czyn opisany w artykule 248 k.k. ma jednak swoje głębokie uzasadnienie. Otóż przestępstwo przeszkadzania w przeprowadzeniu wyborów jest karane tylko w sytuacji popełnienia go z użyciem przemocy, groźby bezprawnej lub dokonanie go podstępem. Można zatem i należy przyjąć, że z uwagi na stan psychiczny osób bezpośrednio pokrzywdzonych tymi przestępstwami, posiadają one większą zawartość kryminalnego bezprawia. 394 395

G. Łabuda [w:] Komentarz do Kodeksu karnego pod red. J. W. Giezka , Lex 2015 G. Łabuda [w:] Komentarz do Kodeksu karnego pod red. J. W. Giezka , Lex 2015

167

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

NARUSZENIE WOLNOŚCI WYBORU KONKRETNEJ OSOBY (ART. 250 KK)

Artykuł 250 Kodeksu karnego stanowi, iż podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5, kto, przemocą, groźbą bezprawną lub przez nadużycie stosunku zależności, wywiera wpływ na sposób głosowania osoby uprawnionej albo zmusza ją do głosowania lub powstrzymuje od głosowania. Jest to przestępstwo godzące w swobodę realizacji praw wyborczych, naruszające nie tylko prawa jednostki, lecz także fundamentalną zasadę szczerości wyborów i prawidłowości ich wyników396. Wolność w sferze wyborów i referendum jest jednym z zasadniczych komponentów praw obywatelskich. Jakiekolwiek bezprawne zakłócenia swobody decyzyjnej - jako naruszające konstytucyjne prawo wyboru tudzież udziału w referendum - podlega kryminalizacji podług art. 250397. Przestępstwo to może zostać popełnione tylko przez działanie. Jest to przestępstwo materialne, do jego znamion należy skutek w postaci głosowania w sposób pożądany przez sprawcę, wzięcie udziału w głosowaniu lub nieprzystąpienie do głosowania zgodnie z wolą sprawcy398. Przestępstwo to jest powszechne (wywieranie wpływu przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem) lub indywidualne co do czynu (nadużycie stosunku zależności)399. Według Grzegorza Łabudy, dla stwierdzenia stosunku zależności, będącego podstawą jego nadużycia, wystarczające jest jego faktycznego występowanie, bez względu na prawne uwarunkowania, na to, czy z perspektywy normatywnej istnieje on, czy nie; stosunek zależności powinien być więc znaczeniowo równokształtny znamieniu uzależnienia osoby od sprawcy polecającego w rozumieniu art. 18. zaś ważne jest swego rodzaju władztwo sprawcy nad osobą, wobec której wykonywana jest czynność sprawcza400. Przepis artykułu 250 statuuje trzy znamiona czynnościowe określające zachowanie sprawcy: wywieranie wpływu, zmuszanie innej osoby do głosowania oraz powstrzymywanie innej osoby od głosowania - w każdym przypadku realizacja znamienia określającego czynność sprawczą wchodzi w rachubę wyłącznie wówczas, gdy jest ono podjęte w warunkach przemocy, groźby bezprawnej lub przez

396

A. Marek, Komentarz do Kodeksu karnego, Lex 2015 G. Łabuda [w:] Komentarz do Kodeksu karnego pod red. J. W. Giezka, Lex 2015 398 M. Szewczyk [w:], Komentarz do Kodeksu karnego pod red. A. Zolla, Lex 2015 399 M. Budyn-Kulik [w:], Komentarz do Kodeksu karnego pod red. M. Mozgawy, Lex 2015 400 G. Łabuda [w:] Komentarz do Kodeksu karnego pod red. J. W. Giezka , Lex 2015 397

168

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 nadużycie stosunku zależności, łącznie daje to 9 kombinacji zachowań401. Przestępstwo stypizowane w artykule 250 Kodeksu karnego jest również przestępstwem formalnym, bezskutkowym dokonanym w momencie podjęcia przez sprawcę czynności mających wpłynąć na decyzję osoby uprawnionej do głosowania, niezależnie od tego, czy zachowanie to rzeczywiście wpłynęło na tę decyzję, a więc niezależnie od tego, czy osoba uprawniona do głosowania pod wpływem sprawcy zmieniła swoją decyzję lub podjęła decyzję zgodną z zamiarem sprawcy402.

KORUPCJA WYBORCZA (ART. 250A KK)

Celem przepisu art. 250a k.k. jest zapewnienie prawidłowości przebiegu głosowania do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego, wyborów Prezydenta RP oraz przebiegu referendum403. Należy rozdzielić analizę tego przepisu, podobnie jak w przypadku zwyczajnej korupcji, na typ bierny (sprzedajność) i typ czynny (przekupstwo). W pierwszym przypadku istotą przestępstwa jest przyjęcie lub żądanie korzyści majątkowej lub osobistej dla siebie bezpośrednio lub dla innej osoby za głosowanie404. Przekupstwo wyborcze polega zaś na udzieleniu korzyści majątkowej lub osobistej uprawnionemu do głosowania bezpośrednio lub też pośrednio przez inną osobę, w celu wywarcia wpływu na sposób głosowania. W paragrafie pierwszym zostało stypizowane przestępstwo sprzedajności wyborczej. może zostać popełnione zarówno przez działanie, jak i przez zaniechanie (niewłaściwe z zaniechania); ma charakter formalny, do jego znamion nie należy faktyczne wejście w posiadanie korzyści majątkowej lub osobistej, wystarczy jedynie wyrażenie gotowości, akceptacja propozycji jej przyjęcia lub wyrażenie żądania takiej korzyści405. Przestępstwo przekupstwa wyborczego z art. 250a § 2 przynależy do kategorii przestępstw kierunkowych, przy których zamiarowi bezpośredniemu towarzyszy określony cel. W rozważanym przestępstwie celem udzielenia korzyści jest skłonienie osoby uprawnionej do głosowania w określony sposób albo samo głosowanie w określony sposób. Znamiona czynności 401

G. Łabuda [w:] Komentarz do Kodeksu karnego pod red. J. W. Giezka , Lex 2015 M. Szewczyk [w:], Komentarz do Kodeksu karnego pod red. A. Zolla, Lex 2015 403 M. Szewczyk [w:], Komentarz do Kodeksu karnego pod red. A. Zolla, Lex 2015 404 J. Skorupka, Przestępstwo korupcji wyborczej z art. 250a k.k., Palestra 2006, Nr 11-12, s. 44 405 M. Budyn-Kulik [w:], Komentarz do Kodeksu karnego pod red. M. Mozgawy, Lex 2015 402

169

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 wykonawczych sprzedajności wypełnia przyjmowanie korzyści majątkowej lub osobistej albo jej żądanie, natomiast znamiona wykonawcze przekupstwa - udzielanie takiej korzyści w zamian za zachowanie określone w art. 250a § 1 lub 2406. Zwraca uwagę pominięcie w tych znamionach przyjęcia lub udzielenia obietnicy korzyści, co jest słuszne, gdyż uwzględniając realia wyborcze penalizowanie udzielania lub przyjmowania obietnic nie byłoby uzasadnione407. W paragrafie trzecim ustawodawca stypizował wariant uprzywilejowany przestępstwa korupcji wyborczej – wypadek mniejszej wagi zagrożony karą grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Paragraf czwarty natomiast przewiduje

dobrodziejstwo

obligatoryjnego

nadzwyczajnego

złagodzenia

kary

lub

fakultatywnego odstąpienia od jej wymierzenia w sytuacji, gdy sprawca przestępstwa sprzedajności wyborczej w jej podstawowym (§ 1) lub uprzywilejowanym (§ 3 w związku z § 1) zawiadamia organ powołany do ścigania o fakcie przestępstwa i okolicznościach jego popełnienia, zanim organ ten o nich się dowiedział. Jest to w pewien sposób skorelowane z przepisami artykułów 228 i 229 Kodeksu karnego, traktującymi o sprzedajności i przekupstwie w ogólności, niemniej w tym przypadku mamy do czynienia ze swoistym lustrzanym odbiciem. W tym wypadku czynny żal obejmuje zawiadomienie organów ścigania o dokonanym przestępstwie złożone nie przez sprawcę korupcji czynnej, ale biernej. To głosujący, który dał się przekupić (np. butelką wódki) może uchylić się od odpowiedzialności pod warunkiem, że wskaże osobę, która dopuściła się wyborczego przekupstwa408.

NARUSZENIE TAJNOŚCI WYBORU INNEJ OSOBY (ART. 251 KK) Przepis ten chroni w sposób bezpośredni tajność głosowania jako zasadę konstytucyjną i zarazem prawo każdego człowieka. Głównym celem tej zasady jest ochrona wyborcy przed uzyskaniem przez kogokolwiek wiadomości, w jaki sposób głosował, a zatem umożliwienie mu powzięcia swobodnej i bezpiecznej decyzji wyborczej i te same racje przemawiają za utajnieniem głosowania w ramach toczącego się referendum409. Do bytu 406

J. Skorupka, Podstawy karania korupcji w kodeksie karnym de lege lata i de lege ferenda, Prokuratura i Prawo 2004, nr 4, s. 85 407 J. Skorupka, Podstawy karania korupcji w kodeksie karnym de lege lata i de lege ferenda, Prokuratura i Prawo 2004, nr 4, s. 85 408 P. Bachmat, Rozerwanie solidarności sprawców korupcji wyborczej i referendalnej, Prokuratura i Prawo 2011, nr 12, s. 107 409 M. Szewczyk [w:], Komentarz do Kodeksu karnego pod red. A. Zolla, Lex 2015

170

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 przestępstwa wystarczy, aby sprawca podglądał jak głosuje inna osoba, czy też w jakikolwiek inny sposób próbował wejść w posiadanie wiedzy w tym zakresie. Zasada tajności nie wiąże jednak samego wyborcy ani uczestnika referendum, może on zatem sam, wedle swojej woli, ujawnić treść swego głosu410. W ujęciu komentowanego przepisu przestępstwo naruszenia tajności głosowania ma charakter powszechny, ale wydaje się oczywiste, że naruszenia tajności wyborów mogą się dopuścić głównie osoby pełniące określone funkcje przy wyborach, które mają faktyczną możliwość zapoznawania się z treścią głosów wyborców 411. Jest to tylko i wyłącznie przestępstwo umyślne, zaś zgoda osoby głosującej na uchylenie tajności głosowania, wyłącza byt przestępstwa w stosunku do osoby, która została zgodą osoby głosującej objęta.

PODSUMOWANIE Przestępstwa przeciwko organizacji i przebiegowi wyborów i referendum to, jak już zaznaczałem jedne z najpoważniejszych czynów skierowanych przeciwko systemowi demokratycznego państwa prawnego, godzące w samą jego istotę, w źródło jego kształtowania. Rozdział ten jakkolwiek niewielki objętościowo, stanowi o niezwykle ważkich kwestiach dla istoty ustroju. Przestępstwa o niewielkim stopniu społecznej szkodliwości są zagrożone karami niskimi, przestępstwa z których popełnieniem wiąże się duża zawartość kryminalnego bezprawia pociągają za sobą możliwość orzeczenia surowej kary. SUMMARY Crimes against the organization and conduct of elections and the referenda are one of the most important acts against the democratic system. They threaten its very essence and the source of its development.

410 411

M. Szewczyk [w:], Komentarz do Kodeksu karnego pod red. A. Zolla, Lex 2015 A. Marek, Komentarz do Kodeksu karnego, Lex 2015

171

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 BIBLIOGRAFIA

Akty prawne: 1. Ustawa z dnia 23 stycznia 2004 r. – Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego (Dz. U. 2004, Nr 25, poz. 219).

Wydawnictwa zwarte: 1. Marek A., Komentarz do Kodeksu karnego, Lex 2015 2. Komentarz do Kodeksu karnego, pod red. J. W. Giezka Lex 2015 3. Komentarz do Kodeksu karnego, pod red. M. Mozgawy, Lex 2015 4. Komentarz do Kodeksu karnego, pod red. A. Zolla, Lex 2015 5. System prawa karnego t. 8. Przestępstwa przeciwko państwu i dobrom zbiorowym, pod red. L. Gardockiego, Warszawa 2010

Artykuły: 1. Bachmat

P.,

Rozerwanie

solidarności

sprawców

korupcji

wyborczej

referendalnej, Prokuratura i Prawo 2011, nr 12 2. Jachimowicz M., Przestępstwo przeszkadzania wyborom (art. 249 k.k.), Wojskowy Przegląd Prawniczy 2012, nr 1-2 3. Skorupka J., Podstawy karania korupcji w kodeksie karnym de lege lata i de lege ferenda, Prokuratura i Prawo 2004, nr 4 4. Skorupka J., Przestępstwo korupcji wyborczej z art. 250a k.k., Palestra 2006, Nr 11-12

172

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

173

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

INTERDYSCYPLINARNE KOŁO MYŚLI PRAWNEJ SAPERE AUDE

Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE działa przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa od 3 grudnia 2012.

Od tamtej pory IKMP SAPERE AUDE zorganizowało wiele wydarzeń o zasięgu ogólnopolskim, w tym liczne konferencje, publikacje pokonferencyjne, warsztaty i monografie naukowe.

174

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

Misją IKMP SAPERE AUDE jest: 1. Pogłębianie wiedzy Członków i Sympatyków Koła w dziedzinie szeroko rozumianej myśli prawnej, w szczególności w zakresie teorii legislacji, nauk historyczno prawnych, ustroju państwa, prawa prywatnego oraz interdyscyplinarnych związków między prawem a gospodarką, administracją, polityką i kulturą. 2. Umożliwienie Członkom Koła rozwoju naukowego. 3. Szerzenie atmosfery koleżeństwa wśród członków Koła. 4. Popularyzacja interdyscyplinarnego spojrzenia na prawo. 5. Przygotowanie studentów do udziału w życiu publicznym. 6. Uzupełnianie kursu uniwersyteckiego o praktyczne umiejętności związane z wykonywaniem zawodu prawnika.

IKMP SAPERE AUDE realizuje swoje cele poprzez: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Regularne spotkania naukowe w postaci seminariów, konferencji, warsztatów. Prowadzenie strony internetowej. Prowadzenie projektów badawczych i publikowanie prac naukowych. Kontakty naukowe ze środowiskami naukowymi i prawniczymi. Współpracę z innymi organizacjami studenckimi. Organizację innych przedsięwzięć związanych z działalnością i celami Koła.

Dlaczego warto współpracować z IKMP SAPERE AUDE?    

oferujemy szerokie spojrzenie na prawo łączymy różne gałęzie prawa organizujemy konferencje i warsztaty o zasięgu ogólnopolskim umożliwiamy publikację artykułów i monografii naukowych studentom, doktorantom i pracownikom naukowo-dydaktycznym

Kontakt: ikmp.sapereaude@gmail.com https://www.facebook.com/IKMPSapereAude/ 175

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

176

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3 Od 26 listopada 2013 roku Interdyscyplinarne Koło Myśli Prawnej SAPERE AUDE ma swoje Wydawnictwo.

Od tamtej pory wydało liczne publikacje, m.in.:

177

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

178

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

179

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

180

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

181

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

182

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

Wszystkie publikacje Wydawnictwa Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej SAPERE AUDE są dostępne on-line na międzynarodowej platformie: issuu.com/IKMPSA

183

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

184

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

185

PRAWO KARNE MATERIALNE – TOM 3 SUBSTANTIVE CRIMINAL LAW – VOLUME 3

[…] W końcu należy podkreślić szczególny charakter serii, który wiąże się z uczczeniem wybitego dydaktyka uniwersyteckiego, przedwcześnie zmarłego mgr Zygmunta Wiernikowskiego. Autor niniejszej recenzji pragnie wyrazić swój szacunek dla inicjatywy i zaangażowania studentów Interdyscyplinarnego Koła Myśli Prawnej Sapere Aude działającego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Jestem przekonany, że niezwykły człowiek, wybitny nauczyciel i autorytet akademicki, jakim był Zygmunt Wiernikowski, zostanie uczczony i upamiętniony dziełem nieszablonowym i odpowiadającym wszystkim kryteriom pracy naukowej.

prof. UW dr hab. Zbigniew Jędrzejewski

186