Hersen Magazine juni 2013 by Hersenstichting

Hersenstichting Nederland

Hersen Magazine Waarom ons brein snakt naar beweging Opbouw van de hersenen is als een wegenkaart van Nederland Diana kleedt zich aan met ĂŠĂŠn hand

Onderzoek naar schizofrenie geeft hoop jaargang 11 | nummer 2 |juni 2013

In dit nummer:

voorwoord

Maakt ons brein gebruik van een plattegrond? Dat onderzoekt Martijn van den Heuvel. 4

Is dagelijks matig bewegen beter dan u twee keer per week flink inspannen? Tien vragen aan professor Scherder, hoogleraar neuropsychologie en hoogleraar bewegingswetenschappen. 6

Interview BOSKdirecteur Martijn Klem: ‘BOSK vergroot de aandacht voor hersenletsel.’ 8

Onderzoek schizofrenie Schizofreniepatiënten kunnen minder goed onthouden, redeneren of relativeren. Onderzoekster Pilar Martinez wil hen graag helpen. 10

Diana Cornet raakte verlamd na een beroerte. Haar linkervoet was zo stuurloos dat ze niet fatsoenlijk kon lopen. Toch is Diana vastbesloten om zo snel mogelijk uit de rolstoel te komen. 14

Kans maken op een multifunctionele sporthelm met veiligheidssysteem van EGG Helmets? Kijk snel hoe u er een voor uw (klein)kind kunt winnen! 19 2 | Hersen Magazine |juni 2013

Netwerken Bent u ook zo druk aan het netwerken? Natuurlijk hebt u een Facebookaccount en blijft u op de hoogte van de verrichtingen en belevenissen van uw familie en kennissen. Ook raadpleegt u van tijd tot tijd Twitter om de ontboezemingen van vriend en vijand op de voet te volgen. Als u voor uw werk iemand gaat ontmoeten, kijkt u vast op LinkedIn naar het profiel van gesprekspartner zodat u beter voorbereid bent! De sociale media geven vorm aan iets dat we al heel lang doen: netwerken! Door contacten te leggen en te onderhouden met onze relaties blijven we op de hoogte van wat hen bezighoudt. Uit ons netwerk distilleren we die informatie die misschien belangrijk voor ons is en bepalen we wat verstandig is te doen. Het draagt er aan bij dat we ons veilig en vertrouwd voelen. Hoe sterker en hechter ons netwerk is, hoe beter we kunnen functioneren. Het zal u niet verbazen dat onze hersenen bij al dat netwerken een belangrijke rol spelen. Wat u misschien wel zal verbazen is dat onze hersenen zelf ook als een netwerk fungeren. Wat de hersenen in het klein doen, doen we zelf ook, maar dan op grotere schaal. Netwerken zit in onze natuur! Wetenschapstrofeewinnaar Martijn van den Heuvel vertelt in dit nummer over zijn onderzoek naar hersenverbindingen. Voor zijn onderzoek maakt Martijn een kaart van alle verbindingen die samen de totale bekabeling van het brein vormen, een soort spaghettibrein. Daar maakt hij vervolgens wiskundige modellen van. Dit levert een grote wegenkaart op, met drukke knooppunten en snelwegen die elkaar kruisen en gebieden die nauw met elkaar verbonden zijn. De onderzoeker heeft ontdekt dat er een soort Randstadring van verbindingen bestaat, die de ruggengraat van alle verbindingen in de hersenen vormt en waar heel veel verkeer over gaat. Dit netwerk in onze hersenen zorgt ervoor dat we persoonlijk en sociaal goed kunnen functioneren. Hoe beter de verbindingen zijn, hoe meer verkeer er kan plaatsvinden, hoe beter we kunnen functioneren. Wat zijn onze hersenen – dat ‘spaghettibrein’ – toch machtig mooi! Peter Schoof, directeur Hersenstichting Nederland.

foto: Ilco Kemmere

‘Ik wil onze kennis voor iedereen toegankelijk maken’ Wetenschappelijke informatie toegankelijk maken voor een breed publiek. Dat is de grote passie van Willeke Munneke (32). Als medewerker Schriftelijke Voorlichting van de Hersenstichting schrijft en redigeert zij folders en zorgwijzers over hersenen en hersenaandoeningen. ‘Het is een uitdaging om het zó te formuleren, dat iedereen het kan begrijpen.’ Tekst: John Ekkelboom

In het laatste jaar van haar studie Biomedische Wetenschappen aan de Universiteit Utrecht ontdekte Willeke dat ze geen onderzoeker wilde worden. ‘Daarvoor werd ik wel opgeleid, maar tijdens mijn onderzoeksstage merkte ik dat dit niets voor mij is. Wat me wel leuk leek, was het schrijven over wetenschap op een begrijpelijke manier voor iedereen. En dan vooral over het menselijk lichaam omdat ik daar door mijn studie veel vanaf weet.’ Willeke besloot een afstudeerrichting in wetenschapscommunicatie te doen. Daarna ging ze op zoek naar een voorlichtingsbaan in de non-profitsector. Landelijke uitstraling Tijdens die zoektocht kwam ze de vacature voor medewerker Schriftelijke Voorlichting tegen bij de Hersenstichting. Ze solliciteerde en werd in 2007 aangenomen. Dit was haar eerste echte baan. Ze laat weten dat ze nog steeds ontzettend blij is met haar huidige werkplek. ‘Het is een kleine organisatie, wat ik aantrekkelijk vind. Bovendien hebben we een landelijke uitstraling. Het is bijzonder dat we met zo’n klein groepje zoveel geld en aandacht krijgen en kunnen bijdragen aan de kennis over hersenen en hersenaandoeningen bij het Nederlandse publiek.’ Tastbare producten Hersenen zijn een ongelooflijk interessant orgaan, vindt Willeke. ‘Ze zijn betrokken bij alle processen in het

lichaam. Als ze niet optimaal functioneren, heeft dat grote gevolgen.’ Hoe die hersenen werken en wat er allemaal mee mis kan gaan, staat uitvoerig beschreven in allerlei folders en zorgwijzers van de Hersenstichting. ‘Ik schrijf dat materiaal zelf of ik help anderen, zoals wetenschappers, daarbij. Ook begeleid ik het vormgevingsproces. Ik vind het ontzettend leuk om complete tastbare producten te maken.’ Daarnaast verzorgt ze de teksten op de website van de stichting – daarop staan inmiddels zo’n zeventig hersenaandoeningen beschreven – is ze redactielid van het Hersen Magazine en bepaalt zij welk voorlichtingsmateriaal aanwezig moet zijn in stands op beurzen en congressen. Nog een droom Willeke is ervan overtuigd dat haar werk van groot belang is, met name voor patiënten en hun omgeving. ‘Bij de zorgwijzers horen bijvoorbeeld gratis kaartjes met tips voor het omgaan met de gevolgen van een aandoening, zoals karakterveranderingen en vermoeidheid. Daarmee kunnen patiënten en hun omgeving aan de slag, zodat ze minder last hebben van de gevolgen.’ Willeke, die in haar vrije tijd EHBO-hulpverlener is bij sportevenementen, graag wandelt en dit combineert met geocaching – ‘via GPS ga je op zoek naar een verstopt voorwerp waarvan op internet de coördinaten van de locatie staan vermeld’ – heeft nog een droom die ze wil verwezenlijken. ‘Ik zou graag animatiefilmpjes op onze website willen plaatsen, waarop mensen precies kunnen zien hoe onze hersenen werken en wat er gebeurt als iemand bijvoorbeeld Parkinson of Alzheimer heeft. Helaas kost de productie daarvan veel geld. Ik moet nog even geduld hebben.’ ■ Hersen Magazine |juni 2013 | 3

In kaart brengen van het brein komt dichterbij Geen afzonderlijke hersengebiedjes, maar één dynamisch geheel waarin hersendelen met elkaar samenwerken. Dat is de manier waarop dr. Martijn van den Heuvel van het UMC Utrecht naar de hersenen kijkt. Van den Heuvel won voor zijn onderzoek de HersenstichtingTrofee voor de Wetenschap 2013. Tekst: Kees Vermeer

Het onderzoek van Van den Heuvel is een mengeling van psychologie, wiskunde en filosofie. Van den Heuvel vergelijkt de opbouw van de hersenen met een wegenkaart van Nederland. ‘Daarop zie je verkeersknooppunten, hoofdsnelwegen en kleinere wegen die plaatsen met elkaar verbinden. Op die manier brengen wij ook de verbindingen in de hersenen in kaart. Dat levert een soort plattegrond op van de complete hersenen: het connectoom.’ Verbindingen Traditioneel worden de hersenen gezien als een verzameling gebieden met ieder een eigen functie, zoals taal en spraak of beweging. Er zijn inderdaad hersengebieden die betrokken zijn bij een bepaalde functie, maar Van den Heuvel denkt dat de werking van de hersenen vooral voortkomt uit de verbindingen tussen die hersengebieden. Belangrijke eigenschappen zoals emoties of intelligentie zitten immers niet op één plek in de hersenen. Ook een ziekte als schizofrenie is niet in één gebied gelokaliseerd. ‘Daarom doen we onderzoek naar de verbindingen in de hersenen. Want juist die zijn belangrijk voor een goede hersenfunctie. Het is een enorme klus om ze in kaart te brengen; het menselijk brein kent ongeveer tachtig miljard zenuwcellen en elke zenuwcel heeft gemiddeld tienduizend verbindingen. Dat vormt samen dus een enorm netwerk.’ Ontstaan van ziektes De ‘verkeersknooppunten’ in het netwerk zijn belangrijke informatiepunten in het brein en misschien schakels tussen verschillende hersengebieden. ‘De verbindingen tussen die punten zijn belangrijk om informatie in de hersenen bij elkaar te brengen. Via die verbindingen komt alle informatie samen. Als daar een opstopping plaatsvindt, bijvoorbeeld door beschadiging van zo’n verbinding, kan dat gevolgen hebben voor het totale functioneren van de hersenen.’ Onderzoek naar de wegenkaart van de hersenen kan nieuwe inzichten geven in het ontstaan van allerlei neurologische en psychiatrische ziektes. Denk aan alzheimer, ALS, autisme en ADHD. Van den Heuvel vermoedt dat de centrale punten bij schizofrenie niet goed samenwerken. ‘Het connectoom biedt nu een nieuwe mogelijkheid om te onderzoeken of er iets in de verbindingen is verstoord.’

4 | Hersen Magazine | juni 2013

foto: Ilco Kemmere

Martijn van den Heuvel: ‘Ook een ziekte als schizofrenie is niet in één gebied gelokaliseerd.’

Dynamisch systeem Volgens de theorie Six Degrees of Separation zijn twee willekeurige personen op aarde niet meer dan zes stappen van elkaar verwijderd. ‘Zonder dat je het weet, ben je een schakel in een groot netwerk. Waarschijnlijk geldt zoiets ook in de hersenen: verschillende hersendelen staan meer met elkaar in verbinding dan altijd werd gedacht. Hersengebieden kunnen een ‘centrale’ functie hebben, maar zijn zelf ook weer onderdeel van het netwerk. Zo zijn de hersenen een dynamisch systeem, waarin gebiedjes elkaar overlappen en misschien elkaars functie kunnen overnemen als dat nodig is,’ zegt Van den Heuvel, die er meteen aan toevoegt dat het onderzoek nog in de kinderschoenen staat. ‘Er is nu nog geen goede kaart van de verbindingen in de hersenen. Maar honderden onderzoekers over de hele wereld zijn er mee bezig. Dat gaat zeker resultaten opleveren. Misschien al sneller dan we denken.’ ■ www.dutchconnectomelab.org Toekomstdroom Van den Heuvel ontving in maart de HersenstichtingTrofee voor de Wetenschap, een stimuleringsprijs voor jonge wetenschappers, die in de afgelopen twee jaar een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan het onderzoek naar de oorzaak en de behandeling van hersenaandoeningen. Van den Heuvel heeft nog een belangrijke toekomstdroom. Wat die is leest u op onze website: www.hersenstichting.nl/actueel/hersen-magazine

Hersenweetje Bijna driekwart van de kinderen met ste een bipolaire ouder maakt vóór het 30 levensjaar een psychiatrische ziekte door. Het gaat vooral om depressies die geregeld een terugkerend en complex karakter hebben. De bipolaire stoornis type I – met depressieve en manische episoden – komt relatief weinig voor en trof 3% van het nageslacht. De bipolaire stoornis type II – met depressieve en hypomane episoden – kwam vaker voor (9%). Het lijkt dus de moeite waard om deze kwetsbare groep goed te volgen. Het onderzoek (Dutch bipolar offspring) begon in 1997 en loopt nog steeds. Ned. Tijdschr. Geneeskd. 2013

Hersen Magazine |juni 2013 | 5

Bewegen is gezond, ook voor de hersenen doorgegeven. In een omgeving met weinig prikkels doet het brein veel minder. Het raakt ‘onderprikkeld’ als iemand bijvoorbeeld de hele dag alleen maar in een kamer zit.’ Wat als iemand met hersenletsel geen behoefte heeft aan bewegen?

Bewegen is goed voor het lichaam, maar moeten we ook bewegen om ons brein actief te houden? Tien vragen aan professor Erik Scherder, hoogleraar neuropsychologie aan de VU Amsterdam en hoogleraar bewe-

Kun je als jongere met veel beweging een ‘reserve’ opbouwen voor je oude dag? ‘Ja dat kan! Die zogeheten cognitieve reserve is veel beschreven in de wetenschappelijke literatuur. Actieve jongeren doen het later beter wat betreft het cognitief functioneren, waarschijnlijk vanwege een hoge

‘Dan kan de omgeving die persoon aanmoedigen om toch bijvoorbeeld een wandeling te gaan maken. Als een dementerende patiënt meegaat op een boottocht, komt die persoon als het ware uit een cocon vandaan. Familie of partners van de patiënt zeggen dan vaak: “We wisten niet dat zij dit nog kon!” Het brein kan heel veel, maar moet wel geprikkeld worden.’

gingswetenschappen aan de Universiteit Groningen. Tekst: Kees Vermeer

Waarom is bewegen goed voor de hersenen? ‘Als je gaat bewegen, krijgen je hersenen meer prikkels. Als je bijvoorbeeld buiten loopt, voel je de wind door je haar, je ziet en hoort dingen om je heen, je voelt je spieren en gewrichten… Dat zijn allemaal prikkels voor de hersenen. Bewegen verbetert bepaalde hersenfuncties en blijkt ook heilzaam bij psychische klachten zoals angst, depressie en stress.’ Wat doet beweging met de hersenen? ‘Het veroorzaakt onder andere een betere doorbloeding in het brein. Door meer prikkels ontstaat in de hersenen meer grijze stof, waar informatie wordt verwerkt, en worden signalen beter

6 | Hersen Magazine | juni 2013

Welk soort beweging is goed voor de hersenen? ‘Eigenlijk alle vormen van bewegen. Fietsen, roeien, lopen, tuinieren, het huishouden… Ideaal is een combinatie van verschillende vormen. Als je bijvoorbeeld jong bent en je doet aan muziek, sport en een opleiding, dan ben je goed bezig. Maar ook op latere leeftijd is bewegen goed.’ Kun je er ook hersenziekten mee voorkomen? ‘Dat is erg moeilijk te onderzoeken, want dan zou je mensen heel lang moeten volgen. Maar het is wel bekend dat activiteit het hersenvolume vergroot en de verbindingen tussen hersengebieden kan versterken. Tevens vermindert bewegen de risicofactoren voor dementie, zoals hoge bloeddruk, hart- en vaatziekten en suikerziekte type 2.’

Een groep mensen doet mee aan een Tai Chi les in het Ams

reserve. Mensen die weinig ondernemen, hebben waarschijnlijk een lage reserve.’ Hoe vaak moet je bewegen? ‘Het advies is minstens een half uur per dag, minimaal vijf keer per week, matig intensief bewegen. Dagelijks iets

column

Openlijk dyslectisch

aan beweging doen is beter dan bijvoorbeeld twee keer per week een flinke inspanning. Ook met twee keer per week sporten kun je toch een inactief leven leiden.’ We bewegen met ons allen juist steeds minder. Wat vindt u daarvan? ‘Dat vind ik zorgelijk. Vroeger stapte je nog op de fiets als je iemand wilde zien. Nu gaat heel veel contact via de sociale media. Vooral kinderen zitten dagelijks uren voor een beeldscherm of de televisie. Veel mensen halen de norm voor Gezond Bewegen niet. Passiviteit kan grote consequenties voor je leervermogen, je stemming en je slaap-waakritme.’ Wat doet u zelf aan beweging?

foto: Berbara Houweling

‘Ik tennis als ik er tijd voor heb. En ik fiets minimaal een uur per dag.’

We willen allemaal bijzonder zijn. Talent is de inzet van heel wat populaire tv-programma’s. Tegelijk zijn we als de dood om niet normaal te zijn. Eerder dit jaar vroeg de Volkskrant me om mijn afwijking – ik ben dyslectisch – in het openbaar te demonstreren. Ik zou zonder spellingchecker een verhaal schrijven dat zonder eindredactie in de krant zou verschijnen. Twee hoogleraren zouden zich buigen over mijn spelfouten. En dat alles ter lering en vermaak. Ik moest een paar keer slikken en besloot toen om mee te doen aan dit openbare experiment. De publicatie deed veel stof opwaaien. Nooit kreeg ik zoveel reacties. En voor de verandering waren alle reacties positief. Lovenswaardig werd het gevonden dat ik het afwijkende durfde te tonen. Bevrijdend voor anderen die de afwijking hun hele leven verborgen proberen te houden. Verborgen voor collega’s, voor klanten... voor vrienden soms zelfs. Dyslexie is een afwijking van de hersenen, net als bijvoorbeeld autisme. Het verschijnsel gaat niet over en het uit zich in allerlei eigenaardigheden. Nog een overeenkomst: zowel over autisme als dyslexie bestaan talloze neurobiologische theorieën. Als je de meest recente wetenschappelijke inzichten naast elkaar legt dan blijken de twee in veel opzichten elkaars tegenpolen. De hersenschors van autisten toont bijvoorbeeld relatief veel, dicht opeengepakte hersencellen; die van de dyslecticus juist relatief weinig hersencellen die wat meer de ruimte hebben. Autisten hebben een overmaat aan korte verbindingen, dyslectici een overmaat aan lange verbindingen. De twee typen breinen lijken de uiteinden te zijn van een natuurlijke variëteit. Niet gek eigenlijk: de natuur zoekt altijd variatie. Dat maakt een soort sterker. Allemaal hetzelfde kunnen is vragen om problemen. En laten we wel wezen: onze samenleving heeft veel te danken aan buitenbeentjes. De historie van wetenschap, techniek en kunst wordt door hen gedomineerd. Mensen als Columbus, Einstein en Van Gogh, je moet er niet aan denken dat ze normale hersenen hadden gehad! ■

sterdamse Oosterpark

Op de hometrainer of buiten? ‘Ik beweeg het liefst buiten. Ik denk dat dat effectiever is. Je krijgt daar meer prikkels en ook meer daglicht. Dat stuurt je biologische klok aan en dat heeft weer een sterke relatie met de cognitie. Sportscholen zijn populair, maar intuïtief weten we wel dat het buiten veel prettiger is.’ www.dementieinbeweging.nl

Mark Mieras is wetenschapsjournalist en gespecialiseerd in hersenonderzoek. Hij is auteur van twee boeken over de hersenen: Ben ik dat? en Liefde.

■

Hersen Magazine |juni 2013 | 7

BOSK zoekt geld en vrijwilligers

‘Het roer moest écht om’ Al ruim zestig jaar is de BOSK de vereniging van kinderen met een aangeboren lichamelijke handicap en hun ouders. Meer dan de helft van de leden heeft aangeboren hersenletsel zoals cerebrale parese – hersen-verlamming – of een meervoudig complexe handicap. Vorig jaar kwam de BOSK abrupt te weten dat zij 70% van haar overheidssubsidies en 80% van haar hoofdsponsorsubsidie zou kwijtraken. Een heftig moment. Tekst: Corinne in ‘t Veld

Volgens Martijn Klem, sinds twee jaar directeur van de BOSK, was 2012 een omslagpunt. Een onrustige periode, waarin het roer echt om moest. ‘Noodgedwongen hebben we mensen moeten ontslaan. Dat deed pijn, maar er was ook veel begrip. Duidelijk was dat we keihard moesten vechten voor het voortbestaan van onze vereniging die opkomt voor mensen met aangeboren hersenletsel en hun ouders. Uiteindelijk kwam er alleen maar méér steun en toewijding.’

mensen kennis en ervaring met elkaar delen, contacten opdoen en praktische ondersteuning vinden voor het dagelijks leven met een handicap. Ook de kinderen zelf vinden elkaar via de BOSK. Zowel online via het forum of tijdens een uitje, familiedag en het jaarlijkse kampeerweekend. Ondertussen faciliteert en ondersteunt de BOSK haar leden door middel van cursussen, workshops, informatievoorziening en persoonlijke begeleidingstrajecten. Klem verduidelijkt: ‘Uit eigen ervaring weet ik dat er veel op je afkomt als je als ouder te horen krijgt dat je kind aangeboren hersenletsel heeft. Je hebt behoefte aan specifieke informatie, aan duidelijke uitleg en praktische tips. Ook is het heel fijn om eens met andere ouders te praten die eveneens een kind met een beperking hebben.’

Op zoek naar geld Er moesten andere bronnen worden aangeboord. Daarvoor was het nodig om de core business helder te hebben. ‘Wie zijn we, waar staan we voor, waar richten we ons op? Inmiddels is dat duidelijk,’ aldus Klem. ‘De BOSK is gestoeld op ervaringskennis; wij Martijn Klem, links op de foto, liep met andere ouders en BOSK-medewerkers weten wat het is om te leven met een aangeboren mee met de Heldenrace om geld in te zamelen voor de noodzakelijke handicap. Die ervaringskennis vormt de basis voor ondersteuning van ouders van ernstig gehandicapte kinderen. En met succes! onze vier pijlers: ontmoeting, informatie, empowerVechten ment en onderzoek. Toen we dat duidelijk voor ogen hadden, konden we starten met fondsenwerving. Ook gingen De BOSK kwam sterker uit de strijd, met een betere focus we op zoek naar vrijwilligers die ons zouden steunen in en nog meer betrokkenheid van en voor mensen met aangeonze nieuwe visie. We zijn nog steeds op zoek naar geld en boren hersenletsel. Zo stimuleert de BOSK meer onderzoek naar vrijwilligers, maar we hebben sterk het gevoel dat we door een aantal leerstoelen aan te bieden. Ook vecht ze voor de juiste keuze hebben gemaakt. Inmiddels ligt er een duigoed onderwijs aan kinderen met hersenletsel. ‘Daarnaast delijke en stevige basis van waaruit we verder kunnen vergroten we in Nederland de aandacht voor hersenletsel. groeien.’ We organiseren op 2 oktober 2013 de internationale dag rondom cerebrale parese (CP) met als overkoepelend thema Kind met een beperking Hoe leef jij met CP?.’ De BOSK is en blijft een platform waar ouders met een gehandicapt kind elkaar kunnen vinden en helpen. Waar www.bosk.nl ■ 8 | Hersen Magazine |juni 2013

Goede zorg is vaak regionaal bepaald

vraag en antwoord

Hebben mensen met NAH een toekomst in een woonvoorziening?

foto: Gabriëlle de Kok

Hoe ernstiger het letsel van een patiënt met NAH, hoe ernstiger de (on)zichtbare gevolgen, hoe ernstiger de breuk in de levenslijn. Het lijkt een optelsom te zijn: na de ziekenhuisopname volgt de revalidatieperiode, de terugkeer naar huis en soms de aanmelding voor een woonvoorziening door allerhande problemen. Dat is zwaar en verdrietig voor alle partijen. De mensen zijn óp en zien geen uitweg.

Jaarlijks lopen naar schatting 85.000 mensen een traumatisch hersenletsel op. Hoewel er veel goede behandelmethoden zijn om deze mensen te helpen, blijkt dat de aanwezigheid van goede zorg vaak erg regionaal bepaald is. Patiënt en hulpverlener vinden niet altijd de bestpassende zorg. Vooral patiënten ervaren de zorg als een doolhof. Bovendien ontbreekt vaak de samenhang in de zorg. Zorgstandaard De Hersenstichting nam het voortouw voor een intentieverklaring voor de totstandkoming en invoering van de Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel. Inmiddels heeft een groot aantal betrokken partijen, zoals

beroepsverenigingen, landelijke zorgorganisaties en patiëntenverenigingen de verklaring ondertekend. De Hersenstichting hoopt dat er met alle vergaarde kennis een éénduidige, kwalitatief hoogwaardige zorgstandaard komt. De Zorgstandaard, ontwikkeld door mensen uit het zorgveld en met expertise, kan later als format dienen voor andere ziektebeelden met niet-aangeboren hersenletsel tot gevolg. In de toekomst zal de Hersenstichting een faciliterende en ondersteunende rol blijven vervullen. Op www.zorgstandaardnah.nl vindt u de voortgang van het traject. U kunt er ook uw vragen en opmerkingen kwijt. Deze input stellen we zeer op prijs! ■

Hersenweetje Wetenschappers zijn er in geslaagd om droombeelden van drie proefpersonen te ontcijferen met een hersenscanner. Met een computerprogramma is het mogelijk om de hersenactiviteit van mensen te koppelen aan specifieke beelden die ze waarnemen. Vervolgens kan met deze informatie gedurende hun slaap vrij nauwkeurig worden bepaald over welke objecten ze dromen. Het is echter nog niet mogelijk om

Woonvoorzieningen streven naar toekomst voor mensen met NAH. Is het tegenstrijdig om dat te verwachten voor iemand die moeilijk tot niet meer kan leren? Die gekwetst en verbitterd is? Dat is het niet, want het lukt. Aandacht voor het netwerk én leren kijken door de belevingswereld van de cliënt zorgen voor meer begrip. De cliënt zal er niet minder om mopperen of er minder onrustig om zijn, maar familie en vrienden leren hem wel veel beter begrijpen. Als er in een woonvoorziening aandacht is voor de onafhankelijkheid en voor de rouw van de cliënt, kan er een heilzame relatie ontstaan tussen begeleider en cliënt. Een relatie waarin het onmogelijke voorzichtig mogelijk wordt. Zorgverleners kunnen structuur aanbrengen in hun emoties, in hun gedrag, in de communicatie en in de omgeving van de cliënt. Met deze ondersteuning leren mensen met NAH succesvol nieuw gedrag aan. En succes hebben was sinds de revalidatieperiode lang geleden… Namens het hersenletselteam Kennemerland Eveline Voetelink, orthopedagoog Stichting Odion

■

emoties en kleuren te ontcijferen. Science, 2013

Hersen Magazine |juni 2013 | 9

Nieuw onderzoek geeft hoop op een relatief normaal leven Schizofrenie treft één op de honderd mensen. Niet alleen is dat aantal hoog, maar de gevolgen voor patiënten en hun omgeving zijn ingrijpend. Voor een kleine groep patiënten gloort echter de hoop op een relatief normaal leven. Die hoop komt uit Maastricht, mogelijk gemaakt door de Hersenstichting. Tekst: Johan van Leipsig

Schizofrenie is een ernstige en complexe, psychiatrische ziekte die gepaard gaat met psychoses. Bij schizofrenie verliest iemand het contact met de werkelijkheid. Symptomen zijn wanen, hallucinaties of het wegvallen van de samenhang tussen spreken en denken. Eén van de gevolgen is gedragsverandering bij de patiënt, waardoor hij niet meer normaal kan functioneren. ‘Patiënten raken gefrustreerd en gestrest,’ zegt onderzoekster aan de Universiteit van Maastricht Pilar Martinez, die samenwerkt met professor Jim van Os en doctor Bart Rutten. ‘De ziekte tast emoties en denkpatronen aan. Bovendien krijgen schizofreniepatiënten veel en verschillende antipsychotica toegediend.' Op jonge leeftijd De medicijnen hebben bijeffecten, zoals overgewicht of het gevoel niet meer zichzelf te zijn. Patiënten kunnen depressief worden, gevoelsmatig afvlakken of juist agressieve angstaan-

10 | Hersen Magazine |juni 2013

vallen krijgen. Voor zowel de patiënt als de familie is dat zwaar, zeker omdat de ziekte al op jonge leeftijd begint. ‘Als je je op jeugdige leeftijd realiseert dat er geen oplossing is, dan is dat emotioneel enorm belastend.’ Het onderzoek van Martinez, mogelijk gemaakt door een particuliere gift, betekent voor een kleine groep patiënten misschien een doorbraak. Herkennen en uitschakelen Schizofrenie openbaart zich tussen het 15de en 35ste levensjaar en kent verschillende vormen. ‘Het is alleen lastig de exacte types te onderscheiden,’ zegt Martinez die één van de subtypes van schizofrenie in haar vizier heeft. ‘Dat type heeft te maken met ons immuunsysteem. Het systeem zorgt ervoor dat het lichaam bedreigingen van buitenaf, zoals bacteriën of virussen, herkent en uitschakelt. Het werkt echter niet altijd even goed, waardoor ook cellen binnen in het lichaam als een bedreiging van buitenaf worden gezien en worden uitgeschakeld. 5% van alle lichamelijke ziektes is daaraan gerelateerd.’ Martinez denkt dat sommige gevallen van schizofrenie te maken hebben met een auto-immuunziekte, en noemt ze daarom “auto-immuun schizofrenie”. ‘Doordat het lichaam met antistoffen bepaalde eiwitten in de hersenen aanvalt, kan schizofrenie ontstaan.’ Gerichter behandelen Martinez onderzoekt bloedmonsters van jonge schizofreniepatiënten uit verschillende landen om erachter te komen bij welke patiënten antistoffen

Pilar Martinez wil patiënten met schizofrenie helpen.

leven leiden. Dat kunnen ze nu niet, want hun cognitieve functies zijn slechter dan bij gezonde mensen. Ze kunnen minder goed zaken onthouden, hun redenatievermogen is slechter en ze kunnen minder goed relativeren. Een vaste baan of een relatie aangaan is daardoor moeilijk.’ Martinez wil deze mensen helpen. Dat kan door het bloed

te reinigen van antistoffen of medicijnen toe te dienen die het vormen van antistoffen in het bloed tegengaan. ‘Je behandelt de auto-immuunziekte in plaats van schizofrenie.’ Meteen testen Als het onderzoek van Martinez succesvol is, kan iemand met klachten die op schizofrenie wijzen en bij een psychiater komt, meteen getest worden op de aanwezigheid van antistoffen. ‘Dat is belangrijk, want hoe eerder je erbij bent, hoe minder hersenschade er zal optreden.’ Hoe groot de groep patiënten met auto-immuun schizofrenie is, hoopt Martinez over twee jaar te weten. http://mhens.uniemaas.nl ■

Toekomstdroom Martinez vertelt op onze website over haar toekomstdroom m.b.t. het schizofrenieonderzoek. Meer over Pilar Martinez en haar onderzoek: www.hersenstichting.nl/ actueel/hersen-magazine

foto: mcmproductions.nl

voorkomen en welke eiwitten worden aangevallen. Als er een oorzakelijk verband is, kan die groep patiënten geholpen worden met andere medicijnen dan die worden voorgeschreven bij andere vormen van schizofrenie. Er kan dus gerichter worden behandeld. ‘Als we er snel genoeg bij zijn, kunnen patiënten misschien weer een normaal

Hersen Magazine |juni 2013 | 11

Bijzondere breintjes Ook in de afgelopen maanden blonken de acties voor de Hersenstichting weer uit in inventiviteit. Een kleine greep uit alle giften. Alle gulle gevers: heel hartelijk dank voor uw steun! Rotary Veenendaal zamelt € 10.000 in!

Tijdens de jaarlijkse bedrijvensportdag, georganiseerd door Rotaryclub Veenendaal, werd geld ingezameld voor de Hersenstichting. Namens de Rotary overhandigde Frans Verbeek een cheque van €10.000 aan Petra Nieuwenhuizen, één van onze regiovertegenwoordigers van de collecte. Rein for Brain levert € 2.313 op

ToBBB mobieltjesactie

Sinds enige tijd zamelt het Leidse bedrijf ToBBB mobiele telefoons in voor de Hersenstichting. Zij doen dit niet alleen, maar schakelen de hulp in van bevriende bedrijven en instellingen. Een slimme tactiek; inmiddels staat er op maar liefst 36 locaties een speciale dropbox voor mobiele telefoons. Tot nu toe bracht ToBBB al meer dan € 2.500 bijeen voor hersenonderzoek! Ze willen de actie graag landelijk uitbreiden. Wilt u met uw bedrijf, school of instelling ook meehelpen? Neemt u dan contact met ons op: 070-302 4815. Medewerkers Achmea: € 4.971

Ter nagedachtenis aan Lida Wouters heeft de organisatie van de Schietberg Reining Competitie ervoor gekozen dit jaar de Hersenstichting een warm hart toe te dragen. Tijdens een drietal paardensportevenementen werd samen met bezoekers, deelnemers en sponsoren een schitterend bedrag van € 2.313 bijeen gebracht.

12 | Hersen Magazine |juni 2013

In een tevredenheidsonderzoek van Achmea mochten de medewerkers een vijftal goede doelen selecteren waaraan een bedrag geschonken werd. Onder deze goede doelen was ook de Hersenstichting. We zijn trots op de verkiezing en blij verrast met het prachtige bedrag dat we mochten ontvangen. Dat is nog eens maatschappelijk verantwoord ondernemen!

MT Fudura in actie

Het managementteam van Fudura heeft € 175 ingezameld tijdens een triatlon. Een van de teamleden werd vorig jaar getroffen door een ernstige hersenziekte. Speciaal voor haar kwam het team in actie. Dat is nog eens een hecht team! Marathon Rotterdam Esther Poulus deed in april mee met de marathon in Rotterdam. Ze haalde hier een prachtig bedrag van € 600 mee op!

Loopt u mee met de Nijmeegse Vierdaagse? Van 16 tot en met 19 juli 2013 vindt de 97e editie van de Nijmeegse Vierdaagse plaats. In ons vorige Hersen Magazine riepen we u op om als sponsorloper in actie te komen voor de Hersenstichting tijdens dit evenement. Inmiddels bestaat ons team uit zes helden: Peter, Pim, Jaco, Dominique, Miranda en Paul. We zouden het geweldig vinden als u zich aansluit bij dit team. Loopt u mee met de Vierdaagse? Meldt u zich dan aan als sponsorloper en neem contact op met Martin van der Eijk: 070-302 4815. ■

het verhaal achter de gift Kleine hersenen kwijnen langzaam weg Brugling Fonds voor zeldzame hersenaandoening

Het Brugling Fonds is een nieuw Fonds op Naam. De oprichters mevrouw van der Lingen en de heer Verbruggen willen wetenschappelijk onderzoek naar een zeldzame genetische hersenaandoening mogelijk maken. Bij Spino Cerebellaire Ataxie type 3 of SCA3 verschrompelen de kleine hersenen langzaam en raakt de aansturing van de spieren verstoord. Belangrijkste kenmerk van deze hersenaandoening is een ongecoördineerd looppatroon. Later kunnen ook klachten optreden bij de handcoördinatie en het spreken, slikken en zien. De klachten kunnen van persoon tot persoon enorm verschillen, evenals het beloop van de aandoening.

De heer Verbruggen en mevrouw van der Lingen zijn de oprichters van het Brugling Fonds. Rechts op de foto staan onderzoeksleidster Willeke van Roon-Mom en Lodewijk Toonen, één van de onderzoekers.

De oprichters van het Brugling Fonds willen wetenschappelijk onderzoek financieren naar oorzaak en behandeling van de aandoening. Ze hopen dat hun bijdrage uiteindelijk leidt tot een gentherapie die de ziekte kan bestrijden of vertragen.

De eerste onderzoekssubsidie is inmiddels door het Fonds toegekend en het onderzoek is in januari van dit jaar van start gegaan. Dr. Willeke van Roon-Mom van het Center for Human and Clinical Genetics van het Leids Universitair Medisch Centrum is bezig met het ontwikkelen van een gentherapie voor SCA3. Haar onderzoek richt zich op de ziektemechanismen in de genen bij SCA3 en op het herstellen van de genetische code binnen de zieke genen. Het onderzoek zal twee jaar in beslag nemen. ■

Tijdens het Goed Geld Gala 2013 van de Vriendenloterij viel het projectvoorstel Meet me @the Gym in de prijzen! Het project is een samenwerking tussen de Hersenstichting en de Edwin van der Sar Foundation. Mensen met hersenletsel worden gestimuleerd in beweging te komen en kunnen onder deskundige begeleiding trainen bij

de daarvoor gecertificeerde sportscholen. Op de foto v.l.n.r: Henriette Hindriks (Hersenstichting), Annemarie van der Sar, Michiel Verboven (Vriendenloterij), Maurice Brederode (alg. manager Edwin van der Sar Foundation), Helen van Winden (Hersenstichting), Peter Schoof (directeur Hersenstichting).

■

Hersen Magazine |juni 2013 | 13

Diana (46) is verlamd na een beroerte ‘Ik wil weer goed kunnen lopen!’ Werken als huishoudelijke hulp in de thuiszorg zal Diana Cornet nooit meer kunnen doen. Aan haar linkerkant is ze zo goed als verlamd; ze is afhankelijk van rolstoel, scootmobiel en stok. Ook zichzelf verzorgen gaat niet meer als voorheen. Toch is Diana heel vrolijk. ‘Ik wil niet bij de pakken neerzitten, want ik heb ook een gezin.’ Tekst: Anja Bemelen

In november 2012 begon Diana vrolijk aan haar dag. Ze had allerlei plannen, maar wilde éérst de kattenbak nog verschonen. Ineens viel het kattengrind uit haar handen. ‘Ik zakte door mijn benen,’ vertelt Diana. ‘Ik dacht dat ik iets

gebroken had, want ik kon niet staan.’ Bijna vijf uur had ze nodig om de telefoon te bereiken. Een afstand van nog geen vijf meter. ‘Ik sprak mijn kat toe om mij te helpen, moest lachen om mijn eigen zottigheid.’ Tegen half twee bereikte Diana eindelijk haar man Jan. Diana was nauwelijks verstaanbaar; voor Jan voldoende aanleiding om het ziekenhuis te bellen. Pijnlijk

foto: Ilco Kemmere

Direct na het herseninfarct was Diana’s linkerzijde helemaal verlamd. Diana vertelt: ‘Dat ik niet meer m’n eigen billen kon afvegen op het toilet vond ik nog het allerergste. Ik voelde me echt een baby! Toen ik uit het ziekenhuis kwam kon ik alleen voortbewegen in een rolstoel. Mijn linkerarm viel vaak van de leuning, en dat deed pijn. Ik moest hem steeds met mijn rechterarm weer terugleggen. En mijn linkervoet was zo stuurloos dat ik niet fatsoenlijk kon lopen.’ Diana was vastbesloten om zo snel mogelijk weer uit de rolstoel te komen. In het Rijnlands Revalidatiecentrum leerde ze zich met één hand aankleden, douchen en naar het toilet gaan. Diana: ‘Toen ik mijn bh weer zonder hulp van anderen kon aantrekken, voelde dat als een geweldige overwinning!’ Weer thuis Tegenwoordig is Diana weer thuis. Ze kan met de stok kleine afstanden lopen, maar buitenshuis blijft ze aangewezen op rolstoel en scootmobiel. Tweemaal per week heeft ze fysio- en ergotherapie. ‘De meeste moeite heb ik met traplopen. Ik kan wel de trap op, al gaat dat langzaam, maar nog niet de trap af. Dat oefen ik nu met de ergotherapeut. Met mijn 14 | Hersen Magazine | juni 2013

Hersenbokaal en Kwaliteitsprijs smelten samen In 2012 werd de Hersenbokaal voor werkgevers voor de laatste maal uitgereikt. Vanaf 2013 worden de Hersenbokaal en Kwaliteitsprijs samengevoegd tot één prijs: de Hersenbokaal.

Een van de revalidatieartsen van Diana is dr. Carel Meskers die werkt in het UMC Leiden. Met steun van de Hersenstichting doet hij onderzoek naar het zelfherstellend vermogen van de hersenen na een beroerte. Met behulp van een robotarm stimuleert hij Diana’s verlamde linkerarm zodanig dat andere, gezonde delen van Diana’s hersenen de aansturing van haar armspieren weer overnemen.

linkervoet gaat het iets beter, ook al lijkt het net een spastische voet. Door een brace en een orthopedische schoen wordt hij steeds meer rechtgezet. Misschien kan ik mijn voet over een paar maanden op en neer bewegen. De therapeuten verwachten echter dat mijn linkerkant niet meer zal herstellen. Ook mijn arm hangt er een beetje bij en dat is pijnlijk. Ik heb daar behoorlijk last van, maar de nieuwe therapieoefeningen helpen wel.’

De Hersenbokaal nieuwe stijl richt zich op alle projecten die mensen met een hersenaandoening kunnen helpen in hun dagelijks leven. Bij elk project staat de kwaliteit van leven voorop. De insteek van een project is net zo

www.hersenstichting.nl > Leven met

■

Jaarverslag 2012 online In het jaarverslag 2012 wordt een overzicht gegeven van de activiteiten van afgelopen jaar van de Hersenstichting. Ook het financiële overzicht is er in opgenomen. Zo gaven we in 2012 meer dan € 3,5 miljoen uit aan wetenschappelijk onderzoek naar hersen(aandoening)en en net iets meer dan € 1,5 miljoen aan voorlichting en preventie.

Belangrijke activiteiten in 2012 waren de goedbezochte Publieksdag, de uitreiking van de Hersenbokaal, de aanzetten tot ontwikkeling van de Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel en de succesvolle collecte. Via www.hersenstichting.nl kunt u het volledige jaarverslag van de Hersenstichting lezen. ■

€ €

€

Met één hand Ondanks haar pijn, de rolstoel en intensieve therapie lacht Diana veel en is ze positief ingesteld. Dat vindt ze ook voor haar gezin belangrijk. ‘Vooral mijn kinderen Nick en Angela zijn erg geschrokken van wat er is gebeurd. Samen met Jan moeten ze nu meer in het huishouden doen en hun eigen spullen opruimen. Met één hand heb ik geleerd om van alles in huis te doen zoals koken, afdrogen, de wc schoonmaken en strijken. Ik blijf hoop houden dat ik over een tijd alles weer in huis kan doen, redelijk normaal kan lopen en buiten kan wandelen. Daar ga ik voor!’ ■

veelzijdig als dat er mensen zijn. Projecten kunnen gaan om zorg en revalidatie, wonen, werken, maar ook vrijetijdsbesteding, scholing of vervoer. Degene die de Hersenbokaal wint, krijgt een subsidie van € 35.000 om het project tot uitvoering te brengen. Een filmpje waarin Rob Trip het resultaat laat zien van de winnaar van 2011 vindt u onder:

€

Inkomsten

€

Uitgaven € € €

Hersen Magazine |juni 2013 | 15

onderzoek Dankzij uw steun kan de Hersenstichting steeds meer goed werk verrichten. Onlangs zijn er 21 Kleine subsidies gehonoreerd voor wetenschappelijk hersenonderzoek. Hieronder een greep uit recent afgeronde en nog lopende onderzoeksprojecten. Eiwitafbraak en de ziekte van Huntington

Groei van hersentumoren

Gliomen zijn kwaadaardige hersentumoren. Ze zijn haast onmogelijk te genezen, doordat ze tijdens hun groei verspreid doordringen in het omringende hersenweefsel (diffuse groei). Onderzoekers van het St. Radboud UMC in Nijmegen onderzoeken de moleculaire en celbiologische mechanismen die de diffuse groei veroorzaken, in de hoop dat ze die in de toekomst kunnen remmen. In de loop van de laatste twintig jaar ontwikkelden wetenschappers een aantal belangrijke nieuwe gliomamodellen met diffuse groei. In het huidige onderzoek werd met deze modellen naar de mechanismen van de diffuse tumorgroei gekeken. De onderzoekers vonden een eiwit dat een belangrijke rol lijkt te spelen in de diffuse groei van hersentumoren. Verder onderzoek is nodig om te kijken of dit eiwit gebruikt kan worden voor therapiedoeleinden.

Door het ongewenst samenklonteren en ophopen van eiwitstukjes met het aminozuur glutamine ontstaan PolyGlutamine- of PolyQ-ziektes. De ziekte van Huntington is zo’n ziekte. Kennelijk zijn onze hersencellen niet voldoende in staat om deze foutieve eiwitstukjes met glutaminereeksen effectief op te ruimen. Een cruciaal enzym in de afbraak van eiwitten in cellen is het proteasoom. Wetenschappers denken dat het proteasoom verstrikt raakt in eiwit, waardoor de afbraak blokkeert. Onderzoekers van het AMC in Amsterdam onderzochten de werking van het proteasoom. Ook keken zij naar verschillende manieren om het proteasoom eiwit te laten afbreken. In tegenstelling tot wat werd gedacht, blijft het proteasoom actief in cellen, maar is het nauwelijks geïnteresseerd in polyQ-eiwitten. De afbraak van het polyQ-eiwit blijkt echter te verbeteren door het proteasoom te manipuleren.

Inzicht in NF1: een oplossing nabij?

Neurofibromatose type I (NF1)

Neurofibromatose type I (NF1) is een relatief veel voorkomende genetische aandoening (1 op de 2500 mensen). De aandoening gaat gepaard met leerproblemen. Eerder onderzoek van de onderzoekers van het ErasmusMC in Rotterdam toonde aan dat het NF1eiwit in het brein anders is dan in andere lichaamsdelen. Het bevat namelijk een extra stukje: het exon 9a. De onderzoekers vonden dat muizen zonder dit stukje niet kunnen leren en dat het dus een belangrijke rol speelt in de hersenen. De onderzoekers hebben daarnaast een stof gevonden die zieke NF1-muizen kan genezen. Deze resultaten dragen bij aan inzicht in de leerproblemen bij NF1. De onderzoekers hopen dat de vindingen leiden tot een therapie voor de cognitieve problemen bij NF1, en mogelijk voor andere aandoeningen die veroorzaakt worden door te veel neuronale remmingen.

Hersenweetje gesneden Senioren met klinische symptomen van depressie hebben baat bij, op maat als kracht, bewegingsvormen. Fysieke activiteit, gericht op zowel uithoudingsvermogen mheid van mediging gepaard met significant minder ernstige depressie. Voor de werkzaa bewijs voorhanden. tatieve bewegingstherapieën zoals Tai Chi en Qi Gong is echter onvoldoende British Journal of Psychiatry, 2012

16 | Hersen Magazine |juni 2013

■

interessant

Gezichten van dementie

Herman van Hoogdalem/Gijs Wanders

Kunstenaar Van Hoogdalem schilderde indrukwekkende portretten van mensen met dementie. Wanders sprak met hun geliefden over de relatie met hun dementerende partner of ouder. De gesprekken geven een indringend beeld van het ziekteproces van dementie en hoe het is om te leven met iemand met dementie. Het boek sluit af met een interview met de kunstenaar zelf.

Eten om niet te vergeten

Luuk Eliëns, Iris de Groot, Rachelle Elshout

Heerlijke recepten, speciaal voor ouderen en dementerenden. Drie auteurs waagden zich aan een voedingsprogramma dat Alzheimer of dementie remt. Veel kauwen is goed is voor het brein, toch krijgen ouderen vaak gepureerd voedsel. Ook lekker eten is goed voor de gezondheid, maar ouderen zijn vaak ondervoed. Recepten voor Vis uit de oven tot Asperges op Vlaamse wijze worden voorafgegaan door begrijpelijke achtergrondinformatie. Uitgeverij Kosmos, 2013

Uitgeverij WBooks, 2013

ISBN 9789021552729, €14,95

ISBN: 9789040007675, €17,95

Mimekwartet Dit is mijn hoofd niet meer

www.KennispleinNAH.nl

Afasietheater/Martin Mens

Dominique Deseure

Kennisplein NAH is een virtueel plein waar NAH-professionals kennis kunnen halen en brengen. Belangrijkste onderdeel van de site zijn de best practices, waarbij professionals zich kunnen laten inspireren door goede voorbeelden, voorzien van werkmethodieken uit heel Nederland. De voorbeelden zijn ingedeeld op fasen in NAH-zorg, van de acute fase tot de chronische fase.

www.balansdigitaal.nl

Balans is de landelijke vereniging voor ouders van kinderen met ontwikkelingsstoornissen bij leren en/of gedrag, zoals ADHD, dyslexie en PDD-NOS. De uitgebreide website informeert over de vereniging en de verschillende stoornissen, maar ook over regelingen en voorzieningen op het gebied van zorg en onderwijs. ■

Hersenweetje

Zes jaar geleden werd er in Deseures hersenstam een tumor ontdekt. Haar leven wordt overhoop gehaald. Ook wordt duidelijk met welke beperkingen ze moet leren leven. In haar boek vertelt Deseure hoe het is om met de gevolgen van hersenletsel om te gaan. En hoe belangrijk blijvend begrip voor de patiënt is.

Een familiespel voor mensen die niet kunnen praten. Mimekwartet is bedoeld voor mensen met afasie als gevolg van hersenletsel en omvat 96 handelingfoto’s die te gebruiken zijn voor taalbewustheid, pedagogiek en therapie. Een deelnemer kan kwartet spelen met klanken, expressie en lichaamstaal en handen, op verschillende niveaus. Bij het spel hoort een kaarthouder, zodat de handen vrij blijven.

Uitgeverij Cyclus, 2012

K2-Publisher B.V., 2012

ISBN: 9789085750468, €12,50

€ 39,50 (AVN- en NAH-leden, €29,50)

Methamfetamine, ook bekend als meth of crystal meth, is een zeer verslavend middel. Het kan zenuwuiteinden in de hersenen van mens en dier beschadigen. Deze beschadigingen beïnvloeden het geheugen en allerhande uitvoerende functies. Bij knaagdieren en apen zijn deze aantastingen al geconstateerd, maar ook bij mensen via o.a. scanonderzoek. Het lijkt erop dat, na het staken van het drugsgebruik, de hersenen door lichamelijke inspanningen weer langzaam verbeteren. Trends in Neurosciences, 2012

Hersen Magazine |juni 2013 | 17

Agenda Ja, ik steun het werk van de Hersenstichting!

Zaterdag 14 september 2013

Donderdag 10 oktober 2013

Nationale Beeldbank

%....

ik wil graag informatie over schenkingen en nalatenschappen

Wanneer de depressie niet goed herstelt, zijn mensen vaak ernstig beperkt in hun sociaal en maatschappelijk functioneren. De gevolgen zijn afhankelijk van de ernst van de klachten, en verergeren door bijkomende psychische stoornissen. De gevolgen zijn het grootst bij depressies die moeilijk behandelbaar zijn. Leven met iemand die een depressie heeft, is zwaar en belastend. Partners van mensen met depressie kunnen bijvoorbeeld in een sociaal isolement terechtkomen, het gevoel krijgen hun partner te verliezen of te maken krijgen met veranderingen binnen hun relatie.

Het thema van de 21e Publieksdag van de Hersenstichting is nog niet bekend, maar reserveert u alvast deze datum in uw agenda! In augustus 2013 wordt het precieze programma bekend gemaakt. Dan wordt ook de aanmelding geopend. Plaats: Beatrixtheater, Utrecht. Organisatie: Hersenstichting Nederland. Informatie: www.hersenstichting.nl. Bon invullen in blokletters s.v.p.

Rekeningnummer:

Naam:

M/V

Gevolgen

Adres/postcode/plaats:

Depressie heeft een wisselend en grillig beloop en de duur varieert van persoon tot persoon. Een depressie kan tijdens een bepaalde periode voorkomen, weer verdwijnen en nooit meer terugkomen. Dit is een

Geboortedatum:

Telefoonnummer:

E-mail:

Voorkómen

Van enkele preventieve interventies is inmiddels aangetoond dat ze nieuwe gevallen van depressie daadwerkelijk kunnen voorkomen. Als beginnende, licht depressieve klachten vroeg worden opgemerkt, kunnen internetinterventies of cursussen in groepsverband voorkomen dat ze zich ontwikkelen tot een volledige depressie.

Handtekening

maart 2013

% 25

De Hersenstichting zet zich in voor wetenschappelijk onderzoek naar depressie, onder andere naar de verbetering van behandeling van ernstige en moeilijk behandelbare vormen van depressie.

Uitreiking Hersenbokaal Donderdag 10 oktober 2013

Vrijdag 27 september 2013

In 2013 wordt voor het eerst de vernieuwde Hersenbokaal uitgereikt tijdens de Publieksdag. De Hersenbokaal is een prijs van € 35.000, bedoeld voor een project dat mensen met een hersenaandoening kan helpen in hun dagelijkse leven. Plaats: Beatrixtheater, Utrecht. Organisatie: Hersenstichting Nederland. Informatie: www.hersenstichting.nl. ■

oor donateur nog veel meer matie op

Foto’s:

% 10

per jaar (min. % 25)

Kennissymposium Balans

Mensen willen altijd graag weten wat de beste manier is om hun hersenen gezond te houden. Dat beweging goed is voor de algemene gezondheid was al langer bekend. Beweging verhoogt namelijk de lichamelijke fitheid en vermindert bovendien de kans op veel ziekten. Hersenen en beweging Wat de gunstige effecten van beweging op de hersenen precies zijn wordt nu steeds duidelijker.

direct te bestellen.

per maand

ik ontvang voor mijn donatie liever een acceptgiro thuis

Folder Hersenen en beweging

e uitgaven over

eenmalige depressieve episode. Maar iemand kan tijdens zijn leven ook meerdere depressieve perioden doormaken. Tussen de perioden door voelt iemand zich dan meestal gezond. De kans dat een depressie terugkeert is 40% tot 60%. De helft van de episodes is korter dan drie maanden, terwijl één op de vijf langer duurt dan twee jaar. Bij 15% krijgt de depressie een chronisch karakter: als iemand ten minste twee jaar voldoet aan de criteria van een depressieve stoornis, is het een chronische depressie.

Publieksdag Hersenstichting

Het symposiumthema is Horen, zien & doen: waar wringt de schoen? Waarom lukt 't het ene kind wel en het andere kind niet om zijn gedrag in goede banen te leiden? En welke rol spelen emoties eigenlijk daarbij? Zes bekende wetenschappers laten hun licht schijnen over dit onderwerp. Plaats: Jaarbeurs, Utrecht. Organisatie: Oudervereniging Balans. Informatie en aanmelden: www.balansdigitaal.nl.

menwerking te ch bezighouden ing van mensen

Als gangbare behandelingen niet effectief blijken te zijn (therapieresistente depressie), zijn enkele andere behandelingen beschikbaar. Electroconvulsieve therapie (ECT). Elektrische stroomstootjes beïnvloeden de hersenen; vroeger heette dit elektroshockbehandeling. Tegenwoordig gebeurt dit onder lichte narcose, wat minder belastend is voor de patiënt. Jaarlijks ondergaan ongeveer zeshonderd patiënten in Nederland deze behandeling. ECT werkt vooral bij ernstige vormen van depressie met lichamelijke verschijnselen. Op de korte termijn is het effectief bij ruim 70% van de therapieresistente depressieve patiënten. Bij seizoensgebonden depressie kan lichttherapie toegepast worden. 50% tot 80% van de mensen met seizoensgebonden depressie reageert goed op lichttherapie. Het werkingsmechanisme loopt mogelijk via activatie van de biologische klok. In Nederland bieden een aantal (psychiatrische) poliklinieken en GGZ-instellingen lichttherapie aan.

Breinfestijn Deventer Nieuw, bruisend en jaarlijks terugkerend festival in Deventer. Een waanzinnig feest voor jong en oud met dans, muziek, theater, eten, drinken, kunst, beweging en spel, waarbij ‘ons brein' het centrale thema vormt. Het Breinfestijn wordt georganiseerd ten bate van de Hersenstichting. Plaats: Deventer. Organisatie: Stichting Breinfestijn. Informatie en aanmelden: www.breinfestijn.eu.

nschappelijk n over herse-

IC: INGBNL2A

Hierbij machtig ik de Hersenstichting Nederland om onderstaand bedrag tot wederopzegging van mijn rekening af te schrijven.

Meer over deze gunstige effecten en hoe de positieve invloed van 18 | Hersen Magazine |juni 2013

Nieuwe uitgave

beweging op de hersenen werkt, leest u in de nieuwe folder Hersenen en beweging. Deze folder is een compleet herziene versie van de oude folder. In de nieuwe versie staan ook tips over de verschillende soorten beweging en de manier waarop u beweging toe kunt passen voor gezondere hersenen. Het is nooit te laat om te beginnen! De nieuwe folder Hersenen en beweging is vanaf nu te bestellen tegen verzend- en administratiekosten via www.hersenstichting.nl of met de bestellijst achterop dit magazine.

■

Hersenstichting Nederland Iedereen is wel eens somber of heeft even nergens zin in. Depressie Meestal gaat dit na een paar dagen vanzelf over. Bij mensen met een depressie gaat de somberheid echter niet in korte tijd over. Depressie is een stemmingsstoornis en wordt ook wel depressieve stoornis genoemd. Jaarlijks krijgen ruim 285.000 volwassenen een eerste depressie. Depressie komt meer voor bij vrouwen dan bij mannen. Cijfers

Jaarlijks krijgen ruim 285.000 volwassenen een eerste depressie. Depressie komt meer voor bij vrouwen dan bij mannen. Van de volwassen Nederlandse bevolking tot 65 jaar heeft 18,7% ooit in het leven met een depressieve stoornis te kampen gehad. Depressie komt vooral voor tussen 25 en 45 jaar en komt minder voor bij ouderen en kinderen. Ernstige vormen van depressie komen vooral bij mensen boven de 40 jaar voor.

Meer informatie www.depressie.org

Folders en brochures

www.depressievereniging.nl

Depressielijn

Bij de Hersenstichting zijn de volgende uitgaven over hersen(aandoening)en verkrijgbaar: Folder Migraine Folder Hersenen en voeding Zorgwijzer Vermoeidheid Kijk voor een volledig overzicht van uitgaven op www.hersenstichting.nl.

0900-612 09 09, ma. t/m do. 13.30-15.30u en 19-21u (5 ct./m.)

www.nedkad.nl

Nederlands Kenniscentrum Angst en

De Hersenstichting helpt hersenaandoenin gen voorkómen en genezen en wil ervoor zorgen dat mensen met een hersenaandoening zoveel mogelijk zichzelf kunnen blijven. Dit doet zij door te investeren in wetenschappelijk hersenonderzoek, voorlichting te geven over hersenen en hersenaandoeningen, en de samenwerking te bevorderen tussen organisaties die zich bezighouden met behandeling, zorg en ondersteuning van mensen met een hersenaandoening.

Depressie

www.nodea.nl

Nieuws over Depressie en Angst

www.trimbos.nl/preventie

Voorkomen van depressie

Met dank aan prof. dr. W.J.G. Hoogendijk, hoogleraar Psychiatrie, en dr. T. Birkenhager van de Erasmus Universiteit Rotterdam, en prof. dr. J.J. van Os, hoogleraar Psychiatrische epidemiologie aan de Universiteit Maastricht, die aan de totstandkoming van deze folder hebben meegewerkt.

Wat kunt u doen?

U kunt de Hersenstichting steunen door donateur of collectant te worden, maar er zijn nog veel meer mogelijkheden. Kijk voor meer informatie op www.hersenstichting.nl. De Hersenstichting Nederland is in het bezit van het Keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF). Het garandeert een zorgvuldige en professionele besteding van uw donatie.

Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag, 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl, ING 860, IBAN: NL18 INGB 0000 000 860, BIC: INGBNL2A

Foto’s: c Nationale Beeldbank. De personen op de foto’s hebben geen relatie met de inhoud van deze folder.

Overige behandelingen

eningen voorn dat mensen gelijk zichzelf

0-360 48 16

Folder Depressie

Een bijgewerkte (congres)agenda vindt u ook op www.hersenstichting.nl > Actueel. Antwoordkaart

derland

et bezit van het ondsenwerving ge en professionele

Nieuwe uitgave

De belangrijkste symptomen van depressie zijn een aanhoudende neerslachtige stemming en een ernstig verlies aan interesse in bijna alle dagelijkse activiteiten. Een veelgestelde vraag bij de Hersenstichting is welke behandelingen er zijn voor depressie. De nieuwe folder Depressie informeert over symptomen, oorzaken en diverse behandelingen van deze complexe aandoening. De nieuwe folder Depressie is vanaf nu te bestellen tegen verzend- en administratiekosten via www.hersenstichting.nl of met de bestellijst achterop dit magazine. ■

Hersenweetje In een groot onderzoek werd mensen van zeventig jaar oud gevraagd naar hun vrijetijdsbezigheden en hun fysieke activiteiten op allerhande gebied. Vervolgens werden zij na drie jaar onderzocht. Uit het onderzoek over drie jaar bleek dat fysieke activiteit gepaard ging met minder afsterving in de hersenen en minder beschadigingen in de witte stof. De onderzoekers concluderen dat fysieke en intellectuele participatie in de gemeenschap beschermend werkt op de hersenen. Neurology, 2012

Hersen Magazine is een uitgave voor donateurs en relaties van Hersenstichting Nederland Postbus 191 2501 CD Den Haag tel. 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl ISSN 1570-8519

Giro 860, Den Haag IBAN: NL18 INGB 0000 000 860, BIC: INGBNL2A 11e jaargang, nummer 2

Redactie: Anja Bemelen (coördinatie), Martin van der Eijk, Lenneke van Hooijdonk, Willeke Munneke, Marcel Vergeer.

Met dank aan: Ad Anceaux, Andrea van Dam, Ria Davis, Ton Ederveen, Barbara Ellens, Riekie van Nies, Annet Wielemaker.

Omslag Onderzoekster Pilar Martinez, pagina 10.

Vormgeving Laressamulder.nl, Den Haag

Vul de kruiswoordpuzzel in en breng de letters uit de genummerde vakjes over naar onderstaande blokjes. De oplossing stuurt u naar Postbus 191, 2501 CD Den Haag, vóór 10 juli 2013. U maakt kans op één van de twee EGG-Helmets à € 69. Deze multifunctionele sporthelm voor kinderen wordt met hoesjes en accessoires getransformeerd tot een leuke prinsessen-, racer- of legerhelm. Horizontaal: 1. ontkenning 4. op brief 7. destijds 10. Griekse letter 12. overal 14. deel van een mast 16. vervoermiddel 18. niet breed 19. ondersteek 20. beroep 22. in orde 23. kostuum 24. kerel 25. gemeen 27. ik (Latijn) 29. einde 31. dierenverblijf 32. uitgelezen gezelschap 34. rivier in Duitland 36. hemellichaam 38. tijding 40. verbrandingsrest 41. vochtig

Drukkerij Tesink, Zutphen De Hersenstichting doet er alles aan om zoveel mogelijk over de hersenen te weten te

Druk 14

komen, zodat meer mensen geholpen kunnen

Verticaal: 1. omroepvereniging 2. getijde 3. keurig 4. winkel 5. Japans spel 6. schaapskameel 7. doortochtgeld 8. voorzetsel 9. gasvormige verlichting 11. voederbak 13. traag 15. mestvocht 17. gemalen graan 18. ironie 19. vleesgerecht 21. zuivelproduct 24. tijdelijk gebruik 26. zangstem 28. zwart gesteente 30. vod 31. oogziekte 32. muze v.h. minnedicht 33. vat met hengsel

42. familielid 43. voorzetsel 44. deel v. been 47. geestdrift 50. kleur 52. reukwater 55. bevlieging 57. lol 59. vogeleigenschap 60. voldoende gekookt 61. rivier in Nederland 62. mannetjeshond 64. eerste vrouw 66. grap 68. voorzetsel 69. afsluitmiddel 70. groot mens 72. voorzetsel 73. schorem 75. telwoord 77. ritmische beweging 78. braspartij 79. pek

7 13

35. interest 37. een zekere 39. paling 44. eetgerei 45. lofdicht 46. biljartstok 48. soort papegaai 49. titel 51. toegankelijk 53. levendig 54. melkklier 56. hol 58. kledingstuk 60. snel 61. vers 63. dus 65. durende vijandschap 67. vrucht 69. zoen 71. tennisterm 73. Tunesië (afk.op nummerbord) 74. landbouwwerktuig 76. rivier in Friesland

worden. 31

Dit magazine verschijnt viermaal per jaar in een oplage van ca. 32.000 exemplaren en

wordt toegezonden aan donateurs en relaties van de Hersenstichting Nederland.

Overname van tekstuele gedeelten van de

inhoud is toegestaan, mits met vermelding van deze bron: Hersen Magazine jrg. 11, nr.2, juni 2013. Toezending van twee bewijs-

exemplaren stelt de redactie zeer op prijs.

66 71

Hersen Magazine |juni 2013 | 19

Oplossing puzzel HM 1 – 2013: Autisme. De winnaars: Mw J.J. Monteny, Rotterdam, Mw P. Oldenhage-Jol, Lisserbroek, Dhr. Molenaar, Den Haag, Mw M.A. Littel, Voorburg, Dhr. Morselt, Hengelo.

Colofon

Hersenkraker

Bestellijst Tips

Anti-oxidanten (groene groenten)

bij mannen. Van de volwassen Nederlandse bevolking

Nationale Beeldbank

Folders en brochures

www.depressievereniging.nl Depressielijn

0900-612 09 09, ma. t/m do. 13.30-15.30u en 19-21u (5 ct./m.)

www.nedkad.nl

Nederlands Kenniscentrum Angst en Depressie

Nieuws over Depressie en Angst

Wat kunt u doen?

gratis

www.trimbos.nl/preventie

Voorkomen van depressie Met dank aan prof. dr. W.J.G. Hoogendijk, hoogleraar Psychiatrie, en dr. T. Birkenhager van de Erasmus Universiteit Rotterdam, en prof. dr. J.J. van Os, hoogleraar Psychiatrische epidemiologie aan de Universiteit Maastricht, die aan de totstandkoming van deze folder hebben meegewerkt.

stuks

Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag, 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl, ING 860, IBAN: NL18 INGB 0000 000 860, BIC: INGBNL2A

Cafeïne

Cafeïne is een stof in onder andere koffie, thee en cola. Nederlandse onderzoekers van het RIVM ontdekten een positieve werking van koffie: bij oudere mannen die koffie drinken gaat de cognitie minder snel achteruit dan bij mannen die geen koffie drinken. Het effect bleek het grootst bij drie kopjes per dag. Nog meer koffie drinken heeft geen meerwaarde. Grote hoeveelheden koffie drinken kan zelfs schadelijk zijn, aangezien er een verband is tussen koffie en migraine.

gratis

Postzegel hoeft niet, mag wel.

Foto’s:

Meer informatie www.depressie.org

-0+,R=31+

betering van behandeling van ernstige en moeilijk behandelbare vormen van depressie.

komen vooral bij mensen boven de 40 jaar voor.

Antwoordnummer 860 2501 WB Den Haag

De Hersenstichting zet zich in voor wetenschappelijk

NL18 INGB 0000 000 860, BIC: INGBNL2A onderzoek naar depressie, onder andere naar de ver-

vooral voor tussen 25 en 45 jaar en komt minder voor bij ouderen en kinderen. Ernstige vormen van depressie

Depressie

Postzegel hoeft niet, mag wel.

s 191, 2501 CD Den Haag, 070-360 48 16

hersenstichting.nl, ING 860,

pressieve stoornis te kampen gehad. Depressie komt

-0+,R=31+

In de etalage

Hersenen en beweging

tot 65 jaar heeft 18,7% ooit in het leven met een de-

De Hersenstichting helpt hersenaandoeningen voorkómen en genezen en wil ervoor zorgen dat mensen met een hersenaandoening zoveel mogelijk zichzelf kunnen blijven. Dit doet zij door te investeren in wetenschappelijk hersenonderzoek, voorlichting te geven over hersenen en hersenaandoeningen, en de samenwerking te bevorderen tussen organisaties die zich bezighouden met behandeling, zorg en ondersteuning van mensen met een hersenaandoening. Nationale Beeldbank. De personen op de foto’s hebben geen relatie met de inhoud van deze folder.

depressie. Depressie komt meer voor bij vrouwen dan

Jaarlijks krijgen ruim 285.000 volwassenen een eerste

www.nodea.nl

Hersenen en bewegen

Eerder is al het gunstige effect genoemd van anti-oxidanten. Deze stoffen zijn aanwezig in bepaalde groene groenten, zoals Onze hersenen sturen onze bewegingen. Ze zorgen er voor dat spi nazie en broccoli. Wetenschappelijke studies in Scandinavië weaan onze bewegingen kunnen coördineren bijeen een complexe en het King’s College in Londen wijzen op beschermend beweging als traplopen en het dat ontstaan we fijn motorische bewegingen ef fect van deze groenten op van dementie. Antikunnen uitvoeren schrijven. Ze zorgen dat we onze oxi danten zitten in zoals broccoli, aardappelen, sinaasappelen, appels krachten en radijs. kunnen doseren, zodat we bij het handen schudden niet de hand van de ander fijnknijpen. Ook zorgen ze dat we Alcohol in evenwicht blijven als we op de fiets willen stappen. Uit studies in Italië (universiteit van Bari), Nederland (Erasmus Universiteit Rotterdam) en Groot Brittannië (University College, Londen) bleek dat mensen die matig alcohol gebruiken (gemiddeld een glas wijn of twee glazen bier per dag) minder kans hebben op dementie of een beroerte. Dat heeft waarschijnlijk te maken met een ‘ontspannend’ effect van alcohol op de bloedvaten en een betere doorbloeding van de hersenen. Maar de onderzoekers wijzen er nadrukkelijk op dat drankgebruik ook schadelijk kan zijn voor de hersenen; deze resultaten mogen niet als een excuus worden gebruikt om meer te gaan drinken.

Hersenstichting Nederland

Cijfers

Antwoordnummer 860 2501 WB Den Haag

eenmalige depressieve episode. Maar iemand kan tijdens zijn leven ook meerdere depressieve perioden lingen niet effectief blijken te doormaken. Tussen de perioden door voelt iemand te depressie), zijn enkele andere rsenstichting helpt hersenaandoeningen voorzich dan meestal gezond. De kans dat een depressie nkbaar. en genezen en wil ervoor zorgen dat mensen terugkeert is 40% tot 60%. De helft van de episodes rapie (ECT). Elektrischezoveel stroomen hersenaandoening mogelijk zichzelf de en hersenen; blijven. vroeger heette dit is korter dan drie maanden, terwijl één op de vijf langer ling. gebeurt dit et zijTegenwoordig door te investeren in wetenschappelijk duurt dan twee jaar. Bij 15% krijgt de depressie een wat minder belastend is voor de over herse-chronisch karakter: als iemand ten minste twee jaar nonderzoek, voorlichting te geven ergaan ongeveer zeshonderd n hersenaandoeningen, en de samenwerkingvoldoet te aan de criteria van een depressieve stoornis, d dezetussen behandeling. ECT werkt deren organisaties die zich bezighouden is het een chronische depressie. men van depressie lichaehandeling, zorg enmet ondersteuning van mensen n. de korte termijn is het enOp hersenaandoening. Wanneer de depressie niet goed herstelt, zijn mensen % van de therapieresistente vaak ernstig beperkt in hun sociaal en maatschappelijk rs en brochures . functioneren. De gevolgen zijn afhankelijk van de depressie kan lichttherapie ernst van de klachten, en verergeren door bijkomende Hersenstichting zijn de volgende uitgaven over % tot 80% van deverkrijgbaar: mensen met psychische stoornissen. De gevolgen zijn het grootst n(aandoening)en pressie reageert goed op lichtbij depressies die moeilijk behandelbaar zijn. der Hersenen en training smechanisme Leven met iemand die een depressie heeft, is zwaar der Hersenen enloopt slaapmogelijk ologische klok. In Nederland en belastend. Partners van mensen met depressie gwijzer Geheugen ychiatrische) poliklinieken en kunnen bijvoorbeeld in een sociaal isolement terechtbestelbon in om deze uitgaven direct te bestellen. ttherapie aan. komen, het gevoel krijgen hun partner te verliezen kunt u doen? of te maken krijgen met veranderingen binnen hun t de Hersenstichting steunen door donateur relatie. ectant te en worden, eren zijn isselend grillig maar beloop denog veel meer Voorkómen ijkheden. Kijk voor meer informatie op soon tot persoon. Een depressie hersenstichting.nl. lde periode voorkomen, weer Van enkele preventieve interventies is inmiddels rsenstichting Nederland is in het bezit van hetaangetoond dat ze nieuwe gevallen van depressie meer terugkomen. Dit is een merk van het Centraal Bureau Fondsenwervingdaadwerkelijk kunnen voorkomen. Als beginnende, Het garandeert een zorgvuldige en professionele licht depressieve klachten vroeg worden opgemerkt, ding van uw donatie. kunnen internetinterventies of cursussen in groepsverband voorkomen dat ze zich ontwikkelen tot een volledige depressie. nstichting Nederland

Foto’s:

rsenstichting Nederland

ngen

Anti-oxidanten (groene groenten)

Hersenen en bewegen

Steun het hersenonderzoek Tips

• Let er op dat u voldoende goede bouwstoffen binnen krijgt, Eén op de vier Nederlanders krijgt tijdens zijn of haar leven met Eerder is al het gunstige effect genoemd van anti-oxidanten. zoals onverzadigde vetzuren, vitamines en mineralen. Met een hersenaandoening te maken. Dat geeft aan hoe belangrijk uw • Let er op dat u voldoende goede bouwstoffen binnen krijgt, Deze stoffen zijn aanwezig in bepaalde groene groenten, zoals deze bouwstoffen blijven lichaam en hersenen langer actief en hulp is. U kunt het werk van de Hersenstichting Nederland onderOnze hersenen sturen onze bewegingen. Ze zorgen er voor dat zoals onverzadigde vetzuren, vitamines en mineralen. Met spi nazie en broccoli. Wetenschappelijke studies in Scandinavië gezond. Eet daarom twee maal per week vette vis. steunen door liefst vandaag nog donateur te worden. U kunt weaan onze bewegingen kunnen coördineren bijeen een complexe deze bouwstoffen blijven lichaam en hersenen langer actief en en het King’s College in Londen wijzen op beschermend • Ook een zogeheten mediterraan dieet is gezond. Dat bevat daarvoor de antwoordkaart uit deze folder opsturen naar de beweging als traplopen en het dat ontstaan we fijn motorische bewegingen gezond. Eet daarom twee maal per week vette vis. ef fect van deze groenten op van dementie. Antiveel vis, fruit, zuidvruchten (rozijnen, krenten, abrikozen, Hersenstichting Nederland in Den Haag. Voor minimaal ` 25,kunnen uitvoeren schrijven. Ze zorgen dat we onze • Ook een zogeheten mediterraan dieet is gezond. Dat bevat oxi danten zitten in zoals broccoli, aardappelen, sinaasappelen, appels dadels, vijgen, noten) en olijfolie. ontvangt u viermaal per jaar het donateursblad Hersen Magazine, krachten veel vis, fruit, zuidvruchten (rozijnen, krenten, abrikozen, en radijs. kunnen doseren, zodat we bij het handen schudden • Eet regelmatig groene groenten. met informatie over hersenaandoeningen. Wilt u informatie hoe niet de hand van de ander fijnknijpen. Ook zorgen ze dat we dadels, vijgen, noten) en olijfolie. • Eet gevarieerd. u meer kunt bijdragen (bijvoorbeeld door schenking, erfstellinAlcohol in evenwicht blijven als we op de fiets willen stappen. • Eet regelmatig groene groenten. • Wees matig met alcohol en koffie. gen en legaten), bel dan tijdens kantooruren met ons secretariUit studies in Italië (universiteit van Bari), Nederland (Erasmus • Eet gevarieerd. aat: 070-360 48 16. Giften aan erkende goede doelen zoals de Universiteit • Wees matig met alcohol en koffie. Meer weten?Rotterdam) en Groot Brittannië (University College, Hersenstichting zijn aftrekbaar van uw fiscaal inkomen, mits het Londen) bleek dat mensen die matig alcohol gebruiken (gemid• Bestel de Hersenstichting-folder totale bedrag aan giften minimaal één procent van uw verzamelMeer weten? deld een glas wijn of twee glazen bier per dag) minder kans hebDenk eens na over hersenen…verslaving inkomen betreft met een minimum van ` 60,-. De Hersen• Bestel de Hersenstichting-folder ben op dementie of een beroerte. Dat heeft waarschijnlijk te • Bestel de Hersenstichting-folder stichting Nederland is in het bezit van het Keurmerk van het Denk eens na over hersenen…verslaving maken met een ‘ontspannend’ effect van alcohol op de bloedvaDenk eens na over hersenen…Korsakov Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF). Het garandeert een • Bestel de Hersenstichting-folder ten en een betere doorbloeding van de hersenen. Maar de onder• Zie de site van het Voedingscentrum, zorgvuldige en professionele besteding van uw donatie. Maaktwww.voedingscentrum.nl u zich zorgen over uw geheugen? Denk eens na over hersenen…Korsakov zoekers wijzen er nadrukkelijk op dat drankgebruik ook schade• Zie de site van het Voedingscentrum, www.voedingscentrum.nl lijk kan zijn voor de hersenen;Raadpleeg deze resultaten mogen als een ditniet kaartje Met dank aan mw.dr. R. de Groot, Universiteitdan Maastricht, dr. H. excuus worden gebruikt om meer te gaan drinken. van den Berg, Voedingscentrum, en mw.dr. B. van Gelder, RIVM. Met dank aan mw.dr. R. de Groot, Universiteit Maastricht, dr. H. Cafeïne van den Berg, Voedingscentrum, en mw.dr. B. van Gelder, RIVM. Cafeïne is een stof in onder andere koffie, thee en cola. Nederlandse onderzoekers van het RIVM ontdekten een positieve werking van koffie: bij oudere mannen die koffie drinken gaat de cognitie minder snel achteruit dan bij mannen die geen koffie drinken. Het effect bleek het grootst bij drie kopjes per dag. Nog meer koffie drinken heeft geen meerwaarde. Grote hoeveelheden koffie drinken kan zelfs schadelijk zijn, aangezien er een verband is Giro 860 Den Haag tussen koffie en migraine.

Vergeetachtig? Wat te doen?

Steun het hersenonderzoek

Hersenen en Hersenen en voeding voeding Eén op de vier Nederlanders krijgt tijdens zijn of haar leven met een hersenaandoening te maken. Dat geeft aan hoe belangrijk uw hulp is. U kunt het werk van de Hersenstichting Nederland ondersteunen door liefst vandaag nog donateur te worden. U kunt daarvoor de antwoordkaart uit deze folder opsturen naar de Hersenstichting Nederland in Den Haag. Voor minimaal ` 25,Nederland ontvangt u viermaal per jaar het donateursblad Hersen Magazine, met informatie over hersenaandoeningen. Wilt u informatie hoe u meer kunt bijdragen (bijvoorbeeld door schenking, erfstellingen en legaten), bel dan tijdens kantooruren met ons secretariaat: 070-360 48 16. Giften aan erkende goede doelen zoals de Hersenstichting zijn aftrekbaar van uw fiscaal inkomen, mits het totale bedrag aan giften minimaal één procent van uw verzamelinkomen betreft met een minimum van ` 60,-. De Hersenstichting Nederland is in het bezit van het Keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF). Het garandeert een zorgvuldige en professionele besteding van uw donatie.

Hersenstichting

www.hersenstichting.nl

Nederland

gratis

Wilt u de bon aan ommezijde invullen, uitknippen en opsturen. Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag, tel. 070-360 48 16 Postbankrekening 860, Bank MeesPierson 24.50.25.502 K.v.K. 411556766

Hersenstichting

gratis

Giro 860 Den Haag

stuks

Deze folder is op chloorvrij papier gedrukt. Oktober 2007

www.hersenstichting.nl

stuks

Deze folder is op chloorvrij papier gedrukt. Oktober 2007

Folders

Aantal

Zorgwijzers

ADHD en Gilles de la Tourette

stuks

Vermoeidheid

€ 5,00

stuks

Angststoornissen

stuks

Geheugen

€ 5,00

stuks

Autismespectrumstoornissen

stuks

Karakterveranderingen

€ 5,00

stuks

Beroerte

stuks

Seksualiteit

€ 5,00

stuks

Coma en vegetatieve toestand

stuks

Partners

€ 5,00

stuks

Dementie

stuks

Depressie

stuks

Brochures

Dyslexie

stuks

Puberhersenen in ontwikkeling

€ 2,00

stuks

Hersenen en beweging

stuks

Beroerte

€ 2,00

stuks

Hersenen en kinderen in de groei

stuks

Hersenbeschadiging rond de geboorte

€ 2,00

stuks

Hersenen en slaap

stuks

Aan het werk met hersenletsel

€ 2,00

stuks

Hersenen en training

stuks

Zet je hersenen aan het werk! (v.a. 10 jaar)

€ 2,00

Hersenen en voeding

stuks

Schenken en nalaten

stuks stuks

Hersenontsteking/encefalitis

stuks

Dyslexie: Letters op de snelweg

stuks

Hersenscantechnieken

stuks

Neglect en hemianopsie

€ 2,00

stuks

Hersenschudding en hersenkneuzing

stuks

Samenvattingen Lezingen Publieksdag 2012

€ 2,00

stuks

Hersenstichting Nederland

stuks

Hersentumor

stuks

Overige uitgaven

Hersenvliesontsteking

stuks

Kaartje Werken met hersenletsel

stuks

Korsakov

stuks

Kaartje Partners

stuks

Leven na een beroerte

stuks

Kaartje Vermoeidheid

stuks

Migraine

stuks

Kaartje Karakterveranderingen

stuks

TIA

stuks

Geheugenkaartje (Vergeetachtig? Wat te doen?)

stuks

Pincodekaartje

stuks

Hersen Magazine; kwartaalblad Hersenstichting

stuks

Boeken

Aantal

Kookboek Brainfood

€ 15,95

stuks

Poster van de hersenen (gevouwen)

€ 2,00

stuks

Breinbrekend onderzoek in 12 portretten

€ 15,00

stuks

Poster van de hersenen (koker)

€ 6,50

stuks

Het Brein van A tot Z (woordenboek)

€ 6,00

stuks

Kaartenset

€ 5,00

stuks

Mag ik ook ff? (Hoe is het om een broer of zus met NAH te hebben?)

Kaartje Eerste Hulp Bij Hersenschudding € 7,50

stuks

Poster Eerste Hulp Bij Hersenschudding

Uitgaven worden met een acceptgiro toegestuurd; genoemde prijzen zijn exclusief porto- en administratiekosten. De bestellijst kunt u sturen naar: Hersenstichting Nederland, Postbus 191, 2501 CD Den Haag Verder zijn de uitgaven via www.hersenstichting.nl te bestellen.

juni 2013

Naam/Instellingsnaam (t.a.v.)

(Afdeling)

Adres Postcode

Woonplaats

E-mailadres

Telefoonnummer

20 | Hersen Magazine |juni 2013

(m/v)