Hersen Magazine
Kinderen met angelmansyndroom: een zwaar bestaan Houdt ons geheugen ons voor de gek? Zorgstandaard THL: dwarsverbanden in de zorg zijn belangrijk
Dr. Lukas Kapitein , spreker Publieksdag
‘De complexiteit van hersencellen is adembenemend’ jaargang 12 | nummer 3 | augustus 2014
In dit nummer: Kinderen met het angelmansyndroom hebben motorische problemen, slaapproblemen en meestal epilepsie. Daarnaast kunnen ze niet praten. ‘Het is een zeer zwaar bestaan,’ volgens dr. Geeske van Woerden. 4
Hoe houdt een hersencel zijn specifieke vorm en hoe verloopt het transport van eiwitten in deze cellen? Dr. Lukas Kapitein: ‘Pas als we heel precies begrijpen hoe een hersencel in elkaar zit en functioneert, kunnen we iets zeggen over de aftakeling ervan.’ 6
Meestal zijn we snel afgeleid en doen we veel tegelijk. Daardoor slaan we dingen minder goed op. De aandacht richten op waar we mee bezig zijn, is volgens prof. dr. Rudolf Ponds een effectieve manier om beter te onthouden. 14
De Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel is volgens Remko Renes, hersenletselpatiënt, belangrijk. De Hersenstichting vroeg hem om vanuit zijn perspectief deel te nemen aan verkennende gesprekken over de knelpunten in de zorg. 16
De Hersenbokaal is een prijs voor een project dat mensen met een hersenaandoening helpt in hun dagelijks leven. De winnaar kan met € 35.000 het project uitvoeren. U kunt nog tot eind september uw stem uitbrengen. 18 2 | Hersen Magazine | augustus 2014
Duivels afbeet Op één van onze wandeltochten passeerden wij een kleinschalig natuurpark. Langs het pad waren her en der bordjes met educatieve teksten geplaatst. Eén van die bordjes wist mij het volgende te melden: Op deze plaats komt de Blauwe Knoop (Scabiosa succisa) veelvuldig voor, een vaste plant uit de kaardebolfamilie. In deze streek wordt voor deze plant ook wel de naam duivels afbeet gebruikt. De plant heeft een afgeknotte wortelstok, die door de duivel zou zijn afgebeten, omdat hij de medische eigenschappen die de wortel worden toegedicht, aan de mensen niet gunde. Duivels afbeet. Op weg naar het volgende bordje fantaseerde ik over het ontstaan van die naam. Het gebeurde waarschijnlijk in 1538 dat oma Meijer haar twee kleinkinderen bij zich riep en hen vroeg of ze in het veld een bosje Blauwe Knoop wilden plukken. Ze had ze met wortel en al nodig. Ze hoopte met een extract van de wortel haar afnemend gezichtsvermogen te kunnen verbeteren. Na een uurtje kwamen de kinderen buiten adem terug. ‘Oma, oma, moet je die wortels van deze bloemen eens zien. Ze lijken wel afgebeten!’ Oma keek de kinderen over haar brilletje droevig aan en zei met schorre stem: ‘Dat heeft de duivel gedaan! Die gunt mij het licht in de ogen niet!’ Ik realiseer me dat onze huidige natuurbeleving wel heel ver af staat van die in, zeg, 1538. Wat weten wij nou van de natuur. Wij brengen steeds meer tijd door achter het scherm van laptop of smart phone. We rijden met een sneltreinvaart in onze auto’s door bos en beemd zonder zelfs te weten wáár we precies zijn, in gedachten al bij onze volgende afspraak. We hebben het allemaal druk druk druk, terwijl we geen oog hebben voor de mooie dingen die om ons heen gebeuren. Laat staan dat we kennis hebben van de geneeskracht van de natuur! De natuur heeft ons zo veel te bieden: we kunnen er ontspannen, onthaasten en – letterlijk! – stilstaan bij al die eigenaardige en bijzondere planten die we er tegenkomen. Zo inspireert de natuur ons in meerdere opzichten. Mocht u tijdens zo’n inspirerende tocht eens een Blauwe Knoop tegenkomen laat die dan lekker staan en geniet – met dit verhaal in uw achterhoofd – van de fraaie, bolvormige bloemen (bloeien van juli tot september)!
Peter Schoof, directeur Hersenstichting Nederland.
Hydrocefalie, een onbekende aandoening Tekst: Anja Bemelen | Fotografie: Elske Oosterbroek
‘Hoofdpijn is een constante factor in mijn leven’ ‘Ze zijn me vergeten,’ dacht Maud van Gils (20) toen ze voor de negende keer in de MRI-scanner lag. De studente Geneeskunde heeft hydrocefalie, een aandoening waarbij te veel hersenvocht in de hersenkamers aanwezig is. Daardoor heeft ze veel en vaak hoofdpijn. ‘Leren gaat niet meer zo snel als voorheen. Ook een lange film kijken lukt me niet meer.’ Lichamelijke klachten kreeg Maud voor het eerst op haar vijftiende. Klassiek ballet ging niet meer vanwege evenwichtsproblemen, ze had ondraaglijke hoofdpijn en concentratieverlies en ging slechter zien. School volgen werd lastiger. ‘Ik voelde me niet echt ziek, had wel veel klachten,’ vertelt de studente. ‘Het leren van woordjes duurde ineens langer dan anders. Als ik naar school fietste, werd het wel eens zwart voor mijn ogen. Ik viel geregeld flauw en was vaak misselijk.’ Schok De oogarts, bij wie Maud onder behandeling was, ontdekte dat er iets mis was met haar oogzenuw. Uiteindelijk kwam ze terecht bij de neurochirurg en ging ze voor het eerst door de MRI-scanner. ‘Een MRI-scanner maakt veel lawaai. Ondanks alle dreunen en piepjes moet je drie kwartier stilliggen, zodat de scan lukt.’ Het was voor Maud en haar familie een vreemde gewaarwording en schok tegelijk toen ze de diagnose hoorden. Hydrocefalie was voor haar, haar ouders en broers totaal onbekend. In 2010 moest ze een operatie ondergaan, waarbij de bodem van één van de hersenkamers werd doorgeprikt om het hersenvocht af te kunnen voeren. Het herstellen ging langzaam, het leren minder goed. Het zelfvertrouwen van de toen vijftienjarige kreeg een flinke knauw. ‘Mijn klasgenoten zagen niks aan mij, maar ik voelde me duidelijk anders, alles ging trager. Het was moeilijk daarmee om te gaan.’ Met spoed In 2012 startte Maud vol goede moed haar studie Geneeskunde in Rotterdam, maar de studie verliep moeizaam. Ze had opnieuw veel klachten. De huisarts dacht aan spanning, omdat Maud voor het eerst op kamers woonde. Toen ze eind 2013 plotseling niet meer kon lopen, onderging ze met spoed dezelfde operatie als in 2010. De ingreep hielp niet, de druk in haar hoofd bleef onveranderd hoog. Vervolgens kreeg Maud verschillende malen ruggenprikken om de druk naar beneden te krijgen. Tevergeefs. Het enige wat overbleef om Maud te helpen was een drain. Die heeft ze
sinds maart en al kleven er aan een drain risico’s, zoals verstoppingen en infecties, voor Maud is het nu de enige oplossing. Opnieuw starten Door de plotselinge operatie in 2013, de ruggenprikken en de drain is Mauds studiejaar heel anders verlopen dan gehoopt. Studeren bleek onmogelijk. Toch wil ze in augustus opnieuw met het tweede jaar starten. ‘Dat zal zwaar worden. Alles gaat nu veel trager, ik heb moeite met concentreren. Maar door alles wat ik heb meegemaakt is het voor mij nog duidelijker geworden: ik ben vastbesloten een goede arts te worden!’ ■ Als hersenvocht niet kan wegvloeien, ontstaat er te veel vocht in het hoofd, en daardoor te veel druk. Eén op de vijfhonderd kinderen wordt geboren met hydrocefalie, beter bekend als waterhoofd. Er zijn ook mensen die deze aandoening later krijgen, bijvoorbeeld door een hersenbloeding of hersenvliesontsteking, of, zoals bij Maud, door onbekende oorzaak. Hydrocefalie kan blijvende hersenbeschadiging veroorzaken. Behandeling vindt plaats door een operatie. Als een operatie niet zinvol blijkt, krijgt de patiënt een onder de hoofdhuid geplaatste drain, zodat het hersenvocht kan wegvloeien. Dit is een soort buisje in de hersenen die het teveel aan hersenvocht af kan voeren. Hersen Magazine | augustus 2014 | 3
Brug slaan tussen lab en praktijk Het angelmansyndroom is een zeer ingrijpende aandoening die één op de twintigduizend kinderen treft. Al decennia lang wordt er onderzoek gedaan naar de oorzaak. De afgelopen jaren zijn er grote stappen gezet. ‘We komen steeds dichter bij een behandeling.’ ‘Kinderen met het angelmansyndroom komen schijnbaar gezond ter wereld, maar hun ontwikkeling stokt als ze één of twee jaar oud zijn,’ schetst dr. Geeske van Woerden van het Erasmus MC. Ze werkt bij kenniscentrum ENCORE, dat expertise bundelt op het gebied van zeldzame genetische aandoeningen waarbij cognitieve stoornissen optreden. Het angelmansyndroom bijvoorbeeld. ‘Patiënten hebben motorische problemen, slaapproblemen en meestal epilepsie. Daarnaast kunnen ze niet praten. Het is een zeer zwaar bestaan. Voor de patiënten zelf, maar ook voor hun omgeving, die een groot deel van hun leven aan de zorg voor hun kind besteden, vaak ook als het al volwassen is. Patiënten hebben constante zorg en toezicht nodig.’ Van Woerden en haar collega Sara Silva Santos zetten zich vanaf het begin van hun onderzoek met overgave in voor deze patiënten. ‘Toen ik bij ENCORE begon, maakte mijn leidinggevende toevallig kennis met het angelmansyndroom. Ik ben er toen ingerold en het fascineert me nog steeds; dat oplossen van de puzzel, het vinden van het mechanisme achter de aandoening.’ Uitgeschakeld gen Vooral de laatste jaren zijn er grote stappen gezet. Van Woerden: ‘Iedereen krijgt van zowel zijn vader als moeder hetzelfde gen. Twee identieke exemplaren. We weten inmiddels dat de oorzaak van het angelmansyndroom op één gen te vinden is, waarvan de vaderkopie altijd is uitgeschakeld. Het is een gen in het brein dat niet meer goed functioneert, omdat er in de moederkopie een fout is geslopen. Omdat de vaderkopie is uitgeschakeld, kan het lichaam als het ware nergens meer op terugvallen om die
4 | Hersen Magazine | augustus 2014
fout te repareren. Het gevolg daarvan is het angelmansyndroom. Maar het precieze mechanisme van de verstoorde processen door het missen van dit gen moeten we nog zien te ontrafelen.’ Genetisch trucje Van Woerden, maar met name haar collega Santos, probeerden de afgelopen jaren een oplossing te vinden. Ze gebruikten een genetisch trucje dat niet bij patiënten zelf toepasbaar is, maar wel in een lab. Het zou hetzelfde effect moeten hebben als het weer activeren van het vadergen – misschien in de toekomst mogelijk bij patiënten. ‘We hebben het gen ingeschakeld op verschillende tijden in de ontwikkeling, waardoor het mogelijk is om te kijken tot welke leeftijd therapie zin heeft, en in hoeverre het gen een rol speelt bij de ontwikkeling. Pas als we dat weten, kunnen we de brug slaan tussen laboratorium en onderzoek in patiënten.’ Tijdstip cruciaal De voorlopige uitkomst van het labonderzoek van Van Woerden is dat vooral het tijdstip van het behandelen van het moedergen, in de praktijk dus het aanzetten van het vadergen, belangrijk lijkt te zijn. ‘Het zou zo vroeg mogelijk moeten gebeuren, zo wijzen resultaten met muismodellen uit. Hoe eerder het gen geactiveerd wordt, hoe beter het herstel van de motoriek. We hopen nu met een ander, nog lopend onderzoek hetzelfde effect te verkrijgen met medicatie die we ook aan kinderen kunnen geven. Als dat positief is, zou er bij de hielprik al gescreend kunnen worden op angelmansyndroom, waarna er meteen kan worden ingegrepen.’ ■ www.erasmusmc.nl/encore
Het syndroom van Angelman
Tekst: Johan van Leipsig | Fotografie: Elske Oosterbroek
Happy Puppet Syndrome noemde de Engelse kinderarts Harry Angelman de ziekte aanvankelijk. In 1965 keek hij naar patiĂŤntjes die, naast ernstig verstandelijke beperkingen, opvallende lachbuien vertoonden. Angelman zag een gelijkenis met een Italiaans schilderij van een lachend kindje. De naam werd uiteindelijk omgedoopt tot de naam van zijn ontdekker die in 1965 de lange zoektocht begon naar een oorzaak.
Toekomstdroom Dr. Geeske van Woerden vertelt op onze website over de toekomst wat betreft haar onderzoek. www.hersenstichting.nl > actueel > Hersen Magazine.
Van Woerden zet zich met overgave in voor patiĂŤnten met het angelmansyndroom.
Hersenweetje Hersenen in de stress Kinderen kunnen redelijk wat stress aan. Een kleine hoeveelheid is nodig om te leren of zich aan te passen. Te veel stress tijdens de jeugd heeft invloed op twee hersengebieden: de hippocampus en de amygdala. Amerikaanse onderzoekers ontdekten dat bijvoorbeeld mishandelde kinderen een kleinere amygdala en hippocampus hadden. Deze verkleinde hersengebieden kunnen invloed hebben op gedrag, gezondheid, zelfs op de keuze van een toekomstige partner. Biological Psychiatry, 2014
Hersen Magazine | augustus 2014 | 5
‘De complexiteit van hersencellen is adembenemend’ Hoe houdt een hersencel zijn specifieke vorm? Hoe verloopt het transport van eiwitten in deze cellen? Kunnen we dit transport van buitenaf besturen? Het zijn vragen waar dr. Lukas Kapitein zich elke dag mee bezighoudt. ‘Pas als we heel precies begrijpen hoe een hersencel in elkaar zit en functioneert, kunnen we iets zeggen over de aftakeling ervan.’ Volgens Kapitein, onderzoeker en universitair docent aan de Universiteit Utrecht, staat het onderzoek naar hersencellen nog in de kinderschoenen. ‘Bij kanker is wel ongeveer duidelijk wat er mis is op moleculair niveau. Dat komt omdat er heel veel fundamenteel onderzoek is gedaan. Maar over de oorzaken van ziekten waarbij onze hersenen steeds slechter gaan werken, weten we nog vrijwel niets. Hoe komt het dat hersencellen afsterven? Door welke moleculaire veranderingen ontstaan eiwitklonters binnen en buiten de cel? Vooralsnog is dat een groot mysterie.’ Wegenkaart en verkeersregels Om meer te weten te komen over de werking van hersencellen brengt Kapitein met zijn onderzoeksgroep het transportsysteem in hersencellen in kaart. Dit is van belang omdat veel ziekten van het zenuwstelsel verband lijken te houden met verstoord transport. Hij bestudeert zogenaamde motoreiwitten: eiwitten die bouwstenen van de ene naar de andere plek in de cel brengen. Ze ‘lopen’ daarbij langs minuscule buizen in de cel, de microtubuli. Ook over die buisjes wil hij alles weten. 6 | Hersen Magazine | augustus 2014
Kapitein wil het ‘wegenstelsel’ in de hersencel in kaart brengen. Op welke wijze zijn de kleine buisjes geordend? En hoe komt die ordening tot stand? Om dit te onderzoeken, maakt hij gebruik van een zelfgebouwde hoge resolutiemicroscoop. Hiermee kunnen onderzoekers het transportsysteem in de hersencellen heel nauwkeurig bestuderen. Daarnaast probeert Kapitein met een combinatie van transportproeven en wiskundige modellering te achterhalen aan welke ‘verkeersregels’ de motoreiwitten zich houden. Hoe ‘lopen’ ze over de buisjes? Met welke snelheid? In welke richting? Kapitein: ‘We hebben ontdekt dat bepaalde motoreiwitten alleen naar de langste uitlopers van hersencellen (axonen) en nooit naar de andere uitlopers (dendrieten) bewegen. Waarom ze dit doen, weten we nog niet. De European Research Council (ERC) vond het zo’n relevante vraag, dat ze me een beurs heeft gegeven om dit te onderzoeken.’ Sinds kort kan Kapitein het transport in delen van de cel aan en uit zetten met licht. Iets wat hij tien jaar geleden niet voor mogelijk had gehouden. ‘Dat betekent dat we het transportsysteem steeds beter begrijpen.’ Ingrijpen en sturen Met deze inzichten legt hij het fundament voor toekomstig wetenschappelijk onderzoek naar de gevolgen van mutaties in motoreiwitten en naar andere verstoringen van het transportsysteem. Vaak is niet duidelijk wat nou wat veroorzaakt. Ontstaan klonters door verstoord transport of verstoren klonters het transport? Met de nieuwe technieken is dit veel beter te achterhalen. ‘Pas als we écht snappen hoe het werkt en daar de technieken voor hebben,
kunnen we meer toepassingsgericht onderzoek doen,’ legt Kapitein uit. ‘Bijvoorbeeld door te kijken of we het transportsysteem in hersencellen zodanig kunnen beïnvloeden dat we het afsterven van hersencellen kunnen voorkomen. Op moleculair niveau ziekten behandelen waarbij in de loop der jaren zenuwcellen afsterven, is echter nog toekomstmuziek. Het is ontzettend lastig om op celniveau in de hersenen in te grijpen. Of ik dat nog ga meemaken? Ik durf het nog niet te zeggen. De complexiteit van het probleem is adembenemend, maar de ontwikkelingen in de celbiologie zijn dat ook.’ ■
vraag en antwoord Toekomstdroom Dr. Lukas Kapitein vertelt op onze website over de toekomst wat betreft zijn onderzoek. www.hersenstichting.nl > actueel > Hersen Magazine Publieksdag Hersenstichting Speciaal voor het publiek geven gerenommeerde onderzoekers van Nederlandse universiteiten en academische ziekenhuizen lezingen over hun passie: het hersenonderzoek. Elk jaar is er een nieuw thema dat aansluit op de behoeften van het Nederlandse publiek. Naast korte, maar interessante lezingen is er een uitgebreide informatiemarkt met patiëntenverenigingen en andere organisaties die actief zijn op hersengebied. Veel gratis folders en brochures zijn beschikbaar. De Publieksdag Hersenen in de toekomst is op donderdag 9 oktober 2014. U kunt zich nu inschrijven voor dit bijzondere evenement. Vul de bijgevoegde inschrijfkaart in of ga naar de website!
‘Verandert de reukzin door hersenletsel?’ Ja. Zenuwcellen in de neus zijn verbonden met reukcentra van de grote hersenen (piriforme cortex). Dit reukgebied staat in verbinding met andere hersendelen, waardoor een geur wordt herkend, er een herinnering aan gekoppeld wordt of emoties worden opgeroepen. Beschadiging van het reukgebied kan leiden tot volledig afwezige reuk (anosmie) en verminderde reuk (hyposmie). Ook kan de reuk veranderen, intenser worden of als onaangenaam worden ervaren wanneer mensen alleen vieze geuren kunnen ruiken.
Lukas Kapitein bij zijn zelfgebouwde resolutiemicroscoop.
Tekst: Annemaret Bouwman | Fotografie: Marc Schols/ MCM Productions
Kijk op www.hersenstichting.nl > activiteiten > publieksdag Reukstoornissen kunnen tijdelijk of permanent zijn. Reukvermindering op latere leeftijd en door luchtweginfectie komen relatief vaak voor. Maar ook medicatie, bestraling, tumoren, depressie en schizofrenie kunnen gepaard gaan met reukstoornissen. Traumatisch hersenletsel kan een scheuring van de reukzenuw veroorzaken, wat leidt tot een reukstoornis. Reukverlies kan ook een eerste symptoom zijn van de ziekten van Alzheimer en Parkinson. Er worden geurtests ontwikkeld die bijdragen aan een vroegdiagnose van parkinson. Reukverlies is een onzichtbare handicap die kan leiden tot veel onzekerheid, ook over de eigen geur. Mensen zonderen zichzelf af en hun eetlust vermindert doordat hun smaakbeleving verandert. Primaire smaken – zoet, zuur, zout, bitter en hartig – blijven meestal wel behouden. Omdat mensen met een reukstoornis gas- en brandlucht soms niet kunnen ruiken, wordt aanbevolen rook- en gasmelders in huis te installeren. Anosmie Vereniging Nederland: www.ruikenenproeven.nl
■
Hersen Magazine | augustus 2014 | 7
interessant
De dromenwever
Douwe Draaisma
dat dit door alzheimer kwam. Sandra moet leren omgaan met het veranderende gedrag van haar partner. Hoe doe je dat het beste? Door middel van de cursus Omgaan met familieleden met dementie weet ze uiteindelijk haar weg te vinden. Een heftige periode met de nodige diepte- en hoogtepunten.
De doolhof van tante An
Kirsten Emous
Boekscout, 2014 ISBN: 978 94 0220 7118, € 13,95
Gehersenspoeld Waarom accepteer je in je droom bizarre situaties als volkomen vanzelfsprekend? Hoe ontstaat de sensatie van vliegen in dromen? Bestaan voorspellende dromen? Hoe ontstaan erotische dromen? Of lucide dromen? Dromen we in zwart-wit of kleur? Hoe zien dromen van blinden eruit? En natuurlijk de moeilijkste vraag: betekenen dromen iets? Wat we over dromen zeker willen weten is nu beschreven in De dromenwever.
Sally Satel & Scott O. Lilienfeld
Historische Uitgeverij, 2014 ISBN: 978 90 6554 0607, € 25
Diagnose Alzheimer
Sandra van Gulick
Gehersenspoeld is een spannend boek over wat neurowetenschap kan, maar vooral ook niet kan. Met hersenscans willen onderzoekers inzicht in verslaafde hersenen, in de rechtbank dienen scans om de schuldige aan te wijzen, marketeers gebruiken ze om consumentgedrag te achterhalen. Hersenscans en andere neurotechnologische ontdekkingen lijken handig, maar zijn volgens de auteurs ook riskant. Alsof identiteit, vrije wil en persoonlijke verantwoordelijkheid er niet toe doen. Scriptum, 2014 ISBN: 978 90 5594 8369, € 22,50
Sandra’s partner kreeg te maken met gedragsveranderingen op 62-jarige leeftijd. Twee jaar later ontdekte ze 8 | Hersen Magazine | augustus 2014
Wetenschapsjournaliste Kirsten Emous doet verslag van haar onderzoek naar de snelle aftakeling van haar tante An. Ze wilde weten wat het verband is tussen schade aan de hersenen, welke soorten en symptomen van dementie er zijn en hoe het geheugen en bewustzijn functioneren. Haar conclusies zijn verrassend: dementie wordt waarschijnlijk veroorzaakt door vervuiling van de bloedvaten. Meer aandacht voor hart- en vaatziekten zouden dementie kunnen vertragen. Gibbon Uitgeefagentschap, 2014 ISBN: 978 94 9136 3269, € 24,90
www.afasie.net
Afasie.net is een website van en voor volwassenen met afasie, hun familie, vrienden, collega’s, en vrijwilligers. Er is informatie over afasie, over hulpmiddelen, boeken en websites. Ook staan er adressen van afasieteams, afasiecentra, sociëteiten en behande-
laars. Verder is er een apart gedeelte met oefeningen op verschillende niveaus.
Congres Alcohol, Gezondheid en Beleid
HersenletselCongres 2014
de toekomst van het hersenonderzoek. Welke voortschrijdende ontwikkelingen brengen over 25 jaar nieuwe oplossingen voor hersenziekten en hersenaandoeningen? En hoe blijven wij baas in ons eigen hoofd? U kunt zich inschrijven voor de Publieksdag met bijgevoegde antwoordkaart of online via hersenstichting.nl. Plaats: Beatrixtheater, Utrecht Informatie: www.hersenstichting.nl
Theatervoorstelling
Maandag 3 november 2014 De zevende editie van het HersenletselCongres is voor professionals die in hun werk te maken hebben met de behandeling of ondersteuning van mensen met niet-aangeboren hersenletsel. Op het HersenletselCongres verruimt u uw kennis over de gevolgen van hersenletsel, ontmoet u collega’s en krijgt u inspiratie voor uw dagelijkse praktijk. De thema’s zijn: Levenslijn - De levenslijn van de persoon met hersenletsel en de verschillende fases; de acute fase, de revalidatiefase en de chronische fase, maar ook de verschillende levensfases. Samenwerken - De cliënt en zijn omgeving, de steunstructuur, het systeem, maar ook de maatschappelijke context en het samenwerken aan verbetering en initiatieven op dat vlak. In beweging - Het in beweging brengen en het in beweging komen van de cliënt. Plaats: Reehorst, Ede Informatie: www.hersenletselcongres.nl Plaats
rogramma in de Expozaal
met een stand e volgende organisaties zijn gevraagd rkt: anwezig te zijn op de informatiema ADCA Vereniging (ataxie) Alzheimer Nederland Angst, Dwang en Fobiestichting
Axon Leertrajecten Anoiksis (schizofreniepatiënten) Apneuvereniging ouders) BOSK (motorisch gehandicapten en hun Depressievereniging Epilepsie Vereniging Nederland om) FAS Stichting (foetaal alcoholsyndro Hersenletselteams Impuls (volwassenen met ADHD) MS Vereniging (multiple sclerose)
NAH-Stichting Nederlandse Hersenbank Nederlandse Hypofyse Stichting Nederlandse Meningitis Stichting Nederlandse Rett Syndroom Vereniging nten Nederlandse Vereniging van Dystoniepatië iënten Nederlandse Vereniging van Hoofdpijnpat Nederlandse Vereniging voor Autisme Narcolepsie voor Vereniging Nederlandse Nederlandse Vereniging voor Neurologie
Neurofibromatose Vereniging Parkinson Vereniging Professionals in NAH Samenwerkende Hersenletsel Verenigingen (Hersenletsel.nl) Nederland Stichting HersenletselOrganisaties (SHON) Stichting Tubereuze Sclerosis Nederland Stichting Whiplash de Baas Vereniging HCHWA-D Vereniging OPS (organo-psycho syndroom)
Vereniging van Huntington Vereniging voor Addison en Cushing en Vereniging voor Manisch Depressieven
Betrokkenen Vereniging Spierziekten Nederland met dyslexie) Vereniging Woortblind (volwassenen Whiplash Stichting Nederland Ypsilon (oudervereniging schizofrenie)
Beatrix Theater. Jaarbeurs Utrecht, Beatrixgebouw, wordt u van Een plattegrond/routebeschrijv ing tevoren toegestuurd. Kosten
lunch of Het inschrijfgeld bedraagt ` 35,00 inclusief ` 17,50 exclusief lunch. prijs inbegrepen. Koffie en thee in de pauzes zijn bij de Deelname
Organisatiecommissie
Dr. H.J. Krugers, Neurofederatie ng Mw. ir. H.A.M. van Nies, Hersenstichti
van administratieve organisatie is in handen
De Boerhaave Congres Service te Leiden.
Hersenstichting Nederland
(c) Hersenstichting www.hersenstichting.nl
Het maximum aantal deelnemers is 1250. voor inschrijving is woensdag 1 oktober.
Vrijdag 3 oktober 2014 Het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP organiseert de tweede internationale conferentie over alcohol en gezondheid. Toonaangevende wetenschappers presenteren tijdens Alcohol, Gezondheid en Beleid de nieuwste inzichten over de gezondheidslast van alcohol in Europa. Welke invloed heeft alcoholgebruik op het ontstaan van hersenziekten Met welke methodieken kunnen we schadelijk alcoholgebruik op tijd herkennen? De middagworkshops staan in het teken van de praktijk. De Hersenstichting werkt mee aan de workshop De gevolgen van binge drinken op het jonge brein. Plaats: Amsterdam Informatie: www.stap.nl
Publieksdag Hersenen Hersenstichting Nederland
Publieksdag 2014
Hersenen in de toekomst
Sluitingsdatum
Inschrijven is mogelijk
óf via www.hersenstichting.nl van de inschrijfkaart door het invullen en verzenden gewenste toegangsVermeld in alle gevallen het aantal kaarten en lunchbonnen. meer mogelijk. LET OP: Betalen via machtiging is niet ontvangt u per Na verwerking van deze inschrijfkaart s van e-mail* een factuur met de betaalgegeven het inschrijfgeld Boerhaave Congres Service. U dient is, betaald factuur de zelf over te maken. Pas als opgestuurd. worden de kaarten Annuleringsvoorwaarden
kosteloos Tot en met 1 oktober kunt u uw inschrijving zijn wij annuleren. Bij annulering na deze datum n helaas genoodzaakt de volledige inschrijfkoste (toegang en lunch) in rekening te brengen. Inlichtingen
Inlichtingen over inschrijving en deelname: 9600, 2300 RC Boerhaave Congres Service, Postbus kantooruren) Leiden. Telefoon 071-526 85 00 (tijdens Fax 071-526 82 55 lumc.nl E-mail: Boerhaavecongress-service@ * Heeft u geen e-mailadres? Dan ontvangt uw inschrijving langer onderweg zijn.
u de factuur per post. Hierdoor zal
Jaarbeurs Utrecht Donderdag 9 oktober 2014
in de toekomst Donderdag 9 oktober 2014 De Hersenstichting viert dit jaar haar 25e verjaardag. Een goed moment om tijdens de Publieksdag een kijkje te nemen in
Brain Insane
8 t/m 13 september 2014 Er is veel baanbrekend onderzoek gedaan naar onze hersenen, maar wat kunnen we met deze inzichten in ons dagelijks leven? Kunnen we onszelf beter begrijpen of betere keuzes maken? Zo gretig als ons brein te werk gaat, zo begerig zuigen de makers van Brain Insane alle actuele wetenschappelijke kennis op. Samen met drie jonge gepromoveerde wetenschappers, twee muzikanten en een videokunstenaar nemen zij het publiek mee op reis door het brein. Een speelse, muzikale voorstelling over de hersenwetenschap. Plaats: Amsterdam Informatie: www.amsterdamfringefestival.nl ■ Hersen Magazine | augustus 2014 | 9
Bijzondere breintjes Bijzondere Breintjes zijn creatieve, veelzijdige geldinzamelacties van onze donateurs. De Hersenstichting wil alle gulle gevers opnieuw heel hartelijk danken! Meester Jeldert in de pedalen
In juni bedwong Jeldert Bakker, leraar op basisschool It twaspan in Terkaple, verschillende bekende cols uit de Tour de France, waaronder de Col du Telegraphe en de Col du Galibier. Hij finishte op de Alpe d’Huez. Een geweldige prestatie en dat allemaal naar aanleiding van het feit dat een leerlinge uit groep 7 getroffen werd door een ernstige vorm van hersenvliesontsteking. Gelukkig is zij inmiddels weer op school. Meester Jeldert fietste € 195 bij elkaar! Yvonne en Natalie Hikspoors doen Rondje Tilburg
Yolanda Bedford bedwingt Three Yorkshire Peaks
De vader van Yolanda beklom 46 jaar geleden de Three Yorkshire Peaks. Hij legde de tocht van 37 kilometer destijds binnen twaalf uur af. Toen hij vijftig werd, maakte hij de tocht opnieuw met zijn dochter Yolanda. Zij was toen achttien. Achttien jaar later gaat Yolanda wederom de uitdaging aan, deze keer helaas zonder haar vader die vanwege een hersenbloeding niet meer is staat is om de tocht te volbrengen. Speciaal voor haar vader kwam ze in actie voor de Hersenstichting en zamelde € 150 in!
Vierdaagselopers Ria van den Berg, Thomas Holweg en Geert Vrieling: goed voor ruim € 3000! Geert liep voor zijn zus, Thomas kwam in actie voor zijn opa en Ria deed het voor haar kleinkind. Deze drie helden verschenen op 15 juli aan de start van de 98e Nijmeegse Vierdaagse. Ria zamelde € 2050 in, Geert € 385 en Thomas € 728. Fantastische bedragen! Dweilorkest De Neutekrakers bracht vanaf een speciale brug bij het dorpje Alverna een serenade aan onze dappere lopers. ■
Hersenweetje Op 4 mei trokken de zussen Yvonne en Natalie de hardloopschoenen aan om 20,5 kilometer te lopen tijdens het Rondje Tilburg. Ze wilden hiermee zoveel mogelijk geld inzamelen voor kinderen met wittestofziekten. Met hun actie haalden ze maar liefst € 432 op! Fantastisch gedaan dames!
Natuurlijke schoonmaak In de hersenen van personen met ALS vindt een abnormale ophoping van een bepaald eiwit (TDP43) plaats, waardoor hersencellen afsterven. Onderzoek uit de VS en Engeland heeft aangetoond dat deze hersencellen kleine hoeveelheden van schadelijk eiwit kunnen opruimen. Door de cellen aan te zetten tot extra opruimen zou het probleem van het opgehoopte eiwit kunnen worden opgelost. Deze vinding draagt bij aan nieuwe manieren om een medicijn te ontwikkelen tegen deze ziekten. Nature Chemical Biology, 2014
10 | Hersen Magazine | augustus 2014
het verhaal achter de gift
‘Ik wilde niet dat andere mensen dit meemaken’ Oorspronkelijk wilde Paulien Weijs 1000 kilometer fietsen om geld in te zamelen voor hersenonderzoek. Door een opgelopen luchtweginfectie, veroorzaakt door te slechte weersomstandigheden, werden het er 600. ‘De resterende 400 zal ik zeker later nog voltooien.’
Het idee ontstond om geld in te zamelen via een gesponsorde fietstocht.
Twee jaar geleden overleed de vader van Paulien door uitzaaiingen in de hersenen, die niet te opereren waren. ‘Hij veranderde drastisch in een half jaar tijd. Hij herbeleefde dingen van vroeger, kreeg angstaanvallen, werd psychotisch, tot hij niet meer kon communiceren. Hij is op Vaderdag overleden. Ik wilde niet dat andere mensen dit meemaken.’ Het idee ontstond om geld te doneren via een gesponsorde fietstocht. Bij de Hersenstichting kon Paulien haar donatie koppelen aan specifiek onderzoek: Remming groei hersentumoren. ‘Zo wist ik zeker dat de schenkingen op de juiste plek terecht zou komen.’ Langs de Noordzeekust Op 15 juni 2014 – ook Vaderdag –
startte Paulien op haar fiets vanuit Middelburg langs de Noordzeekust naar Den Helder. Via de Afsluitdijk fietste ze vervolgens langs de Friese en Groningse kust. ‘Mijn eerste route, van Hamburg naar Noorwegen, had ik veranderd in Middelburg naar Hamburg. Mijn vriendin heeft Idiopathische Intracraniële Hypertensie (IHH), een hersenaandoening waarbij er sprake is van verhoogde hersendruk. Vanwege complicaties eerder dit jaar had ze tijdens mijn tocht een controleafspraak, dus ik wilde niet te ver van huis zijn.’ Bijzondere tocht Paulien ondervond al op de eerste dag veel regen en tegenwind. Doorfietsen werd zwaar. De 29-jarige stopte precies
een week later in Nieuweschans, met 600 kilometer achter de rug. In het ziekenhuis werd een luchtweginfectie geconstateerd, rust was geboden. ‘Ondanks de weersomstandigheden was het een bijzondere tocht. Ik had niet verwacht dat de duinen zo afwisselend waren.’ De teller staat nu op € 2303, maar de kaarten die Paulien heeft laten ontwerpen en de waxinelichthouders van haar oom zijn nog niet allemaal verkocht. ‘Het eindbedrag weet ik dus nog niet. Bovendien maak ik, zodra mijn gezondheid dat toelaat met een gezelschap een fietstocht om bij elkaar opgeteld tot 400 kilometer te komen. Dat lijkt mij een mooie afsluiting.’ ■
Hersen Magazine | augustus 2014 | 11
onderzoek Dankzij uw steun kan de Hersenstichting steeds meer goed werk verrichten. Dit jaar zijn al zes nieuwe Fellowships, een Programmasubsidie, een Bestemmingsgift en drie subsidies voor andere onderzoeksprogramma’s gehonoreerd. Hieronder een greep uit de recent afgeronde en nog lopende onderzoeksprojecten.
Deelgebieden van de hippocampus als aanwijzing voor depressie
Dr. M. Geerlings
De hippocampus is belangrijk voor geheugen en emotie. Bij patiënten met depressie heeft de hippocampus minder volume, net als bij mensen met bijvoorbeeld alzheimer, posttraumatische stressstoornis en schizofrenie. Onderzoekers keken in hoeverre een depressie samenhangt met volumeverlies in deelgebieden van de hippocampus. Mensen met en zonder depressie werden vijf maal onderzocht over een periode van zeven jaar. De onderzoekers ontdekten dat één deelgebied, de subiculum, bij depressieve mensen kleiner was, de andere deelgebieden waren dat niet. De subiculum is belangrijk in de communicatie tussen de hippocampus en hersengebieden die een rol spelen bij emotie. Mogelijk is deze communicatie verstoord bij depressieve mensen. Een nieuwe bevinding die nader wordt onderzocht.
12 | Hersen Magazine | augustus 2014
Oorzaken van spontane hersenbloedingen
Verstoringen in het peroxisoom kunnen verminderd worden
Spontane hersenbloedingen ontstaan door het barsten van een (klein) bloedvat. Er zijn verschillende soorten, maar oorzaak en factoren voor een verhoogde kans op een hersenbloeding zijn grotendeels onbekend. Ruim 11.000 patiënten met vaatziekte werden zes jaar gevolgd. Uit dit onderzoek bleek dat de kans dat iemand met vaatlijden een hersenbloeding krijgt ongeveer twee keer zo hoog is als bij mensen zonder. Ook bleek dat ouder worden een belangrijke factor is voor oppervlakkige hersenbloedingen. Wie man is of bloedverdunners gebruikt, heeft een drie- tot viervoudig hogere kans op een bloeding elders in de hersenen. Bij spontane hersenbloedingen kunnen verschillende oorzaken dus een rol spelen. Deze kennis is belangrijk voor geschikte voorzorgsmaatregelen en behandeling van hersenbloedingen.
Een peroxisoom is een celorgaan, een soort blaasje in een cel. Het speelt een belangrijke rol in stofwisselingsprocessen. Genetische fouten kunnen leiden tot een peroxisoom dat niet meer goed werkt, waardoor ernstige ziekten kunnen ontstaan, zoals ataxie, een coördinatiestoornis. Met chemische hulpstoffen kunnen fouten in het peroxisoom verminderd worden. In principe kunnen ook de ziekteverschijnselen met geneesmiddelen geremd worden. Onderzoekers zullen verschillende chemische stoffen testen op hun mogelijkheid om (milde) peroxisomale fouten te verminderen. Omdat de meeste van deze stoffen al relatief veilig gebruikt kunnen worden bij de mens, kan het identificeren van werkende stoffen snel tot mogelijke therapieën leiden. ■
Dr. C. J. M. Klijn en Prof. dr. L. J. Kappelle
A cellen van een gezonde persoon, B cellen van een ernstig zieke patiënt, C cellen van een mild aangedane patiënt. Microscopische opnames. De cellen zijn gekleurd met een groen fluorescente kleurstof die de peroxisomen zichtbaar maakt. In de cellen van de zieke patiënt (B) zijn peroxisomen afwezig; de kleurstof verspreidt zich door de hele cel.
column
Cadeau voor u en voor de Hersenstichting: dagje Dolfinarium
De Hersenstichting draagt bij aan de volksgezondheid en wordt door het Dolfinarium beloond. Ook u ontvangt een cadeautje: geen € 27,50, maar € 15 p.p. per ticket! De Hersenstichting ontvangt € 2,50 per verkocht ticket. In het Dolfinarium laten dieren zich van hun allerbeste kant zien. Geniet van kolossale zeeleeuwen in De Piratenbende! of van walrussen met hun grappige karakter in De Snor(rrr) show. De spectaculaire dolfijnenshow AquaBella was in 2013 de beste van de wereld! Kies op www.dolfinarium.nl/hs een datum voor uw bezoek. Bestel, print en klaar! U kunt zoveel tickets bestellen als u wilt. Kaarten zijn geldig tot en met 30 september 2014. Begeleiders van mindervaliden betalen € 5 p.p. ■
Hersenweetje Verslaving is overcompensatie Het ontstaan van een verslaving is net zoiets als een autobestuurder die te veel bijstuurt. Bij verslaafde mensen komt er veel dopamine vrij in de hersenen, wat zorgt voor een prettig gevoel. De hersenen reageren hierop door een andere stof aan te maken wat de normale dopamineproductie remt of ‘bijstuurt’. Dit veroorzaakt onrust en onvrede als de alcohol of drug is uitgewerkt. Wetenschappers doen verder onderzoek opdat verslaving beter behandelbaar
Natuur maakt gezonder Is natuur gezond voor de geest? Als we de statistiek mogen geloven wel. Mensen die in de buurt van bos, duin of park wonen leven langer, zijn minder zwaarmoedig en hebben gemiddeld minder last van overgewicht. De vraag is hoe dat kan. Een verklaring die voor de hand ligt: die mensen maken vaker een ommetje. Wandelen is gezond voor lichaam en geest. Terwijl je lekker voortstapt, raak je calorieën kwijt en stroomt er extra zuurstofrijk bloed door je hersenen. Maar er is meer aan de hand dan lichaamsbeweging alleen. Proefpersonen die vijftig minuten door een park wandelen zijn daarna fitter dan mensen die precies evenveel bewogen tijdens een stadswandeling. Zelfs bij wie in huis blijft is er verschil te meten. Onderzoekers van de Cornell University brachten in kaart hoeveel groen kinderen thuis vanuit hun raam konden zien. Hoe meer groene blaadjes in hun uitzicht, hoe beter ze stressvolle levenservaringen konden hanteren, zo bleek. Dat was nog steeds zo na correctie voor sociale en economische verschillen. Helpt een groene boom voor je raam echt om minder stress te hebben? Ja, dat zou zomaar kunnen. Uit onderzoek weten we namelijk dat we aandacht en rust vinden tussen de takken en de bladeren. Onze immer rusteloze geest ontspant zich in het patroon van licht wuivende bladeren waartussen het licht op en neer speelt. Normaal is de aandacht altijd in beweging: springt van de ene gedachte op de volgende, en van de ene prikkel naar de andere. We kunnen daar niet veel tegen doen. Het gaat maar door. Eigenlijk hebben we allemaal een klein beetje ADHD. Vrijwel iedereen herkent iets in het rusteloos jagen op prikkels in activiteiten als televisiekijken, internetten en e-mail checken – gedrag dat veel mensen voor zichzelf als slecht beheersbaar aanmerken. De natuur helpt die molen even stilzetten. Wat een rijkdom!
■
Mark Mieras is wetenschapsjournalist en gespecialiseerd in hersenonderzoek. Hij is auteur van drie boeken over de hersenen: Heftige hersens!, Ben ik dat? en Liefde.
en geneesbaar wordt. Journal of neuroscience, 2014
Hersen Magazine | augustus 2014 | 13
Het gekleurde geheugen ‘In je herinnering wordt een hond veel groter’ Wat is het geheugen? Wat onthouden we? En
Context
kloppen onze herinneringen altijd? Volgens prof.
Herinneringen worden opgeslagen in een bepaalde context: welke geluiden of welke geuren waren er bij, hoe zag de omgeving er uit? Later kan diezelfde geur of omgeving de herinnering weer oproepen. ‘Ga maar eens terug naar je oude school,’ geeft Ponds als voorbeeld. ‘Dat zal heel veel herinneringen terughalen. Hoe meer context, hoe meer herinneringen terugkomen. Daar kun je gebruik van maken als je iets bent vergeten, bijvoorbeeld waar je je sleutels hebt gelaten. Als je dan de context voor de geest haalt, wordt de kans groter dat je het je weer herinnert.’
dr. Rudolf Ponds, klinisch neuropsycholoog aan de Universiteit Maastricht, is het geheugen het geheel van herinneringen aan wat er is gebeurd in ons leven. Het opslaan en verwerken van herinneringen gaat dag en nacht door. ‘Maar de hersenen maken wel een selectie. We denken vaak dat we veel onthouden, maar dat valt erg mee. Alleen bij belangrijke gebeurtenissen onthouden we details, verder gaat het vooral om de grote lijn.’ Het geheugen wordt soms vergeleken met de harde schijf van een computer. ‘Maar dat klopt niet,’ vertelt Ponds, medeauteur van de Zorgwijzer Geheugen van de Hersenstichting. ‘Een harde schijf kan vol raken, het geheugen niet. Bovendien blijven gegevens op een harde schijf altijd hetzelfde, terwijl het geheugen continu verandert. Herinneringen zijn een mix van feiten en emoties. Als je bijvoorbeeld met je familie praat over vakanties die je samen hebt gedaan, zie je dat ieder zijn eigen herinneringen heeft. De een weet zeker dat er een grote boom bij de camping stond, terwijl de ander zegt: “Nee hoor, er stond helemaal geen boom.” Vertekend Volgens Ponds hebben we veel feiten in ons hoofd. Bijvoorbeeld: Parijs is de hoofdstad van Frankrijk. Maar wat de naam Parijs in het geheugen oproept, dat is voor iedereen verschillend. ‘Ben je er ooit geweest? Wat heb je daar gedaan? Dat zijn persoonlijke, door emoties gekleurde herinneringen. En die zijn niet stabiel. Het is geen film die iedere keer hetzelfde is als je ernaar kijkt.’ Bij bijvoorbeeld een ontmoeting met iemand kan de ene na de andere herinnering bovenkomen. En tegelijk worden de herinneringen daardoor vertekend. ‘Als je ooit bent gebeten door een hond en dat gebeurt later nog een keer, kan die hond in je herinnering ineens veel groter worden.’
14 | Hersen Magazine | augustus 2014
Aandacht richten Kunnen we het geheugen ook trainen om beter te onthouden? Het nut van allerlei trainingstechnieken is volgens Ponds nog niet duidelijk. We kunnen er wél voor zorgen dat herinneringen beter worden opgeslagen. ‘Namelijk door tijd en aandacht te hebben
Dit boek biedt informatie over de werking van ons geheugen en vooral ook over de veranderingen van het geheugen met het ouder worden. Ook en wordt ingegaan op de verschillen tussen ouderdomsvergeetachtigheid
voor wat je doet. Meestal zijn we snel afgeleid, doen we veel tegelijk en willen we tussendoor snel even op onze mobiele telefoon kijken. Daardoor worden dingen minder goed opgeslagen. Je aandacht richten op waar je mee bezig bent, is een effectieve manier om beter te onthouden. Daarnaast zijn er andere manieren, bijvoorbeeld ezelsbruggetjes.’ dementie en wordt de relatie besproken tussen geheugen en lichamelijke en psychische gezondheid. Daarnaast geeft het praktische tips over hoe men alledaagse vergeetachtigheid kan tegengaan. De geheugenstrategieën die aangereikt worden zijn niet alleen bruikbaar met voor mensen met ouderdomsvergeetachtigheid maar ook voor mensen lichte geheugenstoornissen als gevolg van hersenletsel.
Beste techniek
Hersenstichting Nederland Zorgwijzer Geheugen
geheugen dat hierdoor de geheugenproblemen verergeren.
Hersenstichting
deze De meeste ouderen klagen over vergeetachtigheid. Velen zijn bang dat vergeetachtigheid de voorbode is van dementie. Dit is echter zelden het geval. Vaak is er sprake van ouderdomsvergeetachtigheid, een verschijnsel dat hoort bij het ouder worden. Veel ouderen hebben echter onvoldoende chof onjuiste kennis van de verschillen tussen normale ouderdomsvergeeta tigheid en dementie, met als gevolg dat ze zich ten onrechte zorgen maken. Daarnaast hebben ouderen vaak zo weinig vertrouwen meer in het eigen
Zorgwijzer Geheugen
Hersenstichting Nederland
Praktische gids over de werking van het geheugen
Rudolf Ponds | Frans Verhey
de Dr. Rudolf W.H.M. Ponds is als klinisch neuropsycholoog werkzaam bij afdeling Psychiatrie en Psychologie van het Academische Ziekenhuis is Maastricht (AZM), in het bijzonder op de Geheugenpolikiniek. Daarnaast is hij werkzaam bij PsyQ Maastricht/Heerlen, waar hij hoofd behandeling is van de afdeling niet-aangeboren hersenletsel. Prof.dr. Frans R.J. Verhey hoogleraar Ouderenpsychiatrie en Neuropsychiatrie aan de Universiteit van Maastricht en als zenuwarts ook verbonden aan de afdeling Psychiatrie van het AZM, en in het bijzonder aan de Geheugenpolikliniek. Hij is hoofd Limburg. Centrum het Alzheimer ISBN 90-802973-4-8 NUR 860
Met de leeftijd ‘slijten’ alle lichaamsfuncties. Ook het geheugen. Is daar iets tegen te doen? Ponds adviseert vooral om dingen op te schrijven. ‘Gebruik bijvoorbeeld een agenda. Je geheugen wordt daar echt niet lui van. Sterker nog, door iets op te schrijven prent je het sterker in je Hersenstichting Nederland geheugen. Opschrijven is de beste geheugentechniek. Dat geldt voor alle leeftijden.’ ■ Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag | Telefoon 070-360 48 16 Fax 070-360 99 46 | Giro 860 www.hersenstichting.nl
Hersenweetje Slapend leren Met voldoende slaap onthouden we beter. Twee groepen Duitssprekende studenten leerden Nederlandse woordjes. De ene groep mocht daarna slapen, de andere groep bleef wakker. Beide groepen luisterden een bandje met de gesproken woorden, vervolgens deden ze een testje. De ‘slaapgroep’ maakte de test veel beter. Waarschijnlijk doordat de net geleerde stof in de hersenen wordt geactiveerd tijdens het slapen. Als we het ons willen herinneren als we wakker zijn, is nieuw geleerde informatie makkelijker te activeren, omdat die tijdens de slaap nog actief was.
In dit boek van 84 pagina’s vindt u informatie over de werking van het geheugen. U leest over de veranderingen van het ‘oudere’ geheugen en de verschillen tussen ouderdomsvergeetachtigheid en dementie. Het boek geeft praktische tips over hoe alledaagse vergeetachtigheid is tegen te gaan. Over geheugenstrategieën die bruikbaar zijn voor mensen met ouderdomsvergeetachtigheid en voor mensen met lichte geheugenstoornissen door hersenletsel. De Zorgwijzer Geheugen is een uitgave van de Hersenstichting en geschreven door specialisten in de klinische neuropsychologie en neuro-/ouderenpsychiatrie. De Zorgwijzer Geheugen is te bestellen voor € 5,00 (exclusief verzend- en administratiekosten) via www.hersenstichting.nl of met de ■ bestellijst achterop dit magazine.
Cerebral cortex, 2014
Hersen Magazine | augustus 2014 | 15
Sparringpartner nieuwe zorgstandaard:
‘Juist die dwarsverbanden zijn belangrijk’ Hersenletsel is voor Remko Renes, docent op Nyenrode Business Universiteit en hersenletsel-
perspectief van de patiënt nagekeken op volledigheid van het hele traject en heb ik ook mijn reactie gegeven op de verkorte gebruikersversie van de zorgstandaard.’
patiënt, zonneklaar. ‘Na een zwaar fietsongeluk heb
Dwarsverbanden
ik samen met mijn gezin veel zelf moeten uitzoeken.
Van huisarts, neuroloog, revalidatiearts, bedrijfsarts, UWV en keuringsarts tot en met Stichting MEE, thuiszorg en mantelzorg; met elke arts en zorginstelling heeft Remko gesprekken gehad. ‘Maar het waren allemaal gescheiden trajecten, zonder echte samenhang. Juist die dwarsverbanden zijn belangrijk. Uiteindelijk heeft een afspraak tussen de revalidatiearts, de bedrijfsarts, mijzelf en mijn vrouw erg geholpen om zowel privé als in werk eruit te halen wat erin zit. Elkaar betrekken in het re-integratieproces en weten wat je van elkaar kunt verwachten: alleen dan kun je als patiënt weer snel aan het werk op een duurzame manier.’ ■
Dat was voor mij de drijfveer om bij te dragen aan de ontwikkeling van de zorgstandaard.’ In 2005 kwam Remko ongelukkig ten val met zijn fiets. Ondanks zijn fietshelm had hij een zware hersenkneuzing. Hoe of door wat hij het ongeluk kreeg, zal altijd een mysterie blijven. ‘Ik mis anderhalve dag. Ik was bewusteloos, voorbijgangers hebben mij gevonden,’ vertelt hij. ‘Mijn vitale functies waren niet aangetast, maar ik heb wel lang moeten herstellen en revalideren. Ook later toen ik weer thuis was. Het trok een enorme wissel op ons gezin. Er kwam veel op ons af, zowel in verwerking en organisatie als wat zorg betrof.’ Doolhof De zorg bleek een complex doolhof. ‘Dat was althans de beleving van mij en mijn gezin,’ vertelt de 47-jarige. ‘Waar je precies moet zijn, wie je moet bellen, wie de juiste persoon is om je vragen voor te leggen – en dat zijn er in het begin heel veel! – is onduidelijk. Er is onvoldoende afstemming tussen zorgprofessionals. De zorg zou zo ingericht moeten zijn dat de patiënt en zijn gezin naast alle aandacht ook inzicht in behandelingen en verwijzingen kunnen krijgen.’ Overnemen
Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel Jaarlijks krijgen ongeveer 85.000 mensen traumatisch hersenletsel. Patiënten hebben vaak levenslang last van ernstige klachten, zoals overgevoeligheid voor geluid en chronische vermoeidheid. De Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel maakt het zorgaanbod transparant voor patiënten én zorgaanbieders. Op 26 juni is de zorgstandaard ondertekend door patiëntenverenigingen, beroepsorganiVerkenning saties en landelijke zorgorganisaties. Begin 2015 start in Omdat hij een paar jaar geleden zijn leidinggevende had drie pilotregio’s een implementatietraject om de zorg in de genomineerd voor de Hersenbokaal, waren Remko en zijn praktijk te verbeteren. Speciaal voor patiënten en hun voorgeschiedenis bekend bij de Hersenstichting. De Hersenomgeving is er een verkorte gebruikersversie. De gebruikersstichting vroeg hem om, vanuit het perspectief van de versie is in onze webwinkel tegen verzendkosten te bestellen patiënt, deel te nemen aan verkennende gesprekken over de of direct en gratis te downloaden op: knelpunten in de zorg. ‘Ik heb als sparringpartner bijgedragen www.hersenstichting.nl > webwinkel > producten > aan de werkgroep die de zorgstandaard zou ontwikkelen,’ gebruikersversie licht hij toe. ‘Daarnaast heb ik de concepttekst vanuit het Remko’s vrouw nam veel taken van haar man over, terwijl hij langzaam opkrabbelde. In 2009 kreeg Remko een baan voor 50% als docent op Nyenrode, waar hij al als freelance docent werkte. ‘Mijn energie kan ik maar één keer uitgeven, mijn accu loopt sneller leeg dan die van een ander. Als het nodig is, herinnert mijn vrouw me aan mijn prioriteiten. Ik kan niet meer alles tegelijk, maar wil het nog wel.’
16 | Hersen Magazine | augustus 2014
Tekst: Anja Bemelenn | Fotografie: Ilco Kemmere
Het belang van de Zorgstandaard Traumatisch
Achter de schermen
‘Zorgverleners moeten elkaar opzoeken, kennis delen en informatie uitwisselen’ In de rol van procesbegeleider voelt Monique Bergsma zich als een vis in het water. Dat is ook het geval bij de Hersenstichting waar ze de
brengen, hebben beroepsverenigingen, landelijke zorgorganisaties en patiëntenverenigingen op initiatief van de Hersenstichting de Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel ontwikkeld. Hierin staat helder beschreven welke zorg patiënten met traumatisch hersenletsel moeten krijgen en hoe deze zorg georganiseerd moet zijn. Monique: ‘De zorgstandaard legt de nadruk op verbinding en samenwerking tussen zorgverleners onderling en tussen zorgverleners en de omgeving van de patiënt. Partijen moeten elkaar opzoeken, kennis delen en informatie uitwisselen. Alleen dán is het mogelijk om de patiënt kwalitatief hoogwaardige zorg en begeleiding te bieden.’
invoering van de Zorgstandaard Traumatisch
Praktijk
Hersenletsel faciliteert. Monique: ‘Ik breng
De zorgstandaard is eind juni gelanceerd en ondertekend door vijftien patiënten- en beroepsorganisaties. Speciaal voor patiënten is een gebruikersversie beschikbaar. Hierin staat onder andere welke behandeling en begeleiding de patiënt van zorgverleners mag verwachten. Nu de zorgstandaard er is, moeten zorgaanbieders er ook mee gaan werken. Als projectleider implementatie van de Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel weet Monique precies wat er
mensen graag met elkaar in contact.’
Tekst: Annemaret Bouwman | Fotografie: Ilco Kemmere
Monique is zeer geïnteresseerd in hersenen en hersenaandoeningen. ‘Mijn moeder kreeg op 52-jarige leeftijd hersenvliesontsteking. Gelukkig is dat goed afgelopen. Maar ik ken ook mensen van wie het leven na een hersenbloeding, een val of een klap op het hoofd ingrijpend veranderd is. Het zal je maar overMonique Bergsma in het kort: komen, denk ik dan. Je kunt last krijgen van lichamelijke klachten, Leeftijd: 42 zoals overgevoeligheid voor licht, Getrouwd met: Rob geluid en drukte. Of problemen met Kinderen: twee zonen van 13 en 10, denken zoals concentratie- en een dochter van 8 geheugenstoornissen. En dan heb Hobby’s: lezen, mozaïeken maken, zingen ik het nog niet eens over de effecten van hersenletsel op gedrag en emoties.’ Vrijwilligerswerk: voorzitter van een vrijwilligersnetwerk in Alphen aan den Recht op goede zorg Rijn dat zich bezighoudt met hulp aan Iedereen die traumatisch hersenletsel burgers Beroep: beleidsmedewerker bij Stichting (THL) heeft opgelopen, heeft recht op kwalitatief goede zorg van proTransmurale Zorg Den Haag e.o. fessionele hulpverleners, vindt Is: projectleider implementatie Monique. Vaak is dat zorg waar Zorgstandaard Traumatisch meerdere disciplines bij betrokken Hersenletsel nodig is om de zorgstandaard in te voeren. zijn, bijvoorbeeld een neuroloog, revalidatiearts, huisarts, fysiothera‘Allereerst moeten de zorgorganisaties peut, psychotherapeut of wijkverpleegkundige. ‘Er is aangeven dat ze zich hiervoor willen inspannen. Daarna in Nederland een uitgebreid zorgaanbod voor mensen moeten er per regio afspraken worden gemaakt. Welke met hersenletsel, maar de zorgverlening is niet goed zorgpartijen gaan welk deel van de zorgstandaard uitvoeren? georganiseerd,’ aldus Monique. ‘Dat komt omdat hulpHoe gaan zorgverleners in de regio met elkaar en met bijverleners hun aanbod onvoldoende op elkaar hebben voorbeeld vrijwilligersorganisaties samenwerken? Welke afgestemd. Ze weten vaak niet wat de ander doet of heeft overlegstructuren of netwerken zijn er nodig om kennis te gedaan. Daarom willen we ervoor zorgen dat de patiënt de delen en informatie uit te wisselen? Pas als er regionaal juiste zorg op het juiste moment op de juiste plaats krijgt.’ heldere afspraken zijn gemaakt en er voldoende structuren en netwerken zijn om kennisdeling mogelijk te maken, Samenhang verbetert de zorg aan patiënten met traumatisch hersenOm meer samenhang in de zorg voor mensen met THL te letsel en hun omgeving.’ ■ Hersen Magazine | augustus 2014 | 17
Drie genomineerden voor de Hersenbokaal De Hersenbokaal is een prijs voor een project dat mensen met een hersenaandoening helpt in hun dagelijks leven. Een project kan zich richten op zorg en revalidatie, maar ook op wonen, werk, vrijetijdsbesteding, scholing of vervoer. De winnaar krijgt een bijdrage van € 35.000 om het project uit te voeren. Uit alle aanmeldingen voor de Hersenbokaal 2014 zijn inmiddels drie projecten gekozen die zijn genomineerd. Betere armondersteuning voor patiënt Er is meer keuze in het gepast aanmeten van armsteunen dan veel patiënten en zorgverleners weten. Met een nieuwe adviesmodule wordt de keuze in gepaste hulpmiddelen gemakkelijk. De adviesmodule is geschikt voor mensen met een beroerte, niet-aangeboren hersenletsel of voor mensen met parkinson, MS en ALS. De module vergroot de zelfredzaamheid, verhoogt de kwaliteit van leven en is ook bruikbaar om een hulpmiddel te evalueren. De adviesmodule wordt voor iedereen beschikbaar gesteld.
Een eigenwijs spel! Wat is kwaliteit van leven? Is kwaliteit van leven mogelijk voor mensen met een hersenaandoening? En hoe kan een patiënt zijn aandoening accepteren? Een steekje los maakt allerlei vragen spelenderwijs duidelijk. Het spel omvat veel hersenaandoeningen zoals NAH, dementie, depressie, autisme en verslaving. Het kan gebruikt worden op het werk en op voorlichtingsbijeenkomsten, maar is ook geschikt voor familie, vrienden en bekenden. Het spel werkt al goed als bordspel en blijkt in een behoefte te voorzien. Door dit project wordt Een steekje los als app voor een grotere doelgroep toegankelijk. Speelsets zoals Zelfregie, Eenzaamheid, In de wijk en Multicultureel zijn onderling te combineren, maar ook geschikt voor specifieke doelgroepen. Het gebruik van het spel wordt gestimuleerd door workshops, de Hersentour, van ervaringsdeskundigen en betrokkenen in onder andere NAH-cafés, AHDH-cafés en buurtcentra. Aanvrager: Ellen Spanjers van Zorgbelang Gelderland.
Van woonzorglocatie naar zelfstandig wonen
Aanvragers: Miranda Hazeu (l) en Petra Ladenberg van WoonZorgcentra Haaglanden, Nieuw Berkendael.
De stap van een woonzorglocatie naar zelfstandig wonen is voor mensen met niet-aangeboren hersenletsel vaak erg groot. Het project Van woonzorglocatie naar zelfstandig wonen maakt de terugkeer naar een eigen woning mogelijk. Mensen met NAH worden begeleid en getraind om hun autonomie opnieuw te verwerven. Ook wordt er een woontrainingsprogramma ontwikkeld met taakbeschrijving per hulpverlener. Met dit project heeft elke partij handvatten om de gevolgen van de ontwikkeling naar een participatiemaatschappij en de veranderingen in zorgwetten, het ■ hoofd te bieden.
Aanvragers: Gert Jan Gelderblom en Loek van der Heide van Zuyd Hogeschool Heerlen.
Vanaf 2 september ziet u op www.hersenstichting.nl films over deze drie projecten. Tot eind september kunt u stemmen op uw favoriete project. De uitkomst van deze publieksstemming bepaalt samen met het oordeel van de jury de winnaar van de Hersenbokaal. De uitslag wordt bekend gemaakt op de Publieksdag op 9 oktober a.s. 18 | Hersen Magazine | augustus 2014
Hersen Magazine is een uitgave voor donateurs en relaties van Hersenstichting Nederland Postbus 191 2501 CD Den Haag tel. 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl ISSN 1570-8519
IBAN: NL18 INGB 0000 000 860 BIC: INGBNL2A 12e jaargang, nummer 3
Redactie: Anja Bemelen (eindredacteur), Martin van der Eijk, Lenneke van Hooijdonk, Willeke Munneke, Riekie van Nies, Els van der Rhee, Marcel Vergeer.
Met dank aan: Ad Anceaux, Ria Davis, Barbara Ellens, Manon Jansen, Annet Wielemaker, Helen van Winden, Tarquinia Zeegers.
Omslag Dr. Lukas Kapitein
Opmaak Laressa Mulder, Den Haag
Druk Drukkerij Tesink, Zutphen De Hersenstichting wil actief bijdragen aan gezonde hersenen in Nederland. Daarom initiëren we nieuwe kennisontwikkeling vanuit maatschappelijke relevantie en
Van de telkens drie opgegeven woorden is er slechts één het juiste. Breng dat woord over in de puzzel. In de balk onderaan leest u de oplossing die u voor 11 oktober 2014 stuurt naar: Postbus 191, 2501 CD Den Haag. Vijf winnaars maken kans op De doolhof van tante An, Kirsten Emous van Gibbon Uitgeefagentschap. Verticaal 1. stad – stro – stijf 2. wijze – roze – zijde 3. ama – aga – aha 4. ever – eter – ijver 5. bos – mos – ros 6. etser – stoep – amper 7. lek – lev – leg 8. amer – amok – amor 9. ets – eis – els 10. rits – pots – rots 11. soda – soja – sofa 16. klutsen – klutsei – klutsel 17. moi – hoi – jol 19. nes – mes – hes 20. dilemma – diploma – directie 22. latei – lakei – later 24. zijdak – nijdas – judas 25. dolik – lopen – lopik 28. bravo – trafo – trant 29. nou – nog – nor 30. bak – bal – bah 31. lef – lee – lek 33. dra – ara – arm 39. als – ale – aks 41. wicht – richt – zicht 42. aan – aal – aak 43. erbij – eros – erve 44. smet – spit – spet 46. smal – stal – smak 48. beha – desa – deel 49. smet – spet –amer 50. kaai – kiwi – kien 52. rug – ruw – duw 53. alf – als – alg 54. erg – eng – ene 55. mee – pee – ree
Horizontaal: 2. Passer –wasser – wassen 7. houwer – kauwer – lauwer 12. twijg – talg – twee 13. voetrug – voetrem – voetweg 14. nota – toto – foto 15. hakmes – zakjes – zakmes 18. vonder – vondst – vangst 21. olm – ole – ale 23. log – lor – lob 24. del – nel – gel 26. ree – kei – lei 27. sla – sta – spa 29. nol – nul – gul 30. bijbel – bijrol – baron 32. vla – sta- sla 34. stoot – stoom – stort 35. aad – aar – aap 36. pee – nee – ree 37. erven – eraan – traan 38. era – usa – ama 40. larie – curie – larve 42. oma – ama – ara 43. eis – bis – mis 45. elf – ets – eis 47. eik – sik – mik 48. dam – aam – dag 49. kok – lok – sok 51. prikje – plasma – prisma 54. benard – vetarm – eenarm 56. bleu – bles – biet 57. vetgans – althans – onthand 58. eeuw – bouw – eend 59. kwaaie – twaalf – zwaard 60. visnet – gasnet – basket
vertalen we bestaande kennis naar praktische toepassingen. Dit magazine verschijnt viermaal per jaar in een oplage van ca. 46.000 exemplaren
1
2
S
4
12 15
relaties van de Hersenstichting Nederland. 21
6
5
7
8
9
13
en wordt toegezonden aan donateurs en Overname van tekstuele gedeelten van de
3
16
22
10
11
S
14
17
18
23
25
24
19
20
26
27
28
inhoud is toegestaan, mits met vermelding nr. 3, augustus 2014. Toezending van twee bewijsexemplaren stelt de redactie zeer
30
29
van deze bron: Hersen Magazine jrg. 12, 34
35 38
op prijs. 43
44 51
39 45
34
41
42 48
53
54
57
25
3
49 55
60
53
36
35
51
50
58
59
IJ
33 37
47
46
56
32
36 40
52
31
R
29
54
38
I
oplossing Hersen Magazine | augustus 2014 | 19
De oplossing van de puzzel uit Hersen Magazine nr. 2 luidde: Bewegingsstoornissen. De volgende mensen hebben inmiddels het boek De winst van het werkgeheugen van Tracy & Ross Alloway ontvangen: Mw. D. Marcus-Louwe, Rotterdam | Dhr. A.M. van Rooij, Berlicum | Dhr. J. Krebbers, TilburgMw. E. de Laat, Zaandam | Mw. T. Eiding-Kloeze, Duiven.
Colofon
Hersenkraker
Bestellijst
computerprogramma met oefeningen ar is bij de Afasie Vereniging Nederland n van lotgenoten).
In de etalage
neglect heeft iemand minder aandacht e beroerte aangedane lichaamszijde en om heen. Slechts één sok wordt aangebord wordt half leeggegeten omdat men de andere helft niet opmerkt. Men verwaarloost stelselmatig één helft, dus wordt bijvoorbeeld het gezicht half geschoren en bezoek dat aan de linkerkant zit, genegeerd. Een patiënt met neglect die de linkerkant negeert bij een tekenopdracht.
e komt het nogal eens voor dat zelfs de n niet meer herkend worden. Vreemd erkenning er wel wanneer men de stem chter hoort. Dit verschijnsel valt onder e: het niet meer kunnen herkennen en, geluiden of gezichten, hoewel de n, ogen, handen) wél werken.
Emoties en gedrag
In de hersenen schuilt de persoonlijkheid van de mens. Raken de hersenen beschadigd, dan kan dat gevolgen hebben voor iemands persoonlijkheid. Na een beroerte is de rem op emoties vaak weg. Men kan niet meer nuanceren, alles is zwart-wit. Dit kan ontaarden in asociaal gedrag, vloeken, agressie, snel huilen, een geprikkelde stemming, depressies en overspannenheid. Een beroertepatiënt kan snel moe zijn en gevoelig voor licht, drukte en lawaai. Hij kan zich afhankelijk opstellen, weinig initiatief vertonen, de seksualiteit is veranderd. Vooral deze emotionele en gedragsmatige veranderingen zijn moeilijk voor de partner en de familie. Voorheen zachtaardige mensen kunnen veranderen in humeurige, impulsieve scheldende partners. Met zo’n veranderd persoon is het moeilijk leven. Zeker wanneer je bedenkt dat de ander er niets aan kan doen en zelf geen besef heeft van de ingrijpende veranderingen: dan is er geen of verminderd ziekteHersenstichting Nederland inzicht.
Hersenstichting Nederland
wassen, aankleden en eten. Daarnaast is er bijvoorbeeld logopedie om het spreken te verbeteren en fysiotherapie voor het bewegen. Leren van lotgenoten
Speciale aandacht in het revalidatieproces verdient het lotgenotencontact dat patiëntenverenigingen organiseren. In een gespreksgroep wordt duidelijk dat iemand niet de enige is die de gevolgen van een beroerte te boven probeert te komen. Men kan er leren van elkaars ervaringen. De gespreksgroepen hebben nog een doel: partners en familie van beroerteslachtoffers een hart onder de riem steken. Ook zij kunnen van elkaars ervaringen leren. Lotgenotencontact kan helpen bij het verlies van een volwaardige partner, of bij het kwijtraken van sociale contacten.
Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel Gebruikersversie
Bij drie patiëntenorganisaties kunt u terecht voor lotgenotencontact en verdere informatie:
De Hersenstichting helpt hersenaandoeningen voorkómen en genezen en wil ervoor zorgen dat mensen met een hersenaandoening zoveel mogelijk zichzelf kunnen blijven. Dit doet zij door te investeren in wetenschappelijk hersenonderzoek, voorlichting te geven over hersenen en hersenaandoeningen, en de samenwerking te bevorderen tussen organisaties die zich bezighouden met behandeling, zorg en ondersteuning van mensen met een hersenaandoening.
Beroerte De meeste ouderen klagen over vergeetachtigheid. Velen zijn bang dat deze vergeetachtigheid de voorbode is van dementie. Dit is echter zelden het geval. Vaak is er sprake van ouderdomsvergeetachtigheid, een verschijnsel dat hoort bij het ouder worden. Veel ouderen hebben echter onvoldoende of onjuiste kennis van de verschillen tussen normale ouderdomsvergeetachtigheid en dementie, met als gevolg dat ze zich ten onrechte zorgen maken. Daarnaast hebben ouderen vaak zo weinig vertrouwen meer in het eigen geheugen dat hierdoor de geheugenproblemen verergeren.
Folders en brochures
Bij de Hersenstichting zijn de volgende uitgaven over hersen(aandoening)en verkrijgbaar: Folder Leven na een beroerte Brochure Beroerte Zorgwijzers Vermoeidheid, Partners Kijk voor een volledig overzicht van uitgaven op www.hersenstichting.nl.
Vermoeid na hersenletsel? Wat te doen? Omgaan met vermoeidheid na het oplopen van hersenletsel
Nederlandse CVA-vereniging Revalidatie
Jaarlijks krijgen in Nederland ongeveer 41.000 mensen een beroerte. Ongeveer éénvijfde van de slachtoffers overlijdt binnen een jaar nadat ze voor het eerst zijn opgenomen in het ziekenhuis; degenen die overleven kampen vaak met zowel lichamelijke als geestelijke stoornissen. Als revalidatie zinvol wordt geacht, geldt over het algemeen: hoe eerder men begint, hoe beter. In het eerste half jaar is het meeste herstel mogelijk. Na zo’n twee jaar is er weinig verbetering meer merkbaar, maar kan een patiënt wel beter leren omgaan met de overgebleven beperkingen. De revalidatie richt zich met name op het weer oppakken van algemene dagelijkse levensbezigheden (ADL) zoals
088-38 38 300 (ma t/m vr 10-12 uur) secretariaat@cva-vereniging.nl www.cva-vereniging.nl Afasie Vereniging Nederland
Wat kunt u doen?
U kunt de Hersenstichting steunen door donateur of collectant te worden, maar er zijn nog veel meer mogelijkheden. Kijk voor meer informatie op www.hersenstichting.nl. De Hersenstichting Nederland is in het bezit van het Keurmerk van het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF). Het garandeert een zorgvuldige en professionele besteding van uw donatie.
gratis
026-3 512 512 avn@afasie.nl www.afasie.nl Vereniging Cerebraal
Helpdesk: 030-296 44 69 (ma, di & do 10-13 uur) helpdesk@cerebraal.nl www.cerebraal.nl www.hersenletsel.nl
Dit boek biedt informatie over de werking van ons geheugen en vooral ook over de veranderingen van het geheugen met het ouder worden. Ook wordt ingegaan op de verschillen tussen ouderdomsvergeetachtigheid en dementie en wordt de relatie besproken tussen geheugen en lichamelijke en psychische gezondheid. Daarnaast geeft het praktische tips over hoe men alledaagse vergeetachtigheid kan tegengaan. De geheugenstrategieën die aangereikt worden zijn niet alleen bruikbaar voor mensen met ouderdomsvergeetachtigheid maar ook voor mensen met lichte geheugenstoornissen als gevolg van hersenletsel.
Hersenstichting Nederland Zorgwijzer Geheugen
onvermogen om complexe handelingen gorde uit te voeren. Moet ik eerst de de sok aantrekken of toch andersom? rst het koffiefilter pakken en dan de pen of toch niet?
Hersenstichting
Zorgwijzer Geheugen
Nederland
Praktische gids over de werking van het geheugen
Rudolf Ponds | Frans Verhey
Dr. Rudolf W.H.M. Ponds is als klinisch neuropsycholoog werkzaam bij de afdeling Psychiatrie en Psychologie van het Academische Ziekenhuis Maastricht (AZM), in het bijzonder op de Geheugenpolikiniek. Daarnaast is hij werkzaam bij PsyQ Maastricht/Heerlen, waar hij hoofd behandeling is van de afdeling niet-aangeboren hersenletsel. Prof.dr. Frans R.J. Verhey is hoogleraar Ouderenpsychiatrie en Neuropsychiatrie aan de Universiteit Maastricht en als zenuwarts ook verbonden aan de afdeling Psychiatrie van het AZM, en in het bijzonder aan de Geheugenpolikliniek. Hij is hoofd van het Alzheimer Centrum Limburg.
gratis
€ 5,00
gratis
ISBN 90-802973-4-8 NUR 860 Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag | Telefoon 070-360 48 16 Fax 070-360 99 46 | Giro 860 www.hersenstichting.nl
Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag, 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl, ING 860,
stuks
stuks
IBAN: NL18 INGB 0000 000 860, BIC: INGBNL2A
stuks
stuks
Hersenstichting Nederland
Folders
Aantal
Zorgwijzers
Angststoornissen
stuks
Vermoeidheid
€ 5,00
stuks
Autismespectrumstoornissen
stuks
Geheugen
€ 5,00
stuks
Beroerte
stuks
Karakterveranderingen
€ 5,00
stuks
Coma en vegetatieve toestand
stuks
Seksualiteit
€ 5,00
stuks
Dementie
stuks
Partners
€ 5,00
stuks
Depressie
stuks
Hersenen en beweging
stuks
Brochures
Hersenen en kinderen in de groei
stuks
Puberhersenen in ontwikkeling
€ 2,00
stuks
Hersenen en slaap
stuks
Hersenbeschadiging rond de geboorte
€ 2,00
stuks
Hersenen en training
stuks
Aan het werk met hersenletsel
€ 2,00
stuks
Hersenen en verslaving
stuks
Zet je hersenen aan het werk! (v.a. 10 jaar)
€ 2,00
Hersenen en voeding
stuks
Schenken en nalaten
stuks stuks
Hersenontsteking/encefalitis
stuks
Nalatenschapsdossier
stuks
Hersenscantechnieken
stuks
Dyslexie: Letters op de snelweg
stuks
Hersenschudding en hersenkneuzing
stuks
Neglect en hemianopsie
€ 2,00
stuks
Hersenstichting Nederland
stuks
Samenvattingen Lezingen Publieksdag 2013
€ 2,00
stuks
Hersentumor
stuks
Gebruikersversie Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel
stuks
Hersenvliesontsteking
stuks
Leven na een beroerte
stuks
Overige uitgaven
Migraine
stuks
Hoofdmassagespin
Boeken
Aantal
Aantal
Aantal € 3,50
stuks
Kaartje Werken met hersenletsel
stuks
Aantal
Kaartje Partners
stuks
Klokhuisboek over hersenen
€ 16,95
stuks
Kaartje Vermoeidheid
stuks
Kookboek Brainfood
€ 15,95
stuks
Geheugenkaartje (Vergeetachtig? Wat te doen?)
stuks
Breinbrekend onderzoek in 12 portretten
€ 5,00
stuks
Zorgstandaard Traumatisch Hersenletsel
€ 10,00
stuks
Het Brein van A tot Z (woordenboek)
€ 6,00
stuks
Pincodekaartje
stuks
Hersen Magazine; kwartaalblad Hersenstichting
stuks
Poster van de hersenen (gevouwen)
€ 2,00
stuks
Poster van de hersenen (koker)
€ 6,50
stuks
Kaartenset
€ 5,00
stuks
stuks
stuks
Mag ik ook ff? (Hoe is het om een broer of zus met NAH te hebben?)
€ 7,50
stuks
Kaartje Eerste Hulp Bij Hersenschudding Uitgaven worden met een acceptgiro toegestuurd; genoemde prijzen zijn exclusief porto- en administratiekosten.
Poster Eerste Hulp Bij Hersenschudding
De bestellijst kunt u sturen naar: Hersenstichting Nederland, Postbus 191, 2501 CD Den Haag Verder zijn de uitgaven via www.hersenstichting.nl te bestellen.
augustus 2014
Naam/Instellingsnaam (t.a.v.)
(Afdeling)
Adres Postcode
Woonplaats
E-mailadres
Telefoonnummer
(m/v)