Jubileumeditie 5 jaar
5 jaar arcgIsactueel
uitgave van Esri Nederland nr. 012012
arcgIsactueel uitdagend en inspirerend
ex
tr
aD
IK
ColoFon
ArcGIS Actueel is een uitgave van Esri Nederland voor gebruikers van het ArcGIS-platform. CONtACt E: redactie@arcgisactueel.nl T: +31 (0) 10 217 07 00 I : www.esri.nl REDACtIE Joris Bak Ernst Eijkelenboom Jeroen van Winden Ron Noordhuis Maria Tunnisen Aan deze uitgave werkten mee: Niels van der Vaart Jan Willem van Eck Marco Wagemakers Barend Sneller Martijn Dekkers Harald Görtz Harmen van Doorn
2
COLOFON EN INHOUDSOPGAVE
3
VOORWOORD
4
GIS-NIEUWS
5
NIEUW PERSPECTIEF OP 3D-GIS MET CITYENGINE
8
NIEUW: NEDERLANDS ARCGIS ONLINE EN CONTENT VOOR NEDERLAND
10
IN DRIE STAPPEN VAN DATA NAAR OPEN DATA
12
MAAK ZELF EEN MOBIELE INSPECTIE APP
16
OPLOSSING VOOR DE ZORGEN VAN BGT-BRONHOUDERS
19
KIJK EENS IN DE ESRI-BLOGS
20
VERTEL HET VERHAAL MET EEN KAART
22
EENVOUDIGER WERKEN MET DATABASES IN ARCGIS 10.1
26
SUPERSNEL GIS-APPLICATIES ONTWIKKELEN
30
VERHOOG UW DATAKWALITEIT MET ARCGIS DATA REVIEWER
COVER Overzicht 5 jaar ArcGIS Actueel ONtWERp Karen Stultiens VORmGEVING EN DRuK LENS! communicatie (www.lenscommunicatie.nl) ‘t Papierenhuys OpLAGE 4.500 exemplaren AbONNEmENtEN Organisaties met een onderhoudscontract van Esri Nederland krijgen ArcGIS Actueel kosteloos toegestuurd. Zonder onderhoudscontract is het ook mogelijk om ArcGIS Actueel te ontvangen. Een jaarabonnement kost 25 euro (excl. btw). DISCLAImER Esri Nederland besteedt de uiterste zorg aan de betrouwbaarheid en actualiteit van de artikelen in ArcGIS Actueel. Aan de verstrekte informatie kunnen geen rechten worden ontleend. Gebruikt kaarten beeldmateriaal blijft eigendom van de makers. Artikelen uit ArcGIS Actueel mogen alleen openbaar worden gemaakt na schriftelijke toestemming van Esri Nederland.
05
16
25
Voorwoord
Dit jaar kunnen we toch wel het jaar van de open data noemen. We hebben ineens de beschikking over een grote hoeveelheid geo-data die ons uitdaagt daar ook meer mee te doen. Esri Nederland heeft deze uitdaging aangenomen. Met de komst van een Nederlandse versie van ArcGIS Online stellen wij basiskaarten en een locator gebaseerd op open data ter beschikking. Iedereen kan deze basiskaarten in RD in de vorm van webservices gebruiken gecombineerd met eigen content en die van anderen. Op basis van de Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) bieden we ook een locator webservice aan die gebruikt kan worden in elke ArcGIS-omgeving. Hiermee dragen wij ons steen-
“In vijf jaar ArcGIS Actueel is er veel veranderd.”
tje bij aan de verbreding van het gebruik van geo-data. Dit jaar is ook een beetje het jaar van ArcGIS Actueel. ArcGIS Actueel bestaat namelijk 5 jaar! We houden u via dit blad graag steeds op de hoogte van de ontwikkelingen op GIS-gebied. In die 5 jaar is er veel veranderd. Maar wat wel altijd gebleven is, is de kracht van de kaart: het verhaal achter de kaart. Juist daardoor hebben kaarten aantrekkingskracht. Deze kracht kunnen we goed gebruiken voor de verdere verspreiding van geo-informatie. Met de vrij beschikbare ‘story telling’-templates (pagina 20) en de nieuwe basiskaarten in ArcGIS Online (pagina 8) kan iedereen binnen en buiten zijn organisatie zijn verhaal met een kaart vertellen. Hiermee verhogen we de aantrekkingskracht van alle mooie geo-informatie die we in Nederland rijk zijn. Ik wil jullie daarom uitdagen allemaal zo’n verhaal in ArcGIS Online uit te werken. Voor nu wens ik u met deze jubileumeditie veel leesplezier!
Jeroen van Winden Chief Technology Officer Esri Nederland jvanwinden@esri.nl 3
GISnieuws
ArcGIS Online in het Nederlands
U kunt nu zelf bepalen in welke taal, waaronder Nederlands, de website van ArcGIS Online (ArcGIS.com) wordt weergegeven. Het instellen van de taal heeft niet alleen betrekking op het taalweergave van de website, maar ook op de wijze waarop tijd, een datum en getallen worden weer-gegeven. Lees meer op pagina 8.
Nieuwe basiskaarten in RD Sinds april zijn er ook nieuwe basiskaarten beschikbaar voor ArcGIS-gebruikers. Deze basiskaarten kunnen gebruikt worden als achtergrondkaart. Deze kaarten worden aangeboden vanuit ArcGIS Online en zijn speciaal gemaakt voor gebruik in Nederland. Lees meer op pagina 8.
Locator Naast nieuwe basiskaarten is er ook een nieuwe BAG Locator beschikbaar. Dit maakt het mogelijk om bijvoorbeeld binnen ArcGIS for Desktop te zoeken naar een adres en daar op in te zoomen. Dezelfde service is ook te gebruiken in andere applicaties, waaronder GeoWeb of uw eigen met ArcGIS-technologie gemaakte webapplicaties. Lees meer op pagina 8.
Nieuwe release van het ArcGIS-platform Deze zomer staat – naast het EK Voetbal, de Tour de France en de Olympische Spelen – in het teken van de lancering van de nieuwe versie van ArcGIS. ArcGIS 10.1 kunt u na oplevering direct downloaden en u kunt er meteen mee aan de slag. Lees meer op pagina 22.
4
Nieuw perspectief op 3D-GIS met CityEngine
3D-GIS desktop
Kijken doen we driedimensionaal. Desondanks wordt
ondersteuning van LIDAR data. Daarnaast biedt Esri
het gros van de geo-informatie, de wereld in model,
sinds kort een nieuw product aan op het gebied van
tweedimensionaal opgeslagen en getoond. De toege-
3D:Esri CityEngine.
voegde waarde van 3D-GIS is echter onmiskenbaar. Een 3D-model van de werkelijkheid sluit beter aan bij
In dit artikel wordt ĂŠĂŠn van deze ontwikkelingen op
de belevingswereld van de gebruiker en analyses in 3D
het gebied van software onder de loep genomen: Esri
bieden aanvullende inzichten. De fenomenen die ge-
CityEngine. Dit product biedt, met een unieke insteek,
analyseerd worden met GIS manifesteren zich over het
de mogelijkheid om 3D-content te genereren op basis
algemeen ook in 3D.
van bestaande geo-informatie in 2D en om stedelijke omgevingen te genereren in 3D. Een andere ontwikke-
Dat het gebruik van 3D achter blijft kent verschillende
ling, standaard ondersteuning van LIDAR in ArcGIS 10.1,
oorzaken, zoals de kosten voor het inwinnen van data,
biedt veel nieuwe mogelijkheden voor het gebruik van
rekenkracht van computers en de mogelijkheden van
3D-data in ArcGIS. Een artikel hierover kunt u lezen op
de software. Maar er vinden veel nieuwe ontwikkelin-
esri.nl/ontwikkelingen-lidar
gen plaats op het gebied van 3D-GIS binnen ArcGIS. Er zijn steeds meer tools beschikbaar die het werken
Videogame-industrie
met 3D-data vereenvoudigen. En ook het uitwisselen
Met CityEngine is het mogelijk om op basis van 2D-geo-
van driedimensionale geo-informatie wordt steeds
informatie 3D-content te genereren. CityEngine wordt
eenvoudiger door de toenemende ondersteuning van
ook gebruikt in de videogame en entertainmentindus-
uitwisselingsformaten voor geo-informatie in 3D, zoals
trie. Zo is de stedelijke omgeving in de film Cars 2 met
CityGML. Met de komst van ArcGIS 10.1 worden de 3D-
CityEngine gemaakt.
mogelijkheden van ArcGIS uitgebreid met standaard
5
3D-GIS
van gebouwen, de façades van gebouwen of het aantal auto’s op straat.
Mogelijkheden CityEngine CityEngine biedt nieuwe mogelijkheden voor ArcGIS-gebruikers. Met CityEngine kunt u met een relatief kleine inspanning, grote hoeveelheden 3D-content genereren. Dit kan door
Wat kan CityEngine?
uw eigen data toe te voegen aan CityEngine,
Met CityEngine is het mogelijk om op basis
en daar 3D-content van te maken door proce-
van eigen geo-informatie in 2D van een ste-
durele regels op de data toe te passen. Des te
delijk gebied, een 3D-omgeving te maken.
meer informatie er over de geo-informatie in
CityEngine heeft hiervoor een unieke insteek.
2D in de attributen van de data staat, des te
De 3D-content wordt namelijk gemaakt door
realistischer de 3D-omgeving gemodelleerd
procedureel modelleren op basis van vooraf
kan worden. De 3D-omgeving in CityEngine
gedefinieerde regels. Deze regels kunnen op
kan ook aangevuld worden met gedetailleer-
basis van de geo-informatie in 2D en de daar-
de 3D-modellen gebouwen die al voorhan-
aan gekoppelde attributen automatisch 3D-
den zijn, bijvoorbeeld in CityGML. Het is ook
content genereren. Zo kan de software auto-
mogelijk om in CityEngine gebouwen weg te
matisch de percelen opvullen en gebouwen
halen en nieuwe gebouwen op deze percelen
plaatsen op basis van een stratenpatroon. Na
te ontwerpen. De 3D-modellen in CityEngine
het genereren van de 3D-content kan deze
kunnen worden aangepast door de attribu-
verder worden verfijnd met behulp van een
ten van de tweedimensionale geo-informatie
parametrisch ontwerp. Dit houdt in dat de re-
aan te passen of door de regels of parame-
gels allerlei verschillende parameters hebben
ters aan te passen in CityEngine. Uiteindelijk
waarmee de 3D-content verder aangepast
kunnen de 3D-modellen uit CityEngine geïm-
kan worden, zoals bijvoorbeeld de hoogte
porteerd worden in ArcScene voor verdere analyse. In ArcScene kunnen bijvoorbeeld de impact op het gebied van schaduw, skyline en verkeersstromen van een ontwerp uit CityEngine worden doorgerekend.
Aan de slag Wilt u zelf aan de slag met CityEngine? Dat kan! Op de website van Esri kunt u een trial versie (30 dagen) van CityEngine downloaden (esri.com > software > cityengine > 30-daytrial). Op ArcGIS Online zijn verschillende tutorials en demo datasets voor CityEngine beschikbaar gemaakt. 6
De tutorial ‘CityEngine: 2D to 3D’ laat
inwinnen door introductie van de LAS-
zien hoe uw in ArcScene 2D-data kunt
dataset, dataverwerking met behulp van
voorbereiden voor het importeren in Ci-
classificaties, analyse in de geoprocessing
tyEngine, de set ‘CityEngine Philadelphia
tools en delen via mosaic datasets. Met
example tutorials’ laat zien hoe van GIS-
CityEngine is het mogelijk om bestaande
data een driedimensionale stad kan wor-
data te verwerken tot een 3D-omgeving,
den gemaakt en hoe percelen kunnen
daarin interactief te ontwerpen, de ont-
worden herontwikkeld in CityEngine. De
werpen te analyseren in ArcGIS en prach-
tutorial ‘CityEngine to ArcGIS’ laat zien
tige visualisaties te maken van 3D-omge-
hoe gebouwen uit CityEngine geïmpor-
vingen.
teerd kunnen worden in ArcScene voor verdere analyse. Esri biedt CityEngine aan
Met de komst van ArcGIS 10.1 en CityEn-
als los product dat gemakkelijk data kan
gine wordt het ArcGIS-platform met de
uitwisselen met ArcGIS. In de komende
3D-toevoegingen dus een nog completer
releases zal CityEngine steeds verder ge-
geografisch informatiesysteem.
ïntegreerd worden met ArcGIS. AUTEUR: Niels van der Vaart
3D compleet GIS
E-MAIL: nvandervaart@esri.nl
De toevoeging van CityEngine aan het ArcGIS-platform biedt nieuwe kansen op
Meer lezen over 3D-GIS? Ook de stan-
alle facetten van GIS-analyse en geode-
daard ondersteuning van LIDAR in ArcGIS
sign: data inwinnen, verwerken, ontwer-
10.1 biedt veel nieuwe mogelijkheden
pen, analyseren, visualiseren en delen. De
voor het gebruik van 3D-data in Arc-
verdere integratie van LIDAR in ArcGIS
GIS. Een artikel hierover kunt u lezen op
zorgt er voor dat gebruikers meer mo-
esri.nl/ontwikkelingen-lidar
gelijkheden hebben op het gebied van 7
ArcGIS Online
Nieuw: Nederlands ArcGIS Online
Nieuwe basiskaarten, zoeken op adressen in de BAG én een Nederlandstalige interface. ArcGIS Online wordt een steeds belangrijker onder-
laat het de beheerders van de Nederlandse versie van
deel van het ArcGIS-systeem. Dit is dé cloud-omgeving
ArcGIS Online weten, via content@esri.nl.
voor professionele GIS-gebruikers, beheerders, content managers, ontwikkelaars of mensen die slechts spora-
Wilt u gebruik maken van de Nederlandstalige versie
disch gebruik willen maken van geo-informatie. Kortom,
van ArcGIS Online? Kijk op esri.nl/ago en download de
het is een oplossing voor het delen van geo-informatie
brochure ‘Aan de slag met ArcGIS Online’.
binnen de gehele organisatie.
Nieuwe basiskaarten in RD Content is altijd een belangrijke component geweest
Sinds april van dit jaar zijn er ook nieuwe basiskaarten
voor het succesvol gebruik van een GIS. Met de opkomst
beschikbaar voor ArcGIS-gebruikers. Deze basiskaar-
van ArcGIS Online als basis voor het verspreiden van
ten kunnen gebruikt worden als achtergrondkaart. De
geo-informatie binnen en buiten organisaties is Neder-
kaarten worden aangeboden vanuit ArcGIS Online en
landse content als fundament heel belangrijk. In dit
zijn speciaal gemaakt voor gebruik in Nederland. Ze
artikel maakt u kennis met nieuwe Nederlandse content,
worden aangeboden in het Rijksdriehoekstelsel (EPSG:
en leest u aan de hand van een aantal praktische tips
289921), dit ter aanvulling op de al langer beschikbare
hoe u deze content ook zelf kunt gebruiken voor uw
andere basiskaarten (zoals Bing Maps en OpenStreet-
eigen geo-informatieproducten.
Map) die in het web-mercator-projectiestelsel (EPSG: 3857) worden aangeboden.
ArcGIS Online in het Nederlands U kunt nu zelf bepalen in welke taal, waaronder Nederlands, de website van ArcGIS Online (ArcGIS.com) wordt weergegeven. Het instellen van de taal heeft niet alleen betrekking op het taalweergave van de website, maar ook op de wijze waarop tijd, een datum en getallen worden weergegeven. Daarnaast is er de mogelijkheid om te werken met een regio-instelling. Deze instelling zorgt dat de kaarten op ArcGIS Online die op de startpagina en in de galerij worden weergegeven relevant zijn voor de betreffende regio. Stel je deze in op Nederland, dan worden de Nederlandse relevante kaarten zichtbaar op de startpagina. Ook uw eigen kaarten kunnen op de startpagina komen te staan. Heeft u een interessante kaart of applicatie die u met alle Nederlandse gebruikers wilt delen, De nieuwe Nederlandse topografische basiskaart is ontworpen om te worden gebruikt als referentiekaart. De kaart bevat de administratieve grenzen, steden, water, bebouwing, wegen, spoorwegen en meer. De basiskaart is samengesteld met de best beschikbare 8
én content voor Nederland bronnen in Nederland, dankzij medewerking van diver-
klikken (gebruik daarvoor op de geocoding toolbar
se Nederlandse (overheid)organisaties, zoals het Kadas-
de knop ‘Address Inspector’) en zo het dichtstbijzijnde
ter, Rijkswaterstaat, LSV GBKN en diverse gemeenten.
adres opvragen.
De Nederlandse canvasbasiskaart vestigt de aandacht op uw eigen – thematische – content dankzij een neutrale achtergrond met een minimum aan kleuren en labels. Er worden zo weinig mogelijk objecten weergegeven, maar voldoende om de geografische context te geven. Uw gegevens zijn zo beter zichtbaar. De basiskaarten kunnen vrij worden gebruikt voor het
Binnenkort zal naast de nieuwe locator ook een
inbedden van webmaps op een website of blog. De
vernieuwde
kaarten zijn ook te gebruiken in ArcGIS for Desktop,
komen. Hiermee kunnen lijsten (bijv. spreadsheets) met
ArcGIS for Server en alle ArcGIS-smartphone en tablet-
daarin meerdere adressen direct worden vertaald naar
applicaties. Ontwikkelaars kunnen de basiskaarten
een geografische bestand met daarin de bijbehorende
gebruiken in combinatie met ArcGIS Web Mapping API’s
locaties van de adressen.
batch-geocoding
service
beschikbaar
om maatwerkapplicaties te maken, of de map services met eigen tools via REST (http://bit.ly/IsXc8P) en SOAP
Meer en meer content beschikbaar
aanroepen.
Op ArcGIS Online is steeds meer informatie te vinden. Van layer files en packages, tot applicatietemplates en
Om de basiskaarten te gebruiken gaat u naar ArcGIS
webmaps. Bent u bijvoorbeeld geïnteresseerd in het
Online (www.ArcGIS.com) en zoekt u bijvoorbeeld op
gebruik van PDOK-webservices in het ArcGIS-systeem?
de term ‘basiskaart RD’.
Deze informatie is eenvoudig te vinden binnen ArcGIS Online, door te zoeken op de term ‘PDOK’.
Locator Naast nieuwe basiskaarten is er ook een nieuwe BAG
U kunt al veel bruikbare data vinden op ArcGIS Online.
Locator beschikbaar. Deze maakt het mogelijk om
Kunnen mensen – als zij zoeken naar data van uw
bijvoorbeeld binnen ArcGIS for Desktop te zoeken naar
organisatie – dat al vinden op ArcGIS Online? Deel ook
een adres en daar op in te zoomen, en dezelfde service
uw informatie via ArcGIS Online! Neem, bij vragen,
is ook te gebruiken in andere applicaties waaronder
contact met mij.
GeoWeb of uw eigen met ArcGIS-technologie gemaakte webapplicaties.
AUTEUR: Joris Bak E-MAIL: jbak@esri.nl TWITTER: @JorisBak
Wilt u de Locator gebruiken in ArcGIS for Desktop? Een kort stappenplan vindt u op esri.nl/ago.
Meer weten over ArcGIS Online, of de beschikbare De locator kan gebruikt worden om te zoeken naar de
content? Neem gerust contact op!
locatie van een adres, maar ook andersom. Met ArcGIS for Desktop kunt u overal in Nederland op de kaart 9
Content
In drie stappen van data naar ópen data teiten rondom open data deze doelen laten ondersteunen. Een voorbeeld van een doel waarin open data een rol kan spelen is: ‘Onze geo-data stellen wij graag ter beschikking aan andere overheden’. U en uw organisatie kunnen verschillende rollen vervullen met betrekking tot open geo-data. Welke rol heeft u? Dit is af te leiden met een eenvoudig raamwerk. Wordt open data in uw organisatie naar binnen gehaald of naar buiten geduwd? Kunt u met open datatoepassingen bouwen? Deze rollen kunnen zich overlappen. Werken met open data is niet zo vanzelfsprekend, daarom staat in de afbeelding en moet door de trechter heen geduwd worden. Activiteiten die dat mogelijk maken zijn bijvoorbeeld app-wedstrijden.
Investering en gebruik Nu de positie ten opzichte van open data is Open data staat in het middelpunt van de
bepaald, is het belangrijk te bepalen hoe u
belangstelling. Overheden, bedrijven, burgers
uw energie, geld en tijd wilt investeren. De
hebben grote verwachtingen van open data.
mate waarin u dat wilt is sterk bepalend voor
Dit artikel biedt u ter inspiratie een raamwerk
volgende activiteiten.
en een checklijst. Met de praktische whitepaper op esri.nl/opengeodata kunt u uw open
Bij weinig energie zegt u tegen de bouwer:
data-plannen tot uitvoer brengen.
“We gebruiken alleen standaard templates en maken geen maatwerk.” U bericht de
Wilt u en uw organisatie actief aan de slag met
consument: “Open geo-data bekijken op een
open (geo)data? Start dan een aantal kortlo-
andere website.” Bij veel energie laat u de
pende open data-experimenten op. Open data
aanbieder weten: “Wij stellen onze open data
is als onderwerp veel te groot om in een keer
door middel van een webservice beschikbaar,
te behappen. De volgende stappen zijn voor
de data kan ook gedownload worden.”
belangrijk in een project rondom open data. De mate van gebruik van uw data door derden
10
Doel en positie
wordt bepaalde door de gekozen licentie van
Binnen organisaties staan gemeenschappe-
de open data-bronhouder en de kenmerken
lijk doelen voorop. Wat zijn de doelen van
van de open dataset. Bij weinig gebruik door
uw organisatie? Zo kunt u de concrete activi-
derden kiest u voor een beperkende licentie
(de gebruiker mag het niet bewerken). Bij
zal nu ook extern ter beschikking komen
veel gebruik door derden kiest u voor een
op www.arcgis.com. Voor burgers is dit
licentievorm die juist omgaat met de data
interessante informatie. De gemeente
(bijvoorbeeld CC0). U zorgt ervoor dat
stelt verder de bomen ter beschikking aan
uw data vindbaar is (data.overheid.nl of
OpenStreetMap. Bij een externe bijeen-
arcgis.com) en dat het goed is omschreven.
komst van bouwers zal de gemeente het initiatief verder toelichten.
Experimenteren Wanneer u het doel heeft vastgelegd,
Esri en open geo-data
uw positie heeft bepaald, en de mate
Esri is een groot voorstander van open
van investering en innovatie door derden
data en ondersteunt de gebruikers van
heeft bepaald is het tijd om in actie te
Esri-technologie op het open datapad. Als
komen. Omdat het fenomeen open data
u aanbieder van open geo-data bent, kunt
relatief nieuw is, is het goed om met een
u met ArcGIS Online en ArcGIS Server uw
experiment te beginnen.
open data-initiatief ondersteunen.
We nemen als voorbeeld een gemeente.
Mensen die applicaties bouwen met open
De gemeente ziet zichzelf voornamelijk als
data bieden wij open API’s op verschillen-
aanbieder van open data en wil daarnaast
de technologieplatforms: van JavaScript
het bouwen van toepassingen promo-
tot Flash, van webapp tot Android en iOS.
ten. In deze tijden van bezuinigingen zal
Gebruikers van open data kunnen gebruik
de gemeente geen financiële investe-
maken van de nationale open data in
ring doen, maar wel tijd en middelen ter
basiskaarten, die wij binnen het ArcGIS-
beschikking stellen. De gemeente stelt een
platform aan iedereen ter beschikking
open data-experiment voor met de volgen-
stellen. Deze basiskaarten hebben een
de activiteiten: vuilnisophaalroutes, bomen
verwachtte kwaliteit en continuïteit.
en bouwerbijeenkomst (ontwikkelaar). AUTEUR: Jan Willem van Eck E-MAIL: jwvaneck@esri.nl
De vuilnisophaalroutes zijn beschikbaar. Deze webservice bestaat al intern, maar
In In Perspectief (magazine aan andere zijde) vindt u een artikel over open geo-data. Voor een uitgebreide beschrijving van dit stappenplan, ga naar esri.nl/opengeodata en download de whitepaper. Start u een open data-experiment? Neem contact met ons op. 11
mobiel GIS
Maak zelf een mobiele
Mobiele technologie wordt steeds breder ingezet binnen organisaties. Veel medewerkers hebben de beschikking over een smartphone en anderen hebben een tablet binnen handbereik. ArcGIS is beschikbaar op de populaire smartphone en tablet devices. De app geeft toegang tot kaarten binnen ArcGIS Online. Dit biedt de mogelijkheid om de data van uw organisatie op elke locatie te bekijken en te muteren. ArcGIS is beschikbaar op de iPhone, iPad, Android en
met ArcGIS for Desktop of via het web worden doorge-
Windows Phone. De app is gratis te downloaden in de
voerd zijn direct beschikbaar in de ArcGIS-app.
App Store, Android Market of Windows Marketplace. De interface is zo ingericht dat alle functies via het touchs-
Webmap als configuratie
creen met ĂŠĂŠn hand te bedienen zijn. De app bevat aller-
Centraal in de ArcGIS app staat de webmap. De webmap
lei functies om over de kaart te navigeren. Met behulp
bepaalt de configuratie van de ArcGIS app en wordt
van de GPS komt de informatie beschikbaar in relatie
aangemaakt in ArcGIS Online. In de webmap bepaald
tot de locatie van de gebruiker. Naast het bekijken van
een combinatie van map services de kaartweergave.
kaarten biedt de app ook de mogelijkheid om gegevens
Iedere webmap bestaat uit een of meer operationele
toe te voegen of te bewerken. Doordat de data
services en een basiskaart. De basiskaart is bedoeld ter
gebaseerd is op ArcGIS for Server services worden de
referentie en plaatsbepaling voor de gebruiker en bevat
wijzigingen meteen doorgevoerd in de database, zodat
meestal een luchtfoto of topografische data. Binnen
overal binnen het ArcGIS-systeem de juiste gegevens
ArcGIS Online zijn diverse basiskaarten vrij beschik-
aanwezig zijn. Dit geldt ook andersom. Wijzigingen die
baar. Naast de kaartweergave wordt ook functionaliteit
12
inspectie app als popups, queries en bookmarks gedefinieerd. De
besteed wordt, bespaart uiteindelijk tijd bij de realisa-
mobiele app herkent deze gedefinieerde functies uit de
tie. Als eerste moet er een duidelijk doel verbonden zijn
webmap en stelt deze beschikbaar in de mobiele app.
aan het mobiele werken. Daarnaast moet inzicht verkregen worden hoe het huidige werkproces eruit ziet en
De ArcGIS for Server feature service maakt het mogelijk
hoe het mobiel werken daarin past. Als derde moet de
om data te muteren. Wanneer een webmap deze
informatie-analyse worden bekeken. Welke gegevens
feature services bevat komt in de ArcGIS App functiona-
worden in het veld opgenomen? Het mobiele werken is
liteit beschikbaar om data te muteren. De app neemt de
vaak onderdeel van een (bestaand) werkproces en moet
editing functionaliteit over zoals gedefinieerd in binnen
geïntegreerd
worden binnen bestaande processen.
ArcMap.
Als laatste moet gedacht worden aan organisatorische randvoorwaarden als kennis en technologische keuzes. Als deze stappen zijn doorlopen kan het technische werk starten.
Opzetten mobiele inspectie app Het opzetten van de mobiele inspectie app bestaat uit een viertal stappen. Zoals onderstaand afgebeeld stap:
• De eerste stap bestaat uit het
opzetten van een
Enterprise Geodatabase. Een Enterprise Geodatabase is noodzakelijk om via ArcGIS for Server een feature services aan te maken. • Als tweede stap moet de opmaak van de services bepaald worden met behulp van ArcMap. • De derde stap bestaat uit het publiceren van een feature services met ArcGIS for Server.
Bezint eer ge begint Een goede voorbereiding is het halve werk, een gedegen
• De bovenstaande beschreven webmap moet als vierde
studie naar de oplossing maakt dat het creëren van de
aangemaakt worden in ArcGIS Online. Deze webmap
oplossing gemakkelijk gaat. De tijd die hier vooraf aan
bepaald uiteindelijk de configuratie van de ArcGIS-app. 13
mobiel GIS
Benodige kennis
de mobiele gebruiker bij de invoer van gegevens een
Het proces van het ontwerpen en configureren van
keuzelijst beschikbaar. Dit helpt niet alleen de mobiele
de mobiele app, vereist één of meer GIS-professionals
gebruiker bij de invoer van de gegevens, maar ook bij de
met kennis van Enterprise Geodatabase design, en het
standaardisatie en data kwaliteit in de database. Regis-
gebruik van ArcMap voor het aanmaken en publiceren
treer de laag als een versioned indien noodzakelijk.
van de ArcGIS for Server feature services. Tevens moet
Voeg aan de inspectie feature clas een feature attach-
er kennis zijn van ArcGIS Online om de webmap aan te
ment toe. Dit zorgt er uiteindelijk voor dat in de ArcGIS-
maken.
app functionaliteit beschikbaar komt om foto’s bij de inspectie te plaatsen.
Software Componenten De volgende software componenten zijn noodzakelijk
2. Aanmaken kaart in ArcMap
om de Inspectie app aan te maken:
Voeg de aangemaakte feature clas toe aan ArcMap.
• Enterprise Geodatabase
Geef deze laag in de table of content een duidelijke
• ArcMap 10 of hoger
naam. Richt met behulp van de layer properties de data
• ArcGIS for Server 10 of hoger om een feature services
verder in. De symbologie in het map-document bepaald
te publiceren
de opmaak van de services en deze wordt uiteindelijk
• ArcGIS Online om een webmap aan te maken
weergegeven in de ArcGIS-app. Kies symbolen voor de
• ArcGIS-app op de smartphone of de tablet
features die betekenis hebben voor de eindgebruiker. De symbolen kunnen geclassificeerd worden op basis
1. Opzetten van de database Start met het aanmaken van een inspectie feature clas in ArcCatalog. Houd er rekening mee dat de velden en hun namen (of aliassen, indien aanwezig) zichtbaar zijn in de ArcGIS-app voor de eindgebruiker. Gebruik aliassen die door de mobiele gebruiker begrepen worden. Maak gebruik van Subtypes en Domeinen. Hierdoor krijgt
14
van de aangemaakte subtypes/domeinen.
3. Publicatie feature services
Log in met de eigen ArcGIS Online-gebruikersnaam en
Bewaar het map-document en gebruik de service
wachtwoord. Navigeer via de gallery naar de webmap.
analyze-tool op de Map Publisher toolbar (ArcGIS 10)
De app is nu gereed om de data te inspecteren. De
om te controleren of de data gereed is voor publicatie.
inspectie ziet er identiek uit als geconfigureerd binnen
Belangrijk bij het publiceren van de services is dat de
ArcMap.
feature access capability aanstaat. Dit zorgt ervoor dat de feature clas in de database via de services gemuteerd kunnen worden. Deze mogelijkheid is pas beschikbaar vanaf ArcGIS for Server 10 en hoger. Het is ook mogelijk om met behulp van de ArcGIS for Server security de services te beveiligen met gebruikersnaam en wachtwoord.
4. Aanmaken webmap Maak met behulp van ArcGIS Online een webmap aan. Voeg de zojuist aangemaakte feature service toe. Hierbij zal de editing knop in beeld verschijnen. Bewerk eventueel de pop-ups, bookmarks, queries en laaginstellingen. Bij de pop-up instellingen kan ook worden aangegeven welke velden alleen lezen zijn en welke gemuteerd kunnen worden. Maak ook een keuze voor
Dit artikel gaf in vogelvlucht een overzicht van de te
de basiskaart. Esri Nederland stelt ook enkele basiskaar-
nemen stappen voor het configureren van een inspec-
ten in RD-Projectie beschikbaar (zie elders het artikel
tie app voor een ArcGIS for Smartphone and Tablet app
Nederlands ArcGIS Online ĂŠn content voor Nederland).
met een ArcGIS for Server 10.
Sla de webmap op en deel deze bijvoorbeeld in een
Maak kennis met een volledig overzicht van de functies
aangemaakte ArcGIS Online groep voor de smartpho-
van de ArcGIS-app. Volg kosteloos de online training:
negebruikers.
Using ArcGIS for Smartphones and Tablets (via esri. com/training). Leer meer over het aanmaken van webmaps voor mobiel gebruik. Volg kosteloos de online training: Creating WebMaps for Lightweight Mobile Apps (via esri.com/ training). Auteur: Marco Wagemakers e-mail: m.wagemakers@esri.nl
ArcGIS-app In de ArcGIS-app is nu de webmap te openen met precies die functies, die gedefinieerd zijn in de webmap. 15
ArcGIS voor gemeenten
Oplossing voor de zorgen Naast vervanging moet het kapitaal uit de openbare ruimte ook voldoen aan normen en worden ze gecontroleerd in verband met eventuele schadeclaims als borden ontbreken bij gevaarlijke kruispunten. Er zijn dus niet alleen kapitaalgoederen die goed beheerd moeten worden, maar er zijn ook wettelijke en/of juridische plichten die zorgen dat de beheerder een goed beeld moet hebben van haar kapitaalgoederen.
Eenmalige vastlegging, meervoudig gebruik In de regel worden deze ‘objecten’ door de beheerder vastgelegd in bestanden. Hetzij in verschillende losse applicaties met losse bestanden, hetzij in een centrale database. Elke paar jaar wordt op basis van deze registraties een meerjarenbegroting opgesteld voor beheer & onderhoud van deze objecten.
16
De Basisregistratie Grootschalige Topografie
De tijd dat een groenafdeling alleen voor
(BGT) is van alle beheerders van de openbare
eigen doeleinden de registratie bijhoudt is
ruimte. Dat zijn gemeenten, waterschappen,
voorbij. Eenmalige vastlegging en meervou-
provincies en rijksdiensten. Een gemiddelde
dig gebruik is de regel voor basisregistraties.
beheerder heeft voor kapitalen aan waarde-
Ook bij kern-registraties, waar de beheerob-
volle goederen in de openbare ruimte staan.
jecten in worden beheerd, zal efficiënt en
Dat zijn verkeersborden, lichtmasten, stoplich-
effectief moeten worden beheerd. Dus geen
ten, maar ook groenvoorzieningen en tegel-
dubbele registratie of overtekenen meer.
verhardingen. Aanleg ervan is kostbaar maar
Natuurlijk kan er per kernregistratie wel een
onderhoud is zo mogelijk nog kostbaarder.
verschillende dynamiek zijn qua actualiteit
Speciaal voor de BGT heeft Esri het product
en bijhouding. De registraties zijn wel op
GeoBGT ontwikkeld.
elkaar afgestemd.
van BGT-bronhouders Centrale Basis Topografie Belangrijk is dat het integraal in ĂŠĂŠn allesomvattend systeem wordt beheerd. Het kan niet meer zo zijn dat in de topografische kaart door de landmeter bomen zijn opgemeten, dat in het veld in een bomenregister de bomen nog een keer zijn ingewonnen en dat in een derde spreadsheet de begroting wordt opgesteld. Deze informatie moet eenmalig worden vastgesteld, vervolgens moet iedere belanghebbende daaraan zijn eigen informatie koppelen.
Kwaliteit van de gegevens Deze centrale informatievoorziening zorgt dat
De kwaliteit van gegevens zijn in ArcGIS goed
het aantal en de locatie van de objecten altijd
te analyseren. In een GIS komen bomen uit een
klopt en door het meervoudig gebruik zorgt de
beheersysteem, uit de GBK en uit de Excel-
organisatie gezamenlijk voor de beste garantie
sheet bij elkaar. In dit kader is GeoBGT ontwik-
op kwaliteit van de gegevens. Als de beheer-
keld, gebaseerd op ArcGIS. We beoordelen de
der constateert dat de boom gekapt is of het
gegevens op basis van een standaard set regels.
kruispunt veranderd wordt kan dat middels de
De regels zijn vooraf gedefinieerd en afgestemd
centrale registratie vastgelegd en met elkaar
met de verschillende bronhouders in de organi-
gedeeld worden. Per object en per kenmerk
satie (geen overlap, geen dubbele identificaties,
van het object is er een bronhouder en is er
alleen waarden conform de domeinen, geen
iemand verantwoordelijk voor de kwaliteit van
losse einden, etc). Door dit vooraf af te spreken
de gegevens.
en daarop objectief op te toetsen kan de hele organisatie baat hebben van een gegevenskwa-
Afstemming
liteitsbeleid.
Het meest lastige van de centrale registratie van objecten is de onderlinge afstemming. Intern met de andere beheerders, maar ook extern met andere overheden die een deel van de openbare ruimte beheren. Dubbele registratie en dubbel inmeten, maar ook twee keer opbreken van de straat zijn het gevolg van gebrekkige afstemming. Door de objecten centraal te gaan beheren is er dus winst te behalen. Dat is echter wel een hele organisatie. Het SamenwerkingsVerband Bronhouders (SVB-BGT) gaat in ieder geval een belangrijke rol spelen in de afstemming tussen de externe partijen. Intern moet de bronhouder dat zelf regelen. 17
ArcGIS voor gemeenten
GeoBGT
naar unieke objecten verwijst zodat als
Bij de BGT is het belangrijk dat de objecten
we terug gaan leveren aan het beheersys-
van verschillende afdelingen niet overlappen.
teem geen problemen krijgen.
Om dit te controleren zijn de volgende regels
Na controle wordt een standaard database
aangemaakt in GeoBGT:
gevuld met alle records met een verwijzing
• Geometry on geometry check met de Spati-
naar de originele objecten en een eigen
al relation check ‘Overlap’.
geometrie van gevonden fouten zoals de
• Deze controleert de twee objectklasses
overlap.
(Groen en Weg) zonder dat ze in dezelfde database hoeven te staan of ze overlap-
Conclusie
pen.
BGT is voor de bronhouders een mooie wette-
• Geometry on geometry check met de Spati-
lijke aanleiding om een aantal zaken te reali-
al relation check ‘Within’.
seren die al jaren op de agenda staan maar
• Deze controleert of er geen overlap is
vaak geen prioriteit krijgen. Eén is rondom
door middel van een ‘donut’-relatie. Dit
het proces van gegevensinwinning in de
is een bijzonder soort overlap en dient
openbare ruimte door nu eenduidig af te
apart gecontroleerd te worden.
spreken wie doet wat, waarom en hoe, zowel
• Duplicate geometry check. • Deze controleert of er geen objecten dubbel (exact) in de database zitten. • Duplicate vertex check.
intern als extern. Twee is het centraal beheren van objecten, waarbij iedere afnemer in een GIS zijn eigen gegevens daar aan kan koppelen. Het gevolg hiervan is dat de kwaliteit van
• Deze controleert of er geen overtollige
de data verbetert, de informatie betrouw-
punten in de featureclass zijn opgeno-
baarder is en betere beslissingen genomen
men die geen extra informatie verschaf-
kunnen worden.
fen, de controle is op 1 centimeter gezet als tolerantie. • Unique identifier. • Deze controleert of de verwijzing naar de originele beheerobjecten (BOR-ID) wel
18
AUTEUR: Barend Sneller E-MAIL: bsneller@esri.nl
Kijk eens op de Esri-blogs!
Tips & Tricks van de afdeling Support. Wie kent ze niet: ‘blogs’. Veel mensen hebben het idee dat er in blogs alleen wat belevenissen worden vermeld
support
Doorgaan met schetsen van bestaande features
en dat er eigenlijk weinig wetenswaardig in te vinden
U wilt een bestaande feature uitbreiden via sketching.
is. Dat geldt zeker niet voor de blogs van Esri. Vanuit
Er is een nieuwe tool die dat mogelijk maakt. De Conti-
de afdeling Support worden vaak links uit de blogs van
nue Feature tool zit niet standaard op een toolbar,
Esri gebruikt om bepaalde zaken uit te leggen of te
maar kan via Customize vanuit de Commands tab naar
verduidelijken. Daarom wordt in dit artikel de aandacht
een willekeurige toolbar gehaald worden. Een uitge-
gevestigd op het bestaan van de Esri-blogs. Ook wordt
breide beschrijving van deze nieuwe tool heeft Esri in
een aantal voorbeelden gegeven van onderwerpen die
één van de blogs beschreven.
zeker de moeite waard zijn om te lezen.
Exporteren van Model Builder naar Python script
En is er nog meer? Via blogs.esri.com/esri/arcgis kunt u de genoemde blogs terugvinden. Er zijn nog heel veel meer interes-
Wanneer u wilt beginnen met het maken van Python
sante artikelen te vinden op deze site. Ga er naar toe en
scripts, wordt aangeraden om te starten met een
blader er eens doorheen. De artikelen zijn gerangschikt
model in de Modelbuilder en deze daarna te exporte-
op onderwerp en de laatste nieuwe artikelen staan
ren naar Python, om op deze manier een eerste begin
altijd bovenaan. De hoofdpagina van de Esri-blogs voor
te hebben. Op zich een goed idee, er zitten haken en
ArcGIS vindt u hier: blogs.esri.com/esri/arcgis.
ogen aan. Op het blog van Esri vindt u een duidelijk overzicht van de do’s en don’ts van deze werkwijze.
AUTEUR: Medewerkers Esri Nederland Support E-MAIL: support@esri.nl
Het editen van gerelateerde records
Door lid te worden van de ArcGIS in Nederland-
Het wijzigen van informatie in tabellen, die zijn gerela-
LinkedIn-groep kunt u eenvoudig op de hoogte blijven
teerd aan een feature attribuut tabel wordt in één van
van diverse blogs.
de Esri-blogs op overzichtelijke wijze uitgelegd.
Het selecteren van de juiste objecten Het valt af en toe niet mee om het juiste object aan te wijzen in ArcMap. Hoe u dit het beste kunt doen, leest u in een blog van Esri.
Snapping in ArcGIS 10 Het gebruik van snapping is in ArcGIS 10 behoorlijk vereenvoudigd. Het is misschien wel even zoeken hoe dit nu in zijn werk gaat. In een blog van Esri wordt uitgebreid uitgelegd hoe snapping in ArcGIS 10 werkt. 19
ArcGIS online
Vertel het verhaal
Aan de slag met de ‘story telling’-templates. Laat u even meenemen in de wereld van een organisatie die de doorvoer en opslag van goederen verzorgt via de belangrijkste zeehavens en overslaglocaties in Nederland. Dit zijn belangrijke locaties voor de Nederlandse economie. Jaarlijks komt er zo’n 568 miljoen ton goederen per schip het land binnen en 272.000 mensen zijn voor hun werk direct afhankelijk van de zeehavens. Een groot deel van de 568 miljoen ton goederen gaat via Nederland weer ergens anders naar toe.
Stap 1: Data ArcGIS Online kan werken met verschillende bestandsformaten en webservices. De gegevens over de zeehavens en overslagterminals zijn georganiseerd in een spreadsheet, met daarin onder meer locaties, beschrijvingen en ook getallen over de gerealiseerde overslag in de jaren 2010 en 2011. Aan dit bestand is nog een extra veld toegevoegd met een URL naar een foto van iedere locatie. Dit is gedaan om de gegevens op de kaart op een rijke manier te kunnen visualiseren, met onder andere een foto bij iedere pop-up. De spreadsheet is opgeslagen als een csv-bestand, dit bestand kan dan direct worden ingelezen in de kaart.
Stap 2: Kaart De volgende stap is het presenteren van de gegevens als informatie op de kaart. ArcGIS Online biedt een uitgebreide set aan basiskaarten om mee te starten als ondergrond. De canvas basiskaart is bij uitstek geschikt om eigen data overheen te presenteren (lees het artikel op Achter iedere kaart zit een verhaal. Juist daarom hebben
pagina 8 hoe u deze kaart kunt gebruiken). Na het instel-
kaarten aantrekkingskracht. Met ArcGIS Online kan ieder-
len van de basiskaart importeren we het csv-bestand.
een binnen en buiten de organisatie zijn verhaal vertel-
Dit kan door het bestand direct naar de kaart de slepen
len met een interactieve online kaart. De nieuwe digitale
(mogelijk in Firefox en Google Chrome) of door het te
Noordzeeatlas van Rijkswaterstaat is hier een voorbeeld
importeren via de optie ‘Laag toevoegen vanaf bestand’.
van (zie In Perspectief, pagina 34). Met een collectie van
De gegevens worden na het importeren zichtbaar op de
120 kaarten wordt het verhaal verteld over alles wat ligt
kaart. In dit geval zijn het punten, die de locaties aange-
of leeft in de Noordzee. In dit artikel is te lezen hoe u zelf
ven. De gegevens kunnen we omtoveren tot zinvolle
ook aan de slag kunt gaan om een verhaal uit te werken
informatie, door bijvoorbeeld de opmaak van de punten
met en in ArcGIS Online.
te veranderen en de inhoud van pop-ups te configureren.
20
met een kaart Voor de pop-up kunnen we een titel, afbeelding, beschrij-
Daarin staat de introductie van het verhaal. Deze tekst
vende tekst en grafiek instellen. Is de configuratie van de
is ingevoerd bij het configureren van de applicatie. De
webmap klaar? Dan kan de kaart opgeslagen en gedeeld
kaart is verder te verkennen, waarbij de instellingen
worden.
van de kaart zoals geconfigureerd in stap 2 ook in deze applicatie zichtbaar zijn.
Stap 3: Applicatie Met de gemaakte webmap zijn we er nog niet. De webmap kunnen we presenteren in een applicatie. De applicatie zorgt voor het overzichtelijk presenteren van de kaart, door elementen toe te voegen zoals een beschrijvende tekst, de legenda en een titel van de kaart. ArcGIS Online biedt diverse configureerbare applicatie templates, waaronder vier verschillende ‘story telling’templates. Op basis van deze templates kan direct een applicatie binnen ArcGIS Online worden gepubliceerd, waarbij de applicatie wordt gehost in de cloud van Esri en tevens naderhand configureerbaar is. Is de gekozen applicatie nog niet helemaal naar wens? De applicatie is ook te downloaden. De download bevat de volledige code met de beschrijving om de templates zelf aan te passen of verder uit te breiden zodat u deze zelf kan hosten op uw eigen webserver.
Met ArcGIS Online-webmaps en de configureerbare applicatie-templates is het eenvoudig om een interessante eigen applicatie te maken. Er is geen programmeerwerk voor nodig. Ga de uitdaging aan en werk zelf ook een verhaal uit! AUTEUR: Joris Bak E-MAIL: jbak@esri.nl
Stap 4: Publiceren
TWITTER: @JorisBak
Om het verhaal over de doorvoer en opslag van goederen te publiceren kiezen we voor een van de story
In Perspectief beschrijft op pagina 34 de toepassing van
templates. De applicatie opent met een ‘splash screen’.
de ‘story telling’-template. 21
arcGIS 10.1
Eenvoudiger werken met databases in ArcGIS 10.1 In dit artikel wordt ingegaan op de datbase-veranderingen in ArcGIS 10.1: welke veranderingen worden doorgevoerd en hoe kunt u eenvoudiger werken met databases? EĂŠn van de doelstellingen van de ArcGIS 10.1-release is het vereenvoudigen van het werken met multi-user geodatabase (hier verder omschreven als geodatabase). Veel gebruikers hebben aangegeven dat ze het lastig vinden dat er voor het beheer van een geodatabase verschillende tools noodzakelijk zijn (database beheer tools, ArcSDE commandline utilities, en ArcGIS for Desktop). Ook het gebrek aan overzicht van gebruikers en rechten wordt vaak als een gemis gezien. In de loop van de tijd zijn daarom verschillende extensies verschenen die deze gaten probeerden op te vullen. Voorbeelden hiervan zijn de Geodatabase Toolsetextensie. Met de release van ArcGIS 10.1 for Desktop zijn veel van deze functies onderdeel geworden van de kernfunctionaliteit van de software. Hiermee is de weg die bij de release van ArcGIS 10.0 is ingeslagen verder uitgewerkt. Vanaf ArcGIS 10.0 moet de upgrade van een geodatabase via de catalog of de toolbox uitgevoerd worden. Voor een bestaande enterprise geodatabase die via direct connect ontsloten wordt, was het dus al niet meer noodzakelijk om de ArcSDE software te installeren. Vanaf ArcGIS 10.1 hoeft deze software ook niet meer voor
nieuwe
geĂŻnstalleerd
omgevingen te
worden,
want nu is de functie voor het
aanmaken
nieuwe
van
een
geodatabase
ook
onderdeel geworden van de uitgebreide Geodatabase Administration toolbox. Ook de voorbereidende acties binnen een database, zoals het aanmaken van een gebruiker, toekennen van rechten, en aanmaken van een tablespace of database 22
kunnen nu vanuit ArcToolbox uitgevoerd
connectie met de geodatabase opgezet.
worden.
Het is nog wel mogelijk om een Application
Er wordt nog wel ArcSDE-installatiemedia
Server connectie op te zetten, maar deze
voor alle ondersteunde databases beschik-
optie is alleen via ArcToolbox beschikbaar.
baar gesteld, maar de post-installation is niet langer beschikbaar. De ArcSDE-installatie is
Wanneer nu de eigenschappen van de geoda-
nog maar voor een beperkt aantal situaties
tabase -connectie worden opgevraagd, wordt
van toepassing:
duidelijk dat veel meer beheerinformatie
• SDE.ST_Gometry en SDE.ST_raster libraries
opgevraagd kan worden vanuit de desktop-
om SQL-functies voor het bevragen van
omgeving, bijvoorbeeld over gebruikers en
deze datatypes in een Oracle-database
uitstaande locks.
beschikbaar te maken. Deze actie is niet noodzakelijk wanneer alleen vanuit ArcGIS
Er is nu een snel overzicht te verkrijgen van
for Desktop met deze datatypes gewerkt
alle gebruikers die een actieve connectie met
wordt.
de database hebben. Het accepteren van
• Beschikbaar stellen van ArcSDE command-
nieuwe connecties kan eventueel uitgescha-
line utilities, bijvoorbeeld voor bestaande
keld worden, om onderhoud zonder actieve
onderhoudsscripts. Maar overweeg in dat
gebruikers mogelijk te maken.
geval de overstap naar Python-scripts. • Installeren ArcSDE application server. Maar overweeg in dat geval de overstap naar direct connect. Uitgangspunt van Esri is gericht op het ontmoedigen van het gebruik van de ArcSDE commandline utilities en de application server-oplossing. Dit laatste wordt ook duidelijk wanneer vanuit ArcGIS 10.1 for Desktop een connectie naar een geodatabase opgezet wordt.
Via dezelfde interface is nu ook zichtbaar
De Add Spatial Database Connection optie
welke locks gebruikers op feature classes
zoals die voorheen beschikbaar was, is
hebben staan. Het strikte locking mechanis-
vervangen door de Add Database Connec-
me van ArcGIS wordt door veel beheerders
tion optie. Deze interface is een stuk eenvou-
als lastig ervaren. Maar dit is ingebouwd
diger geworden want nu hoeft alleen nog
om een consistent datamodel voor gebrui-
maar het database-platform en de instan-
kers te garanderen (geen kolommen die
ce opgegeven te worden. De software zal
bijvoorbeeld
hieruit automatisch de juiste direct connect
voegd of verwijderd). Dit mechanisme blijft
syntax genereren.
ongewijzigd, maar via de nieuwe interface
Er wordt dus altijd een Direct Connect
zijn blokkerende gebruikers veel sneller op
tussentijds
worden
toege-
23
arcGIS 10.1
te sporen waardoor locks sneller verholpen kunnen worden. Een deel van de lockingproblemen
kunnen
voorkomen
worden
door geen oneigenlijk gebruik te maken van feature datasets. Het
versie-overzicht
boomstructuur
wordt
nu
weergegeven,
in
een
bijgehouden welke gebruiker een object
waardoor
heeft aangemaakt en wanneer dit gebeurt
duidelijk wordt wat de ouder-kind relatie
is. Ook wordt bijgehouden wanneer en door
tussen de verschillende versies is.
welke gebruiker als laatste een wijziging op een object is doorgevoerd. Deze optie is op diverse manieren te activeren. Wanneer de enable editor tracking tool gebruikt wordt, kan de gebruiker zelf definiëren in welke nieuwe velden deze gegevens bijgehouden moeten worden. Wanneer de gebruiker hier geen velden opgeeft, worden
In combinatie met de batch reconcile-tool
er automatisch nieuwe velden door het
kan nu efficiënt versie beheer uitgevoerd
systeem aangemaakt.
worden. Bijvoorbeeld om bepaalde edits in alle blokkerende versies te krijgen, waardoor een compress effectiever wordt. Nu al deze functies als tool beschikbaar zijn, kunnen met behulp van Python makkelijk onderhoudsscripts gemaakt worden die op gezette tijden uitgevoerd worden. Dit onderhoud was en blijft essentieel voor een goede
Met deze nieuwe optie kan een manier van
performance van de geodatabase.
auditing gerealiseerd worden. Deze optie werkt zowel wanneer er gemuteerd wordt
Per feature class / feature dataset is nu veel
vanuit een desktop omgeving als wanneer er
duidelijker welke rechten gebruikers hebben.
via een web service wijzigingen op de feature
In eerdere versies was het lastig om te achter-
class worden doorgevoerd.
halen welke rechten op een feature class
24
uitgedeeld waren. De nieuwe interface laat
De query layer-functie is in ArcGIS 10.1 ook
door middel van een lijst met gebruikers en
uitgebreid,
checkboxen eenvoudig zien welke rechten
tisch ruimtelijke data binnen een database
uitgedeeld
waarin geen ArcSDE geïnstalleerd is. Hierbij
zijn.
Via
dezelfde
interface
ArcGIS
herkent
nu
automa-
kunnen ook de rechten aangepast worden.
wordt gebruik gemaakt van de metadata die
Een andere optie die in ArcGIS 10.1 beschik-
over de betreffende tabel in de database is
baar is gekomen, is Enable Editor Tracking.
opgeslagen. Wanneer deze informatie niet
Door het activeren van deze optie wordt
beschikbaar is, kijkt ArcGIS naar de informatie
uit het eerste record en bepaalt aan de
ArcGIS for Desktop. Gebruikers krijgen
hand daarvan welk type geometrie het
hierdoor
betreft, etc. De ArcGIS-software vereist
toegang tot de databasefuncties binnen
dat er maar één kolom van een ruimte-
ArcGIS. Ook het automatiseren van taken
lijk datatype in een tabel voorkomt, ook
met behulp van Python wordt hierdoor
kan de software maar met één geome-
makkelijker.
op
een
eenduidige
manier
trie type (punten, lijnen of vlakken) per tabel overweg. Komen er toch meerdere
AUTEUR: Martijn Dekkers
geometrie typen voor, dan is de inhoud
E-MAIL: mdekkers@esri.nl
van het eerste record leidend en zullen andere
geometrie
typen
genegeerd
worden.
De
met
ArcGIS
10.1-geïntroduceerde
Spatial Data Server borduurt voort op deze query layer-functie en maakt het
Gebruikers mogelijkheid
houden om
echter
deze
wel
de
mogelijk om feature services aan te
automatische
bieden op basis van gegevens uit een
voorstellen zelf aan te passen. Dit kan
database waarin geen ArcSDE geïnstal-
bijvoorbeeld met de make query layer
leerd is. In een volgend artikel zal verder
tool. Gebruikers hebben hier de optie om
op de mogelijkheden van Spatial Data
aan te geven welk geometrie gebruikt
Server ingegaan worden.
moet worden. Op deze manier kan een tabel met meerdere geometrie types dus ook meerdere keren aan een map document toegevoegd worden, om deze verschillende geometrie types allemaal in ArcGIS zichtbaar te maken.
Met de komst van ArcGIS 10.1 zijn de tools voor het gebruik en beheer van (geo) databases dus geconcentreerd binnen 25
runtime
Supersnel GIS-applicaties ontwikkelen ArcGIS Runtime SDK for Windows en Linux. De ArcGIS Runtime SDK voor Windows en Linux is de nieuwe oplossing voor desktop-ontwikkelaars. ArcGIS Runtime wordt gelanceerd met de release van ArcGIS 10.1. Het geeft ontwikkelaars een bouwdoos in handen om supersnelle GIS-applicaties te ontwikkelen met een mooie gebruikersinterface. Precies dat wat eindgebruikers willen! Deze SDK beweegt zich qua functies tussen ArcGIS Engine en de ArcGIS Web Mapping API’s. ArcGIS Runtime bestaat uit een serie van
ker van de applicatie gebruikt doorgaans
zes runtime SDK’s, om mobiele en desktop
maar een gedeelte van de geboden functies.
applicaties te ontwikkelen voor een specifiek
De tweede stijl is Google; de stijl van de
platform. De verschillende ArcGIS Runtime
webapplicaties. Deze webapplicaties worden
SDKs zijn beschikbaar voor iOS, Android,
in een webbrowser uitgevoerd en vragen
Windows Phone, Windows Mobile, Windows
continu om een verbinding met het internet.
and Linux. De eerste vier runtimes zijn voor de mobiele platforms en de laatste twee runtimes
Als derde onderscheiden we de Apple-stijl.
zijn voor de desktop. De eerdere ArcGIS API’s
Deze stijl van apps op bijvoorbeeld de iPad
voor mobiele devices zijn nu dus ook ArcGIS
doen precies wat ze moeten doen. Ze geven
Runtime SDK’s. De laptop of PC wordt als ‘just
precies antwoord op wat we willen weten of
another device’ gezien. Deze ArcGIS Runti-
bereiken. De apps bevatten daarvoor alleen
mes zijn gebaseerd op eenzelfde C++ core,
de benodigde functies. Daardoor zijn deze
met daarbovenop een API voor het specifieke
apps vaak erg intuïtief. In deze stijl maken
platform. Omdat in ArcGIS 10.1 de ‘nieuwe’
apps veelal via het internet onderdeel uit van
ArcGIS Runtime SDK voor de ‘desktop’ echt
een groter systeem. Daarbij werken de apps
nieuw is, staat deze hier centraal.
zowel in offline als in online modus. Deze laatste stijl helpt om een beeld te vormen wat voor applicaties gebouwd kunnen worden met de ArcGIS Runtime SDK’s. Het gaat om een GIS-applicatie met beperkte functies om een bepaalde taak uit te voeren.
Verschil met ArcGIS Engine ArcGIS Runtime is niet te vergelijken met ArcGIS Engine. ArcGIS Engine heeft toegang tot ArcObjects en bestaat uit ruim 12.500
26
Ontwikkelingsstijlen
objecten en interfaces. ArcObjects is de
Om te kijken wat voor applicaties met
basis voor ArcGIS for Desktop. Daarmee zijn
ArcGIS Runtime ontwikkeld kunnen worden,
toepassingen te ontwikkelen die hetzelfde
onderscheiden we drie stijlen. Als eerste de
kunnen als ArcGIS for Desktop. ArcGIS Runti-
Microsoft-stijl met desktopapplicaties. Deze
me bevat maar 379 objecten en interfaces.
desktopapplicaties bevatten vaak tal van
Het bestaat veel meer uit bouwblokken, zoals
functies, werkbalken en knoppen. De gebrui-
we dat kennen van MapObjects. Met ArcGIS
Runtime zijn we sneller in staat om een
• Eenvoudig uit te rollen (deployment)
GIS-applicatie te ontwikkelen, helemaal
• Snelle opstart en kaartweergave;
als we daarbij de Apple stijl met beperkte
• Geoptimaliseerd voor 32 en 64 bit;
functionaliteit voor ogen houden.
• Uitstekende schaalbaarheid door gebruik van de hardware mogelijkheden
Ontwikkelen Voor het ontwikkelen met ArcGIS Runti-
(CPU en Cores); • asynchrone programmering
me zijn drie mogelijkheden: WPF (.Net); Java (Java); en QT (C++). De laatste twee
Verder ondersteuning van:
zijn naast Windows ook op het Linux-
• ArcGIS kaarten en data inclusief Maplex
platform beschikbaar. Het ontwikkelmo-
en cartografische representatie
del ziet er hetzelfde uit als die van de
• File en enterprise geodatabase
web APIs en bestaat uit: Map, Layer, Task
• Geocoding
en Widget. Wie al ervaring heeft met de
• Geo-processing en Python
web API’s zal ArcGIS Runtime ook snel oppakken. In ArcGIS 10 is de Map Packa-
ArcGIS Runtime is uniek in het uitrollen
ge geïntroduceerd, als verpakking van
(deployment) van de uiteindelijke app.
de kaartopmaak en achterliggende data.
Er is geen installatie noodzakelijk en ook
Met ArcGIS 10.1 komen er een aantal
geen registratie van dll’s. De hele confi-
packages bij:
guratie wordt als Deployment Package
• De Tile - Verpakking van voor gedefi-
in een folder geplaatst. Een Deployment
nieerde tegels, zoals de ArcGIS Server
package bestaat naast de applicatie en
cache;
data uit een ArcGIS Runtime deploy-
• Locator – Verpakking met data voor geocodering; • Geo-processing – Verpakking van een Geo-processing model.
ment. Deze deployment bevat alleen de Runtime dll’s die echt noodzakelijk zijn. Wanneer bijvoorbeeld geen geo-processing gebruikt wordt in de applicatie,
Door slim gebruik te maken van deze
maken deze dll’s geen onderdeel uit
packages zal het aantal regels code
van de Deployment Package. Dit zorgt
flink verminderen. Daarnaast is het nu
ervoor dat de uiteindelijke applicatie zo
mogelijk om als GIS-professional het
klein mogelijk blijft. Een Deployment
GIS (Data en Analyses) aan te maken in
Package bevat alles om de applicatie uit
packages via ArcGIS for Desktop, waarna
te voeren. Hierdoor is het zelfs mogelijk
de ontwikkelaar hier gemakkelijk een
om de applicatie vanaf een USB- stick te
applicatie omheen kan bouwen.
draaien. Bovendien is alles in de folder geheel onafhankelijk van andere Esri
Eigenschappen
software op de computer. Dit betekent
Ontwikkelaars zullen enthousiast zijn
ook dat de applicatie blijft werken als
over de volgende specificaties:
Esri een nieuwe versie van ArcGIS Runti-
• Kleine installatie footprint
me uitbrengt. 27
runtime
er op dat moment nodig is. Naast de lokale packages kunnen ook ArcGIS Server Services of WebMaps van ArcGIS Online worden gebruikt.
Licentiemodel Het licentiemodel van ArcGIS Runtime is gebaseerd op een licentie package van 25. Dit betekent dat een applicatie 25 keer uitgerold
ArcGIS Runtime
kan worden. Natuurlijk kunnen additionele
De architectuur is gebaseerd op REST, net als
packages worden aangeschaft. In de Deploy-
bij ArcGIS Server. In plaats van map services
ment Package wordt alles rond licenties
gebruikt ArcGIS Runtime de Packages (Map,
afgehandeld. Hierdoor kan de eindgebruiker
Tile, Locator of geo-processing). De toepas-
meteen aan de slag zonder een licentie aan
sing roept met behulp van REST ArcGIS runti-
te vragen bij Esri. Dit betekent dat dit model
me aan via http. ArcGIS Runtime gebruikt
ideaal is om als ontwikkelende partij applica-
een geĂŻntegreerde webserver. Deze architec-
ties mee te maken (en te verkopen).
tuur levert vele voordelen. Niet alleen maakt
ArcGIS Runtime is in de basic versie alleen
het ArcGIS Runtime schaalbaar en efficiĂŤnt,
met ArcGIS Server of ArcGIS Online te gebruiken. Dit is vergelijkbaar met de bestaande Web APIs voor WPF en Java. De standaard versie bevat de eerder beschreven lokale server. ArcGIS Runtime maakt voor ontwikkelaars ook onderdeel uit van de EDN ontwikkel licentie.
De toekomst ArcGIS Runtime komt beschikbaar met de release van ArcGIS 10.1. Er komen elk kwartaal nieuwe
versies
beschikbaar
met
meer
GIS-functies. Hiermee blijft ArcGIS Runtime actueel. Esri volgt niet het releaseschema van ArcGIS for Desktop, zoals nu bij de Web APIs. In een volgende versie komt een synchro-
28
maar het maakt het ook robuust. Indien
nisatieframework met de server beschik-
een proces omvalt, kan een nieuwe worden
baar, vergelijkbaar met ArcGIS for Mobile.
gestart zonder dat de gehele applicatie
Hierdoor kan er offline gewerkt worden en
crasht . Daarnaast zorgt de architectuur voor
mutaties in de data kunnen, wanneer er weer
een beter gebruik van de beschikbare resour-
verbinding is, worden gesynchroniseerd met
ces. Er wordt alleen gebruik gemaakt van wat
de server. Dit maakt het zeker ook geschikt
voor het maken van mobiele applicaties.
toepassingen met code erbij. Daarnaast
Daarnaast zullen ook diverse templates
zijn er templates aanwezig voor de
worden ontwikkeld voor Windows 8 en
integratie met de ontwikkel software.
komt er op basis van ArcGIS Runtime een
Er is ook een applicatie aanwezig om de
ArcGIS Viewer for Windows beschikbaar.
eerder beschreven Deployment Package
Hiermee kan met widgets een applicatie
aan te maken.
worden geconfigureerd zonder deze te ontwikkelen. Ontwikkelaars krijgen dan
Conclusie
de mogelijkheid om nieuwe widgets toe
ArcGIS Runtime for Windows en Linux
te voegen. In het najaar wordt de ArcGIS
is hĂŠt nieuwe product voor desktop-
Runtime-familie ook uitgebreid naar de
ontwikkelaars. Het biedt de mogelijk-
Mac OS.
heid om GIS-applicaties te ontwikkelen met gerichte functies voor devices. Het
Van leren naar ontwikkelen
ontwikkelmodel is vergelijkbaar met de
Uitgebreide documentatie is te vinden
Web APIs. Het is schaalbaar, zowel voor
op het nieuwe ArcGIS 10.1 resource
32 als 64 bits en kent een eenvoudige
center. Hier staan de concepten en de
manier om applicaties uit te rollen.
SDK beschreven met daarnaast tal van code voorbeelden. Na installatie van
AUTEUR: Marco Wagemakers
ArcGIS Runtime op de ontwikkelomge-
E-MAIL: mwagemakers@esri.nl
ving is een ArcGIS Runtime Sample-applicatie aanwezig. De applicatie bevat live
29
DataReviewer
Verhoog uw datakwaliteit met ArcGIS Data Reviewer
De ArcGIS Data Reviewer is een ArcGIS-extensie waarmee controles op de geometrie, kenmerken of een combinatie hiervan toegepast kunnen worden. Deze controles kunnen op verschillende wijzen gestart worden. Bijvoorbeeld vanuit ArcGIS for Desktop, maar ook als een service vanuit een web interface of het aanroepen van een controle als onderdeel van een werkproces (vanuit de ArcGIS Workflow Manager). De ArcGIS Data Reviewer wordt ingezet voor het stroomlijnen en organiseren van de Quality Control-
Extra coördinaten zorgen voor afnemende performance, doordat dit extra ballast veroorzaakt.
checks. Er wordt bijvoorbeeld niet alleen gekeken naar
3. Communicatie
kwaliteitscontroles over de gehele dataset, ook bestaan
Terugkoppeling naar bijvoorbeeld een beleidsafde-
er mogelijkheden om de kwaliteit direct bij invoer te
ling. Is de aangeleverde data van een externe partij
kunnen controleren.
conform de gewenste kwaliteit? Vanuit performance of beheeraspect ligt er bijvoorbeeld een belang om dit
Controles met behulp van de ArcGIS Data Reviewer zijn
te toetsen voordat de dataset in beheer genomen of
primair bedoeld om, of vanaf de desktop of ingepland
ontsloten kan worden.
vanaf een server, bulkverwerking uit te voeren. De
4. Analyse
verschillende kwaliteitscontroles worden binnen de
Wanneer mag een overlap niet voorkomen? Bijvoor-
Data Reviewer uitgevoerd. De gebruiker kan met behulp
beeld bij bestemmingsplannen, als woningbouw in
van de standaard controles zijn eigen controle samen-
een geluidszonering of intensieve veehouderij in een
stellen uit de bestaande kwaliteitscontroles.
voor verzuring gevoelig gebied gepland staat. 5. Bruikbaar
Belangrijk is om te bepalen hoe de kwaliteit van de
Is de data bruikbaar voor de geplande doeleinden?
gegevens bepaald wordt, is het geschikt voor gebruik? Wat zegt het over klanttevredenheid, de hoeveel-
Met name beheerlast en performance zijn domeinen
heid fouten of conformiteit aan de eisen, normen en
die rechtstreeks onder de verantwoordelijkheid van
verwachtingen?
de geo-ICT organisatie vallen en waar snel resultaat behaald kan worden met de ArcGIS Data Reviewer.
Datakwaliteit en domeinen Wanneer we kijken naar datakwaliteit zijn er vijf domeinen waar datakwaliteit direct mee gerelateerd kan worden. 1. Beheerlast Inzicht krijgen in de inspanning die geleverd moet worden om de data op het juiste niveau te krijgen. Waar liggen de objecten die niet aan de kwaliteitseisen van de organisatie voldoen? Hoeveel zijn het er? 2. Performance Kwalitatief goede data kent betere performance, invalide geometrieën, slivers (gaten in uw objecten), extra coördinaten (een vierkant heeft 4 coördinaten). 30
Onderdelen ArcGIS Data Reviewer
Binnen de ArcGIS Data Reviewer kunnen vier onderde-
te staan zal deze aan bepaalde kwaliteitseisen moeten
len worden onderscheiden, controles (A), repository (B),
voldoen. In dit voorbeeld gaan we de data controle-
registratie geometrische objecten (C) en registratie en
ren op slivers, deze geven een vertekend beeld van de
rapportage uitgevoerde controles/rapportages (D).
werkelijkheid (rapportage in oppervlakte bijvoorbeeld)
Anders gezegd, zodra de kwaliteitseisen of normen zijn
en hebben een negatief effect op de performance van
gedefinieerd binnen de organisatie, kunnen deze vorm
de dataset.
krijgen binnen de ArcGIS datareviewer (A). De resulaten van deze controles worden opgeslagen (B) en kunnen
Het proces komt er als volgt uit te zien:
inzichtelijk gemaakt worden, visueel in de kaart (C) of door middel van een rapportage (D).
Beheerlast en proces Om de verschillende onderdelen van de ArcGIS Data Reviewer duidelijker te positioneren in het proces, hoe deze effect kunnen hebben op de afname, en het inzichtelijk maken van de beheerlast, het volgende
1. Binnen de ArcGIS Data Reviewer leggen we de contro-
“voorbeeld proces� over het opnemen van data in de
le vast, alles met een maximale polygoon-oppervlakte
productie Geodatabase.
van 10m2 wordt als sliver geregistreerd.
Als eerste gaat het erom wat er precies beheerd moet gaan worden. Een definitie hiervoor kan zijn dat er kwaliteitsnormen gehanteerd worden voor alle informatie die in de productie Geodatabase terecht komen. Alle andere data valt of buiten het domein en daarmee de verantwoordelijkheid van de geo-ICT organisatie, of wordt niet centraal ontsloten. Zie onderstaande figuur. Zodra de data in de productie geo-database moet komen
2. Na het uitvoeren van de controle bij stap 1 komt duidelijk naar voren hoeveel slivers zich in de dataset bevinden en waar deze gesitueerd zijn. Dit kan verduidelijkt worden d.m.v. een kwaliteitsmatrix die per vak aangeeft hoeveel objecten binnen het vak zijn gesitueerd. Door het inzichtelijk maken waar de problemen zich bevinden weet een geo-ICT medewerker waar deze aan de slag moet. Vanuit het projectmanagement perspectief wordt duidelijk wat de voortgang is. De Data Reviewer logt wat verholpen is en past op basis hiervan de kwaliteitsmatrix aan. 31
DataReviewer
Door bovenstaande actie uit te voeren kwamen 1364 slivers naar voren, na het uitvoeren van een verwijdering bleven er twaalf over. Deze twaalf waren ‘vrijliggende’ slivers die, bijvoorbeeld, handmatig opgelost kunnen worden door ze te verwijderen. Door vast te leggen wat u doet en wanneer u dit doet, maakt u uw acties inzichtelijk. Het gaat hier dan niet alleen om de investering in tijd en geld, maar ook om de kwaliteit die het oplevert (bedrijfsproces, burgerjaarverslag, enz.) 3. Slivers kunnen we met behulp van de eliminatie tool oplossen. Hoe? Simpel gezegd
Performance
door een selectie te maken op welke objec-
Het effect van deze opschoonactie kunnen
ten we door een eliminatie willen verwij-
we direct in beeld brengen. Immers aan de
deren. Omdat de Data Reviewer in zijn
kant van de database kunnen we vrij snel
repository registreert welke objecten als
performancewinst halen door een zo goed
sliver gekenmerkt worden, kunnen deze
mogelijke dataset aan te bieden. Het verwij-
gegevens gebruikt worden om op basis van
deren van slivers zorgt voor een afname in
het feature ID een selectie te maken in de
het aantal objecten en coördinaatparen in de
dataset. Vervolgens kan een verwijdering
dataset hetgeen de performance direct ten
worden uitgevoerd. Bij dit proces worden
goede komt.
slivers met het grootste aanliggende object samengevoegd.
Deze performancewinst kunnen we direct inzichtelijk maken met bijvoorbeeld de PerfQA Analyser. 4. Herhaal de controle om te kijken of alle problemen zijn opgelost. 32
PerfQA Analyser, helpt bij het vastleggen van dergelijke performance-informatie. Bovendien
is deze tool uitgerust met een ingebouwde functionaliteit die het mogelijk maakt een database trace (Oracle) uit te voeren. De PerfQA is vrij beschikbare niet-ondersteunde, downloadbare software aangeboden aan de Esri gebruikersgemeenschap die kan draaien als een standalone ArcGIS Engine-toepassing of als een ArcMap add-in.
Workflows kunnen binnen de tool volledig geautomatiseerd worden en kunnen bijvoorbeeld gescript eenvoudig uitgevoerd worden bij de opdrachtprompt of binnen ArcMap. Duidelijk laat PerfQA Analyser het verschil zien tussen de featureclass voor het proces en het resultaat na het proces. Met ArcGIS Data Reviewer verhoogt u dus makkelijk de kwaliteit van uw data! AUTEUR: Harald Gรถrtz E-MAIL: hgortz@esri.nl
33