ﻧﮕﺮش ﻣﻘﺎﯾﺴﻪای ﺑﻪ ﻗﺮآن و ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻠﻘﺖ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻋﺮﻓﺎن ﺧﺴﺮوی erfan.khosravi@gmail.com .داﻧﺶﺟﻮی ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﺑﯿﻮﺳﯿﺴﺘﻤﺎﺗﯿﮏ ﺟﺎﻧﻮری؛ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ
ﺳﯿﺎوش ﺗﻔﻀﻠﯽ siavash.tafazoli@gmail.com . ﮔﺮاﯾﺶ ﻣﻨﻄﻖ؛ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ،داﻧﺶﺟﻮی ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺎ ﯾﺎدی از زﻧﺪهﯾﺎدان اﺣﺴﺎن اﻧﺘﻈﺎری و دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪﻣﺼﻄﻔﯽ ﺗﺮﺣﻤﯽ
ﭼﮑﯿﺪه ﭼﺎﻟﺶ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ و ﺑﺎورﻫﺎی دﯾﻨﯽ در ﺑﺎب ﺧﻠﻘﺖ ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻗﺸـﻪ،از زﻣﺎن ﻃﺮح ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ داروﯾﻦ ، در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺧﻠﻘﺖ در ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﭘﺮداﺧﺘـﻪ.ﺧﻠﻘﺖﮔﺮاﯾﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺗﺠﺮﺑﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﯿﺰان ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ رواﯾﺖ،ﺳﭙﺲ آﯾﺎﺗﻰ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ راﺟﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داده در ﭘﺎﯾﺎن ﺑﻪ دﻓﺎع از اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻣﯽﭘـﺮدازﯾﻢ ﮐـﻪ ﻗـﺮآن ﻧـﻪ ﻧـﺎﻓﯽ ﻧﻈﺮﯾـﻪ.ﻗﺮآﻧﯽ و ﺗﻮراﺗﯽ را ﻣﻘﺎﯾﺴﻪﻣﯽﮐﻨﯿﻢ .ﺗﮑﺎﻣﻞ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺆﯾﺪ آن ***
A Comparative Study of the Biblical and Quranic Views on Creation and Evolution Abstract Ever since Darwin proposed the theory of evolution, creationists and natural scientists have argued over the religious beliefs challenged by this theory. In this paper, we have started with the story of Genesis according to the Bible, subsequently provided those verses of the Quran which deal with the Creation, and compared the elaborations of the biblical and the quranic versions. Ultimately, we will procure the opinion stating that the Quran neither denounces nor supports the theory of evolution.
ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن ﻧﮕﺎه دﯾﻨـﯽ و ﻧﻈـﺮ داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﺣـﻮزهی ﻋﻠـﻮم ﻃﺒﯿﻌـﯽ ،در ﺟﻬـﺎن اﺳـﻼﻣﯽ ،ﺑﺴـﯿﺎر ﮐﻢﺗـﺮ از دﻧﯿﺎی ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ رﻧﮓ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ .در اﯾﻦﺟﺎ درﭘﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪای اﺟﻤﺎﻟﯽ ﻣﯿﺎن ﻗﺮآن و ﮐﺘـﺎب ﻣﻘﺪس ،ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ اﺳﻼم و ﺟﻬﺎن ﯾﻬﻮدی/ﻣﺴﯿﺤﯽ و دﯾﺪﮔﺎه داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣـﺆﻣﻦ ﺑـﻪ اﯾﻦ ادﯾﺎن ﻫﺴﺘﯿﻢ .ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ ﺑﺤﺚ ﻧﯿﺰ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪی ﺗﻔﺎﻫﻢ ﻣﯿـﺎن ﻋﺎﻟﻤـﺎن ﻣﺴـﻠﻤﺎن و اﻫـﻞ ﮐﺘـﺎب، در رد ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﻠﻤﯽ ،ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺪال ﺧﻠﻘﺖﮔﺮاﯾﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾـﻪی ﺗﮑﺎﻣـﻞ اﺳـﺖ .ﭼـﺮا ﮐـﻪ در ﺑﺴـﯿﺎری ﻣــﻮارد دﯾﮕــﺮ ﮐــﻪ اﺧــﺘﻼف ﻣﯿــﺎن ﻋﻠــﻢ و دﯾــﻦ زﺑــﺎنزد ﺷﺪهاﺳــﺖ ،ﺗﻨﻬــﺎ ﺟﻬــﺎن ﻣﺴــﯿﺤﯿﺖ ﻗﺎﺋــﻞ ﺑــﻪ ﭼﻨــﯿﻦ اﺧﺘﻼﻓــﺎﺗﯽ ﺑﻮدهاﺳــﺖ و در ﻣﯿــﺎن ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺴــﺎﻫﻞ ﺑﯿﺶﺗــﺮی در ﻗﺒــﺎل اﻧﺪﯾﺸــﻤﻨﺪان وﺟﻮدداﺷﺘﻪاﺳــﺖ. ﭼﻨﺎنﭼﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ،ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮔﺎﻟﯿﻠﻪﺋﯽ و ﺑﺮوﻧـﻮ ﯾﺎﻓـﺖ .ﻣـﺎ در اﯾﻦﺟـﺎ اﺑﺘـﺪا ﮔﺰارﺷﯽ از داﺳﺘﺎن ﺧﻠﻘﺖ در ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺧﻮاﻫﯿﻢآورد ،و ﺳﭙﺲ آن را ﺑﺎ رواﯾﺖ ﻗﺮآﻧﯽ ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪﻣﯽﮐﻨﯿﻢ، و ﻧﮕﺎه اﺻﻠﯽ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮیﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ذﮐﺮی از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪهاﺳﺖ. رواﯾﺖ ﺧﻠﻘﺖ در ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس در ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ،ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻬﺪ ﻋﺘﯿﻖ )תנך :ﺗﻨﺦ( ،آن ﻫﻢ ﺗﻨﻬﺎ در ﮐﺘـﺎب ﺗـﻮرات )תורה( و در ﺳِـﻔﺮ ﭘﯿـﺪاﯾﺶ )ספר בראשית( ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﺧﻠﻘﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ .رواﯾﺎت دﯾﮕﺮی ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻣﻘـﺪس ،ﺑـﻪ ﺧﻠﻘـﺖ ﺟﻬـﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ،درواﻗﻊ ﺗﻨﻬﺎ اﺷﺎراﺗﯽ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن و ﺳـﭙﺲ ﺗﻨﺰﯾـﻪ ﭘﺮوردﮔـﺎر ﻫﺴـﺘﻨﺪ )ﻣﺜـﺎل: آﻏﺎز ﺧﻠﻘﺖ در اﻧﺠﯿﻞ ﯾﻮﺣﻨﺎ ﮐـﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻣﯽآﻏـﺎزد“In principio erat uerbum et uerbum erat apud :
”» :deum et deus erat uerbumدر آﻏﺎز ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻮد ،و ﮐﻠﻤﻪ ﻧﺰد ﺧﺪا ﺑﻮد ،و ﺧﺪاوﻧﺪ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻮد« اﻟﺦ (.اﻣﺎ ﺗﻤــﺎم آنﭼــﻪ ﮐــﻪ در ﺟﻬــﺎن ﯾﻬــﻮدی/ﻣﺴــﯿﺤﯽ ﺑــﻪﻋﻨﻮان داﺳــﺘﺎن ﺧﻠﻘــﺖ ﻣﻄﺮحﻣﯽﺷــﻮد و ﻣــﻮرد اﺳــﺘﻨﺎد ﺧﻠﻘﺖﮔﺮاﯾﺎن اﻣﺮوزیﺳﺖ ،ﻋﺒﺎرتاﺳﺖ از ﻣﺎﺟﺮای ﻫﻔﺘﻪی ﺧﻠﻘﺖ )ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن در ﺷﺶ روز و اﺳـﺘﺮاﺣﺖ ﺧﺪا در روز ﻫﻔﺘﻢ( ﮐﻪ در آﻏﺎز ﺳﻔﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ آﻣﺪهاﺳﺖ ،و رواﯾﺖ دﯾﮕﺮی ﮐﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از اوﻟـﯽ آﻏـﺎز ﻣﯽﺷﻮد و داﺳﺘﺎن ﺧﻠﻘﺖ آدم )ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻧﺴﺎن( اﺳﺖ. ﻣﺎ ﭘﻨﺞ آﯾﻪی ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻔﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ را در اﯾﻦﺟﺎ ﻣﯽآورﯾﻢ )ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﺘﻦ ﻋﺒﺮی و آواﻧﻮﺷﺖ و ﺗﺮﺟﻤﻪی واژهﺑﻪواژه ﻓﺎرﺳـﯽ؛ »ڤ« ﻫﻤـﺎن ﺣـﺮف ب اﺳـﺖ ،ﮐـﻪ ﭘـﺲ از واﮐـﻪﻫﺎ ﺻـﺪای /و /ﻣﯽﮔﯿـﺮد؛
»ﻫَــ« ﺣﺮف ﺗﻌﺮﯾﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺸـــﯿﺪﮔﯽ از ﮐﻠﻤﻪی ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ؛ ﺣـﺮف »ﮐـﺎف« ﮐـﻪ ﭘـﺲ از واﮐﻪﻫﺎ ﺻﺪای /خ) /ﺧﺎف( ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﺎ »خ« ،و ﺣﺮف »ﺣِﺖ« ﻧﯿـﺰ ﮐـﻪ ﺻـﺪای /خ /ﻣﯽدﻫـﺪ ﺑـﺎ »ح« ﻧﺸﺎندادهﺷﺪهاﻧﺪ .ﺣﺮف »ﻗـﻮف« ﮐـﻪ ﺻـﺪای /ک /ﻣﯽدﻫـﺪ ،ﺑـﺎ »ق« و ﺣـﺮف »رش« ﮐـﻪ ﺻـﺪای /غ/ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﺎ »ر« ﻧﺸﺎندادهﺷﺪهاﻧﺪ(. ֵאׁשיתָּ ,ברָא אֱלֹהִים ,אֵת ה ָ ְּבר ִ ַּׁש ַמיִם ,וְאֵת הָ רֶץ. ﺸﻤٰﯿﯿﻢ ،و إت ﻫَــﺂرص. ﺑﺮﺋﺸﯿﺖ ،ﺑﺮأ اِﻟُﻬﯿﻢ ،إت ﻫَــ َ درآﻏﺎز ،آﻓﺮﯾﺪ ﯾﺰدان ،آﺳﻤﺎنﻫﺎ را ،و زﻣﯿﻦ را
*** ְחֹׁש ְך ,עַלְּ -פנֵי תְהֹום; וְרּו ַח אֱלֹהִיםְ ,מ ַר ֶחפֶת עַלְּ -פנֵי ַה ָּמיִם. וְהָ רֶץָ ,היְתָה תֹהּו וָבֹהּו ,ו ֶ و ﻫَــﺂرص ،ﻫ َﯿﺘَﻪ ﺗﻬﻮ و ﭬﻬﻮ ،و ﺣُﺸﺦ ﻋﻞ-ﭘْﻨﯽ ﺗﻬﻮم؛ و رؤح اِﻟُﻬﯿﻢ ،ﻣﺮﺣﻔﺖ ﻋﻞ-ﭘْﻨﯽ ﻫَــﻤٰﯿﯿﻢ. و زﻣﯿﻦ ،ﺑﻮد ﺗﻬﯽ و ﺑﯽﺷﮑﻞ ،و ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﺮﻓﺮاز ژرﻓﻨﺎﻫﺎ؛ و روح ﯾﺰدان ،ﺳﺮﮔﺮدان ﺑﺮﻓﺮاز آبﻫﺎ.
*** וַּיֹאמֶר אֱלֹהִים ,יְהִי אֹור; וַיְהִי-אֹור. و ﯾﺆﻣﺮ اِﻟُﻬﯿﻢ ،ﯾﻬﯽ ﺋﻮر؛ َوﯾْﻬﯽ-ﺋﻮر. و ﻓﺮﻣﺎنداد ﯾﺰدان ،ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻮر؛ و ﺑﻮد ﻧﻮر.
*** וַּיַרְא אֱלֹהִים אֶת-הָאֹורּ ,כִי-טֹוב; וַּיְַבּדֵל אֱלֹהִיםּ ,בֵין הָאֹור ּובֵין ה ֶ ַחֹׁש ְך. و ﯾﺮأ اِﻟُﻬﯿﻢ إت-ﻫَــﺌﻮر ،ﮐﯽ-ﻃﻮڤ؛ َوﯾَﭭﺪل اِﻟُﻬﯿﻢ ،ﺑﯿﻦ ﻫَــﺌﻮر ؤُﭬﯿﻦ ﻫَــﺤُﺸﺦ. و دﯾﺪ ﯾﺰدان ﻧﻮر را ،ﮐﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ؛ و دﮔﺮﮐﺮد ﯾﺰدان ،ﻣﯿﺎن ﻧﻮر و ﻣﯿﺎن ﺗﺎرﯾﮑﯽ.
*** ַחֹׁש ְך ָקרָא ָליְלָה; וַיְהִיֶ -ערֶב וַיְהִי-בֹקֶר ,יֹום ֶאחָד. וַּיִ ְקרָא אֱלֹהִים לָאֹור יֹום ,וְל ֶ ڤ َوﯾْﻬﯽ-ﭬُﻘِﺮ ،ﯾﻮم إﺣﺪ. ﻋ ِﺮ ْ و ﯾﻘﺮأ اِﻟُﻬﯿﻢ ﻟَﺌﻮر ﯾﻮم ،و ﻟﺤﺸﺦ ﻗﺮأ ﻟَﯿﻠﻪ؛ َوﯾْﻬﯽِ - و ﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺰدان ﻧﻮر را روز ،و ﺗﺎرﯾﮑﯽ را ﺧﻮاﻧﺪ ﺷﺐ ،و ﺑﻮد ﺷﺎم و ﺑﻮد ﺳﭙﯿﺪه ،روز ﻧﺨﺴﺖ.
***
اﯾـﻦ رواﯾــﺖ )ﺳــﻔﺮ ﭘﯿــﺪاﯾﺶ (۳:۲-۱:۱ﮐــﻪ ﺑــﺎ روزﻫــﺎی ﺑﻌــﺪی ﺗــﺎ روز ﺷﺸــﻢ اداﻣﻪﻣﯽﯾﺎﺑــﺪ ،ﺑــﻪﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑــﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻧﻮر )روز ﻧﺨﺴﺖ( ،ﻃﺒﻘﺎت اﻓﻼک )روز دوم( ،ﺧﺸﮑﯽ و درﯾـﺎ )روز ﺳـﻪام( ،اﺳـﺘﺎرﮔﺎن و ﻣـﺎه و ﺧﻮرﺷـﯿﺪ )روز ﭼﻬــﺎرم( ،ﻣﺎﻫﯿـﺎن و ﻣﺮﻏــﺎن )روز ﭘـﻨﺠﻢ( و ﺑﻬــﺎﺋﻢ و ﻣﺮدﻣـﺎن )روز ﺷﺸـﻢ( ﻣﯽﭘــﺮدازد .روز ﻫﻔــﺘﻢ ﺧﺪاوﻧــﺪ )در اﯾﻦﺟــﺎ אֱלֹהִים( اﺳــﺘﺮاﺣﺖﮐﺮد و آن روز را ﮔﺮاﻣﯽﺷــﻤﺮد )روز ﺷــﻨﺒﻪ/ﺷــﺒﺖ שבת(. رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﭘﺲ از رواﯾﺖ ﻫﻔﺘﻪی آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ) (۲۵-۴:۲ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻧﺴﺎن و ﺑـﺎغ ﻋـﺪن ﻣﯽﭘﺮدازد .در اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻪﺻـﻮرت ﯾـﻫــوه اﻟُﻬـﯿﻢ )יְהוָה אֱלֹהִים( آﻣﺪهاﺳـﺖ .اﺧـﺘﻼف ﻧـﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾـﻦ دو رواﯾـﺖ ،آنﮔﻮﻧـﻪ ﮐـﻪ در ﻋﺮﻓـﺎن ﯾﻬـﻮدی آﻣـﺪه اﺳـﺖ ،اﺷـﺎره ﺑـﻪ دو ﺟﻠـﻮهی رﺣﻤـﺎﻧﯽ )ﯾــﻫــوه( و داداری )اﻟﻮﻫﯿﻢ( ذات اﻟﻮﻫﯿـﺖ اﺳـﺖ ) (Wylen, 2005و آن را اﯾﻦﮔﻮﻧـﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻫﻔﺘﻪی ﺧﻠﻘﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﺟﻠﻮهی داداری ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻮدهاﺳـﺖ ،ﺣﺎلآنﮐـﻪ آﻓـﺮﯾﻨﺶ آدم و آدﻣﯿـﺎن و ﺑـﺎغ ﻋﺪن ﺟﻠﻮهی رﺣﻤﺎﻧﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ ) .(Kaplan, 1986ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺳـﮑﻮﻻر ،اﯾـﻦ اﺧـﺘﻼف را ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻔـﺎوت در زﻣـﺎن ﻧﮕـﺎرش و ﮔـﺮدآوری ﺑﺨﺶﻫـﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺗـﻮرات ﻣﯽدارﻧـﺪ (Schniedewind,
) .2005اﯾﻦ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺘﻦ اﻣﺮوزﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻗﺮﯾﺐﺗﺮ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ .وﯾﮋهآنﮐـﻪ ﻣﯽﺗـﻮان داﺳـﺘﺎن ﻣﺸــﺎﺑﻬﯽ از ﺧﻠﻘــﺖ در اﺳــﺎﻃﯿﺮ ﺧــﺎور ﻧﺰدﯾــﮏ و ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧــﻪی ﺑﺎﺳــﺘﺎن ﺟﺴــﺘﺠﻮﮐﺮد ).(Kapelrud, 1974 ﺷﺒﯿﻪﺗﺮﯾﻦ اﺳﻄﻮرهی ﺧﻠﻘﺖ در ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ،ﺑـﻪ داﺳـﺘﺎن ﻫﻔﺘـﻪی آﻓـﺮﯾﻨﺶ ،ﺷـﺎﯾﺪ اﺳـﻄﻮرهی ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ »اﻧﻮﻣﻪاِﻟﯿﺶ« ) (Enûma Elišﺑﺎﺷﺪ ) .(Heidel, 1951ﻃﺒﻖ اﯾﻦ اﺳﻄﻮره ،در آﻏﺎز ﻫﯿﻮﻟﯽٰ ) (Chaosدر اﺛـﺮ آﻣﯿﺨــﺘﻦ ﺗﯿﺎﻣــﺖ ) :Tiamatآب ﺷــﻮر آﻏــﺎزﯾﻦ و ﻣﺎدﯾﻨــﻪ( و آﭘﺴــﻮ ) :Apsuآب ﺷــﯿﺮﯾﻦ آﻏــﺎزﯾﻦ و ﻧﺮﯾﻨــﻪ( ﭘﺪﯾﺪآﻣﺪ و در ﭘﯽ آن ،ﺷﺶ ﻧﺴﻞ ﭘﯿﺎﭘﯽ از ﺧﺪاﯾﺎن زادهﺷﺪﻧﺪ .ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾـﻦ ﺧـﺪاﯾﺎن درﮔﺮﻓـﺖ ،ﺑـﻪ ذﺑﺢ آﭘﺴﻮ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ و درﭘﺎﯾـﺎن ﻣـﺮدوک )מְרֹ ַד ְך :آﺧـﺮﯾﻦ و ﻗـﻮیﺗﺮﯾﻦ ﺧـﺪای ﺑﺎﺑـﻞ( ﺗﯿﺎﻣـﺖ را ﺑـﻪ دو ﻧـﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨـــﺪ و آﺳـــﻤﺎنﻫﺎ و زﻣـــﯿﻦ را ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨـــﺪ .دو رود دﺟﻠـــﻪ و ﻓـــﺮات از ﺣﺪﻗـــﻪی ﭼﺸـــﻤﺎن ﺗﯿﺎﻣـــﺖ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﮔﺮﻓﺘﻨﺪ .آنﮔﺎه ﻣﺮدوک ﻣﺮدﻣﺎن را از رس آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﻮن و ﺧﺪو آﻓﺮﯾﺪ )ﻫﻤﺎن(. ﻫــﻢ در ﺳــﻔﺮ ﭘﯿــﺪاﯾﺶ و ﻫــﻢ در »اﻧﻮﻣــﻪاﻟﯿﺶ« آﻓــﺮﯾﻨﺶ ﺑــﺎ ﻫﯿــﻮﻟﯽ ﻣﯽآﻏــﺎزد ﮐــﻪ ﻋﺒﺎرتاﺳــﺖ از ﻣﻐــﺎﮐﯽ ﺑﯽﺷﮑﻞ و ﺗﻬﯽ )ﺑﻪ ﺻﻔﺖ תֹהּו-ﺗﻬﻮ-در ﻋﺒـﺮی ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﯽ ﻣﻐـﺎﮐﯽ ﺗﻮﺟﻪﮐﻨﯿـﺪ ،ﻫﻢرﯾﺸـﻪ ﺑـﺎ ﺗﯿﺎﻣـﺖ ﺑـﺎﺑﻠﯽ )((Wenham, 1987؛ و ﺑﺎ »اﻣﺮ« ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﭘﯿﺶﻣـﯽآورد .در اﺳـﻄﻮرهی دﯾﮕـﺮی ﮐـﻪ از ﻣﺼـﺮ ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺑﺮآﻣـــﺪه اﺳـــﺖ ،اﯾـــﻦ ﻫﯿـــﻮﻻی آبﮔـــﻮن »ﻧـــﻮ« ) (Nuﻧﺎﻣﯿﺪهﻣﯽﺷـــﻮد ،ﮐـــﻪ از ﻣﻨﺸـــﺎء ﺳـــﺎﻣﯽ-ﺣـــﺎﻣﯽ
) (Hamito-semiticاﯾﻦ اﺳﻄﻮره ﭘﺮدهﺑﺮﻣﯽدارد .ﻫﻢ در ﺳﻔﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﻫﻢ در »اﻧﻮﻣﻪاﻟﯿﺶ« ،اﻓﻼک ﻣـﺮز ﻣﯿﺎن آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ،و ﭘﯿﺪاﯾﺶ روز و ﺷﺐ ﺑﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺟـﺮام ﻧـﻮراﻧﯽ ﭘﯿﺸﯽﮔﺮﻓﺘﻪاﺳـﺖ .ﻫﻢﭼﻨـﯿﻦ در »اﻧﻮﻣﻪاﻟﯿﺶ« ﺧﺪاﯾﺎن ﭘﯿﺶ از آﻓﺮﯾﻨﺶ آدم ،رایزﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ،و در ﺳﻔﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ،ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ آﯾـﻪی ֲׂש֥ה ָד֛ם ۲۶اﯾﻦﮔﻮﻧــﻪ داﺳــﺘﺎن ﺧﻠﻘــﺖ آدم را ﺗﻮﺳــﻂ »اﻟــﻮﻫﯿﻢ« ﻧﻘﻞﻣﯽﮐﻨــﺪ» :וַּיֹ֣אמֶר אֱלֹ ִה֔ים נַֽע ֶ ﺼﻠ ِﻤﻨﻮ ﮐِـﺪِﻣﻮ ِﺗﻨﻮ :ﭘﺲ ﻓﺮﻣﺎنداد ﯾﺰدان ،ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭼﻬﺮهی ְּב ַצ ְל ֵמ֖נּו ִּכדְמּו ֵת֑נּו) «...و ﯾﺆﻣﺮ إﻟﻮﻫﯿﻢ ٰﻧ ٰﻌﺴﻪ آدم ﺑ ِ ﺧﻮدﻣﺎن ،ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﯽآﻓﺮﯾﻨﯿﻢ( .ﺗﻮﺿﯿﺢ آنﮐﻪ در زﺑﺎن ﻋﺒﺮی ،واژهی اﻟﻮﻫﯿﻢ ،ﺟﻤﻊ اِﻟﻮه اﺳﺖ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﺰدان در ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ اﯾﺰد اﺳﺖ( و ﺑـﻪ ﭘﯿﺸـﯿﻨﻪی ﭼﻨﺪﺧـﺪاﯾﯽ ﺗـﻮرات دﻻﻟﺖﻣﯽﮐﻨـﺪ .ﻧﯿـﺰ» ،آدم« در ﻋﺒﺮی ،ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎم ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ،ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺎﻣﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮای ﺗﻤﺎم اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ )ﻣﻌﺎدل اﻧﺴﺎن ﻋﺮﺑـﯽ و ﻣﺮدم ﻓﺎرﺳﯽ( .در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ دو ﻣﺘﻦ ﺳﻔﺮ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻋﺒـﺮی و »اﻧﻮﻣـﻪاﻟﯿﺶ« ﺑـﺎﺑﻠﯽ ،ﺧـﺪا/ﺧـﺪاﯾﺎن ﭘـﺲ از ﺧﻠﻘﺖ آدم/آدﻣـﯽ ،ﻣﯽآراﻣﻨـﺪ .ﺗﻨﻬـﺎ ﺗﻔـﺎوت اﺳﺎﺳـﯽ ﻣﯿـﺎن رواﯾـﺖ ﺑـﺎﺑﻠﯽ و رواﯾـﺖ ﻋﺒـﺮی ،ﺟﻨـﮓ ﻣﯿـﺎن ﺧﺪاﯾﺎن در رواﯾﺖ ﺑﺎﺑﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ در وﺣﺪاﻧﯿﺖ ﺗﻮراﺗﯽ رﻧﮓﺑﺎﺧﺘﻪ ،ﮔﺮﭼﻪ در ﺟﺎی دﯾﮕﺮی از ﺗﻨﺦ ﻣﯽﺗـﻮان ﺗــﻪرﻧﮕﯽ از آن ﯾﺎﻓــﺖ .در ﮐﺘــﺎب ﻣﺰاﻣﯿــﺮ )תהילים( از כתובים )ﮐﺘــﻮﭬﯿﻢ( ،در دو ﺟــﺎ )ﻣﺰﻣــﻮر ۲۹و ،(۹۳ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﻬﺎر ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻃﻮﻓﺎن و ﻃﻐﯿﺎن اﻟﻬﯽ ﺗﺼﻮﯾﺮﺷﺪهاﺳﺖ ،ﮐﻪ ﯾﺎدآور ﺑﺮآﻣـﺪن ﻣﺮدوک ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ﺧﺪاﯾﺎن ﺑﺎﺑﻠﯽﺳﺖ ).(Bandstra, 1999 اﯾﻦﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﻮرات اﻣﺮوزی ،ﻣﺘﻨﯽ اﺻﯿﻞ ﯾﺎ ﺗﺤﺮﯾﻒﺷﺪه اﺳﺖ ،ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﻮﺷﯿﺪهاﺳﺖ ،اﻣﺎ ﺑﻪﻧﻈﺮﻣﯽرﺳـﺪ ﺑﺮﺧـﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی اﺳﻄﻮرهای اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس ،اﺻﺎﻟﺘﯽ ﺳﺎﻣﯽ-ﺣﺎﻣﯽ داﺷﺘﻪﺑﺎﺷـﻨﺪ .ﻣﻮﺿـﻊ اﺻـﻠﯽ ﻣـﺎ در اﯾـﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ،دﻗﯿﻘﺎً ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ داﺳﺘﺎن ﺧﻠﻘﺖ ﺗﻮراﺗﯽ ،ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﺿﯿﻪی ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺗﻀـﺎد ﮐﺎﻣـﻞ دارد ،اﻣﺎ ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ ﺗﻮان ،ﺑﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺳﻨﮕﻪای ﻗﺪﺳﯽ ﺑﻪ ﻣـﺘﻦ آﻓـﺮﯾﻨﺶ ﺗـﻮراﺗﯽ-ﮐـﻪ ﭘﺎﯾﮕـﺎه ﺧﻠﻘﺖﮔﺮاﯾـﺎن ﻏﺮﺑﯽﺳﺖ-ﮐﻔﻪی اﯾﻦ دﻋﻮی را ﺑﻪ ﺳﻮد ﺧﻠﻘﺖﮔﺮاﯾﯽ ﮐﮋ ﮐﺮد. آﯾﺎت ﺧﻠﻘﺖ در ﻗﺮآن در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ،اﮔﺮﭼﻪ ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺗﻮراﺗﯽ آﻣﺪهاﺳﺖ ،اﻣﺎ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات آنﻗـﺪر ﻣﺸﺮوحﻧﺸـﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺳﯿﺮی ﺗﺎرﯾﺨﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺮداﺷﺖﮐﺮد .در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮ آنﭼﻪ ﮐﻪ در رواﯾﺎت اﺳﻼﻣﯽ از داﺳﺘﺎن ﺧﻠﻘﺖ ﻧﻘﻞﺷﺪهاﺳﺖ ﭘﯿﺮاﯾﻪایﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺗﻮرات ﺑﺮ داﻣﻦ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺷﺮحﮐﺮدهاﻧﺪ.
در ﻗﺴﻤﺖﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ،ﻋﺒﺎرات و ﺗﻌﺒﯿﺮات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﺟﻬﺎن آوردهﺷﺪهاﺳـﺖ .ﻣـﺎ در ﻣﻮاردی ﮐﻪ ﻧﻘﻞ آﯾﺎت اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮی داﺷﺘﻪ ،اﺻﻞ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ )رواﯾﺖ ﺣﻔـﺺ از ﻋﺼـﻢ( و ﺗﺮﺟﻤـﻪی آنﻫﺎ را-ﻣﻨﺘﺨﺐ از »ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ ﮐﻬﻦ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ« ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ دﮐﺘﺮ ﻋﻠﯽ رواﻗﯽ ،ﭼﺎپ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﯽ-آوردهاﯾﻢ ،و در ﻣﻮاردی دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﻧﺸﺎﻧﯽ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ .ﺗﻨﻬـﺎ در ﺑﺮﺧـﯽ ﻣﻮارد ،ﮐﻪ ﻫﻤﺎنﺟﺎ اﺷﺎرهﺷﺪه ،ﺗﺮﺟﻤﻪی اﺳﺘﺎد اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﻬﺮاﻣﭙﻮر را ﻣﺮﺟﺢداﺷﺘﻪاﯾﻢ. در ﻫﻔﺖ آﯾﻪ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﺟﻬﺎن در »ﺳـﺘّﻪ اﯾّـﺎم« اﺷﺎرهﺷﺪهاﺳـﺖ )اﻋـﺮاف3 ۵۴ :إِنﱠ َر ﱠﺑﮑُـﻢُ اﻟﻠّـ ُﻪ ﺣﺜِﯿ ًﺜــﺎ ﺸــﯽ اﻟﻠﱠ ْﯿـﻞَ اﻟﻨﱠ َﻬــﺎ َر َﯾﻄْﻠُ ُﺒـﻪُ َ ﺳ ـ َﺘﻮَى َﻋ َﻠــﻰ ا ْﻟ َﻌـ ْﺮشِ ُﯾ ْﻐ ِ ﻢا ْ ﺳـ ﱠﺘﺔِ أَ ﱠﯾــﺎمٍ ُﺛـ ﱠ ض ِﻓــﯽ ِ ﺴـﻤَﺎوَاتِ وَاﻻَٔ ْر َ ﻖ اﻟ ﱠ ا ﱠﻟـﺬِی ﺧَﻠَـ َ ﻖ وَاﻻَٔ ْﻣـ ُﺮ َﺗﺒَـﺎ َركَ اﻟ ّﻠـﻪُ َربﱡ اﻟْﻌَـﺎﻟَﻤِﯿﻦَ-4ﺑﺪرﺳــﺘﯽ ﮐــﻪ ﺨﻠْـ ُ ﺨﺮَاتٍ ﺑِـﺎَٔ ْﻣ ِﺮهِ أَﻻَ َﻟـ ُﻪ ا ْﻟ َ ﺴـ ﱠ ﻤـ َﺮ وَاﻟ ﱡﻨﺠُـﻮ َم ُﻣ َ ﺲ وَا ْﻟ َﻘ َ ﻤ َ وَاﻟﺸﱠـ ْ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ ﺧﺪاﺳﺖ آﻧﯽ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ را و زﻣﯿﻦ را در ﺷﺶ از روزﻫـﺎ ﺑـﺎزﭘﺲ ﻗﺼـﺪﮐﺮد اﺳـﺘﻮی ﺑـﺮ آﻓﺮﯾﺪن ﻋﺮش ﺗﺨﺖ ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﻤﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ ﺷﺐ روز را ﻫﻤﯽﺟﻮﯾﺪ او را ﺑﻪ ﺷﺘﺎب ،و آﻓﺘﺎب را و ﻣﺎه را و ﺳـﺘﺎرﮔﺎن را .رامﮐﺮدﮔﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ،آ ﮔﺎهﺑﺎﺷﯿﺪ! ﻣﺮو راﺳﺖ آﻓﺮﯾﺪن آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﻓﺮﻣﻮدن ﻓﺮﻣﺎن ،ﺑﺰرﮔﻮارا ﺧﺪای
ﮐـﻪ ﻫﻤـﻪ ﭼﯿـﺰ
ﻢ ﻖ اﻟﺴﱠـﻤَﺎوَاتِ وَاﻻَٔ ْرضَ ﻓِـﯽ ﺳِـﺘﱠﺔِ أَﯾﱠـﺎمٍ ﺛُـ ﱠ ﺧﻠَـ َ ﻢ اﻟ ّﻠ ُﻪ اﻟﱠـﺬِی َ در ﺧﺰاﻧﻪٔ اوﺳـﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﺎن-؛ ﯾﻮﻧﺲ3 ۳ :إِنﱠ َر ﱠﺑ ُﮑ ُ ﺳ َﺘﻮَى َﻋﻠَﻰ ا ْﻟ َﻌ ْﺮشِ ُﯾﺪَ ِّﺑ ُﺮ اﻻَٔ ْﻣ َﺮ ﻣَـﺎ ﻣِـﻦ ﺷَـﻔِﯿﻊٍ إِﻻﱠ ﻣِـﻦ َﺑﻌْـﺪِ إِذْﻧِـﻪِ ذَ ِﻟﮑُـﻢُ اﻟﻠّـﻪُ َر ﱡﺑﮑُـﻢْ ﻓَﺎ ْﻋﺒُـﺪُوهُ أَﻓَـﻼَ ﺗَـﺬَ ﻛﱠﺮُونَ-4 ا ْ ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ ﺧﺪاﺳﺖ آﻧﯽ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ را و زﻣﯿﻦ را در ﺷﺶ از روزﻫﺎ ﭘـﺲ ﻗﺼـﺪﮐﺮد اﺳﺘﻮاﮐﺮد ﺑﯽﭼﻮن و ﺑﯽﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ آﻓﺮﯾـﺪن ﻋﺮش ﻫﻤﯽﺳﺎزد ﮐﺎر را .ﻧﯿﺴﺖ ﻫﯿﭻ ﺧﻮاﻫﺸﮕﺮی ﻣﮕـﺮ از ﭘـﺲ دﺳـﺘﻮرئ او .آنﺗﺎن ﺧﺪاﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ ﭘﺲ ﺑﭙﺮﺳﺘﯿﺪ ﺑﻪﯾﮕﺎﻧﮕﯽ او را اُ ﭘﺲ ﻧﻪ ﻫﯿﭻﭘﻨﺪ ﭘﺬﯾﺮﻧﺪ
دادن
اﻧﺪﯾﺸـﻪﮐﻨﯿﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺖ ﺧـﺪاﯾﯽ را
ﻢ ض ﻓِﯽ ﺳِـ ﱠﺘﺔِ أَﯾﱠـﺎمٍ َوﻛَـﺎنَ َﻋ ْﺮﺷُـﻪُ َﻋﻠَـﻰ ا ْﻟﻤَـﺎء ﻟِ َﯿ ْﺒﻠُـﻮَﻛُﻢْ أَ ﱡﯾﮑُـ ْ ﺴﻤَﺎوَاتِ وَاﻻَٔ ْر َ ﺧﻠَﻖ اﻟ ﱠ ﻫ َﻮ ا ﱠﻟﺬِی َ ﻧﺸـﺎﯾﺪ؟-؛ ﻫﻮدَ 3 ۷ :و ُ ﺤ ٌﺮ ﱡﻣﺒِﯿﻦٌ-4و او آن ﻫﺬَا إِﻻﱠ ﺳِ ْ ﻦ َﻛﻔَﺮُواْ إِنْ َ ﻦ ا ﱠﻟﺬِﯾ َ ﻤ ْﻮتِ َﻟ َﯿﻘُﻮ َﻟ ﱠ ﺖ إِ ﱠﻧﻜُﻢ ﱠﻣ ْﺒﻌُﻮﺛُﻮنَ ﻣِﻦ َﺑﻌْﺪِ ا ْﻟ َ ﻤﻼً وَﻟَﺌِﻦ ُﻗ ْﻠ َ ﻦ َﻋ َ ﺴ ُ ﺣ َ أَ ْ ﺧﺪاﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ را و زﻣﯿﻦ را در ﺷﺶ از روزﻫﺎ و ﺑﻮد ﭘـﯿﺶ از آنﮐـﻪ آﺳـﻤﺎن و زﻣـﯿﻦ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨـﺪ ﻋـﺮش او ﺑـﺮ آب ﺗﺎ ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ را ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﺪام ﺷﻤﺎ ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ اﺳﺖ از ﺟﻬﺖ ﮐﺎر ﻃﺎﻋﺖ .و ﻫﺮاﯾﻨﻪ اﮔﺮ ﮔﻮﯾﯽ
ﺗﻮ ای ﻣﺤﻤّـﺪ
ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﮕﺎن ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد از ﭘﺲ ﻣﺮگ ،ﻫﺮاﯾﻨﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ آﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﮕﺮوﯾﺪﻧﺪ :ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ ﻗﯿﺎﻣـﺖ ﻣﮕـﺮ ض وَﻣَـﺎ َﺑ ْﯿ َﻨ ُﻬﻤَـﺎ ﻓِـﯽ ﺳِـ ﱠﺘﺔِ أَﯾﱠـﺎمٍ ﺛُـﻢﱠ اﺳْـ َﺘﻮَى ﺴﻤَﺎوَاتِ وَا ْﻟﺎَٔ ْر َ ﻖ اﻟ ﱠ ﺧ َﻠ َ ﺟﺎدوﯾﯽ ﭘﯿﺪا و ﻫﻮﯾﺪا-؛ ﻓﺮﻗﺎن3 ۵۹ :اﻟﱠﺬِی َ ﺧﺒِﯿﺮًا-4آﻧﯽ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ را و زﻣﯿﻦ را و آنﭼﻪ ﻣﯿـﺎن آن دو اﺳـﺖ در ل ِﺑﻪِ َ ﺳﺎَٔ ْ ﻦ ﻓَﺎ ْ ﻤ ُ ﺣ َ َﻋﻠَﻰ ا ْﻟ َﻌ ْﺮشِ اﻟ ﱠﺮ ْ ﺷﺶ از روزﻫﺎ ،ﺑﺎزﭘﺲ ﻗﺼﺪﮐﺮد اﺳـﺘﯿﻼﮐﺮد ﺑﺮ ﻋﺮش ﺑـﻪ آﻓﺮﯾـﺪن .ﺧـﺪای ﻣﻬﺮﺑـﺎن ﭘـﺲ ﺑﭙـﺮس ﺑـﻪ او آ ﮔـﺎﻫﯽ را-؛
ﺳ َﺘﻮَى َﻋﻠَـﻰ اﻟْﻌَـ ْﺮشِ ﻣَـﺎ ﻟَﮑُـﻢ ّﻣِـﻦ ﺳ ﱠﺘﺔِ أَﯾﱠﺎمٍ ُﺛﻢﱠ ا ْ ض َوﻣَﺎ َﺑ ْﯿ َﻨ ُﻬﻤَﺎ ﻓِﯽ ِ ﺴﻤَﺎوَاتِ وَا ْﻟﺎَٔ ْر َ ﻖ اﻟ ﱠ ﺳﺠﺪه3 ۴ :اﻟ ﱠﻠ ُﻪ اﻟﱠﺬِی ﺧَﻠَ َ ﺷﻔِﯿﻊٍ أَ َﻓﻠَﺎ َﺗ َﺘﺬَ ﱠﻛﺮُونَ-4ﺧﺪای آﻧﯽ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ را و زﻣـﯿﻦ را و آنﭼـﻪ ﻣﯿـﺎن آن دو دُو ِﻧﻪِ ﻣِﻦ َو ِﻟﯽٍّ َوﻟَﺎ َ اﺳﺖ از ﺧﻠﻖ و ﻋﺠﺎﺋﺐ در ﺷﺶ از روزﻫﺎ ،ﺑﺎز ﻗﺼﺪﮐﺮد ﺑﯽﭼﻮن و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ آﻓﺮﯾﺪن ﻋﺮش .ﻧﯿﺴﺖ ﻣﺮ ﺷﻤﺎ را از ﻓـﺮود او ﺧ َﻠﻘْﻨَـﺎ اﻟﺴﱠـﻤَﺎوَاتِ ﻫﯿﭻ دوﺳﺘﯽ و ﻧـﻪ ﻧﯿـﺰ ﺧﻮاﻫﺸـﮕﺮی ،اُ ﭘـﺲ ﻫـﯿﭻ ﻧﯿﻨﺪﯾﺸـﯿﺪ و ﭘﻨـﺪ ﻧﮕﯿﺮﯾـﺪ؟-؛ ق3 ۳۸ :وَ َﻟﻘَـﺪْ َ ﺴﻨَﺎ ﻣِﻦ ﱡﻟﻐُﻮبٍ-4و ﻫﺮاﯾﻨـﻪ ﻫﺮاﯾﻨـﻪ آﻓﺮﯾـﺪﯾﻢ آﺳـﻤﺎنﻫﺎ را و زﻣـﯿﻦ را و ﺳ ﱠﺘﺔِ أَﯾﱠﺎمٍ َوﻣَﺎ َﻣ ﱠ ض َوﻣَﺎ ﺑَ ْﯿ َﻨ ُﻬﻤَﺎ ﻓِﯽ ِ وَا ْﻟﺎَٔ ْر َ آنﭼﻪ ﻫﺴﺖ در ﻣﯿﺎن آن ﻫﺮ دو از ﺧﻠﻖ و ﻋﺠﺎﺋﺐ در ﺷﺶ روز ...و ﻧﺒﺴﻮد ﻣﺎ را و ﻧﺮﺳـﯿﺪ از ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﺪﮔﯽ-و ﺣﺪﯾـﺪ۴ : ج ﺳ َﺘﻮَى َﻋﻠَﻰ ا ْﻟ َﻌ ْﺮشِ َﯾ ْﻌ َﻠﻢُ ﻣَـﺎ َﯾﻠِـﺞُ ﻓِـﯽ اﻟْـﺎَٔ ْرضِ وَﻣَـﺎ َﯾﺨْـ ُﺮ ُ ﻢا ْ ﺳ ﱠﺘﺔِ أَﯾﱠﺎمٍ ُﺛ ﱠ ض ﻓِﯽ ِ ﺴﻤَﺎوَاتِ وَا ْﻟﺎَٔ ْر َ ﻖ اﻟ ﱠ ﻫ َﻮ اﻟﱠﺬِی ﺧَﻠَ َ ُ 3 ﻤﻠُﻮنَ َﺑﺼِﯿ ٌﺮ-4او آن ﻢ وَاﻟ ﱠﻠﻪُ ِﺑﻤَﺎ ﺗَ ْﻌ َ ﻦ َﻣﺎ ﻛُﻨ ُﺘ ْ ﻢ أَ ْﯾ َ ﻫ َﻮ َﻣ َﻌ ُﻜ ْ ج ﻓِﯿﻬَﺎ َو ُ ﺴﻤَﺎء َوﻣَﺎ َﯾ ْﻌ ُﺮ ُ ﻦ اﻟ ﱠ ل ِﻣ َ ِﻣ ْﻨﻬَﺎ َوﻣَﺎ ﯾَﻨ ِﺰ ُ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ را و زﻣﯿﻦ را در ﺷﺶ از روزﻫﺎ ،ﺑﺎزﭘﺲ ﻗﺼـﺪﮐﺮد ﺑـﺮ آﻓﺮﯾـﺪن ﻋـﺮش ،ﻫﻤﯽداﻧـﺪ
ﺧـﺪاﯾﯽ اﺳـﺖ
ﭘـﺲ از آﻓﺮﯾـﺪن
آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ آنﭼﻪ در آﯾﺪ در زﻣﯿﻦ و آنﭼﻪ ﺑﯿﺮون آﯾﺪ از آن زﻣـﯿﻦ و آنﭼﻪ ﻓﺮودآﯾﺪ از آﺳﻤﺎن و آنﭼﻪ ﺑﺮﺷـﻮد در آن آﺳـﻤﺎن و او ﺑﺎ ﺷﻤﺎ اﺳﺖ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺧﺪای ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻫﻤﯽﮐﻨﯿﺪ ﺑﯿﻨﺎﺳـﺖ .(-در ﺗﮏﺗـﮏ اﯾـﻦ آﯾﺎت ﺑﻪ »ﺷﺶروز ﺧﻠﻘﺖ« اﺷﺎرهﺷﺪهاﺳﺖ .اﻣﺎ ﻫﺮﮔﺰ ،ﺷﺮح و ﺗﻮﺻـﯿﻒ آنﻫـﺎ ﺑـﻪﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﻣﺪهاﺳـﺖ .ﻧﻈـﺮ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ و ﺷﺎرﺣﺎن ،ﭼﻨﯿﻦﺑﻮده ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات ،ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺗﻮراﺗﯽ اﺷـﺎرهدارد .در ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ اﺳـﻼﻣﯽ، ﻫﻤﻮاره ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎی ﺗﻮراﺗﯽ و رواﯾﺎت ﯾﻬﻮد وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﺳﺎﺑﻘﻪی ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗـﺮآن ﺑـﺎ ﺗـﻮرات، ﺑﻪ ﺻﺪر اﺳﻼم و ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدد .ﻣﯿﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ ،آنﻫﺎ را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﮔﺮدآوری ﺣﻮاﺷﯽ رواﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ از اﻗﻮال و رواﯾﺎت اﺳﺮاﺋﯿﻠﯿﺎن-ﺑﻌﻀﺎً ﻣﺴﻠﻤﺎنﺷﺪهی-ﺳﺎﮐﻦ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﻣﯽﻧﻤﻮد .اﻣـﺎ ﻧﮕﺮش دﯾﮕﺮی در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ،ﻣﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋﻼﻣـﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒـﺎﯾﯽ ،ﺑـﺎ ﺟﺮﯾـﺎن دﺧﺎﻟﺖ اﺳﺮاﺋﯿﻠﯿﺎت در ﺷﺮح و ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ،ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﺧﻮاﻫﯿﻢﭘﺮداﺧﺖ .اﻣﺎ ﭘﯿﺶ از آن ،ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد ،ﯾﻌﻨـﯽ آﯾـﺎت ﻗﺮآﻧـﯽ در راﺑﻄـﻪ ﺑـﺎ ﺧﻠﻘـﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ. در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ۱۶ ،ﺑـﺎر ﺑـﻪ ﺧﻠﻘـﺖ اﻧﺴـﺎن اﺷﺎرهﺷﺪهاﺳـﺖ )ﺣﺠـﺮ۲۶ :؛ ﻧﺤـﻞ۴ :؛ ﻣﺆﻣﻨـﻮن۱۲ :؛ ق۱۶ :؛ رﺣﻢن۱۴ ،۳ :؛ اﻧﺴﺎن۲ :؛ ﺑﻠﺪ ،۴ :ﺗﯿﻦ۴ :؛ ﻋﻠﻖ۲ :؛ ﺳﺠﺪه۷ :؛ ﻣـﺮﯾﻢ۶۷ :؛ اﻧﺒﯿـﺎء۳۷۶ :؛ اﺣـﺰاب۷۲ :؛ ٰ ﻤﻼَ ِﺋﻜَـﺔِ ﻢ آ َد َم اﻻَٔﺳْـﻤَﺎء ُﻛ ﱠﻠﻬَـﺎ ﺛُـﻢﱠ َﻋ َﺮﺿَـ ُﻬﻢْ َﻋﻠَـﻰ اﻟْ َ ﯾﺲ۷۷ :؛ ﻃﺎرق (۵ :و ﺳﻪﺑﺎر ﺑﻪ ﻧـﺎم آدم )ﺑﻘـﺮهَ 3 ۳۱ :و َﻋﻠﱠـ َ ﻢ ﺻَﺎدِﻗِﯿ َ ﻫﻮُٔﻻء إِن ﻛُﻨ ُﺘ ْ ﺳﻤَﺎء َ ل أَﻧ ِﺒﯩُٔﻮﻧِﯽ ِﺑﺎَٔ ْ َﻓﻘَﺎ َ ﻫﻤﻪ آن ﻧﺎمﻫﺎ را ﺑـﺎزﭘﺲ ﻦ-4و آﻣﻮﺧﺖ ﺧﺪای آدم را ﻧﺎمﻫﺎی ﭼﯿﺰﻫﺎ را ٔ
ﻧﻤﻮد ﺧﺪای اﯾﺸﺎن را آن ﭼﯿﺰﻫﺎ را ﺑﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺲ ﮔﻔﺖ ﺧﺪای ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن را ﮐـﻪ آ ﮔﺎﻫﺎﻧﯿـﺪ ﻣـﺮا ﺑـﻪ ﻧﺎمﻫـﺎی اﯾﻨـﺎن اﮔـﺮ ﻄﻔَﻰ آدَمَ َوﻧُﻮﺣًﺎ وَآلَ إِﺑْـﺮَاﻫِﯿﻢَ وَآلَ ﻋِﻤْـﺮَانَ ﺻ َ ﻫﺴﺘﯿﺪ راﺳﺖﮔﻮﯾﺎن ﮐﻪ ﻣﺎ از آدم ﻓﺎﺿـﻞﺗﺮﯾﻢ-؛ آلﻋﻤﺮان3 ۳۳ :إِنﱠ اﻟ ّﻠ َﻪ ا ْ ﻦ-4ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﺪای ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ آدم را و ﻧـﻮح را ﻓﺮزﻧـﺪان اﺑـﺮاﻫﯿﻢ را و ﻓﺮزﻧـﺪان ﻋﻤـﺮان را ﺑـﺮ َﻋﻠَﻰ ا ْﻟﻌَﺎ َﻟﻤِﯿ َ ﺧ َﻠ َﻘ ُﻪ ﻣِـﻦ ﺗُـﺮَابٍ ﺛِـﻢﱠ ﻗَـﺎلَ ﻟَـﻪُ ﻛُـﻦ ﻓَ َﯿﮑُـﻮنُ-4 ﻤ َﺜﻞِ آ َد َم َ ﻞ ﻋِﯿﺴَﻰ ﻋِﻨﺪَ اﻟ ّﻠﻪِ َﻛ َ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن-و آلﻋﻤﺮان3 ۵۹ :إِنﱠ َﻣﺜَ َ ﺑﺪرﺳﺘﯽ ﮐﻪ داﺳﺘﺎن ﻋﯿﺴﯽ ﻧﺰد ﺧﺪای ﻫﻢﭼﻮن داﺳﺘﺎن آدم ،آﻓﺮﯾﺪ او را از ﺧـﺎک ﺑـﺎز ﭘـﺲ ﮔﻔـﺖ ﻣـﺮو را: ﺑﺎش ،ﭘﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ .(-ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻧﺎم »آدم« در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ،ﺑﺮ ﺧﻼف אדם ﻋﺒﺮی ،ﻧﺎﻣﯽ ﺧﺎص اﺳـﺖ و ﻣﻌﻨــﺎی ﻧــﻮع ﺑﺸــﺮ ﻧﻤﯽدﻫــﺪ .ﺟﺎﻟــﺐ اﺳــﺖ ﮐــﻪ ﯾﮏﺑــﺎر در ﺳــﻮرهی آلﻋﻤــﺮان ﺑــﻪ اﻧﺘﺨــﺎب آدم و ﯾﮏﺑــﺎر ﺑﻪﺧﻠﻘﺖ او از ﺧﺎک اﺷﺎرهﺷﺪهاﺳﺖ .اﻣـﺎ در ﺳﺮاﺳـﺮ ﻗـﺮآن ﺑـﻪ ﺧﻠﻘـﺖ آدم از ﮔـﻞ اﺷﺎرهﻧﺸﺪهاﺳـﺖ؛ ﺑﻠﮑـﻪ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ از ﮔﻞ ﺳﺨﻦرﻓﺘﻪ )ﻫﺸﺖ ﺑﺎر ﻃﯿﻦ در اﻧﻌﺎم۲ :؛ اﻋﺮاف۱۲ :؛ ﻣﺆﻣﻨﻮن۱۲ :؛ ﺳـﺠﺪه۷ :؛ ﺻـﺎﻓﺎت: ۱۱؛ ص۷۶ ،۷۱ :؛ اﺳﺮاء ۶۱ :و ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺻﻠﺼﺎل :رﺣﻤﻦ۱۴ :؛-ﺳﻪﺑﺎر ﺻﻠﺼﺎل ﺑـﻪﻫﻤﺮاه ﺣﻤـﺎء-ﺣﺠـﺮ: (۳۳ ،۲۸ ،۲۶در ﻣﻮرد ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻋﺎم )ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻮع ﺑﺸﺮ اﺳﺖ( ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ. ﺷــﺄن ﻧــﺰول آﯾــﻪی ۵۹ﺳــﻮرهی آلﻋﻤــﺮان در ﺟﺮﯾــﺎن ﭘﺎﺳــﺦ ﭘﯿــﺎﻣﺒﺮ ﺑــﻪ ﻋﺎﻗــﺐ و ﺳــﯿﺪ ،ﻧﻤﺎﯾﻨــﺪﮔﺎن ﻫﯿﺌــﺖ ﺷﺼﺖﻧﻔﺮی ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﻧﺠـﺮان ﺑـﻮد ﮐـﻪ در ﻣـﻮرد ﻧﺎﻣﯿـﺪن ﻋﯿﺴـﯽ از ﺳـﻮی ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﺳـﻼم ﺑـﻪﻋﻨﻮان ﻋﺒﺪاﻟﻠـﻪ ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪﺷﺪﻧﺪ و اﻇﻬﺎرﮐﺮدﻧﺪ :ﻫﺮﮔﺰ ﻓﺮزﻧﺪی ﺑﺪون ﭘﺪر دﯾﺪهای؟ و اﯾـﻦ آﯾـﻪ در ﺣﻘﯿﻘـﺖ اﺣﺘﺠﺎﺟﯽﺳـﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎﺳﺦ آنﻫﺎ ﻋﻨﻮانﺷﺪ ،زﯾـﺮا آنﻫـﺎ اﺑﺘـﺪاﺋﺎً ﺗﻮﻟـﺪ آدم ﺑـﺪون ﭘـﺪر را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪﺑﻮدﻧـﺪ .ﺟﺎﻟـﺐ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ :او را از ﺧﺎک آﻓﺮﯾﺪ ﺳﭙﺲ او را ﮔﻔﺖ ﺑﺎش-ﭘﺲ ﻫﺴـﺖ .در اﯾﻦﺟـﺎ ﭼـﻮن ﺧﺒﺮ از ﮔﺬﺷﺘﻪاﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﮐﻦﻓﮑﺎن ﻣﯽﺑﻮد ،و اﯾـﻦ ﮐـﻪ ﮐﻦﻓﯿﮑـﻮن آﻣﺪهاﺳـﺖ ﺑـﻪدو ﮔﻮﻧـﻪ ﺗﺄوﯾﻞﻣﯽﺷـﻮد: ﯾﮑﯽ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻦﻓﯿﮑﻮن ﻋﺒﺎرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻼً اﻣﺮ ﺑﻪ ﺗﮑﻮﯾﻦ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و دﯾﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺛﻢ ﻧﺸﺎنﻣﯽدﻫﺪ ﻣﯿـﺎن ﺧﻠﻖ او از ﺧﺎک و ﮐﻦﻓﯿﮑﻮن ﻓﺎﺻﻠﻪ وﺟﻮد دارد .در اﯾـﻦ ﻣـﻮرد ﻧﯿـﺰ ،ﻟﺰوﻣـﺎً ﺧﻠﻘـﺖ ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ ﺟﺴـﻢ آدم از ﺧﺎک و ﮔﻞ ،اﺳﺘﻔﺎدهﻧﻤﯽﺷﻮد )ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ ,۱۳۸۱ ,ص .۱۶۳ .ﺟﻠﺪ ) (۵ﺣﺴﯿﻨﯽ ﺷـﺎهﻋﺒـﺪاﻟﻌﻈﯿﻤﯽ۱۳۸۴ , ﻗﻤﺮی ,ص .۱۲۱ .ﺟﻠﺪ ) (۲ﻗﺮﺷﯽ ﺑﻨﺎﯾﯽ ,۱۳۸۶ ,ص .۹۳ .ﺟﻠﺪ .(۲در ﻗـﺮآن ﮐـﺮﯾﻢ ،در آﯾـﺎت ۱۴-۱۲ ﺳﻮرهی ﻣﺆﻣﻨـﻮن ﺑـﻪ ﺧﻠﻘـﺖ اﻧﺴـﺎن از ﮔـﻞ و ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻣﺮاﺣـﻞ ﺷـﺶﮔﺎﻧﻪی ﺗﮑـﻮﯾﻦ روﯾـﺎن در رﺣـﻢ ﻣـﺎدر اﺷﺎرهﺷﺪهاﺳــﺖ؛ ﮐــﻪ در ﭘــﻨﺞ ﻣﺮﺣﻠــﻪی ﻧﺨﺴــﺖ از ﺧﻠــﻖ و در ﻣﺮﺣﻠــﻪی ﺷﺸــﻢ )ﻧﻔــﺦ روح( از اﻧﺸــﺎء ﺳﺨﻦرﻓﺘﻪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪی اﻫﻤّﯿﺖ و ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﺑـﺎ ﻣﺮاﺣـﻞ ﭘﯿﺸـﯿﻦ اﺳـﺖ ،و ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﭘـﺲ از آن
ﺴﻦُ اﻟْﺨﺎﻟِﻘﯿﻦَ﴾-ﭘﺲ ﭘﺮﺧﯿﺮ و ﭘﺎﯾﻨـﺪه اﺳـﺖ ﺧـﺪاﯾﯽ ﮐـﻪ ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ آﻓﺮﯾﻨﻨـﺪﮔﺎن ﺣ َ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪَ ﴿ :ﻓﺘَﺒﺎ َرکَ اﻟ ّﻠﻪُ أَ ْ اﺳﺖ )ﺗﺮﺟﻤﻪی اﺳﺘﺎد ﺑﻬﺮاﻣﭙﻮر( .-در آﯾﻪی ۱۱ﺳﻮرهی ﻓﺎﻃﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﻣﺮدﻣﺎن از ﺧﺎک ،و ﺳـﭙﺲ از ﻧﻄﻔــﻪ و ﭘــﺲ از آن ﭘﯿــﺪاﯾﺶ ازواج )دو ﺟﻨﺴ ـﯿﺖ ﻧﺮﯾﻨــﻪ و ﻣﺎدﯾﻨــﻪ( ،ﺳــﭙﺲ ﺣﻤــﻞ ﺗﻮﺳــﻂ ﻣــﺎدر و آنﮔــﺎه وﺿﻊﺣﻤﻞ اﺷﺎرهﺷﺪهاﺳﺖ .ﻫﻤﯿﻦ ﺳﯿﺮ در آﯾﻪی ۵ﺳﻮرهی ﺣﺞ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎنﺷﺪهاﺳﺖ .ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗـﻮان اﺷـﺎره ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ آدﻣﯽ از ﺧﺎک و ﮔﻞ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺮ ﺗﮑﻮﯾﻦ روﯾـﺎﻧﯽ اﻣـﺮی ﻧـﻮﻋﯽ داﻧﺴـﺖ .ﭼﻨﺪانﮐـﻪ در ﺟـﺎی ﺧ ِﻠﻖَ ا ْﻟﺎِٕﻧﺴَﺎنُ ﻣِﻦْ ﻋَﺠَﻞٍ﴾-اﻧﺴـﺎن از دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن از ﺷﺘﺎب اﺷﺎرهﺷﺪه-آﯾﻪی ۳۷ﺳﻮرهی اﻧﺒﯿﺎء ﴿ ُ ﺷــﺘﺎب آﻓﺮﯾﺪهﺷﺪهاﺳــﺖ )ﺗﺮﺟﻤــﻪی اﺳــﺘﺎد ﺑﻬﺮاﻣﭙــﻮر(-؛ و اﯾــﻦ ﺑــﻪﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺟــﺰ آﻣﯿﺨﺘﮕــﯽ ذات اﻧﺴــﺎن ﺑــﺎ ﺷﺘﺎبﮐﺎری ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮدن. ارﺗﺒﺎط ﻣﯿﺎن ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآن و رواﯾﺎت ﺗﻮراﺗﯽ ﺑﺎردﯾﮕﺮ ،اﻣﺎ ﺑـﺎ ﭘﯿﺶزﻣﯿﻨـﻪی اﺳـﺮاﺋﯿﻠﯽ ﺧﻠﻘـﺖ اﻧﺴـﺎن ،ﮐـﻪ در ﺗـﻮرات ﺑـﺎ ﺷـﺮح ﺟﺰءﺑـﻪﺟﺰء ذﮐـﺮ آنرﻓﺘـﻪ، ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ ﮐـﻪ ﻣﻔﺴـﺮان زﯾـﺎدی ﺗـﺎﮐﻨﻮن ،ﻣﯿـﺎن داﺳـﺘﺎن ﻗﺮآﻧـﯽ ﺧﻠﻘـﺖ و رواﯾـﺖ ﺗـﻮراﺗﯽ ،ارﺗﺒـﺎﻃﯽ ﻣﺆ ّﯾِـﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ .اﻣﺎ ،ﺑﺎﯾﺪ از ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﻦ ﻧﮕﺮه ،ﭘﺮﺳﯿﺪ اﮔﺮ از ﻣﺤﺘﻮای ﮐﺘﺎﺑﯽ ﭼﻮن ﺗﻮرات ﻣﻄﻠﻊﻧﻤﯽﺑﻮدﻧـﺪ ،ﺑـﺎز ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮی از ﻗـﺮآن ﺑـﻪ ذﻫـﻦ ﻣﺘﺒـﺎدر ﻣﯽﺷـﺪ؟ ﺑـﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕـﺮ ،آﯾـﺎ در ﻗـﺮآن ،ﺻـﺮاﺣﺘﺎً اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺧﻠﻖ ﮐﺎﻟﺒﺪ آدم ﺷﺪهاﺳﺖ؟ ﯾﺎ ﻫﻢﭼﻮن »ﺷﺶروز ﺧﻠﻘﺖ« ﮐﻪ اﻏﻠـﺐ رواﯾـﺖ ﺗـﻮراﺗﯽ آن را ،ﺑـﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﺘﺒﺎﯾﻦ ﺑﺎ ﻧﮕـﺮش اﺳـﻼﻣﯽ ﻣـﯽداﻧﯿﻢ ،اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﻧـﺎم آدم ﻧﯿـﺰ در ﻗـﺮآن ،ﻣﺼـﺮّح ﺑـﻪ رواﯾـﺖ ﺧﻠﻘﺖ ﺗﻮراﺗﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮدن .در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ،ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎری ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ،ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻨﺒﻌﯽ ﺟﺰ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺮاﺋﯿﻠﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺒﻮده ،ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑـﻪ ﻫﻤـﯿﻦ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﺮاﺟﻌﻪﻣﯽﺷـﺪه ،و درﻃـﯽ ﯾﮏﻫﺰاروﭼﻬﺎرﺳـﺪ ﺳـﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ،ﺑﻪﻣﺮور ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ رواﯾﺎﺗﯽ ﻓﺮﺑﻪﺷﺪهاﻧﺪ )ﻣﺤﻤﺪﻗﺎﺳﻤﯽ.(۱۳۸۴ , ﻣﺤﻤﺪﻗﺎﺳﻤﯽ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد »اﺳﺮاﺋﯿﻠﯿﺎت و ﺗﺄﺛﯿﺮ آنﻫﺎ ﺑﺮ داﺳـﺘﺎنﻫﺎی اﻧﺒﯿـﺎء در ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻗـﺮآن« اﯾﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﻪﻧﻘﻞ و ﻧﻘﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮی ﻣﯽﭘﺮدازد: »ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﻔﺴّﺮاﻧﯽ ﭼﻨﺪ ،ﺑﺪون ﻫـﯿﭻ ﻧﻘـﺪ و ﻧﻘﺒـﯽ ﺑـﺮ اﯾـﻦ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ ،ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﺧـﻮد را از ﭼﻨـﯿﻦ ﺗﺮّﻫﺎﺗﯽ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ) «.ﻣﺤﻤﺪﻗﺎﺳﻤﯽ ,۱۳۸۴ ,ص(۲۷۶-۲۷۷ . و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﭘﯽﻣﯽﮔﯿﺮد:
»ﻃﻮاف ﮐﺸﺘﯽ ﻧﻮح ﺑﻪ دور ﮐﻌﺒﻪ! در ﺣﺪﯾﺜﯽ آوردهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺸـﺘﯽ ﻧـﻮح ﯾـﮏ ﻫﻔﺘـﻪ ﺑـﻪ دور ﮐﻌﺒـﻪ ﻃـﻮافﮐﺮد .ﺣﺘـﯽ ﺑـﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮﷺ ﻧﺴﺒﺖدادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد: »ﮐﺸﺘﯽ ﻧﻮح ،ﻫﻔﺖ ﺑﺎر اﻃﺮاف ﮐﻌﺒﻪ ﻃﻮافﮐﺮد و در ﻣﻘﺎم اﺑـﺮاﻫﯿﻢ ﻧﯿـﺰ دو رﮐﻌـﺖ ﻧﻤـﺎز ﺑﻪﺟﺎ آورد!« در ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه ﮐﻪ ﮐﺸﺘﯽ ﻧﻮح ﭘـﺲ از ﻫﻔـﺖ ﺑـﺎز ﻃـﻮاف دور ﮐﻌﺒـﻪ ،ﻫﻔـﺖ ﺑـﺎر ﻧﯿـﺰ ﺳﻌﯽ ﻣﯿﺎن ﺻﻔﺎ و ﻣﺮوه ﺑﻪﺟﺎی آورد و آﻧﮕﺎه ﺑﺮ ﮐﻮه ﺟﻮدی اﺳﺘﻘﺮار ﯾﺎﻓﺖ. ﻋﺠﯿﺐﺗﺮ آﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه ﮐﺸﺘﯽ ﻧﻮح ﻫﻔﺖ ﺑﺎر ﻃﻮاف ﻧﺴﺎء را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دور ﺧﺎﻧﻪٔ ﺧﺪا ﺑـﻪﺟﺎ آورد!« )ﻣﺤﻤﺪﻗﺎﺳﻤﯽ ,۱۳۸۴ ,ص(۲۷۷ . ﺗﻮﺿﯿﺢ آنﮐﻪ وی ،اﯾـﻦ ﻣﻄﺎﻟـﺐ را ﺑـﻪ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ درّاﻟﻤﻨﺜـﻮر ،ﻋﯿﺎﺷـﯽ ،اﻟﺒﺮﻫـﺎن ﻓـﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮاﻟﻘﺮآن ،اﻟﻘﻤـﯽ ،و اﻟﺼﺎﻓﯽ ارﺟﺎعﻣﯽدﻫﺪ .ﻣﻤﮑﻦاﺳﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﮔﺎه ،رﻧﮓوﺑﻮی ﻧﮋادﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧـﻮد ﻣﯽﮔﯿﺮﻧـﺪ ،ﮐـﻪ در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺻﺮﯾﺢ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮار دارد ،ﺑﺎ اﯾﻦوﺟـﻮد ،ﻋﺠﯿﺐاﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﺴـﯿﺎری ﻣﻔﺴـﺮﯾﻦ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑـﻪ ﭘﺬﯾﺮش ﺧﻄﺎی ﺧﻮد در ﻧﻘﻞ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮی ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ،و ﺑﻠﮑﻪ در ﺻﺪد ﺗﻮﺟﯿﻪ اﯾﻦ رواﯾﺎت ﺑﺮآﻣﺪهاﻧﺪ: »ﻫﺮﭼﻪاﻧـــﺪر ﺟﻬـــﺎن ﺳـــﭙﯿﺪروﯾﺎﻧﻨﺪ و ﭘﯿﻐـــﺎﻣﺒﺮان ،از ﻧﺴـــﻞ ﺳـــﺎمﺑﻦﻧﻮحاﻧﺪ؛ و ﻫﺮﭼـــﻪ ﺳـــﯿﺎﻫﺎن و ﻫﻨﺪواﻧﻨﺪ ،ﻫﻤﻪ از ﻧﺴﻞ ﺣﺎماﻧﺪ ،اﻣﺎ ﯾﺄﺟﻮج و ﻣﺄﺟﻮج و آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ از اﯾﺸﺎن و ﺟﻬﺎن اﻧﺪر ،ﻫﻤﻪ از ﻧﺴﻞ ﯾﺎﻓﺚﺑﻦﻧﻮحاﻧﺪ) «.ﯾﻐﻤﺎﯾﯽ ,۱۳۳۹ ,ص .۱۴۸۳ .ﺟﻠﺪ (۶ ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﻔﺴﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﯽ ﺗﻮﺟﯿﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺑﺮآﻣﺪه ،ﺑﺮای ﻣﺜﺎل در ﻣﻮرد اﯾﻦﮐﻪ آدم ۷۰ ذراع ﻃﻮلداﺷﺘﻪ ،ﻃـﻮری ﮐـﻪ از ﺣـﺮارت ﺧﻮرﺷـﯿﺪ ﻧﯿـﺰ در رﻧـﺞ و ﻋـﺬاب ﺑـﻮده ،داﺳـﺘﺎن ﻋﻮجﺑﻦﻋﻨـﺎق را ذﮐﺮﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﺮاﻓﻪای را ﺑﻪ ﯾﺎری ﺧﺮاﻓﻪای دﯾﮕﺮ ﻣـﯽآورد )ﻣﺠﻠﺴـﯽ ,۱۴۰۳ ,ص .۱۲۷ .ﺟﻠـﺪ .(۱۱وی ﺣﺘــﯽ ﻧﻈــﺮ ﮐﺴــﺎﻧﯽ ﮐــﻪ ﺣــﺪﯾﺚ ﻫﻢاﻧــﺪازهﺑﻮدن آدم ﺑــﺎ درﺧــﺖ ﻧﺨــﻞ را ﺗﻨﻬــﺎ ﺗﺸــﺒﯿﻬﯽ ﺑــﺮای ﻗــﺪ ﺑﻠﻨــﺪ او داﻧﺴــﺘﻪاﻧﺪ ،ﻣــﺮدود ﺷــﻤﺮده و در ﺑﺤــﺎراﻻﻧﻮار ﺑــﻪ ﺗﻮﺟﯿﻬــﺎت ﮔﻮﻧــﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑــﺮای اﺛﺒــﺎت ﺻــﺤﺖ اﯾــﻦ ﻗﺒﯿــﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت رویﻣﯽآورد )ﻣﺠﻠﺴﯽ ,۱۴۰۳ ,ص .۱۱۵ .ﺟﻠﺪ .(۱۱ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮی ﺑﯽاﻓﺰاﯾﯿﺪ ﻣﺎﺟﺮای ﺧﻠﻖ ﻫﻤﺴﺮ آدم ،از دﻧـﺪهی ﭼـﭗ او ،ﮐـﻪ در ﺑﺴـﯿﺎری ﮐﺘـﺐ ﺗﻔﺴـﯿﺮ، ﻣﺎﯾﻪی ﮔﻤﺮاﻫﯽ در ﻓﻬﻢ آﯾﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾـﻪی ﻧﺨﺴـﺖ ﺳـﻮرهی ﻧﺴـﺎء ،آﯾـﻪی ۱۸۹ﺳـﻮرهی اﻋـﺮاف ،و آﯾـﻪ ۶
ﺳﻮرهی زﻣﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ .در ﺣﻘﯿﻘﺖ ،ﺑﺎ داﺷﺘﻦ ﭘﯿﺶزﻣﯿﻨﻪای از داﺳﺘﺎنﻫﺎی ﻋﺒﺮاﻧـﯽ ،ﺑﻌﯿـﺪ ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ آﯾـﻪی ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻮرهی ﻧﺴﺎء ،داﺳﺘﺎن ﮐـﺬاﯾﯽ ﺧﻠـﻖ آدم و ﺣـﻮا ﻃﺒـﻖ رواﯾـﺖ ﺗـﻮرات را ﺑـﻪ ذﻫـﻦ ﻣﺘﺒﺎدرﮐﻨـﺪ؛ اﻣـﺎ ﻣﻔﺴﺮاﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮏﺳﺮه ﺑﺎ اﻧﺘﺴﺎب ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺮاﺋﯿﻠﯿﺎﺗﯽ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﮐﺮدهاﻧﺪ: »اﯾﻨﮑــﻪ ﮔﻔﺘﻪﺷــﺪه ﺣــﻮا از اﺳــﺘﺨﻮان آدم ﺧﻠﻖﺷــﺪه ،ﮔﺮﭼــﻪ ﺷﺎﯾﻊاﺳــﺖ ،اﻣــﺎ ﻣﺼــﺪر ﺻــﺤﯿﺤﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺮای آن ﯾﺎﻓﺖ و ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره آوردهاﻧﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﻧﯿﺴﺖ و اﮔـﺮ ﻫـﻢ آن را ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ،ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﻣﻘﺼﻮد از آن اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺴﺎوات و ﻋﺪم ﺗﻔـﺎوت زن و ﻣـﺮد اﺳـﺖ«. )ﻣﻐﻨﯿﻪ(۱۴۰۰ , اﻣﺎ ﻣﻬﻢﺗـﺮﯾﻦ ﻣﻔﺴـﺮی ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﺷـﺎخ و ﺑـﺮگ دادن ﺑـﻪ آﯾـﺎت ﻣﻨـﺰه ﻗـﺮآن ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﻣﯽﮐـﺮد ،ﻣﺮﺣـﻮم ﻋﻼﻣـﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﺑﻮد .ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ،در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺸﻬﻮر ﺧﻮد ،ذﯾﻞ آﯾـﻪی ۲۰ﺳـﻮرهی ﻣﺒﺎرﮐـﻪی ﯾـﺲٓ درﺑـﺎرهی ﻣﺮدی ﮐﻪ در آﯾﻪ ذﮐﺮ وی آﻣﺪهاﺳﺖ ،اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﻨﺪ: »ﻧﻈﺮ ﺑﻪاﯾﻦﮐﻪ دﺧﺎﻟﺘﯽ در ﻓﻬﻢ ﻣﻘﺼﻮد آﯾﻪ ﻧﺪارد ،از ﺑﺤﺚ درﺑﺎرهٔ آن ﺧﻮدداریﮐﺮدﯾﻢ .ﭼـﻪ ،اﮔـﺮ اﯾﻦﻫــﺎ در ﺗﺒﯿــﯿﻦ ﻣﻘﺼــﻮد ﮐﻤﺘــﺮﯾﻦ دﺧــﺎﻟﺘﯽ ﻣﯽداﺷــﺖ ،ﺧــﺪای ﺳــﺒﺤﺎن در ﮐــﻼم ﺧــﻮﯾﺶ ﺑــﺪان اﺷﺎرهﻣﯽﻓﺮﻣﻮد و آن را ﻣﻬﻤﻞﻧﻤﯽﮔﺬاﺷـﺖ .آنﭼـﻪ اﻫﻤﯿـﺖدارد ،ﺗـﺪﺑّﺮ در اﯾـﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳـﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﺷﺨﺺ ﭼﻪ ﺑﻬﺮهای از اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪاﺳﺖ) «.ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ,۱۳۶۳ ,ص .۷۵ .ﺟﻠﺪ (۱۷ اﺳﺘﺎد ﻓﺮزاﻧﻪ ،ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ را در ﺟﺎی دﯾﮕﺮ ﻣﺸﺮوحﺗﺮ ﺑﯿﺎنﮐﺮده اﺳﺖ: »ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﮐﺘﺎب دﻋﻮت و ﻫﺪاﯾﺖ اﺳـﺖ و در اﯾـﻦ ﮐـﺎری ﮐـﻪ دارد ﯾـﮏ ﻗـﺪم راه را ﺑـﻪ ﻃـﺮف ﭼﯿﺰﻫﺎی دﯾﮕﺮ از ﻗﺒﯿﻞ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺎ رﺷـﺘﻪﻫﺎی دﯾﮕـﺮ ﮐﺞﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ؛ زﯾـﺮا ﻫـﺪف ﻗـﺮآن ﺗﻌﻠـﯿﻢ ﺗـﺎرﯾﺦ و ﻣﺴﻠﮑﺶ ﻣﺴﻠﮏ رﻣﺎنﻧﻮﯾﺴـﯽ ﻧﯿﺴـﺖ ،ﻫـﯿﭻ ﺑـﻪ اﯾﻦﮐـﻪ ﻓﻼﻧـﯽ ﭘﺴـﺮ ﮐﯿﺴـﺖ و ﻧﺴـﺒﺶ ﭼﯿﺴـﺖ ،و ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ او در ﭼﻪ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎﻧﯽ رخداده ،ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻣﺘﻌﺮّض ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺸﺨﺼـﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺗﺎرﯾﺦﻧﻮﯾﺲ ﯾﺎ رﻣﺎن ﻧﻮﯾﺲ ﺑﯽﻧﯿﺎز از ذﮐﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ ،ﻧﻤﯽﺷﻮد ،ﭼﻮن ﺗﻌﺮض ﺑﻪ اﯾﻦﮔﻮﻧـﻪ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت در ﻫﺪف ﻗﺮآن دﺧﺎﻟﺖ و ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺪارد) «.ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ,۱۳۶۳ ,ص .۲۶۴ .ﺟﻠﺪ (۷ ﺑﻨﺎﺑﺮ آنﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪ ،و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ،ﻫﯿﭻ آﯾﻪای ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ ﻣـﺎﺟﺮای ﺧﻠـﻖ ﮐﺎﻟﺒـﺪ آدم از ﮔﻞ ،ﯾﺎ ﺧﻠﻖ ﺣﻮا از دﻧـﺪهی آدم ﻧﯿﺴـﺖ ،ﺑـﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﺪ ﻣﻮﺿـﻊ ﻗـﺮآن در ﻗﺒـﺎل اﯾـﻦ رواﯾـﺖ ﺗـﻮراﺗﯽ ﻧﯿـﺰ، ﻫﻢﭼﻮن رواﯾﺎت دﯾﮕﺮ ﺳﮑﻮت ﺑﻮدهاﺳﺖ .ﭘﺲ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺗﺄوﯾﻠﯽ ،ﭼﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ اﻧﺴـﺎن ،ﭼـﻪ
ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ آدم از ﮔﻞ ،ﻧﻈﺮ ﻣﻔﺴﺮﯾﻦ اﺳﺖ و در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻨﺎﻗﺸـﺎت ﺑﺴـﯿﺎری وﺟـﻮد داﺷﺘﻪاﺳـﺖ .ﺑـﺮای ﻣﺜــﺎل ،در ﻣﯿــﺎن ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋــﺪهای ﻣﻌﺘﻘــﺪ ﺑــﻪ ﺗﻔﺎﺳــﯿﺮ ﻧــﺎﻇﺮ ﺑــﻪ ﺗﮑﺎﻣــﻞ اﻧﺴــﺎن ﻫﺴــﺘﻨﺪ )ﺳــﺤﺎﺑﯽ(۱۳۴۳ , )ﺳــﺤﺎﺑﯽ ,ﻗــﺮآن ﻣﺠﯿــﺪ ،ﺗﮑﺎﻣــﻞ و ﺧﻠﻘــﺖ اﻧﺴــﺎن (۱۳۸۷ ,و ﺣﺘــﯽ اﻋﺘﻘــﺎد ﺑــﻪ ﺗﮑﺎﻣــﻞ را ﺿــﺮوریدﯾﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ) (Afzaal, 1996) (Majid, 2002ﯾﺎ ﻧﮕﺎه ﻋﻠﻤﯽ اﻣـﺮوز داﻧﺸـﻤﻨﺪان ﻏﺮﺑـﯽ را در ﺳـﺎﯾﻪی ﻣﻌـﺎرف اﺳــﻼﻣﯽ ﺗﺤﺴــﯿﻦﮐﺮدهاﻧﺪ ) .(Iqbal, 1986در ﺟﺒﻬــﻪی ﻣﻘﺎﺑــﻞ ،دﯾﮕﺮاﻧــﯽ ﻧﯿــﺰ ﺑــﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔــﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳــﺘﻪ و ﮐﻮﺷــﯿﺪهاﻧﺪ ﺑــﺎ زﯾــﺮ ﺳــﺆال ﺑــﺮدن ﻧﻈﺮﯾــﻪی ﺗﮑﺎﻣــﻞ ﺑــﻪ ﺷــﯿﻮهی ﺧــﻮد ،ﻧﺸــﺎندﻫﻨﺪ آنﭼــﻪ در ادﺑﯿــﺎت دﯾﻨــﯽ ﻣﺴــﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﯿﺮاﻣــﻮن داﺳــﺘﺎن آدم رواجدارد ﺻــﺤﺖدارد و ﻣﺨﺎﻟﻔــﺖ ﺑــﺎ آن ،اﮔﺮﭼــﻪ ﺑﺎﻋــﺚ ارﺗــﺪاد و ﮐﻔــﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد اﻣﺎ ﺑﺮای ﻣﺜﺎل وﻫﻦ ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎن و اﻧﺒﯿﺎء اﺳﺖ )ﻣﺤﻤﺪیﻋﺮاﻗﯽ ,ﺑﯽﺗـﺎرﯾﺦ( .ﺑﺮﺧـﯽ دﯾﮕـﺮ ﻧﯿـﺰ ﺑـﺎ اﻧﺘﺨﺎب روﺷﯽ ﻣﯿﺎﻧﻪ ،ﻧﺸﺎندادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻟﻪ ﯾﺎ ﻋﻠﯿﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ از دل ﻗﺮآن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺖ )ﻣﺸـﮑﯿﻨﯽاردﺑﯿﻠـﯽ, ﺑﯽﺗﺎرﯾﺦ( ).(Livingstone, 2009 ﺑﺤﺚ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮی ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪی ﺷـﯿﻮهی ﺑﯿـﺎن در ﺗـﻮرات و ﻗـﺮآن ﮐـﺮﯾﻢ ،ﺑـﻪوﯾﮋه ﻫﻨﮕـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ دﻏﺪﻏـﻪی ﺗﻔﺴـﯿﺮﻫﺎی ﻧﺎﺻـﻮاب ﻏﯿﺮواﻗﻌﯽ در ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪﻣﯽﺷﻮﯾﻢ آنﭼﻪ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐـﺮﯾﻢ آﻣـﺪه ،ﮔﺮﭼـﻪ اﺷـﺎراﺗﯽ ﺑـﻪ داﺳﺘﺎنﻫﺎی ﺗﻮراﺗﯽ را ﺷﺎﻣﻞﻣﯽﺷﻮد ،اﻣﺎ ﮔﺮﺗﻪﺑﺮداری از روی آنﻫﺎ ﻧﺒﻮدهاﺳـﺖ .ﺟﺰﺋﯿـﺎت ﻓﺮاواﻧـﯽ ﮐـﻪ در ﻗﺮآن ﺳﺨﻨﯽ از آنﻫﺎ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﺳﺖ ،دﺳﺖ ﺗﻔﺴﯿﺮﮔﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﯽ ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﺷﺨﺼـﯿﺖﻫﺎی اﻓﺴـﺎﻧﻪای و ﻧﻘـﻞ داﺳﺘﺎنﻫﺎی ﻣﺤﯿﺮاﻟﻌﻘﻮل اﺳﺮاﺋﯿﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﻫﺴﺘﻨﺪ ،ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻣﯽﺑﻨﺪد .از ﺳﻮی دﯾﮕـﺮ ﻧﺒﺎﯾـﺪ در ﭘـﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﺄوﯾﻞ ﻗﺮآن ،ﺑﺎ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺎﺷﯿﻢ .در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﻢ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳـﯿﻢ، اﻣﺮیﺳﺖ ﻓﺎﻗﺪ ﻗﻄﻌﯿﺖ ،و ﻫﯿﭻ راﺳﺖﮐﯿﺶ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑـﺎ ﻣﻌﯿـﺎری ﻓﺎﻗـﺪﻗﻄﻌﯿﺖ، ﺗﻔﺴﯿﺮﮐﻨﺪ ،ﺗﺎ اﻣﺮی ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﻗﻄﻌـﯽ از دل اﯾـﻦ ﺗﻔﺴـﯿﺮ اﺳﺘﻨﺘﺎجﺷـﻮد .ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗـﻮاﻧﯿﻢ ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮ ﻗﺎﺋـﻞ ﺑـﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ را ﻧﯿﺰ-ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ-ﻣﺘﻘﻦ و ﻣﺴﺘﺪل ﺑﺪاﻧﯿﻢ .در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﯾﻢ ،ﮐـﻪ ﺑﻬﺘـﺮ اﺳـﺖ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺗﻼش ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺗﻄﺎﺑﻖﭘﺬﯾﺮی ﻧﻈﺮﯾﻪای ﭼﻮن ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﮐﻼم ﻗﺪﺳﯽ ،ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ اﯾـﻦ ﭘﺮﺳـﺶ اﺳﺎﺳﺎً ﻣﻮﺿﻮﻋﯿﺖ ﻧﺪارد ،و ﻧﻈﺮﯾﻪی ﺗﮑﺎﻣﻞ ﭼﻮن دﯾﮕﺮ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻋﻠﻤﯽ ،ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺴﺘﺮی ﻋﻠﻤﯽ ﺑـﺮای ﻧﻘـﺪ، ﺗﺄﯾﯿﺪ ﯾﺎ ﻧﻘﺾ اﺳﺖ.
اﻣﺎ ﻓﺎرغ از اﯾﻦﮐﻪ ﺳـﻨﺠﺶ ﺻـﺤﺖ ﻧﻈﺮﯾـﻪی ﺗﮑﺎﻣـﻞ ﺑـﺎ ﻗـﺮآن ﮐـﺮﯾﻢ ،ﻣﻮﺿـﻮﻋﯿﺖﻧﺪارد؛ ﺳـﻨﺠﺶ ﺻـﺤﺖ دﯾﺪﮔﺎه ﺧﻠﻘﺖﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ )ﮐﻪ ﮐﻤﺎﺑﯿﺶ در ﻣﺘﻮن ﮐﻼﻣﯽ ادﯾﺎن اﺑﺮاﻫﯿﻤﯽ ﻓﺼـﻞ ﻣﺸـﺘﺮک ﯾﺎﻓﺘﻪاﺳـﺖ( ﺑـﺎ ﻣﺒـﺎﻧﯽ ﺗﻮﺣﯿــﺪی و اﻋﺘﻘــﺎدی اﺳــﻼﻣﯽ ،ﺑــﻪﻧﻈﺮ اﯾﺠــﺎد ﺗﻨﺎﻗﻀــﺎﺗﯽ ﻋﻤﯿــﻖ ﻣﯽﮐﻨــﺪ .اﯾــﻦ ﺧــﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧــﺪ ﻣﻮﺿــﻮع ﭘﮋوﻫﺶﻫــﺎی دﯾﮕــﺮ ﺑﺎﺷــﺪ .ﻣــﺎ در اﯾﻦﺟــﺎ اﺷــﺎرهای ﮐﻮﺗــﺎه ﺑــﻪ اﯾــﻦ ﻣﻮﺿــﻮع ﺧﻮاﻫﯿﻢداﺷــﺖ .ﺑــﺮای ﻧﻤﻮﻧــﻪ ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻣﯿﺎن ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺗﻨﺰﯾﻬﯽ )ﭘﺎﯾﮕـﺎه ﺗﻮﺣﯿـﺪی ﻣﺴـﻠﻤﯿﻦ ﺑـﻪوﯾﮋه ﺗﺸـﯿﻊ( و ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﻋـﺪدی )ﺑـﻪوﯾﮋه در اﻫـﻞ ﮐﺘـﺎب و ﻣﺴــﻠﻤﯿﻦ ﺳـﻠﻔﯽ( ﮔﻮﯾـﺎی اﯾــﻦ ﻣﺴـﺌﻠﻪ اﺳـﺖ .ﻣﺜـﺎل ﺑــﺎرز اﯾـﻦ ﺗﻔـﺎوت ،در ﻧﮕــﺎه ﺗﺮسآﻟﻮد ﻏﺮب ﺑﻪ »ﻗﺪرت اﻫـﺮﯾﻤﻦ/ﺿـﺪﺧﺪا« ﺗﺠﻠﯽﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ و درﺑﺮاﺑـﺮ آن اﻧـﻮاع ﺗﻮﺟﯿـﻪﻫﺎی ﻋﺎرﻓﺎﻧـﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻘﺎﯾـﺪ اﺳـﻼﻣﯽ ﺑـﺮای ﻧﻔـﯽ ﻗـﺪرت اﻫـﺮﯾﻤﻦ و ﻃﻐﯿـﺎن ﺿـﺪاﻟﻬﯽ ﺷـﯿﻄﺎن ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽﻣﯽﮐﻨـﺪ .ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﻋــﺪدی ،ﯾﻌﻨــﯽ ﻣﻌــﺪود داﻧﺴــﺘﻦ ذات اﻗــﺪس ﭘﺮوردﮔــﺎر ،ﮐــﻪ ﺻــﺮاﺣﺘﺎً ﺗﻮﺳــﻂ ﻋﻠــﯽ ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴــﻼم ﻣــﺮدود داﻧﺴﺘﻪﺷﺪهاﺳـﺖ .ﻣﯽﺗـﻮان دﺳـﺖﮐﻢ ﺑـﻪ دو ﺧﻄﺒـﻪی ۱۴۸و ۱۸۰ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏـﻪ اﺷـﺎرهﻧﻤﻮد ﮐـﻪ دو ﻋﺒـﺎرت »اﻷﺣﺪ ﺑﻼ ﺗﺄوﯾـﻞ ﻋـﺪد« ،و »واﺣـﺪ ﻻ ﺑﻌـﺪد« ﺑﯿـﺎنﮔﺮ ﻫﻤـﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽﺳـﺖ .ﻇـﺎﻫﺮاً ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﻋـﺪدی ﭼﻨـﺎن ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ دو-ﯾﺎ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر .در ﻣﻘﺎﺑﻞ در ﺧﻄﺒـﻪی ۸۱ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏـﻪ ﻣﯽﺧـﻮاﻧﯿﻢ» :و ﻻ ﺗﻨﺎﻟﻪ ﺗﺠﺰﺋﺔ و اﻟﺘﺒﻌﯿﺾ« ،و در ﺧﻄﺒﻪی » :۱۷۹ﻻ ﯾﻮﺻﻒ ﺑﺸﺊ ﻣﻦ اﻷﺟﺰاء و ﻻ ﺑﺎﻟﺠﻮارح واﻷﻋﻀﺎء، و ﻻ ﺑﻌﺮض و ﻻ ﺑﺎﻟﻐﯿﺮﯾﺔ و اﻷﺑﻌﺎض« ،و در ﺧﻄﺒﻪی » ۶۵ﮐﻞ ﻋﺰﯾﺰ ﻏﯿﺮه ذﻟﯿﻞ و ﮐﻞ ﻗﻮی ﻏﯿـﺮه ﺿـﻌﯿﻒ، و ﮐﻞ ﻣﺎﻟﮏ ﻏﯿﺮه ﻣﻤﻠﻮک و ﮐﻞ ﻋـﺎﻟﻢ ﻏﯿـﺮه ﻣـﺘﻌﻠﻢ و ﮐـﻞ ﻗـﺎدر ﻏﯿـﺮه ﯾﻘـﺪر و ﯾﻌﺠـﺰ« .ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺴـﯽ در ﺻــﻔﺎت اﻟﻬــﯽ ﺷــﺮﯾﮏ ﻧﯿﺴــﺖ ،و ﻫﻤﺎﻧﻨــﺪی در آن راهﻧــﺪارد )ﺷــﯿﺦﺻــﺪوق ,ﺑــﯽﺗــﺎرﯾﺦ( )ﻓــﯿﺾاﻻﺳــﻼم, .(۱۳۶۵ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﻧﮕﺮه را )در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻋﺪدی( ،ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﺗﻨﺰﯾﻬـﯽ ﻧﺎﻣﯿـﺪ .آﻓـﺮﯾﻨﺶ ﺟﻬـﺎن در ﭼﻨـﺪ ﺑﺮآﻣﺪن و رﻓﺘﻦ آﻓﺘﺎب ،و آﻓﺮﯾﻨﺶ ﮐﺎﻟﺒـﺪ آدﻣـﯽ از ﮔﻠـﯽ ﮐـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑﻪدﺳـﺘﺎن ﺧـﻮد ﺗﺨﻤﯿﺮﮐـﺮد ،ﯾﮑـﯽ از ﻧﻘﺎﻃﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﺶ ﺧﻠﻘﺖﮔﺮاﯾﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺑﺮ آن ﭘﺎﻓﺸﺎریدارﻧﺪ و رد آن را ﮐﻔﺮ و وﻫﻦ ﺑﺎریﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ .در ﻧﮕﺎه آنﻫﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻇﺮف زﻣﺎن و ﻣﮑـﺎن ﻣﺤـﺪود اﺳـﺖ و ﺧﻼﻗﯿـﺖ او ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﯿﻦ ﻇﺮف رخﻣﯽدﻫﺪ .ﻓﺮﮔﺸﺖ زﯾﺴﺘﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻗﺮار دارد ،ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات زﻧـﺪه را ﺛﻤﺮهی ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺳﺎری در ﺟﻬﺎنﻣﯽداﻧﺪ .اﮔـﺮ اﯾـﻦ ﻗـﻮاﻧﯿﻦ را-ﮐـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﺑـﻪ ﮐﻦﻓﯿﮑـﻮﻧﯽ ﻫﻤـﺮاه ﮔﯿﺘـﯽ ﺧﻠﻖﻧﻤﻮدهاﺳﺖ-ﻣﺸﻤﻮل ﺳﻨّﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ،ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﭼﻬﺎر آﯾﻪ از ﻗﺮآن اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺗﺒﺪﯾﻞ و ﺗﺤﻮﯾﻞ ﺳ ﱠﻨﺔَ اﻟ ﱠﻠﻪِ ا ﱟﻟ ِﺘﯽ ﻗَﺪْ ﺧَ َﻠﺖْ ﻣِﻦ َﻗ ْﺒﻞُ َوﻟَﻦ َﺗﺠِﺪَ ﻟِﺴُـﻨﱠﺔِ اﻟﻠﱠـﻪِ اﯾﻦ ﺳﻨّﺖ را ﻧﻔﯽﻣﯽﮐﻨﺪ )آﯾﻪی ۶۲ﺳﻮرهی اﺣﺰاب ﴿ ُ
َﺗ ْﺒﺪِﯾﻠًﺎ﴾-اﯾﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﺎری ﺧﺪا درﺑﺎرهی ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗـﺮ ﺑﻮدهاﻧـﺪ و در ﺳـﻨّﺖ ﺧـﺪا ﻫﺮﮔـﺰ ﺗﻐﯿﯿـﺮی ﻧﺨﻮاﻫﯽﯾﺎﻓﺖ )ﺗﺮﺟﻤﻪی اﺳﺘﺎد ﺑﻬﺮاﻣﭙﻮر( ،-ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر آﯾﺎت ۷۷ﺳﻮرهی اﺳـﺮاء ۴۳ ،ﺳـﻮرهی ﻓـﺎﻃﺮ و ۲۳ ﺳﻮرهی ﻓﺘﺢ() .ﺧﺴﺮوی ,در دﺳﺖ اﻧﺘﺸﺎر( ﺑﺎردﯾﮕﺮ ﺗﺄ ﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ آنﭼﻪ در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﮐﻮﺗﺎه آﻣﺪه ،ﻧﻪ ﮐﻮﺷﺸـﯽ ﺑـﺮای درآوردن ﻧﻈﺮﯾـﻪی داروﯾـﻦ از دل ﻗﺮآن اﺳﺖ-ﮐﻪ داﻧﺶ ﻣﻌﺘﺮف اﺳﺖ ﺑـﻪ ﺧﻄﺎﭘـﺬﯾﺮی و اﻧﺘـﺎج اﻣـﺮی ﻣﺤﺘﻤـﻞ ﺑـﻪ ﺧﻄـﺎ از ﻗـﺮآن ،ﺻـﻔﺖ اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ ،-و ﻧﯿﺰ ،ﻧﻪ ردﯾﻪایﺳﺖ ﺑـﺮ ادﯾـﺎن و ﻣـﺬاﻫﺐ دﯾﮕـﺮ-آنﺟـﺎ ﮐـﻪ ﭘـﺎی اﯾﻤـﺎن در ﻣﯿـﺎن اﺳـﺖ، ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺎﺗﺮﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﯿﺎر و ﻏﺶ دل ﻣﺮدﻣﺎن. ﺳﭙﺎسداری ﻫـﺮ دوی ﻣـﺎ ،ﺑـﻪﺧﺎﻃﺮ رایزﻧﯽﻫــﺎی ﻃـﻮﻻﻧﯽ و ﭘﺮﺛﻤـﺮی ﮐــﻪ ﺑـﺎ ﺑـﺮادر ﺑﺰرﮔﻤــﺎن ﻣﯿـﺜﻢ ﻣﯿﺮزاﯾـﯽ ﻋﻄﺎآﺑــﺎدی داﺷﺘﻪاﯾﻢ ،و ﮐﻤﮏﻫﺎی ﻓﮑﺮی و ﻣﻌﻨﻮیاش در ﻧﮕﺎرش اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ،ﻣﻨﺖﭘـﺬﯾﺮ او ﻫﺴـﺘﯿﻢ .در ﺗﻬﯿـﻪی ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗﻔﺴﯿﺮی و اﺷﺎرات ﻗﺮآﻧﯽ ،دوﺳﺖ ﻋﺰﯾﺰﻣﺎن ﻓﺮدﯾﺲ ﻓـﯿﺾﺑﺨﺶ ﮐﻤﮏﻫـﺎی ﻓﺮاواﻧﯽﮐـﺮد .ﭘﯿﺮاﻣـﻮن ﻣﺘـﻮن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺳﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ ،زﺣﻤﺖﻫﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮای ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺮﯾﺮی ﻋﺰﯾﺰ اﯾﺠﺎدﮐﺮدﯾﻢ .ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از اﯾـﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ، ﺑﺴﻂ ﻣﺸﺮوحﺗﺮی از ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎی ﻧﮕﺎﺷﺘﻪﺷﺪه ﺑﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪی ﮐﺘﺎب »ﻣﯿﻨﻮی ﻃﺒﯿﻌﺖ« اﺳﺖ .در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب در دﺳﺖ ﺗﻬﯿﻪﺑﻮد ،ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎی ﮐﺘﺎب ،ﺑﺤﺚﻫﺎی ﻣﻔﺼﻠﯽ ﺑـﺎ زﻧـﺪهﯾﺎدان اﺣﺴـﺎن اﻧﺘﻈـﺎری و دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪﻣﺼﻄﻔﯽ ﺗﺮﺣﻤـﯽ داﺷـﺘﯿﻢ .اﺣﺴـﺎن اﻧﺘﻈـﺎری ﻋﺰﯾـﺰ ،ﺑﺮﺧـﯽ از ﻣﻬﻢﺗـﺮﯾﻦ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣـﻮرد ﻧﯿـﺎز ﺑـﺮای ﻧﮕﺎرش آن ﺣﻮاﺷﯽ و اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺗﻬﯿﻪﻧﻤﻮد و در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺎ ﮔﺬاﺷﺖ .ﻣﺮﺣﻮم ﺗﺮﺣﻤﯽ ﻧﯿـﺰ ﻧﻈـﺮات ﻣﻔﯿـﺪی ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﻧﻘﻞﺷـﺪه و ﻧﻘﺪﺷـﺪه اﺑﺮازﮐﺮدﻧـﺪ ،و آﺧـﺮﯾﻦ ﻗـﺮار دﯾـﺪار ﻣـﺎ ،روزیﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﺮای ﻫﻤﯿﺸـﻪ داﻏﺪارﺷﺎن ﻣﺎﻧﺪﯾﻢ .ﻣﺎ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺑﻪ روان اﯾﻦ دو ﻋﺰﯾﺰ ﺗﻘﺪﯾﻢﻣﯽﮐﻨﯿﻢ. ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺄﺧﺬ Afzaal, A. (1996). Qur’an and Human Evolution. Qur’anic Horizons , 1 (3). Bandstra, B. L. (1999). Reading the Old Testament: An Introduction to the Hebrew Bible. Wadsworth Publishing Company. Heidel, A. (1951). The Babylonian Genesis. Chicago: The University of Chicago Press.
Iqbal, M. (1986). The Reconstruction of Religious Thought in Islam. (M. S. Sheikh, Ed.) Iqbal Academy and Institute of Islamic Culture. Kapelrud, A. S. (1974). The Mythological Features in Genesis Chapter I and the Author's Intentions. Vetus Testamentum. Kaplan, A. (1986). The Aryeh Kaplan Reader: The Gift He Left Behind : Collected Essays on Jewish Themes from the Noted Writer and Thinker. New York: Artscroll. Livingstone, D. N. (2009). Evolution and Religion. In M. Ruse, & J. Travis (Eds.), in Evolution, the First Four Billion Years (pp. 348-369). London: The Belknap Press of Harvard University Press. Majid, A. (2002). The Muslim Responses to Evolution. Science-Religion Dialogue: Bi-annual Journal of Hazara Society for Science-Religion Dialogue Pakistan. Schniedewind, W. M. (2005). How the Bible Became a Book: The Textualization of Ancient Israel. New York: Cambridge University Press . Wenham, G. J. (1987). Genesis 1-15 (Word Biblical Commentary). Texas: Word Books. Wylen, S. M. (2005). The Seventy Faces of Torah: The Jewish Way of Reading the Sacred Scriptures. Mahwah, NJ: Paulist Press.
. ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺛﻨﺎﻋﺸﺮی.( ﻗﻤﺮی۱۳۸۴) . ﺣﺴﯿﻦﺑﻦ اﺣﻤﺪ،ﺣﺴﯿﻨﯽ ﺷﺎهﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻤﯽ ﻣﯿﻨﻮی ﻃﺒﯿﻌﺖ، در ارﺳﻼ ﮔﻮدﯾﻨﻮ.(ﭘﺎﯾﺎنﺑﻨﺪی )ﺿﻤﯿﻤﻪی ﻣﺘﺮﺟﻢ. ( )در دﺳﺖ اﻧﺘﺸﺎر. ﻋﺮﻓﺎن،ﺧﺴﺮوی . ﺳﺮای داﻧﺶ: ﺗﻬﺮان.(وو- ش.)ص . ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ اﻧﺘﺸﺎر: ﺗﻬﺮان. ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن.(۱۳۴۳) . ﯾﺪاﻟﻠﻪ،ﺳﺤﺎﺑﯽ ﺑﺎ، ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ اﻧﺘﺸﺎر: ﺗﻬﺮان. ﺗﮑﺎﻣﻞ و ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن، ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ.(۱۳۸۷) . ﯾﺪاﻟﻠﻪ،ﺳﺤﺎﺑﯽ .ﻫﻤﮑﺎری ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻬﺪی ﺑﺎزرﮔﺎن ﺟﻤﺎﻋـﺔاﻟﻤﺪرﺳـﯿﻦ ﻓـﯽ: ﻗـﻢ. اﻟﺘﻮﺣﯿـﺪ.( )ﺑـﯽﺗـﺎرﯾﺦ. ﻣﺤﻤّﺪﺑﻦﻋﻠﯽﺑﻦﺣﺴـﯿﻦﺑﻦﺑﺎﺑﻮﯾﻪاﻟﻘﻤﯽ،ﺷﯿﺦﺻـﺪوق .اﻟﺤﻮزةاﻟﻌﻠﻤﯿﺔ . ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ اﻧﺘﺸﺎر. ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ: ﺗﻬﺮان. ﭘﺮﺗﻮی از ﻗﺮآن.(۱۳۸۱) . ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﻮد،ﻃﺎﻟﻘﺎﻧﯽ . ﺑﻨﯿﺎد ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ. اﻟﻤﯿﺰان ﻓﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮاﻟﻘﺮآن.(۱۳۶۳) . ﻣﺤﻤّﺪﺣﺴﯿﻦ،ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ . ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ آﺛﺎر ﻓﯿﺾاﻻﺳﻼم: ﺗﻬﺮان. ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ.(۱۳۶۵) .ﻓﯿﺾاﻻﺳﻼم . ﺑﻨﯿﺎد ﺑﻌﺜﺖ. ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺣﺴﻦاﻟﺤﺪﯾﺚ.(۱۳۸۶) . ﺳﯿﺪﻋﻠﯽاﮐﺒﺮ،ﻗﺮﺷﯽ ﺑﻨﺎﯾﯽ . دار اﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاثاﻻﺳﻼﻣﯽ. ﺑﯿﺮوت. ﻃﺒﻌﺔاﻟﺜﺎﻟﺜﻪ. ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار.(۱۴۰۳) . ﻣﺤﻤّﺪﺑﺎﻗﺮ،ﻣﺠﻠﺴﯽ
ﻣﺤﻤﺪﻗﺎﺳﻤﯽ ،ﺣﻤﯿﺪ .(۱۳۸۴) .اﺳﺮاﺋﯿﻠﯿﺎت و ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ داﺳﺘﺎنﻫﺎی اﻧﺒﯿﺎء در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻗﺮآن .ﺗﻬﺮان: ﭼﺎپ ﺳﻮم ،ﺳﺮوش. ﻣﺤﻤﺪیﻋﺮاﻗﯽ ،ﻣﺤﻤﻮد) .ﺑﯽﺗﺎرﯾﺦ( .ﺧﻠﻘﺖ اﻧﺴﺎن از ﻧﻈﺮ ﻗﺮآن )ﺑﺤﺚﻫﺎی اﺳﺘﺎد داﻧﺸﻤﻨﺪ :ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ ﻣﺼﺒﺎح در ﺟﻠﺴﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮﯾﻪ ﻗﻢ ﺑﻪﺳﺎل .(۱۳۴۷ﻗﻢ :اﻧﺘﺸﺎرات ﺷﻔﻖ. ﻣﺸﮑﯿﻨﯽاردﺑﯿﻠﯽ ،ﻋﻠﯽ) .ﺑﯽﺗﺎرﯾﺦ( .ﺗﮑﺎﻣﻞ در ﻗﺮآن) .ق .ﺣﺴﯿﻦﻧﮋاد ،ﻣﺘﺮﺟﻢ (.دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ. ﻣﻐﻨﯿﻪ ،ﻣﺤﻤّﺪﺟﻮاد .(۱۴۰۰) .اﺳﺮاﺋﯿﻠﯿﺎتاﻟﻘﺮآن .ﺑﯿﺮوت :داراﻟﺠﻮاد. ﯾﻐﻤﺎﯾﯽ ،ﺣﺒﯿﺐ .(۱۳۳۹) .ﺗﺮﺟﻤﻪی ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻃﺒﺮی اﺛﺮ ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦﺟﺮﯾـﺮ ﻃﺒـﺮی .ﺗﻬـﺮان :اﻧﺘﺸـﺎرات داﻧﺸـﮕﺎه ﺗﻬﺮان.