Geografija_7_alb_markoski by Ministry of education and sience

Prof. dr. BLLAGOJA MARKOSKI

GJEOGRAFIA për klasë VII të arsimit fillor tetëvjeçar

2010 Shkup, 2009

Botues: MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË Rr. Mito Haxh-Vasilev Jasmin p.n. - Shkup

Recensues: Mirjana Maxheviq - kryetare Mubexhel Ahmed - anëtare Juliana Petrovska - anëtare Ruzhdi Ibrahimi - anëtar Nevenka Stoeva - anëtare

So Re{enie na Ministerot za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija br 07-5206/1 od 10.07.2009 godina, ovoj u~ebnik se odobruva za upotreba. Me Vendim të Ministrit të Arsimit dhe Shkencës të Republikës së Maqedonisë numër 07-5206/1 të datës 10.07.2009, ky libër shkollor lejohet për përdorim.

Parathënie Nxënës i dashur, i nderuari arsimtar, duke u nisur nga parimi, nga ajo prej së afërmi drejt asaj më larg, në klasën e shtatë do të keni mundësi të njiheni me gjeografinë e Evropës dhe të Azisë. Përmbajtjet janë koncentruar në gjashtë tema në të cilat përpunohen format natyrore-gjeografike, sociale gjeografike dhe ekonomiko-gjeografike të Evropës dhe Azisë. Në konceptin e përmbajtjeve në përmbajtjen regjionale-gjeografike përpunohen regjionet me përmbajtjet në dhe jashtë Evropës dhe Azisë. Libri Gjeografia për klasën e shtatë në bazë përbëhet prej dy tërësive. Përmbajtja e mësimit është që atë nxënësit duhet ta përvetësojnë dhe të fitojnë njohuri të reja. Pjesën e dytë e përbëjnë përmbajtjet ndihmëse metodike-didaktike kryesisht të parapara për punën e arsimtarit, më saktë, bëhet fjalë për rubrikat: Bisedë, Pyetje, Detyra, Mëso më shumë, Mbaj mend, Fjalori i terminëve, kontribute të ndryshme hartografike dhe fotografike. Rubrika bisedë është paraparë për një pjesë hyrëse të orës dhe atë arsimtari e shfrytëzon në interaksion me nxënësit. Pyetjet janë në funksion të arsimtarit, për shkak të përsëritjes dhe përcaktimit të njohurive te nxënësit. Rubrika hulumto më shumë është në funksion të nxënësve më të interesuar dhe si material me të cilin arsimtari përgatit përmbajtjet. Fjalori i termeve është në funksion edhe të arsimtarit edhe të nxënësit, për shkak të sqarimit dhe saktësimin e termeve të përdorura. Mbaj mend është rubrika përmes të cilës nxënësi shkurtimisht i cakton përmbajtjet më të rëndësishme. Rrëfimet hartografike, fotografike dhe tabelore janë që të sigurohet paraqitja vizuale, për format regjionale dhe hapësinore të territoreve. Përkujtojmë se të dhënat të prezantuara në mënyrë tabelore janë paraparë për zgjerimin e njohurive dhe të kulturës personale, por nxënësit nuk duhet t’i mësojnë përmendësh..

Nga autori

UDHËZIM PËR PËRDORIMIN E LIBRIT

Rubrika ndihmëse për punën e arsimtarit si pjesë përfundimtare e orës

Rubrika e paraparë për arsimtarin dhe interaksioni me nxënësin si pjesë hyrëse e orës Rubrika përkushtuar nxënësve me interesim të veçantë

Material mbikëqyrës vizual Hartografik përkatësisht fotografik

Përmbajtjet e mësimit të përkushtuar për përvetësimin e materialit nga ana e nxënësve

Të dhënat tabelore të parapara për plotësimin e përmbajtjeve të cilat nxënësit nuk i obligojnë t’i mësojnë përmendësh. Të dhënat janë për zgjerimin e njohurive dhe të kulturës personale.

Fjalori i termeve është dedikuar për sqarimin e termeve profesionale

Rubrika për punë individuale të nxënësve e cila varet nga vlerësimi i arsimtarit

TEMAT DHE PËRMBAJTJET 1. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS – POZITA GJEOGRAFIKE, KUFIJTË DHE MADHËSIA – PËRTHYERJA BREGDETARE E KONTINENTIT TË EVROPËS – KARAKTERISTIKAT RELIEVORE TË EVROPËS – KLIMA DHE VEGJETACIONI – HIDROGRAFIA

2. KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS – POPULLSIA NË EVROPË – NDARJA RAJONALE E EVROPËS – UNIONI EVROPIAN

3. PASQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË – EVROPA JUGORE – EVROPA PERËNDIMORE – EVROPA VERIORE – EVROPA E MESME – EVROPA LINDORE

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

POZITA GJEOGRAFIKE, KUFIJT DHE MADHËSIA BISEDË – Sa kontinente ka në Tokë? - Cilat janë ato? - Në cilin kontinent jetojmë?

MËSO MË TEPËR Emri Evropë rrjedh prej fjalës asiriane ereb (perëndimi i Diellit, perëndim), me të cilën Fenikanët dhe Asiro babilionët i kanë shënuar territoret në perëndim. Mandej ai emër është përhapur për mbarë pjesën perëndimore tokësore të Evropës.

POZITA GJEOGRAFIKE Evropa është gadishulli perëndimor në masën më të madhe të Tokës, e cila quhet Evroazi . Edhe pse periodikisht lidhet me Azinë, për shkak të veçorive historike, kulturore, politike dhe ekonomike veçohet si kontinent i veçantë. Në lidhje me ekuatorin gjendet në hemisferën veriore, e në lidhje me meridianin fillestar me pjesën më të madhe të territorit shtrihet në gjysmë topin lindor. Shtrihet midis Detit Mesdhe në jug, Oqeanit Arktik në perëndim dhe të malit Ural në Lindje. Më saktë, pikat e fundit të sipërfaqes tokësore janë: Vendi Kepi Maroki

Shteti Spanja

Koordinatat

Pika

më jugore

36 02’ gj.v.gj.

Kepi Nortkin

Norvegjia

76 06’ gj.v.gj.

më veriore

Kepi Roka

Portugalia

më perëndimore

në malin Ural

Rusia

09030’ gj.pgj. 650 gj.l.gj.

më lindore

Pozita dhe kufijtë e Evropës

PYETJE - Ku është vendosur Evropa në lidhje me Ekuatorin dhe meridianit fillestar? - Në hartë paraqiti pikat e fundit të Evropës! - Në cilat dete dhe Oqeane del Evropa? - Përse Evropa ka vend- pozitë qendrore? - Paraqiti në hartë kufijtë e Evropës! - Sa është sipërfaqja e Evropës?

Kufijtë Kufijtë e Evropës shtrihen në rrëzën lindore të malit dhe lumit Ural – Liqenin Kaspik – luginën Maniç – Detin e Zi – Bosforin – Detin Marmara – Dardanelet – Detin Egje – Detin Mesdhetar – Oqeanin Atlantik - Oqeanin Arktik. Në Evropë, përveç atyre bregdetare numërohen edhe ishuj më të mëdha, sikur që janë: Toka e Re, Toka e Franc Jozefit, Svallbard, Ishulli i Arinjve, Jan Maen, Islanda, Ishujt Fare, Britania e Madhe dhe Irlanda, si dhe ishujt në Detin Mesdhe (Sicili, Sardini, Korsikë, Kretë, dhe shumë tjera), me përjashtim të Qipros dhe të disa ishujve bregdetar të Turqisë.

DETYRË Shikoje hartën e Evropës dhe gjeji: - detet në të cilët del, - masivet malore, - lumenjtë më të mëdhenj, - ishujt më të mëdhenj, - derdhjet më karakteristike

Madhësia Sipërfaqja e Evropës me ishujt është 10 508 384 km katror, apo rreth 2% nga sipërfaqja e Tokës, përkatësisht rreth 7,5% nga sipërfaqja e Tokës.

FJALORI I TERMAVE POZITA GJEOGRAFIKE – gjendja e objektit gjeografik (pika, lagja, shteti dhe të ngjashme), ndaj objekteve tjera gjeografike në sipërfaqen Tokësore. Më saktë caktohet me ndihmën e koordinatave (më shpesh me gjerësinë dhe gjatësinë gjeografike). EVROPA – kontinent i cili nga tri pjesë del në det, kurse në lindje lidhet me Azinë. Shtrihet nga fushat polare në veri deri në Detin Mesdhe në jug dhe prej Oqeanit Atlantik në perëndim deri në malin dhe lumin Ural në lindje. KONTINENTI – sipërfaqja më e madhe e Tokës. Kontinentet midis vete janë të ndarë me oqeane dhe dete. Të tilla janë: Evroazia, Afrika, Amerika veriore, Amerika Jugore, Australia dhe Antarktiku. Për shkaqe të shumta historike dhe kulturore Evropa dhe Azia llogariten si kontinente të veçanta. LINJA NATYRORE KUFITARE – përkufizimi i tërësive gjeografike hapësinore sipas linjave të caktuara natyrore, si për shembull, kur një kufi kufizohet me anë të lumit, në bazë të shtrirjes malore, me vijë ndarëse të ujit etj.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

Pozita e theksuar gjeografike e Evropës mundëson dalje në Oqeanin Atlantik dhe në Detin Mesdhe. Duke iu falënderuar Ngushticës së Gjibraltarit dhe Kanalit të Suezit zhvillohet komunikacioni më i madh detar në botë. Largësia prej Afrikës është 14 km te Gjibraltari dhe 140 km te Sicilia, kurse lidhja me Azinë përmes Kanalit të Suezit, Bosforit dhe Dardaneleve dhe të kufirit të drejtpërdrejtë ndaj Azisë (me përmbajtje prej rreth 4 000 km, prej të cilave 3 300 km janë nëpër Malin Ural dhe lumin Ural por edhe 700 km deri në ultësirën Maniç) për Evropën sigurojnë pozitë qendrore gjeografike në suaza botërore. Në dobi të kësaj është edhe komunikimi i Evropës me Amerikën Veriore përmes Oqeanit Atlantik, në largësi prej rreth 5 900 km.

BISEDË - Çfarë nënkupton me përthyerje bregore? - Cili është dallimi midis ishullit dhe gadishullit?

PYETJE - Cilat janë të ashtuquajturat dete mesdhetare në Evropë? - Çfarë janë Fjordet dhe ku gjenden? - Çfarë janë rrjedhat? - Numëroi disa rrjedha më të rëndësishme rreth kontinentit Evropian! - Cilat janë siujdhesat më të mëdha në Evropë? - Numëroi siujdhesat më të mëdha që gjenden në Evropë! - Çfarë janë detet e brendshme? - Numëroi disa nga detet e brendshme!

BOSFORI DHE DARDANELET

NGUSHTICA E GJIBRALTARIT Heres de la Frontera

for

Midje

Edrene

Malagë

Kadis

Stamboll

Keshan

Tekirdag

Tarifë

DETI MARMAR

Enez Gelibolu

ele Çanakale

n da

r Da

Ajvaxhik Edremit

Evropa me numër më të madh të siujdhesave, gjirit detar, ngushticave, fjordeve dhe të formave tjera abrazive është e pasur me linjë më të degëzuar bregore midis masave kontinentale të Tokës. Degëzimi i madh bregor detar është rezultat i dy deteve të mëdha mesdhetare, dhe atë: Detin Baltik dhe Detin Mesdhe, ku gjendet numri i madh i deteve të ndarë, gjirit detar, ishujve dhe siujdhesave. Në pjesët veriore të Evropës degëzimin i bregor e përbëjnë brigjet e Detit të Bardhë, i cili me shumë gjir hyn në pjesën tokësore midis siujdhesave Kolla dhe Kaninë. Në Detin e Barnecovit gjenden siujdhesat Toka e Re, Toka e Franc Jozefit dhe Svallbard; bregu i degëzuar norvegjez ka mijëra siujdhesa të vogla dhe pellgje të ngushta e të gjata, të quajtura fjorde. Linja e këtillë bregore vazhdon drejt pjesëve perëndimore të Evropës, ku prej Detit Verior përmes rrjedhave Skagerak dhe Kategat midis Gadishullit Skandinav dhe siujdhesës Jiland thellë në sipërfaqen tokësore hyn Deti Baltik me gjirin Botin, Finlandez dhe të Rishit.

Bos

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

DEGËZIMI BREGOR I KONTINENTIT TË EVROPËS

Ngushtica Gemlik

Genen Balikesir

Gjibraltar

e Gjibralta

rit

Seutë (Sp.)

Bursë Tanger

Arsilë

Tatuan

Fjordet në Norvegji

DETYRA - Gjeji shtetet me vijë më të degëzuar bregore! - Në hartë gjeji detet, gjiret, ujdhesat dhe siujdhesat, të cilat e përbëjnë degëzimin bregor të Evropës Veriore, Perëndimore dhe Jugore. - Në hartë gjeji rrjedhat më kryesore rreth kontinentit evropian!

FJALORI I TERMAVE UJDHESË - më i madh apo më i vogël nga sipërfaqja tokësore i rrethuar me ujë nga të gjitha anët. Për shembull Sicilia. SIUJDHESË – një pjesë e sipërfaqes tokësore e rrethuar me ujë, kurse një pjesë e lidhur me sipërfaqen tokësore. Për shembull: Siujdhesa Pirenej. FJORD – i ngushtë dhe i thellë, siujdhesë shpesh e lakuar e cila pas disa dhjeta, madje edhe qindra kilometra hynë në sipërfaqen tokësore. Fjordet nuk kanë shpate dhe lartësira – gati anë vertikale. Më karakteristike janë në Norvegji, Në siujdhesën Skandinave.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

Degëzimin bregor në bregun perëndimor të Evropës e bëjnë brigjet e siujdhesës Jiland, Normandia, Bretanja, dhe Gadishulli Pirinej, si dhe Ishujt Britania e Madhe, Irlanda dhe Islanda. Posaçërisht në këtë pjesë janë karakteristike Deti Verior, kanali La Mansh dhe Gjiri i Baskisë. Bregu jugor i Evropës me tre gadishujt e mëdhenj (Pirinej, Apenin dhe Gadishullin Ballkanik) dhe me shumë ishuj më të mëdhenj dhe më të vegjël, siç janë Sicilia, Sardinia, Korsika, Kreta, Ishujt Balear etj. – është më i degëzuar. Duke filluar prej Ngushticës së Gjibraltarit, Deti Mesdhe degëzohet në shumë dete të brendshme, siç janë: Ligurit, Tirenit, Jonit, Adriatik, Kretës, Egjeut, Marmara, Detit të Zi dhe Azovit. Në detet e theksuara gjenden numër i madh i siujdhesave, prej të cilëve më karakteristik janë ai i Lionit, Xhenovës, i Triestes, Selanikut, Korinit etj. Midis deteve gjenden më shumë ngushtica, siç janë: Ngushtica e Gjibraltarit, Kalimi Sicilian, Ngushtica e Mesinit, Dera e Otrantos, Dardanelet, Bosfori, Dera e Kerçanit, Eresund, Belti i Madh dhe i Vogël. Brigjet e Evropës janë me gjatësi prej rreth 41 000 km, që do të thotë në 1 000 metra katror ka nga 4,1 km linjë bregore. Me shtrirje më të madhe veçohen bregu norvegjez, kroat dhe grek. Në bregun e këtillë të degëzuar janë ndërtuar numër i madh i porteve me komunikacion mjaft të zhvilluar të anijeve, i cili përmes Gjibraltarit dhe Evropës Perëndimore zhvillohet drejt Amerikës Veriore dhe Jugore, kurse përmes Gjibraltarit dhe kanalit të Suezit zhvillohet drejt Azisë dhe Australisë. Është shumë me rëndësi, thënë kushtimisht, komunikacioni lokal ujor i porteve evropiane.

Sv. Stefan – tombolo 9

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

KARAKTERISTIKAT E RELIEVIT NË EVROPË BISEDË - Çka është relievi? - Çfarë mundet të jetë relievi? - Cilat male i din në Evropë?

PYETJE - Çfarë relievi ekziston në Evropë? - Numëroi ultësirat më të mëdha në Evropë! - Numëro disa masive më të mëdha malore në Evropë! - Cila është maja më e lartë në Evropë? - Ç’ka janë ato qafa mali dhe vrima? - Numëro disa male vullkanike në Evropë!

MBAJ MEND - Evropa është kontinent me rreth 84% Ultësira dhe 16% territore malore. - Ultësirat më të njohura në Evropë janë ajo e Evropës Lindore, Panonike, Vllahe dhe Lombardia. - Masivet më të njohura malore në Evropë Janë: Pirinetë, Alpet, Apeninet, Dinariket, Karpatet, Malet Skandinave. - Malet vullkanike në Evropë janë Etna në Sicili, Vetna Jekul në Islandë dhe Psiloritis në Kretë. - Drejtimet kryesore komunikuese dhe qafa Brener në Alpet, hapja nëpër lumin Danub.

Territori i Evropës dallohet me reliev të llojllojshëm. Në bazë, mbizotëron reliev i ultësirave dhe maleve. Ultësirat në Evropë përfshijnë rreth 84% (60% janë hapësira prej 0 deri në 200 m, 24% janë prej 200 deri në 500 metra të lartësisë mbidetare), kurse vetëm 16 % është reliev kodrinor- malor me mbi 500 m të lartësisë mbidetare. Më karakteristike është Ultësira e Evropës Lindore e cila nga mali Ural dhe Liqeni Kaspik në lindje pa ndërprerë shtrihet përmes pjesëve veriore të Evropës së Mesme, e mandej për rreth bregut perëndimor vazhdon deri në malet Pirineje. I përfshinë edhe pjesët lindore të siujdhesave Skandinave dhe pjesën më të madhe të territorit të Britanisë së Madhe dhe Irlandës. Si të veçanta ndahen Ultësira e Panonisë, sipas rrjedhës mesatare të Danubit, midis Alpeve, Karpateve dhe Dinarikeve, mandej Ultësira Vllahe në rrjedhën e poshtme të Lumit Danub midis Alpeve transilvante dhe të Malit Ballkan dhe të Ultësirës së Lombardisë në Italinë Veriore. Ultësirat e përmendura janë mjedise kryesore të popullzimit, komunikacionit të dendur, komunikimeve dhe të ekonomisë së zhvilluar në Evropë. Në këtë kuptim veçanërisht është karakteristike Ultësira Pran baltike midis lumenjve Laba dhe Njemen. Malet në Evropë përfshijnë rreth 16% të territorit. Ato nuk paraqesin tërësi kompakte. Ndahen disa sisteme malore, të cilët kryesisht gjenden në jug të pjesës perëndimore të ultësirës të Evropës Lindore. Në aspektin ortografik më karakteristike janë Alpet me majën më të lartë – Mon Blan (4 810 m), prej ku nga jugu shtrihen Apeninet me majën Gran Saso 2 914 m, Dinariket me majën Maja dhe Liqenet (2 694m) dhe malet e Sharrit -

Tërritore ultësinore 10

DETYRA

Pindike me majën Korab (2764m); e në të njëjtin janë Karpatet me majën Garllavahova (2 663 m), Mali i Vjetër apo Ballkan me majën e Botevit (2 376 m), malet Rodope me majën Musalla (2 925 m). Si të veçanta ndahen Malet Skandinave, masivi qendror francez, Pirinetë dhe shumë masive malore të Gadishullit Pirinej. Masivet malore janë të pranishme edhe në ishujt më të mëdhenj, por më karakteristike janë malet vullkanike, Etna në Sicili (3 269 m), Vetana Jekul në Islandë dhe Psilorotis në Kretë. Komunikimi midis ultësirës së madhe evropiane në veri dhe Mesdheu zhvillohet përmes disa vrimave dhe qafave natyrore. Të atilla janë: qafa Brener në Alpe (1 372 m) që i lidh Gjermaninë dhe Italinë, vrimën në lumin Danub midis Bavarisë dhe Basenit të Vjenës, skajet detare të Pirineve, Gryka e Gjerdapit midis Panonisë dhe Ultësirës Vllahe dhe të tjera. Në territorin e Evropës janë zhvilluar shumë lloje të relievit, si: veçanërisht i shprehuri fluvial, abraziv, glacial dhe relievi karrten, me numër më të madh të fushëgropave, rrafshnalta dhe pllajë, si dhe pjesë ranore.

FJALORI I TERMAVE DINA - mur i zgjatur prej rëre në shkretëtirat i cili bëhet me rastin e fundërrimit të rërës nën ndikimin e erërave. FUSHËGROPË – thellësia e relievit në Sipërfaqen Tokësore me thellësinë më të shpeshtë të brendshme, të rrethuar me anët malore. Për shembull: Fushëgropa e Pellagonisë. MASIV MALOR – i theksuar qartë dhe me madhësi hapësinore në relievin e sipërfaqes tokësore që u ngrit në terrenet përreth më të ulëta dhe më të rrafshëta. PLLATO – Rrafsh hapësinor i lartë, përkatësisht rrafshnaltë e kufizuar me prerje të vogla.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

Relievi glacial

- Në hartën e Evropës gjeji Ultësirat më të njohura! - Në hartën e Evropës gjej masivet më të mëdha malore dhe majat e tyre më të larta! - Vet apo me ndihmën e arsimtarit, në hartën e Evropës identifikoji territoret me reliev kryesisht fluvial, glacial dhe reliev abraziv. Përpiqu ta vizatosh hartën.

Territoret malore 11

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

KLIMA DHE VEGJETACIONI BISEDË KUSHTET KLIMATIKE - Çfarë nënkupton me klimën? - Cilat dukuri dhe elemente klimatike i njeh? Sipas pozitës gjeografike, territori i Evropës gjendet në - A janë gjithkund kushtet e njëjta brezin e matur klimatik. Varësisht nga gjerësia gjeografike, klimatike në Tokë? ndikimi i oqeaneve dhe deteve, drejtimet e lëvizjes të rrymave detare, drejtimet e shtrirjes të sistemeve malore, lartësia mbidetare e relievit dhe drejtimet e erërave – klima në Evropë është e llojllojshme. Territoret e Evropës, kryesisht në veri nga rikthimi, me ishujt Islandë, Toka e Re – dhe dallohen me klimë subpolare. Territoret pranë brigjeve të Detit Mesdhe veçohen me klimë mesdhetare me temperatura deri në 40 gradë celsius në verë dhe shirat mesatar prej rreth 750 mm në vjet. Hapësira midis këtyre dy brezave karakterizohet me klimë mesatare tipike, e cila në pjesët perëndimore nën ndikimin e Oqeanit Atlantik (për shkak të rrymës së ngrohtë golfi) është më e butë, kurse duke shkuar nga lindja në brendi të kontinentit (nën ndikimin e forcës kontinentale në hapësirën tokësore aziatike) relativisht

Zonë me klimë mesdhetare

Rejkjavik

Deti i Norvegjisë Helsinki Oslo

Deti i Veriut

Stokholm

Moskë

Kopengahë

Londër

OQEANI ATLANTIK

Amsterdam

Berlin

Paris

Varshavë

Pragë

Kiev

Vjenë Bukuresht

Deti i Zi

Beograd Lisbonë

Madrid

Romë

Shkup

Deti Me

sdhe

Athinë

Të reshurat në Evropë 12

De ti Ka sp ik

0 - 250 mm 250 - 500 mm 500 - 1 000 mm 1 000 - 2 000 mm 2 000 - 3 000 mm 3 000 - 4 000 mm

PYETJE - Cilit brez klimatik i takon territori i Evropës? - Numëroi faktorët të cilët më së shumti ndikojnë ndaj klimës në Evropë! - Cilat lloje klimatike veçohen në Evropë? - Për cilat territore në Evropë është karakteristike klima sub polare? - Cili lloj klimatik është karakteristik për Mesdheun? - Cila është arsyeja për pranimin e klimës Më të butë klimatike në pjesët perëndimore të Evropës?

DETYRA - Duke e përcjellë hartën e të reshurave në Evropë, sqaro përse disa pjesë të territoreve dallohen me sasi më të mëdha të të reshurave. - Sqaro përse paraqiten kushte klimatike gjysmëshkretinore në Ultësirën e Pranë Kaspikut!

MBAJ MEND - Evropa gjendet në brezin e matur klimatik. - Në Evropë ndeshen klima mesdhetare, të matura, sub polare, malore dhe gjysmëshkretinore.

Predel so planinska klima

- Klima mesdhetare është karakteristike për territoret rreth Detit Mesdhetar. - Klima sub polare është e pranishme në pjesët më veriore të Evropës.

FJALORI I TERMAVE TIPI KLIMATIK – shihe klimën e Tokës me veçoritë specifike. Për shembull: në brezin e mesëm veçohen tipi mesdhetar, okeanik, kontinental, i mesëm kntinental dhe malor.

- Pjesa më e madhe e Evropës dallohet me klimë të matur kontinentale.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

është më ftohtë. Në zonën fillestare nga Suedia dhe Finlanda dhe pjesët veriore të reshurat territoreve të Rusisë deri në Detin e Zi dhe Liqeni Kaspik ka ndryshime të mëdha në Evropë temperatura. Në veri dukshëm janë të pranishme vera të ftohta, dimra me dëborë dhe me erëra, kurse në jug –vera të nxehta dhe të thata. Midis zonës klimatike perëndimore dhe lindore në Evropë nën ndikimin e masivëve malore paraqiten modifikime të ndryshme të klimës: nga ajo mesdhetare, të matur kontinentale deri në klimën tipike malore karakteristike për Alpet, për Pirinetë, për Karpatet, për Dinariket, për Malet Skandinave dhe të tjera. Në pjesët tejet juglindore të Evropës, në kushte të reshurave të vogla dhe temperaturave relativisht të larta, ndjehet lloji klimatik gjysmë shkretinor. Ajo veçanërisht është karakteristike në Ultësirën Pranë Kaspik. Karakteristikë e përgjithshme për kushtet klimatike në Evropë është ajo që të reshurat zvogëlohen duke lëvizur në drejtim prej pjesëve perëndimore drejt lindjes (të cilat janë nën ndikimin të rrymës së golfit). Pikërisht prandaj në pjesët tejet juglindore të Evropës haset klima gjysmë shkretinore.

- Në Ultësirën pran Kaspik ka prani të klimës gjysmë shkretinore.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

KLIMA DHE VEGJETACIONI BISEDË - Si janë të lidhura klima dhe vegjetacioni? - Athua kjo do të thotë se në Evropë ka veçori të ndryshme klimatikevegjetative? - Cilat lloje klimatike ekzistojnë në Evropë?

VEÇORITË KLIMATIKE TË VEGJETACIONIT

Veçoritë klimatike të vegjetacionit në Evropë janë varësi e drejtpërdrejtë nga kushtet klimatike. Ato, kanë shtrirje më të qartë. Takohen: subtropikal klimatik - vegjetativ, i matur klimatik - vegjetativ dhe lloj subpolar klimatik-vegjetativ. Lloji subtropikal klimatik-vegjetativ është i përhapur në brezin pranë bregdetar në Detin Mesdhe me ishujt. Është përfshirë e ashtuquajtura klima mesdhetare e cila dallohet me vera shumë të thata dhe të ngrohta dhe dimrave me reshje të buta, kryesisht me të reshura të shiut. Ka vegjetacion specifik me botën bimore nga barëra të ndryshëm dimëror, frytet e drurit janë shumë të thata ndaj thatësisë. Më karakteristike janë: Pisha detare, lisi i bungut, ullinjtë, limonët, portokajtë, fiki e të tjera. Prej llojeve të gjallesave më karakteristike janë: lepuri, dhelpra, drenusha, derri i egër, ujku etj. Lloji i matur klimatik-vegjetativ e karakterizon variacionin Atlantik të llojit të matur kontinental. Lloji Atlantik i përfshin Vegjetacioni mesdhetar pjesët bregdetare të Evropës që dalin në Oqeanin Atlantik prej ishullit Pirineje deri në Norvegji, duke e përfshirë edhe Britaninë PYETJE e Madhe edhe Irlandën. Nën ndikimin e rrymës së ngrohtë golf- Me çka dallohet lloji subtropikal strim dhe erërat nga perëndimi, lloji atlantik klimatik-vegjetativ klimatik-vegjetativ në Evropë dhe ku veçohet me erëra të freskëta dhe me dimra të butë dhe me të është përhapur? reshura. Kjo kushtëzon praninë të bashkësive të barnave me - Cilat lloje bimore janë më karakpyje të zhvilluara dru zhveshur. teristike për llojin subpolar klimatikvegjetativ? - Si ndahet lloji i matur klimatikvegjetativ? - Për cilat pjesë të Evropës është karakteristik varieteti klimatik atlantik? - Cili territor nga Evropa veçohet me varietet të matur kontinental klimatik-vegjetativ? - Cili varietet klimatik-vegjetativ është karakteristik për Ukrainën, për Ultësirën e Panonisë dhe Vllahe? Çka është tundra?

OQEANI I NGRIRË I VERIUT

Deti i Norvegjisë Deti i Veriut OQEANI ATLANTIK

Stokholm Helsinki

Londër Varshavë Paris

Kiev

Vjenë

Bukuresht

Lisbonë

Madrid

Romë

Vegetacija në Evropë 14

Moskë

Kopengahë

Shkup Athinë

Deti i Zi

DETYRA - Në hartë caktoi territoret të cilat sipas përshkrimit në tekst dallohen me ndonjë nga llojet klimatikevegjetative. - Në hartë caktoi territoret nën tundrën, nën tajgën dhe stepën.

MBAJ MEND - Duke shkuar prej jugut drejt veriut ndryshon lloji subtropikal, i matur dhe subpolar klimatik. - Lloji subtropikal klimatik-vegjetativ është karakteristik për Evropën Jugore. - Lloji i matur klimatik-vegjetativ dallohet me varietet atlantik, me lëvizje të matur kontinentale dhe vegjetacion klimatik kontinental. - Në varietetin subpolar është karakteristike tundra. - Në malet në Evropë është i pranishëm orar i lartësisë së vegjetacionit nga malet e gjelbra dimërore dhe gjetherënëse, kullosa të larta malore, thatësira dhe gurishte.

Vegjetacion malor FJALORI I TERMAVE STEPA – vend në Tokë me vegjetacion të ulët apo të rrallë i cili akoma quhet vegjetacioni i stepit. Më së shpeshti i pranishëm në pjesët e Tokës ku sasia vjetore e të reshurave është rreth 300 deri në 400 mm. TAJGA – emër për drunj të gjelbër dimëror në Evropën Veriore dhe nga Azia Veriore, përkatësisht në Siberi. Tajga është e pranishme në hapësira ku temperaturat mesatare në muajin më të ngrohtë janë midis 13 dhe 20 gradë celsius, kurse sasia e të reshurave është prej 300 deri në 600 mm. TUNDRA –bashkësia bimore e zhvilluar kryesisht në pjesët më veriore të Evropës, Azisë dhe Amerikës Veriore. Bota bimore është paraqitur me myshqe, liken, kurse në disa vende hasen breza dhe drunjtë tjerë të zhvilluar në veçanti me barëra të rralla.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

Lloji i matur kontinental vegjetativ është karakteristik për pjesët e mesme të Evropës, apo, më saktë, për territorin midis vargut malor alpin - Karpate dhe Detit Baltik. Këtu përplasen ndikimet e buta atlantike dhe ndikimet e ftohta kontinentale klimatike, kështu që është e pranishme klima me vera mesatarisht të ngrohta dhe po ashtu dimra të matura me të reshura të mjaftueshme gjatë vitit. Bashkësitë bimore, përveç të barnave, janë paraqitur male gjetherënëse. Prej llojeve të kafshëve janë të përfshira Drenusha, derri i egër, ujku, lepuri dhe të tjerë. Lloji kontinental klimatik-vegjetativ është karakteristik për Ultësirën e Evropës Lindore, për atë Vllahe dhe për Ultësirën e Panonisë. Veçohet me vera të ngrohta dhe të thata dhe dimra të ashpër e të ftohtë. Këtu nxjerrim dy varietete dhe atë: i lagët kontinental dhe lloj step kontinental. Lloji i lagur kontinental klimatik-vegjetativ është karakteristik për pjesët më veriore nga Ultësira e Evropës Lindore. I përfshin edhe territoret në jug të tundrës me brez të pa ndërprerë nga pishat, bredhi dhe dëllinjë, kurse shtrihet deri në Gadishullin Skandinav deri në Ural e më tutje – në Azi deri në Oqeanin e Qetë. Ky brez malor është i njohur me emrin tajga. Lloje më karakteristike shtazore janë: dreri, dreri i veriut, derri i egër, ujku, ariu, dhelpra, zogj të ndryshëm etj. Lloji kontinental step klimatik-vegjetativ është karakteristik për pjesët jugore të Ultësirës të Evropës Lindore ndaj Detit të Zi (Ukraina, Ultësira Vllahe dhe Ultësira e Panonisë). Dallohet me vera të gjata dhe të thata dhe dimra të ftohtë dhe të thatë, kështu që mbulesa bimore është paraqitur me vegjetacion të vogël të barit, i njohur si stepë, me praninë e llojeve gjetherënës malor. Lloji subpolar klimatik-vegjetativ i përfshinë pjesët më veriore të Evropës me disa nga ishujt. Dallohet me temperatura shumë të ulëta, dimra të gjata e të ftohta dhe vera të shkurta e të freskëta. Bashkësitë biogjeografike i përbëjnë përfaqësuesit e tundrës me bashkësi të rralla bimore dhe kafshë polare: ujku, lepuri, dhelpra. Në sistemet malore në Evropë janë të pranishme malet gjetherënëse dhe të gjelbra dimërore, kullosa të larta malore të njohura si gurishte, me praninë e hapësirave gëlqerore në Alpe dhe në Malet Skandinave.

BISEDË LUMENJTË DHE LIQEJET DHE RËNDËSIA E TYRE

- Çfarë nënkuptohet me hidrografinë? - Cilat janë objektet më të mëdha ujore në Evropë? - Numëroi detet që gjenden në Evropë? - Cilët janë lumenjtë më të mëdha në Evropë?

Evropa është e pasur me një numër të madh të lumenjve dhe liqeneve. Lumenjtë rrjedhin drejt deteve dhe oqeaneve për rreth, më saktë, ju takojnë atij Atlantik, Baltik, Arktik, Mesdhetar dhe të Derdhjes në Detin e Zi. Një pjesë prej tyre, si për shembull Volga, Urali dhe të tjerë, i takojnë derdhjes së mbyllur të liqenit Kaspik. Ujëndarësi shtrihet nga Gjibraltari, përmes Pirinejeve, Francën Juglindore, Zvicrën, Gjermaninë, Çekinë, midis Polonisë dhe Ukrainës, Bjellorusinë dhe pjesët veriore të pjesës evropiane të Rusisë. Në lidhje me këtë pjesa kryesore ujore, gati të gjitha lumenjtë nga derdhja Atlantike rrjedhin drejt veriut dhe veriperëndimit, kështu që në mënyrë të barabartë janë shpërndarë nëpër mbarë Ultësirën Evropiane prej Uralit deri në Pirinetë. Lumenjtë më të njohur që derdhen në Oqeanin Atlantik janë: Glladalkivir, Gvadijana, Taho, Duro dhe Minjo në Gadishullin Pirinej, mandej Garona, Lloara dhe Sena në Francë, Rajna dhe Laba në Gjermani. Në Detin baltik derdhen Odra, Visla, Njemen, Dvina Perëndimore dhe Neva. Në derdhjen e Oqeanit Arktik më karakteristike janë lumenjtë Dvina Veriore dhe Peçora. Sipas karakteristikave të sistemit të lumenjve në rajonin e detit mesdhetar, ndahen derdhje e drejtpërdrejtë në detin mesdhetar dhe Detin e Zi. Në Detin Mesdhetar derdhen lumenjtë Ebro dhe Rona dhe në detet skajore derdhen shumë lumenj: për shem-

PYETJE - Ku derdhen lumenjtë nga Evropa? - Numëroi lumenjtë të cilat derdhje i takojnë Oqeanit Atlantik! - Cilët lumenj derdhen në Detin baltik? - Cilët lumenj derdhen në Detin e Zi? - Cilët lumenj derdhen në Liqenin Kaspik? - Për çfarë shfrytëzohen lumenjtë? - Cilët kanale i lidhin Detin Verior dhe të Zi?

Pellgjet kryesore në Evropë Bregu verior evropian

Pellgu i Detit të Ngrirë Verior

NTI

Pellgu perëndimor evropian

ATL A

Pellgu i Detit të Norvegjisë

Pellgje të tjera Bregu jogor evropian

ANI

Pellgu i Baltikut Pellgu i Detit Verior

Deti i Norvegjisë

Deti i Veriut

OQE

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

HIDROGRAFIA

Pellgu i Detit Mesdhe

De ti Ka sp ik

Pellgu i Detit të Zi Deti i Zi

Rrjedhat e brendshme Pellgu i Liqenit Kaspik

Pellgjet në Evropë 16

Deti Me

sdhe

Liqenet Liqenet në Evropë janë të shumta, por relativisht të vogla sipas sipërfaqes. Zënë rreth 135 000 metra katror. Më karakteristike janë karello-liqenet e Finlandës në veri, ku takohen rreth 60000 liqene me rreth 72 000 km katror sipërfaqe. Liqenet Onega dhe Lladoga dhe liqenet të Suedisë Jugore janë më të mëdhenjtë në Evropë. Një pjesë e liqeneve natyrore gjenden në Alpet, në Rodopet dhe në Karpatet. Më karakteristike janë: Liqenet e Gjenevës, të Bodenit, të Cyrihut, Bledit, Bohinjës, Ohrit etj. Ka një numër të madh të liqeneve artificiale që shfrytëzohen për lundrim, për ujitje dhe për prodhimin e energjisë elektrike. Moçalet Moçalet në Evropë janë më të paraqiturat në pjesët bregdetare të Holandës dhe të Gjermanisë ndaj Detit Verior dhe në pjesët e afërta të Oqeanit Arktik. Në Evropë ka edhe sipërfaqe nën akullnaja, rreth 120 000 km2. Kryesisht gjenden në rajoni n e Arktikut, Gadishullit Skandinav, Islandës dhe në Alpe.

DETYRË - Në hartën e Evropës gjej lumenjtë dhe kanalet përmes të cilave lidhen: - Deti Verior dhe i Zi; - Oqeani Atlantik dhe Deti Mesdhe; - Deti Baltik me Liqenin Kaspik dhe Detin e Zi.

FJALORI I TERMAVE RESURSET UJORE – pasuritë natyrore të cilat njeriu i eksploator dhe i riaftëson në nevojat e veta. Resurset ujore shfrytëzohen në shumë sfera të jetës së njeriut: për transport, për energji elektrike, për ushqim, për turizëm... LIQENE – të vendosura në vende të thata në tokë, kurse nuk është në lidhje të drejtpërdrejtë me detin. LUMENJ – masë e ujit, e cila prej burimit drejtë grykës në det, liqen apo lumin më i madh qarkullon përmes koritës së lumit përmes sipërfaqes tokësore. DERDHJA E LUMIT – sipërfaqja nga e cila një lumë përmes derdhjeve të veta e grumbullon ujin. Rrjedhat e lumenjve midis veti janë të ndarë me ujëndarëse. RRJET I LUMENJVE – grumbullimi i rrjedhave në një rajon, në një shtet, në ishull apo kontinent pa marrë parasysh se a janë të lidhura midis veti apo jo. HIDROGRAFIA – është disiplinë gjeografike, e cila merret me evidentimin e përshkrimit të objekteve hidrografike, siç janë: oqeanet, detet, liqenet, lumenjtë, kanalet, moçalet, burimet, puset etj.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS

bull, Në Detin Adriatik më karakteristike janë lumenjtë Po (Itali), Cetiana, Neretva, Bojana dhe Drini në Gadishullin Ballkanik, kurse në atë Egje – Vardari, Bistrica, Struma dhe Marica. Në Detin e Zi derdhen lumenjtë e mëdha, siç janë Danubi, Dnestar dhe Dnepar dhe Don përmes Detit të Azovit. Ata përfshijnë sipërfaqe të madhe të derdhjes. Veçanërisht theksohet Danubi me drejtim të rrjedhës së lumenjve nga perëndim drejt lindjes dhe derdhje shumë të zhvilluar. Buron në malin Shvarcvalld në Gjermani, e përmes Austrisë i lidh Ultësirat e Panonisë dhe Vllahe. Ka gjatësi prej 2 850 km, me sipërfaqe të derdhjes prej 870 000 km2. Derdhja e mbyllur e brendshme e Liqenit Kaspik, përveç tjerave, nga territori evropian i përfshinë derdhjet e lumenjve Volga dhe Ural. Volga me 3 530 km është lumi më i gjatë në Evropë, me sipërfaqe të derdhjes prej 1 380 000 km2. Për shkak të rasteve klimatike, lumenjtë në Evropë nivel më të lartë ujorë kanë në dimër dhe në pranverë. Pjesa më e madhe e lumenjve të përmendur janë lundrues, të rregulluar për lundrim dhe në midis veti të lidhura me kanale lundruese, kështu që Evropa ka mbi 100 000 km rrugë lundruese të lumenjve dhe kanaleve. Sistemet më të njohura të kanaleve janë kanalet që i lidhin Volga me Donin (lidhshmëri të Detit të Zi me Liqenin Kaspik dhe Moskën); Deti Baltik dhe i Bardhë (përmes liqeneve Lladoga dhe Oneaga): kanali Miteland i cili i lidh Rajnën – Vezerin –Labaën dhe Odrën. Në Francë të ligja Lumjetë lundrues janë të lidhura midis veti edhe me lumin Rajna, kështu që rëndësia ekonomike e lumenjve, përveç nevojave për ujë për pije, në bujqësi, në industri dhe në energjetikë është mjaft e madhe edhe në sferën e komunikacionit dhe transportit, këmbimin e mallrave dhe shërbimeve.

PYETJE - Ku është vendosur Evropa në krahasim me ekuatorin dhe meridianit fillestar? - Në hartë paraqiti pikat e fundit të Evropës! - Në cilat dete dhe Oqeane del Evropa? - Përse themi se Evropa ka vend pozitë qendrore? - Paraqiti kufijtë e Evropës në hartë! - Sa është sipërfaqja e Evropës? - Cilat janë të ashtuquajturit detet mesdhetare në Evropë? - Çka janë fjordet dhe ku janë?

- Për cilat territore është karakteristike klima subpolare në Evropë? - Cili lloj klimatik është karakteristik për Mesdheun? - Cila është arsyeja për paraqitjen e klimës së butë të matur në pjesët perëndimore të Evropës? - Cilat lloje klimatikevegjetative hasen në Evropë? - Me çka dallohet lloji subtropikal klimatik-vegjetativ në Evropë?

- Çka janë ngushticat?

- Cilat lloje bimore janë më karakteristike për llojet ubtropikale klimatikevegjetative?

- Numëroi disa ngushtica dhe kalimeve më të rëndësishme të lidhura me kontinentin Evropian!

- Ku ndahet lloji i matur klimatik-vegjetativ?

- Cilat janë siujdhesat më të mëdha në Evropë? - Numëroi ujdhesat më të mëdha në Evropë! - Çfarë janë detet e brendshme? - Numëro disa prej deteve të brendshme! - Çfarë relievi mbizotëron në Evropë? - Numëroi ultësirat më të mëdha në Evropë!

- Cilat lloje klimatike veçohen në Evropë?

- Për cilat pjesë të Evropës është karakteristik varieteti atlantik klimatik? - Cili territor nga Evropa veçohet me varietet të matur kontinental klimatik-vegjetativ? - Cili varietet klimatik-vegjetativ është karakteristik për Ukrainën, për Ultësirën e Panonisë dhe atë Vllahe?

- Numëro disa masive më të mëdha malore në Evropë!

- Çka është ajo tundra?

- Cila është maja më e lartë në Evropë? - Çka janë ato qafë mali dhe hapësirë (hapje)?

- Numëroi lumenjtë të cilët derdhen në Oqeanin Atlantik!

- Numëro disa nga malet vullkanike në Evropë!

- Cilët lumenjtë derdhen në Detin Baltik?

- Në cilin brez klimatik bën pjesë territori i Evropës?

- Cilët lumenj derdhen në Detin e Zi?

- Numëroi faktorët të cilët më së shumti ndikojnë

- Për çfarë shfrytëzohen lumenjtë?

ndaj klimës në Evropë!

- Cilat kanale i lidhin Deti Verior dhe i Zi?

- Ku derdhen lumenjtë nga Evropa?

- Cilët lumenj derdhen në Liqenin Kaspik?

POPULLSIA NË EVROPË – KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË POPULLATËS NË EVROPË (NUMRI I BANORËVE DHE DENDËSIA E POPULLATËS) – LLOJLLOJSHMËRIA GJUHËSORE DHE FETARE NË EVROPË – LAGJET NË EVROPË

NDARJA RAJONALE E EVROPËS UNIONI EVROPIAN

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS

BISEDË - Çka nënkupton me termin popullatë? - Çfarë është ajo dendësia e popullatës? - Ku ka dendësi më të madhe të popullatës në Evropë?

KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË POPULLATËS NË EVROPË (NUMRI I BANORËVE DHE DENDËSIA E POPULLSISË) Popullsia Shikuar nga aspekti historik, në Evropë kanë ndodhur procese të ndryshme shoqërore, kulturore, luftarake, politike dhe ekonomike. Të cilat, në baza të ndryshme, kanë sjellë rënie dhe progres në kontinent. Përmes të gjitha ndodhurave janë formuar numër i madh i popujve, kombe dhe shtete, kështu që Evropa sot njëra nga kontinentet më të banuara në Tokë. Në 45 shtetet e saja, duke përfshirë edhe pjesën Evropiane të Rusisë, jetojnë rreth 675 milionë banorë (Rusia ka rreth 147 000 000 banorë prej të cilëve 63% apo rreth 92 000 000 jetojnë

Rejkjavik

Deti i Norvegjisë OQEANI ATLANTIK Helsinki Stokholm

Deti i Veriut

Moskë Kopengahë

Londër

Amsterdam

Berlin Varshavë

Paris

Kiev

ik asp ti K De

POPULLSIA NË EVROPË

Pragë Vjenë Bukuresht Beograd

Lisbonë Madrid

Romë Shkup

Deti Me

sdhe Athinë

Dendësia e banimit në Evropë

Deti i Zi Banorë në km2 mbi 200 100 - 200 50 - 100 10 - 50 1 - 50 nën 1 rajone të banuara

Dendësia Në kontekst të sipërfaqes, Evropa është kontinent me dendësi më të madhe të popullatës. Dendësia mesatare e popullatës është 65 banor/km katror. Megjithatë kushtet natyrore, shoqërore, ekonomike dhe faktorët tjerë kanë kushtëzuar dendësi mjaft të pa barabartë të popullatës. Ekzistojnë hapësira. Ka hapësira me nga disa banor në km katror, megjithatë, ka edhe hapësira me nga qindra banor në metër katror. Në pjesën më të madhe nga Evropa Perëndimore dhe e Mesme dendësia e popullsisë është mbi 200 banorë/km katror. Shembujt tipik janë: Holanda, me 394 banor/km katror, Belgjika, me 340 banorë/km katror; Britania e Madhe, me 242 banorë/km katror; Gjermania, me 231 banor/km katror etj. Një numër i madh i shteteve, për shembull, Franca, Hungaria, Çekia, Austria, Polonia, Danimarka, Romania etj, veçohen me dendësi të popullsisë prej rreth 100 banorë/km katror. E kundërta e atyre të përmendurave, në fusha të ndryshme në Evropën Veriore, Jugore dhe në Evropën Lindore është e pranishme dendësia relevante më e vogël e popullsisë, e cila kryesisht është më e vogël prej 100 banor/km katror, kurse në një numër të madh të rasteve dhe më pak se 50 banor/km katror. Për shembull: 13 banorë/km katror në Norvegji, 12 banorë/km katror Suedia, 15 banor/km katror Finlanda, 25 banorë/km Katror Rusi (pjesa Evropiane). Vërehet se pjesa më e madhe e popullsisë në Evropë është koncentruar në Evropën e Mesme dhe Perëndimore.

PYETJE - Cila është popullsia më e dendur në botë? - Sa është dendësia e popullsisë në Evropë? - Cilat janë territoret më të dendura, e cilat më të rralla të banuara të shteteve në Evropë?

DETYRË - Përpiqu të përpunosh një hartë në të cilën do të paraqesësh dendësinë e popullsisë në Evropë, duke paraqitur dendësinë e popullsisë nëpër shtete dhe atë: prej 0 deri në 50 banorë/ km katror, 50 deri në 100 banorë/km katror dhe mbi 100 banorë/km katror.

MBAJ MEND - Evropa është kontinenti më i dendur i banuar. - Dendësi më të madhe të popullsisë ka në Evropën e Mesme. - Me popullsi më pak të banuar janë Evropa Veriore dhe Lindore.

Mjedise urbane

FJALORI I TERMAVE DENDËSI E POPULLSISË – lidhja midis popullatës dhe sipërfaqes së caktuar në të cilën jeton. Shprehet në banor në metër katror (banorë/km katror). POPULL – bashkësia etnike që i prinë formimit të kombit. Kombi është bashkësi e përhershme e njerëzve i formuar përmes zhvillimit afatgjatë historik, në bazë të gjuhës së përbashkët, historisë, territorit, ekonomisë, kulturës etj. POPULLSI – përmbledhja e të gjithë njerëzve që banojnë një territor të caktuar. Popullsia është kategori e ndërlikuar natyrore- historike e cila përbëhet prej numrit të madh të njësive njerëzore.

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS

në pjesën evropiane). Me të dhënën e theksuar, Evropa merr pjesë me rreth 11% në mbarë numrin të popullsisë botërore.

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS 22

POPULLSIA NË EVROPË BISEDË - Çfarë gjuhë ekzistojnë? - Çfarë din për fetë dhe për cilat fe keni dëgjuar? - Numëro disa fe që i din, e të cilat janë të përfshira në Evropë!

PYETJE - Cilat grupe të gjuhëve ekzistojnë në Evropë? - Cilat gjuhë numërohen në grupin e gjuhëve Italian/rumun? - Cilat gjuhë bëjnë pjesë në grupin e gjuhëve sllovene? - Cilat gjuhë në Evropë janë të veçanta? - Cilat fe janë më të shpërndara në Evropë?

DETYRË - Në hartë janë shtete, përpiqu me ngjyra të ndryshme t’i paraqesësh fetë e ndryshme që mbahen në shtetet.

“Shën Klimenti i Ohrit” - Shkup

LLOJSHMËRIA GJUHËSORE DHE FETARE NË EVROPË Pozita e mirë gjeografike dhe kalimi i mirë janë shkaqet kryesore për lëvizjen dhe ri shpërnguljen e popullatës në Evropë. Popullsia më së shpeshti ka ardhur nga Azia (përmes Derës të popujve dhe me anë të rrugës detare). Me këtë rast, përmes trazirave të ndryshme shekullore dhe luftërave janë shkaktuar ndryshime të llojllojshme kulturore, politike dhe ekonomike, kështu që ato janë shkaqet kryesore për përzierjen dhe numrit të sotëm të popujve evropian. Ata kryesisht dallohen sipas përkatësisë gjuhësore dhe fetare. Llojllojshmëria gjuhësore Sot në Evropë ekzistojnë 45 shtete, në të cilat fliten mbi 120 gjuhë dhe dialekte. Disa prej gjuhëve janë shumë të shpërndara dhe zyrtarisht fliten në disa shtete, kurse disa janë karakteristike v etëm për disa territore dhe shtete më të vogla. Pjesa më e madhe e shteteve janë një nacionale (ku mbizotëron një popull), por ka edhe shtete me pakica nacionale (pjesëtar të popujve tjerë), të cilët në fusha të ndryshme realizojnë të drejtën e gjuhës, shkrimit, kulturës dhe traditës. Në Evropë ekzistojnë edhe shtete shumënacionale me më shumë popuj shtet formues. Shembuj tipik janë Britania e Ma-dhe, Bosnjë e Hercegovina etj. Sipas klasifikimit gjuhësor, pjesa më e madhe e popullsisë në aspektin gjuhësori takon familjes gjuhësore indoevropiane, kurse një pjesë më e vogël në familjen gjuhësore hungarezefinlandeze dhe të asaj Altaje.

Gjuhët në Evropë

Llojllojshmëria fetare Popullsia në Evropë në bazë i takon besimit të krishter. Në të dallohen katolik, protestant dhe ortodoks. Katolikët janë në pjesën Jugore dhe të mesme të Evropës, protestantët në pjesën veriore dhe pjesërisht në pjesën Perëndimore të Evropës kurse ortodoksët në Evropën Lindore, juglindore dhe Evropën Jugore. Prej feve botërore, në Evropë është përfshirë edhe feja myslimane dhe atë më së shumti në Ballkan, por edhe në Evropën e Mesme dhe Perëndimore. Pothuajse në të gjitha shtetet në Evropë jetojnë edhe përfaqësues të feve tjera; ekzistojnë edhe kategori të ateistëve dhe njerëzve që nuk besojnë, ata të cilët në aspektin fetar nuk janë të përcaktuar.

MBAJ MEND - Në Evropë fliten mbi 100 gjuhë. - Më të përfshira janë gjuha anglishte, gjermanishte, frëngjishte dhe rusishte. - Gjuhët në Evropë i takojnë familjes gjuhësore indoevropiane (sllovene, gjermane dhe grupit italian/rumun). - Të veçantë janë gjuha baske dhe Malte. - Ndahen edhe familja gjuhësore hungarezefinlandeze (Finlanda dhe Hungaria) dhe familja gjuhësore Altaje (turke dhe tatare). - Në Evropë kryesore është feja krishtere (katolike, protestante dhe ortodokse), kurse diçka më pak është përfshirë besimi mysliman.

Vatikani

FJALORI I TERMAVE

Religjionet në Evropë

Katolikë Protestantë Ortodoksë Myslimanë Të tjerë

GJUHA – sistemi i të folurit konvencional dhe simboleve të shkruara që i shfrytëzojnë njerëzit prej kulturave të ndryshme si mjet komunikimi. Gjuha ndikon dhe e pasqyron mënyrën e të menduarit të kulturës së paraqitur, kurse ndryshimet në kulturë ndikojnë ndaj zhvillimit të gjuhës.

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS

Familja gjuhësore indoevropiane në Evropë (sipas prejardhjes së gjuhës) kryesisht ndahet në grupet në vijim: sllovene, gjermane, italiane/rumune edhe disa tjera, si për shembull, grupi elin. Familja gjuhësore hungareze - Finlandeze është karakteristike për Hungarinë dhe për Finlandën. Familje gjuhësore Altaje i përfshinë gjuhën turke dhe tatare dhe është karakteristike për Turqinë. E veçantë janë gjuha baske (me të shërbehen Baskët, të cilët jetojnë në Spanjën Veriore dhe në Francën Jug perëndimore dhe llogariten si popuj të vjetër para indoevropian në Evropë) dhe gjuha malteze, e cila është përzierje nga gjuhët rumune dhe arabe, kurse flitet në ishullin Malta. Gjuhët e përmend ura më lartë janë shkruar në tri alfabete të ndryshme dhe atë: në alfabetin latin (në Evropën Perëndimore, Qendrore, në atë Veriore dhe në Evropën Jugore), alfabeti cirilik (në Evropën Lindore, Juglindore dhe në Evropën Jugore) dhe alfabetin grek (në Greqi).

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS 24

POPULLSIA NË EVROPË BISEDË - Çfarë është lagja? - Çfarë munden të jenë lagjet? - Si janë formuar qytetet?

LAGJET NË EVROPË

Zhvillimi i lagjeve në Evropë është në varësi të drejtpërdrejtë nga ndryshimi i numrit të popullatës dhe të përparimit ekonomik dhe tekniko- teknologjik. Si në Maqedoni ashtu edhe në Evropë popullsia jeton në lagje të qytetit dhe fshatra. Megjithatë, proceset të zhvillimit tekniko-teknologjik dhe shoqëror nxitën rritje PYETJE më të shpejtuar dhe zhvillim të lagjeve në qytete. Kjo do të thotë - Si ndahen lagjet? se në zhvillimin e lagjeve janë të nevojshme proceset: urban- Numëroi proceset e zhvillimit të izimi, fazat e urbanizimit, formimi i aglomeracioneve dhe lagjeve! konurbacioneve, problemet e qyteteve të mëdha dhe proceset - Çfarë është ai urbanizimi? e të ashtuquajturës litoralizacion. Urbanizimi paraqet rritje dhe zhvillim të qyteteve dhe shpre- Cilat faza të urbanizimit ekzistojnë? - Çfarë nënkupton me aglomeracion? het përmes shkallës së urbanizimit, e cila nga ana tjetër, paraqet pjesëmarrje të popullatës së qytetit në mbar popullatën. Në Ev- Çfarë është konurbacioni? ropë, në qytete jetojnë rreth ¾ të popullatës. Procesi i urbanizimit në Evropë nuk zhvillohet në mënyrë të drejtë, por me shpejtësi të ndryshme. Në fillim urbanizimi janë pikëpamje përmes rritjes të qyteteve; për shembull, para 200 vjet në Evropë ka pasur qytet njëmilionësh, para 100 vjet ka pasur 9, para 40 vjet rreth 30, DETYRA kurse sot ai numër është më i madh prej qyteteve 50 milionëshe. - Në hartën e Evropës gjeji qytetet Sot urbanizimi duket edhe përmes prekjes në mënyrë qytetare me mbi një milion banor. të jetesës në lagjet fshatare, kështu që fshatrat gjithnjë e më - Në hartën e Evropës gjej qytetet që shumë fitojnë pamjen e qytetit, kurse popullata në ato, përveç me bëjnë konurbacion. veprimtari primare, merret edhe me veprimtari sekondare dhe terciare. Sqaro cilat ishin ato veprimtari!

MËSO MË TEPËR QYTETI

Popullsia në vitin 2002 . n

MOSKË

14,5

LONDËR

12,5

STAMBOLL

11,9

RUR (KONURBACIONI)

11,8

PARIS

11,6

MADRID

6,1

BARSELONË

4,9

SANKT PETERBURG

4,9

MILANO

4,3

Moskë

FJALORI I TERMAVE

Qyteti bregdetar (Dubrovniku)

MBAJ MEND - Sipas llojit, lagjet munden të jenë fshatare dhe të qytetit. - Në zhvillimin e lagjeve janë të nevojshme proceset: urbanizimi, fazat e urbanizimit, formimi i aglomeracioneve dhe konurbacioneve, problemet të qyteteve të mëdha dhe litolarizimi. - Në urbanizëm janë me rëndësi faza para industriale, industriale dhe pas industriale e zhvillimit. - Aglomeracionet janë qytete të mëdha të cilët në përbërjen e vet kyçin më shumë lagje të rrethit të vet.

QYTET –formë më e zhvilluar e lagjes e cila, me të drejtë, ka shumë funksione dhe paraqet mjedis në territor të caktuar.

- Konurbacione janë grup i qyteteve të cilët, duke u zgjeruar, ngjiten (afrohen) njëri pranë tjetrit.

FSHAT – vendbanim më i vogël. Një nga më me numër dhe të kategorive më të llojllojshme, të cilat prej qyteteve dallohen sipas pozitës, madhësisë, numrin e popullsisë, ekzistimin, shënimet social ekonomike, kultivimet kulturore etj.

- Litoralizimi është shpërngulja e popullatës dhe të aktiviteteve ekonomike në qytetet bregdetare.

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS

Urbanizimi karakterizohet me disa faza: - faza para industriale, kur pjesa më e madhe e popullatës merret me veprimtari primare, kurse pjesëmarrja e popullatës së qytetit është përafërsisht e vogël; - faza industriale, e cila veçohet me shpërngulje të madhe të popullatës prej fshatrave drejt qyteteve për shkak të punësimit në industri, kurse shumica e të punësuarve janë në veprimtaritë sekondare. Kjo veçanërisht bëhet rreth minierave dhe fabrikave si bërthama të tërheqjes së popullatës. Shembull tipik është rajoni rus në Gjermani. - faza pas industriale, e cila karakterizohet me rritjen e numrit të punësuarve në veprimtari terciare (komunikacion, tregti), që vijon proces i kundërt, përkatësisht popullsia shpërngulet në qytetet më të vogla, ku jetohet më mirë. Përmes fazave të urbanizimit dhe industrializimit rreth mjediseve të qytetit formohen lagje të mëdha pran qytetit, kështu që formohen tërësi të mëdha të qytetit të cilat bëjnë regji të qytetit apo aglomeracion. Të atilla janë numër i madh i qyteteve, veçanërisht ato me mbi 1 milion banor, si për shembull: Londra, Mançesteri, Gllazgovi, Parisi, Marsejë, Lisbona, Madridi, Barcelona, Roma, Milano, Napoli, Brukseli, Amsterdami, Roterdami, Berlini, Munihu, Dortmundi, Këln, Kopenhaga, Praga, Varshava, Moska. Në disa shtete me rritjen e qyteteve dhe aglomeracionet vjen deri në ngjitjen e tyre dhe në atë mënyrë janë formuar më shumë konurbacione. Shembull tipik është konurbacioni në rajonin e Rusisë në Gjermani ku gati janë të ngjitura qytetet Esenë, Keln, Dortmund, Diselldorf, Duizburg dhe të tjerë, mandej korubacioni rreth Mançesterit me Shefilldin dhe Lidzin,, konurbacionin e Parisit etj. Popullzimi në qytetet e mëdha shkakton probleme me ndotjen dhe me furnizimin me ujë në to. Karakteristikë e veçantë te lagjet në Evropë është procesi i litoralizimit, përkatësisht shpërnguljes të popullatës dhe të aktiviteteve ekonomike për rreth brigjeve detare.

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS 26

NDARJA RAJONALE E EVROPËS BISEDË - Çfarë janë rajonet? - A e din dikush se në cilat rajone ndahet Evropa?

Degëzimi bregor special dhe karakteristikat natyrore gjeografike të Evropës janë pikat kryesore për ndarjen rajonale të kontinentit. Zakonisht veçohen rajonet: - Evropa Jugore - Evropa Perëndimore - Evropa Veriore - Evropa Lindore

DETYRË Në hartën me shtetet në Evropë me ngjyra të veçanta ngjyrosi shtetet të cilat i takojnë: - Evropës Jugore, - Evropës Perëndimore, - Evropës Veriore, dhe - Evropës Lindore.

EVROPA JUGORE Në Evropën jugore numërohen territoret (Në Evropë) që janë në jug të Pirineve, Alpet dhe lumi Danub, më saktë, territoret të siujdhesës Pirineje, Apenine dhe Ballkanike, të cilat, kryesisht, dalin në Detin Mesdhe. Në ujdhesën Pirineje gjenden shtetet: Mbretëria e Spanjës, Principata Andorra, territori vetëqeverisës i varur e Gjibraltarit dhe Republika e Portugalisë. Në siujdhesën e Apeninit gjenden Republika e Italisë, qyteti – shteti Vatikan, Republika San Marino dhe Republiaka ishullore Malta. Në gadishullin Ballkanik gjenden shtetet Republika e Maqedonisë, Re-

Evropa Veriore Evropa Lindore Evropa e Mesme Evropa Perëndomore Evropa Jugore

Evropa ndarja rajonale

PYETJE - Në cilat rajone ndahet Evropa? - Theksoi territoret që numërohen në Evropën Jugore!

EVROPA PERËNDIMORE Në Evropën Perëndimore numërohen shtetet detare dhe të siujdhesave në Oqeanin Atlantik. Shtetet bregdetare janë Republika e Francës, Mbretëria e Madhe e Luksemburgut, Mbretëria e Belgjikës dhe Mbretëria e Holandës dhe shtetet e ishujve Mbretëria e bashkuar e Britanisë së madhe dhe Irlanda Veriore dhe Republika e Irlandës.

- Cilat shtete bëjnë pjesë në Evropën Perëndimore?

EVROPA VERIORE Evropa Veriore kryesisht i përfshinë territoret të Gadishullit Skandinav. Këtu gjenden shtetet: Mbretëria e Danimarkës, Mbretëria e Suedisë, Mbretëria e Norvegjisë, Republika e Finlandës dhe Republika e Islandës.

- Cilat shtete, përveç Rusisë, kanë territore edhe në Azi edhe në Evropë?

EVROPA E MESME Evropa e Mesme apo Qendrore i përfshinë territoret e disa shteteve kontinentale dhe dy bregdetare. Ato janë: Republika e Hungarisë, Republika e Sllovakisë, Republika e Çekisë, Republika e Austrisë, Principata e Lihtenshtajnit, Konfederata Zvicerane, Republika Federale e Gjermanisë dhe Republika e Polonisë. EVROPA LINDORE Evropa Lindore në aspektin hapësinor përfshinë një pjesë të territorit të Evropës. Në të kryesisht numërohen territoret e shteteve: Republika e Ukrainës, Republika e Moldavisë, Republika e Bjellorusisë, Republika e Latfisë, Republika e Lituanisë, Republika e Estonisë dhe Federata Ruse (pjesa evropiane). Për ndarjen rajonale të Evropës është karakteristike ajo që shtetet Kazahstani dhe Turqia kanë pjesë të territoreve të veta në kontinentin Evropian. Evropa bashkëkohore dallohet edhe me bashkimin e shteteve më baza ekonomike, kulturore dhe politike. I këtillë është Bashkimi Evropian, i cili sot bashkon 27 shtet.

MBAJ MEND - Evropa ndahet në pesë rajone: Jugore, Perëndimore, Veriore, e Mesme dhe Evropa Lindore. - Në Evropën Jugore bëjnë pjesë shtetet nga Gadishulli Pirine, nga Apeninet dhe nga Gadishulli Ballkanik. - Në Evropën Perëndimore numërohen shtetet: Franca, Britania e Madhe, Holanda, Belgjika, Luksemburgu dhe Irlanda.

- Cilat shtete gjenden në Evropën e Mesme? - Cili është rajoni më i madh në Evropë dhe cilat shtete numërohen në të?

FJALORI I TERMAVE KRYEQYTET – lagja e qytetit në të cilën gjenden funksionet udhëheqëse administrative të një shteti, përkatësisht selia e legjislaturës, pushtetit gjyqësor dhe ekzekutiv. Përveç atyre, gjenden të gjitha objektet dhe funksionet tjera me të cilat karakterizohen qytetet. SHTET – bashkësi që ka territor të caktuar, popullatë dhe pushtet i organizuar, pavarësisht nga cili do shtet tjetër. PRINCIPATË – shtet në krye të cilit gjendet princi i cili udhëheq me atë. MBRETËRI – shtet në krye të cilit gjendet mbreti i cili udhëheq me atë. RAJON – tërësi komplekse individuale gjeografike e cila dallohet prej rajoneve tjera fqinjë. REPUBLIKË –rregullim i shtetëror ku shefi i shtetit vjen në pushtet me zgjedhje (në kohë të caktuar) nga ana e popullit, e jo në bazë të trashëgimisë.

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS

publika e Bullgarisë, Republika e Serbisë, Republika e Malit të Zi, Republika e Kosovës, Republika e Rumanisë, Republika e Greqisë, Republika e Shqipërisë, Republika e Bosnjë e Hercegovinës, Republika e Kroacisë dhe Republika e Sllovenisë.

- Çfarë janë ato bashkësi ekonomike? - Cila është bashkësia ekonomikepolitike të është e njohur në Evropë?

MËSO MË TEPËR Me 2,7% nga sipërfaqja dhe me 7,1% nga popullata botërore Bashkimi Evropian në vitin 2005 ka marrë pjesë me rreth 12 % në prodhimtarinë e drithit, 17 % në konsumimin e energjisë, 17% në prodhimin e çelikut, 19% në përpunimin e naftës, 18% në tregtinë botërore dhe 63% në prodhimin e verës.

FIN

OQEANI ATLANTIK

Deti i Norvegjisë

Shikuar nga aspekti historik, Evropa është kontinenti më i trazuar, me trazira të shpeshta ndërshtetërore, ndarje ekonomike dhe politike të vendeve. Dy luftërat botërore u udhëhoqën në Evropë. Pas Luftës së Parë Botërore në bazë të sistemeve të ndryshme shoqërore (për cilat sisteme bëhet fjalë?) u formuan dy bashkësi të mëdha politike-ekonomike: Bashkësia ekonomike evropiane (BEE) dhe Këshilli për ndihmë të ndërsjellë ekonomike (KEN). Me shpërndarjen e sistemit socialist në Evropë, pushoi së ekzistuari Këshilli për ndihmë të ndërsjellë ekonomike ku asnjëherë nuk funksionoi tregu i lirë. Në skenën politike dhe ekonomike evropiane vazhdoi të funksionojë (BEE). Fillimet e Bashkimit Evropian kanë prejardhjen nga formimi i Bashkësisë për qymyr dhe çelik në vitin 1952, anëtare të së cilës ishin Franca, Italia, Gjermania, Belgjika, Holanda dhe Luksemburgu. Qëllimi ishte lidhshmëria dhe zhvillimi më i shpejtuar të industrisë bazike në këto vende. Në vitin 1957 me marrëveshje (Marrëveshjen Romake) të njëjtat shtete e përhapën bashkëpunimin ekonomik dhe e themeluan Bashkësinë ekonomike Evropiane (BEE). Qëllimi kryesor është formimi i Evropës së bashkuar me tregun e përbashkët,

Helsinki

Stokholm

Talin ESTONI

Deti i VeriutDANIMARKË Kopengahë

Dublin IRLANDË

Rigë LETONI LITUANI

BRITANI E MADHE

Londër

Amsterdam Berlin GJERMANI

Varshavë

HOLANDË

BELGJIKË LUKSEMBURG

Paris

POLONI Pragë ÇEKI

Vjenë

SLLOVAKI AUSTRI Budapest SLLOVENI HUNGARI RUMANI

FRANCË

RT UG

AL I

Lublanë

Lisbonë

Madrid

SHPANJË

Romë

Deti Me

sdhe

Bukuresht BULLGARI

Sofje I

Deti i Zi

ik asp ti K De

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS

BISEDË

I Q RE G

UNIONI EVROPIAN

Athinë Vende - anëtare të Bashkimit Evropian

PYETJE - Cilat dy grupacione të mëdha ekonomike-politike në Evropë janë Formuar pas Luftës së Dytë Botërore? - Prej kur datojnë fillimet e Bashkimit Evropian? - Cilat janë qëllimet kryesore të Bashkimit Evropian? - Kur është nënshkruar marrëveshja për formimin e Bashkimit Evropian? - Cilat trupa të përbashkët ekzistojnë në Bashkimin Evropian? - Cilat shtete janë anëtare të Bashkimit Evropian?

DETYRA - Në hartën politike të Evropës, me ngjyrë të njëjtë shënoi shtetetanëtare të Bashkimit Evropian. - Mësoje se cilat shtete kanë qenë anëtare të Këshillit për ndihmë të ndërsjellë ekonomike?

MBAJ MEND - Në Evropë pas Luftës së Dytë Botërore si grupacione të veçanta ekonomike-politike kanë ekzistuar Bashkësia ekonomike Evropiane dhe Këshilli për ndihmë të ndërsjellë ekonomike.

FJALORI I TERMAVE SHTETE – KANDIDATE PËR NË BASHKIMIN EVROPIAN – shtetet që dëshirojnë të bëhen anëtare të Bashkimit Evropian me statusin e plotfuqishëm të vendimit dhe shfrytëzimit të gjitha beneficioneve që janë përfitim nga anëtarësimi në Bashkimin Evropian. SHTETE – ANËTARE TË BASHKIMIT EVROPIAN – shtete me status të plotfuqishëm, të drejtën e vendimeve dhe të përmbushjes së plotë të obligimeve ndaj Bashkimit Evropian. BASHKIMI EVROPIAN – bashkësia ekonomike dhe politike e shteteve nga Evropa.

- Fillimet e Bashkimit Evropian datojnë prej vitit 1952. Qëllim i kryesor i Bashkësisë ekonomike Evropiane ishte Formimi i Evropës së Bashkuar, tregut të përbashkët, heqjen e doganave të ndërsjella, tregtia e lirë, qarkullimi i lirë i njerëzve, të mallrave dhe kapitalit. - Në vitin 1992 në Mastriht u nënshkrua marrëveshje për formimin e Bashkimit Evropian. - Franca, Gjermania, Britania e Madhe dhe Italia janë midis shteteve më të zhvilluara në botë.

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS

heqjen e doganave të ndërsjella, tregtinë e lirë dhe qarkullimin e lirë të mallrave, njerëzve dhe të kapitalit. Në vitin 1967 BEE e ndryshoi emrin në Bashkësinë Evropiane (BE). Mandej BE gradualisht pranon anëtare të reja. Në kuadër të BE, përveç bashkëpunimit ekonomik dhe shoqërimit zhvillohet edhe ideja për bashkim politik dhe veprim. Kështu, në vitin 1990 u miratua vendim për shtetësi të përbashkët, kurse në vitin 1992 në Mastriht u nënshkrua marrëveshje për formimin e Bashkimit Evropian. Tendenca është Formimi i bashkësisë shtetërore me politikën e vetme të jashtme, mbrojtjen, paratë e përbashkëta dhe ligjet. Me Bashkimin Evropian udhëheqin trupa të përbashkët, siç janë: Parlamenti Evropian me seli në Strazbur, Këshilli i Bashkimit Evropian dhe Komisioni Evropian me seli në Bruksel, Gjyqi i Drejtësisë me seli në Luksemburg dhe një varg trupa tjerë. Bashkimi Evropian, përfundimisht me vitin 2009, ka 27 shtete anëtare, kështu që tanimë zë sipërfaqe prej 4,3 milionë km katror dhe rreth 70% nga popullata në Evropë. Paraqet bërthamë kryesore të ekonomisë evropiane, Franca, Britania e Madhe, Gjermania dhe Italia janë midis vendeve më të zhvilluara në botë. Franca dhe Britania e Madhe janë anëtare të përhershme në Këshillin e Sigurimit të OKB- së. Në suaza botërore Bashkimi Evropian, ka rolin udhëheqës sipas BPV (bruto prodhimit të vendit), në mbar eksportin e mallrave, eksportimin e prodhimeve industriale, numrin e elektro centraleve bërthamore, numrin e sistemeve telekomunikative etj.

PYETJE - Cili kontinent është me banim më të dendur?

- Në cilat rajone ndahet Evropa?

- Sa është dendësia e popullsisë në Evropë?

- Theksoi territoret që numërohen në Evropën Jugore!

- Cilat territore dhe shtete janë më të dendura, e cilat janë më të rralla në Evropë?

- Cilat shtete bëjnë pjesë në Evropën Perëndimore?

- Cilat gjuhë bëjnë pjesë në grupin ital të gjuhëve (rumune)?

- Cili është rajoni më i madh në Evropë dhe cilat shtete gjenden në të?

- Cilat gjuhë i takojnë grupit slloven? - Cilat gjuhë në Evropë janë të veçanta?

- Cilat shtete, përveç Rusisë, kanë territore edhe në Azi dhe në Evropë?

- Cilat fe apo besime fetare janë më të përhapura në Evropë?

- Cilat dy grupacionet ekonomike-politike në Evropë janë formuar pas Luftës së Dytë Botërore?

- Si ndahen lagjet? - Numëroi proceset në zhvillimin e lagjeve? - Çfarë është ajo urbanizim? - Cilat faza të urbanizimit eksitojnë?

- Cilat shtete e përbëjnë Evropën e Mesme?

- Prej kur datojnë fillimet e Bashkimit Evropian? - Cilat janë qëllimet kryesore të Bashkimit Evropian? - Kur është nënshkruar marrëveshja për formimin e Bashkimit Evropian?

- Çfarë nënkupton nën aglomeracionin?

- Cilat trupa të përbashkët ekzistojnë në Bashkimin Evropian?

- Çfarë është ajo konurabacion?

- Cilat vende janë anëtare të Bashkimit Evropian?

PASQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

EVROPA JUGORE - POZITA GJEOGRAFIKE, SHTETE DHE KRYEQYTETE - KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË RREGULLIMIT TË SHTETEVE - RAJONET KARAKTERISTIKE TË EKSPONUARA TËRMETEVE DHE VULLKANEVE, PASOJAT DHE NDIKIMET NDAJ JETËS SË NJERËZVE - KLIMA DHE VEGJETACIONI NË EVROPËN JUGORE - DETI MESDHETAR –KARAKTERISTIKAT KRYESORE NATYRORE- GJEOGRAFIKE DHE RËNDËSISË EKONOMIKE - NGJASHMËRI DHE DALLIME TË POPULLATËS NË EVROPËN JUGORE - EKONOMIA DHE TURIZMI NË EVROPËN JUGORE

EVROPA PERËNDIMORE - POZITA GJEOGRAFIKE, SHTETE DHE KRYEQYTETE - KARAKTERISTIKA KRYESORE TË RREGULLIMIT TË SHTETEVE - RELIEVI DHE KLIMA NË EVROPËN PERËNDIMORE - NDIKIMI I DETEVE NDAJ JETËS SË NJERËZVE (DIKUR DHE SOT) - POPULLATA NË EVROPËN PERËNDIMORE - EKONOMIA E EVROPËS PERËNDIMORE (DIKUR DHE SOT))

EVROPA VERIORE - POZITA GJEOGRAFIKE, SHTETE DHE KRYEQYTETE - KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË RREGULLIMIT TË SHTETEVE - ROLI I RELIEVIT DHE KLIMËS NDAJ JETËS SË NJERËZVE NË EVROPËN VERIORE - KARAKTERISTIKA E BREGUT DETAR DHE TË RËNDËSISË SË TIJ - POPULLATA NË EVROPËN VERIORE - RESURSET NATYRORE DHE EKONOMIA E EVROPËS VERIORE

EVROPA E MESME - POZITA GJEOGRAFIKE, SHTETE DHE KRYEQYTETE - KARAKTERISTIKA KRYESORE TË RREGULLIMIT TË SHTETEVE - KARAKTERISTIKA KRYESORE TË RELIEVIT DHE TË KLIMËS NË EVROPËN E MESME - ULTËSIRA E PANONISË DHE RËNDËSIA E SAJ PËR ZHVILLIMIN E EKONOMISË - ALPET DHE RËNDËSIA E TYRE PËR VENDET NGA EVROPA E MESME - LUMEJTË DHE RËNDËSIA E TYRE PËR JETËN E NJERËZVE - POPULLSIA NË EVROPËN E MESME - EKONOMIA E EVROPËS SË MESME (DIKUR DHE SOT)

EVROPA LINDORE - POZITA GJEOGRAFIKE, SHTETE DHE KRYEQYTETE - KARAKTERISTIKA KRYESORE TË RREGULLIMIT TË SHTETEVE - RELIEVI DHE KLIMA NË EVROPËN LINDORE - RRJETI I LUMEJVE – KARAKTERISTIKA, RËNDËSIA DHE PROBLEME - NGJASHMËRI DHE DALLIME TË POPULLATËS NË EVROPËN LINDORE - KUSHTE PËR ZHVILLIM TË EKONOMISË NË EVROPËN LINDORE

EVROPA JUGORE BISEDË

POZITA GJEOGRAFIKE, SHTETE DHE KRYEQYTETE

- Në cilin rajon të Evropës gjendet Gadishulli Ballkanik dhe Republika e Maqedonisë? - Sipas Detit Mesdhetar, sikur që emërohet edhe Evropa Jugore?

DETYRË - Në hartën e Evropës identifiko territoret që hyjnë në Evropën Jugore dhe në secilën nga siujdhesat gjej shtetet dhe kryeqytetet e tyre.

FJALORI I TERMAVE GADISHULLI BALLKANIK - Hapësira e cila përfshinë një pjesë të Evropës Jugore midis Detit Adriatik dhe Jon në jug, Detin e Zi në Lindje dhe lumenjtë Danubi dhe Sava në veri.

Pozita gjeografike Evropën jugore e paraqesin territoret të Gadishullit Pirinej, të atij Apenin dhe Ballkanik me numër të madh të siujdhesave të mëdha dhe të vogla. Cilat janë siujdhesat më të mëdha? Ato gjenden në Detin Mesdhetar, kështu që si tërësi gjeografike shkurtimisht quhet Mesdhe apo Evropa Mesdhetare. Bëhet fjalë për territor me pozitë qendrore në suaza botërore. Ku gjenden shumë shtete ngushtica dhe kanale: Ngushtica e Gjibraltarit – për komunikim me Evropën Perëndimore dhe me Amerikën, ngushtica e Bosforit dhe Dardanelet – për komunikim me Detin e Zi, Evropën Lindore dhe me brendinë e Azisë. Prania e këtyre rrugëve lundruese dhe të shumë gjireve, hapje detare dhe të ngjashme, të cilat i lidhin të ashtuquajturat dete skajore në Mesdhe, e mundëson komunikacionin më të zhvilluar detar në botë. Pikërisht prandaj në zonën bregdetare (Litorale) të Evropës Jugore janë zhvilluar numër i madh i qyteteve, rrugëve detare. Numëroi disa porte më të njohura në Evropën Jugore! Ato që janë në brendi të Evropës janë të lidhura me një numër të madh të linjave hekurudhore, rrugëve, naftësjellësve, gazsjellësve dhe të ngjashme si edhe shumë aeroporte prej të cilëve realizohen nga fluturimet në shumë destinacione në botë. Pikërisht prandaj Evropa Jugore apo Evropa Mesdhetare shënohet me pozitën më të mirë gjeografike në botë. Këtu mbizotëron klima e mirë mesdhetare me vera të nxehta dhe me dimra mjaft të nxehtë dhe të lagësht. Evropa jugore është rajon ku ndodhin numër i madh i ngjarjeve historike, me rëndësi për zhvillimin dhe për kulturën e njerëzimit. Cilat civilizime janë më të njohura në Mesdhe?

OQEANI ATLANTIK

SLLOVENI Lublanë

Bukuresht

BOSNJË DHE Sarajevë

IT ANDORË Madrid

Romë

MALI I ZI

Mesd

KOSOVË Shkup

Sofje

MAQEDONI

I Q RE G

Deti

BULLGARI

Prishtinë

Tiranë

Athinë MALTË

Evropa Jugore

SERBI

HERCEGOVINË Podgoricë

SHPANJË

Lisbonë

RUMANI

Zagreb

KROACI Beograd

ËRI SHQIP

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

- Çfarë nënkupton nën pozitën gjeografike?

Shtetet dhe kryeqytetet

PYETJE

Flamuri

Shteti

Kryeqyteti

Portugalia

Lisabonë

Spanja

- Çfarë pozite gjeografike ka Evropa Jugore? - Çfarë janë ato dete skajore? - Numëroi shtetet në Gadishullin Apenin? - Numëroi shtetet në Gadishullin Ballkanik? - Numëroi disa ngushtica më të rëndësishme në Mesdhe?

Sipërfaqja në km²

Popullsia (OKB, 2009)

92 136

10 631 800

Madrid

505 990

45 828 172

Italia

Romë

301 323

60 090 400

Malta

La Valeta

316

412 600

Shqipëria

Tiranë

28 748

3 170 000

Bullgaria

Sofje

110 994

7 602 100

Bosnja dhe Hercegovina Sarajevë

51 129

3 767 000

Serbia

Beograd

77 474

7 905 000

Mali i Zi

Podgoricë

13 812

624 000

Romania

Bukuresht

237 500

21 496 700

Sllovenia

Lublanë

20 256

2 053 355

Kosova

Prishtinë

10 887

2 230 000

Greqia

Athinë

131 957

11 262 500

Andora

Andora La Vela

468

86 000

San Marino

60,5

30 800

Vatikani

–

0,44

800

Kroacia

Zagreb

56 610

4 432 000

Maqedonia

Shkup

25 713

2 048 900

Vërejtje: të dhënat në tabelë janë informative, nxënësi nuk duhet t'i mësojë përmendësh

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Në tri siujdhesat dhe ishujt në Evropën Jugore janë zhvilluar shumë shtete. Në Gadishullin Pirinej gjenden Spanja, Portugalia dhe Andora, në Gadishullin Apenin gjenden Italia, San Marino dhe Vatikani. Çfarë din për Vatikanin? Malta paraqet shtet të veçantë të siujdhesës. Në gadishullin Ballkanik gjenden numër i madh i shteteve, siç janë: Maqedonia, Serbia, Kroacia, Bosnjë e Hercegovina, Mali i Zi, Shqipëria, Kosova, Bullgaria, Greqia, Sllovenia. Në Gadishullin Ballkanik gjendet edhe pjesa Evropiane e Turqisë. Kjo do të thotë se Gadishulli Ballkanik është mozaik nga popuj, fe, gjuhë dhe kultura të ndryshme. Zhvillimi ekonomik është midis më të dobëtëve në Evropë.

- Cilat siujdhesa bijën në Evropën Jugore?

EVROPA JUGORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Çfarë nënkupton me rregullimin shtetëror? - Çfarë terme ekzistojnë për njerëzit të cilët janë në krye të shteteve? - Cilat janë funksionet më të larta politike në Republikën e Maqedonisë?

Kurora mbretërore

KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË RREGULLIMIT TË SHTETIT Ngjarjet e ndryshme historike në territorin e Evropës Jugore janë arsye për praninë e kulturave dhe traditave të ndryshme të popullatës në shtetet. Bëhet fjalë për ndikimin e civilizimit maqedonas, kulturën greke, civilizimit romak (të cilët botës i kanë dhënë bazat e shkencave, arteve, të së drejtës, ndërtimtarisë), krishterimit (i cili përmes Evropës Jugore është zgjeruar në Evropë dhe botë), zbulimet e mëdha dhe gjeografike në shekullin e 15 (udhë kryq në sipërfaqen tokësore dhe komunikacionit ujor), lëvizjet koloniale dhe të pushtimit, dy luftërat botërore dhe të tjera. Si rezultat i asaj tani, sot shtetet e Evropës Jugore kanë status të ndryshëm të rregullimit shtetëror. Në Gasishullin Pirinej gjenden: - Mbretëria e Spanjës, e cila paraqet monarki parlamentare në krye me mbretin. - Republika e Portugalisë, e cila është republikë me autorizime të kufizuara të presidentit. - Principata Andora, e cila është principatë parlamentare me Këshill të përgjithshëm si pushtet ligjvënës. - Territori i varur vetëqeverisës i Gjibraltarit është nën pushtetin e Britanisë së Madhe, i udhëhequr nga Guvernatori i emëruar nga mbretëresha britanike. Në jug të Francës gjendet Principata e Monakos, e cila është monarki kushtetuese e udhëhequr nga princi.

Kuvendi i shtetit (Republika e Maqedonisë) 34

PYETJE - Cilat janë kulturat dhe civilizimet më të rëndësishëm përmes historisë së Evropës? - Çfarë rregullime shtetërore ekzistojnë në Evropën Jugore?

DETYRË - Që të mësosh më mirë, në hartën politike të Evropës Jugore vendos ngjyrë apo: shkronjën R për shtetet të cilat janë nën rregullimin e republikave, M për mbretëri dhe Pr. për Principata.

MBAJ MEND - Mbretëri quhen shtetet në të cilat udhëheq mbreti. - Principatë quhet shteti me të cilin udhëheq princi. - Republika quhen shtetet në krye të cilave gjendet presidenti, e zgjedh populli.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Në Gadishullin Apenin janë: - Republika e Italisë, e cila sipas rregullimit shtetëror është republikë parlamentare. - Vatikani, i cili paraqet qytet-shtet, monarki teokratike e udhëhequr nga Papa i Romës. - Republika San Marino – republikë. - Republika e Maltës – republikë me parlament si pushtet ligjvënës (shtet siujdhesë) Rregullimi i shteteve në Gadishullin Ballkanik. - Republika e Maqedonisë – republikë parlamentare në krye me president dhe organ ligjvënës, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë. - Republika e Bullgarisë – republikë parlamentare në krye me president. - Republika e Serbisë - republikë parlamentare në krye me president. - Republika e Malit të Zi - republikë parlamentare në krye me president. - Republika e Rumanisë - republikë parlamentare në krye me president. - Republika e Greqisë – republikë parlamentare. - Republika e Shqipërisë - republikë parlamentare në krye me president. - Republika e Kroacisë - republikë parlamentare në krye me president. - Republika e Sllovenisë - republikë parlamentare në krye me president. - Republika e Kosovës – republikë parlamentare. - Republika e Bosnjë e Hercegovinës – Federata Bosnjë e Hercegovina dhe Republika Serbe me presidium të përbërë prej tre anëtarëve (Serb, Kroat dhe mysliman Boshnjak) me parlament.

Selia e Qeverisë (Republika e Maqedonisë) 35

EVROPA JUGORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - A keni dëgjuar për tërmet? - Trego diçka për ndonjë tërmet për të cilin ke dëgjuar apo e ke përjetuar?

PYETJE - Çka janë ato vargmale të reja? - Si quhen rrafshinat e mëdha midis maleve? - Numëroi dhe tregoi në hartë masivet malore në Evropë! - Cilat janë ultësirat më të njohura në Evropën Jugore? - Çfarë lloje të relievit janë përfshirë në Evropën Jugore? - Çfarë manifestime ndodhin si rezultat i jo stabilitetit gjeologjik në tokë? - Çfarë është tërmeti? - Me çka maten tërmetet? - Përmend disa vullkane aktive në Evropën Jugore!

DETYRË - Në hartë gjej masivet malore, ultësirat dhe vullkanet në Evropën Jugore.

Pasojat nga tërmeti 36

RAJONE KARAKTERISTIKE TË EKSPONUARA TËRMETEVE DHE VULLKANEVE, PASOJAT DHE NDIKIMET NDAJ JETËS SË NJERËZVE

Evropa Jugore dallohet me një numër më të madh të vargmaleve reja të cilat karakterizohen me lartësi dukshëm të madhe mbi detare, anët e shpateve, anët malore dhe kalueshmëri e vështirë. Malet kryesisht shtrihen në drejtimin perëndim- lindje dhe veriperëndim- juglindje. Midis tyre gjenden disa ultësira më të mëdha. Në Siujdhesën Pirinej gjenden malet e vogla të grumbulluara Pirineje (midis Francës dhe Spanjës) dhe Siera Nevada në pjesën jugore të Siujdhesës, kurse në pjesën perëndimore shtrihet pllatoja Mezeta, kurse midis tyre gjenden disa ultësira. Në pjesën veriore të Siujdhesës Apenine gjenden Alpet, kurse nëpër mjedis të mbarë siujdhesës shtrihen Apeninet. Midis këtyre dy masivëve në Italinë Veriore është vendosur Ultësira e Lombardisë për rreth lumit Po. Në Siujdhesën Ballkanike si male të reja vargore, përveç brigjeve të Detit Adriatik dhe Jonë shtrihen Dinariket dhe Malet Sharro-pindike, kurse në pjesët lindore veçohen masivi malor Ballkan (sipas tij është emëruar Siujdhesa) dhe pjesët jugore të Karpateve të cilat janë të njohura si Alpet Transilvani. Midis këtyre dy masivëve, më në veri nëpër luginën e lumit Danub shtrihen Ultësira e Panonisë dhe Vllahe, kurse më në jug gjenden Rodopet, të cilat paraqesin male të vjetra të grumbulluara. Ato kryesisht shtrihen midis Luginës së Moravës e Vardarit dhe të luginës të lumit Struma. Në malet e përmendura hasen lloje të ndryshme të relievit: fluvial, glacial (veçanërisht Krisht i pranishëm në Alpet), karrten (në Dinariket), abraziv dhe vullkanik. Territori i Evropës Jugore dhe Mesdheu veçohen me jo stabilitet të shpeshtë gjeologjik të tokës kështu që të pranishme janë dukuri të shpeshta të tërmeteve dhe aktiviteteve të vullkanit. Tërmetet Tërmet paraqet dridhje e pa pritur e madhe e sipërfaqes tokësore. Shkaktohet për shkak të vendosjes të blloqeve Tokësore. Pasojat munden të jenë të tmerrshme, të përcjellura me rrëzimin e objekteve të ndryshme të cilat i ka ndërtuar njeriu. Tërmetet më të fuqishme shkaktojnë edhe viktima në njerëz dhe dëme materiale. Për shkak të mbrojtjes, njerëzit bëjnë ndërtime më të forta, të cilat do të jenë më të qëndrueshme ndaj tërmeteve.

A ke dëgjuar apo të kujtohet ndonjë tërmet? Fuqia e tërmetit matet me instrumentin Seizmograf. Mjedisi i tërmetit gjithmonë është diku në brendinë e Tokës dhe njihet me emrin hipoqendër. Pika e sipërfaqes Tokësore kua janë valët e tërmetit janë më të fuqishmet dhe quhen epiqendër.

- Në Evropën Jugore masive më të njohura malore janë Pirinejet, Alpet, Dainariket, Rodopet, Ballkan dhe Alpet Transilvane. - Ultësira më të rëndësishme në Evropën Jugore janë: Lombardineze dhe Vllahe. - Tërmeti është dridhje e papritur e sipërfaqes së Tokës. - Elemente të tërmetit janë hipoqendra dhe epiqendra. - Vullkanet janë manifestime kur, nën ndikimin e presionit dhe temperaturës, nga brendia e Tokës nxjerrën gazra të ndryshëm, materiale të lëngëta dhe të forta. - Te vullkanet dallohen: kanal vullkanik dhe krater vullkanik.

Ndikimi ndaj jetës së njerëzve Materialet e hedhura dhe të grumbulluara të vullkanit veçohen si sipërfaqe mjaft të frytshme, kështu që territoret e atilla njerëzit shumë shpesh i shfrytëzojnë dhe i popullzojnë. Kjo veçanërisht është karakteristike për vullkanet e shuara. Dukuritë e befasuara tërmete- vullkanike shkaktojnë shumë viktima n njerëzore. Në rastin e Evropës Jugore, edhe pse në mënyrë sizmologjike dhe vullkanike aktiv, rajonet litorale dendësisht janë të banuara për shkaqe ekonomike .

Vullkani

FJALORI I TERMAVE VULLKAN – rritje në formë konike të Tokës e cila pranë majës përfundon me thellësinë e quajtur, krater. Prej kraterit drejt brendisë të kores së Tokësore na çon kanali (gryka) përmes të cilës kalojnë gazrat e vullkanit, avull i lëngët dhe magma.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Vullkanet Vullkanet shkaktohen kur materia e shkrirë e vullkanit nën ndikimin e presionit të madh nga brendia e Tokës del në sipërfaqen e Tokës. Zjarret e vullkanit më së shpeshti gjenden në 50- 100 km në brendinë e Tokës. Materia e shkrirë formohet për shkak të presioneve të ndryshme midis pllakave kontinentale, të cilat për shkak të fërkimit shkaktojnë temperatura të larta dhe të shkrirjes të masave shkëmbore që në mbështjellësin e sipërm të Tokës kanë pika të afërta të shkrirjes. Materiali i shkrirë në brendinë e Tokës quhet magamë, kurse ajo kur do të arrijë në sipërfaqen e Tokës quhet lavë. Me grumbullimin e lavës formohet kupa e vullkanit. Përmes saj kalon kanali u vullkanit (i njohur me emrin grykë vullkani) e cila përfundon me krater të vullkanit. Përveç lavës së lëngët, nga krateret e vullkanit hedhen edhe bomba të vullkanit, hi i vullkanit dhe gazra të ndryshëm. Vullkane aktive në Evropën Jugore janë Vezufi në Italinë e mesme, Etna në Sicili, Stromboli dhe Vullkano në ishujt në Italinë Jugore dhe Santorin – në ishullin grek me emrin e njëjtë në Detin Egje.

MBAJ MEND

ERRUPCIONI VUALLKANIK – nxjerrja e gazrave, avullit të lëngët, hi dhe lavë përmes kraterit. TËRMET – dridhja e papritur e kores së Tokës, të shkaktuar prej forcave të brendshme të Tokës. RAJONI I TËRMETEVE – territor në të cilin shpesh ndodhin tërmete. AKTIVITETE PASVULLKANIKE – dukuri e nxjerrjes së gazrave apo avullit të lëngët në vende në vullkane të shuara. Në Republikën e Maqedonisë është e atillë dukuria Duvallo afër fshatit Kosell të Ohrit, prej ku dalin gazra sulfurike.

EVROPA JUGORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË

KLIMATA I VEGETACIJATA NË EVROPË JUGORE

- Çfarë është klima? - Ndaj çkalit ndikon klima? - Me çfarë klime veçohet Mesdheu?

PYETJE - Çfarë lloje klimatike janë të pranishme në Mesdhe? - Cilat janë veçoritë e klimës mesdhetare? - Numëro disa territore që veçohen me klimë malore? - Çfarë vegjetacioni është i pranishëm në Evropën Jugore? - Cilët janë përfaqësuesit më karakteristik të bashkësive bimore në Evropën Jugore? - Numëro disa lloje të bimëve gjetherënëse? - Cilat nga bimët kulturore janë më të përfshira në Evropën Jugore?

Klima Evropa Jugore për shkak të Detit Mesdhe ka klimë të Detit Mesdhe mesdhetare ose mesdhetare. Kjo dallohet me vera të thata dhe të ngrohta dhe dimra me të reshura të buta. Verat e thata dhe të nxehta janë rezultat i ndikimit të ajrit të thatë dhe të ngrohtë, i cili përmes verës përhapet nga Afrika mbi Detin Mesdhe në Evropën Jugore. Temperaturat e ajrit arrijnë deri në 40 gradë celsius, me më shumë orë me diell në Evropë. Për të cilën degë ekonomike janë të përshtatshme kushtet e këtilla? Dimrat e buta dhe me të reshura janë rezultat i ndikimeve të erërave perëndimore të cilat vijnë nga Oqeani Atlantik dhe sjellin të reshura kryesisht me shi. Sasia mesatare vjetore e të reshurave është rreth 700 mm. Me hyrjen në brendinë e territoreve kontinentale, veçanërisht në brendinë e Gadishullit Pirinej dhe Ballkanik, klima mesdhetare duron ndikime kontinentale dhe karakterizohet si klimë e ndryshuar mesdhetare me vera të nxehta dhe dimra më të ftohtë, kështu që temperaturat lëshohen edhe nën 0 gradë celsius. Në pjesët kontinentale, varësisht nga largësia e deteve dhe ndryshimit të relievit në hapësirë është e pranishme klimë e matur kontinentale, kurse varësisht me lartësinë mbi detare në masivet malore ndjehet klimë tipike malore me temperatura relativisht më të ulëta dhe sasi më të mëdha të reshurave të shiut, me praninë e të reshurave të borës.

Të rëshurat në Evropën Jugore nën 300 mm 300 - 500 mm

600- 750 mm 750 - 1000 mm

1000 - 1500 mm 1500 - 2000 mm 2000 - 2500 mm

Vegjetacioni

DETYRË - Në hartë gjej masivet malore, ultësirat dhe vullkanet në Evropën Jugore.

MBAJ MEND - Në Evropën Jugore mbizotëron klimë mesdhetare. - Klima mesdhetare karakterizohet me vera të thata dhe të ngrohta dhe me dimra me të reshura të buta. - Duke shkuar nga pjesët bregdetare në brendi të pjesës tokësore, klima mesdhetare modifikohet dhe fiton veti të klimës së matur kontinentale. - Në Evropën Jugore ka vegjetacion mesdhetar. - Vegjetacioni mesdhetar karakterizohet me: bimë halore me gjethe më të trasha, sistem më të thellë rrënjësor dhe rritje e lakuar. - Përfaqësues kryesor janë bung butët, pisha, qiparisi, dafina.

MËSO MË TEPËR Druri i ullirit, kryesisht i përhapur në rajonet rreth Detit Mesdhetar. Ka trupin e degëzuar të zgjeruar e trungun e fortë me gjethe të ngjyrë argjendi dhe fryt me ngjyrë të mbyllur i cili përmban përqindje të madhe të vajit. Drunjtë e ullirit janë afatgjatë: 500- 600 vjet. Kryesisht kultivohen në pjesët bregdetare. Vaji i ullirit veçanërisht është me rëndësi për ushqimin e njerëzve. Prodhuesit më të mëdhenj botëror të ullinjve janë Spanja, Italia, Greqia, Portugalia. Diçka më pak janë përfshirë në Kaliforni, në kontinentin veri amerikan.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Karakteristikat klimatike të Detit Mesdhe në Evropën Jugore, karakteristikat e relievit dhe luginat e pjesës më të madhe të lumenjve i kanë kushtëzuar karakteristikat e vegjetacionit. Pikërisht prandaj në Evropën Jugore flitet për vegjetacionin mesdhetar. Ajo është aftësuar në verat e gjata dhe të thata me sistem më të zhvilluar rrënjësor, gjethet të cilat i mënjanojnë materialet të dyllit për pengimin e drejtimit, trashjen e fletëve dhe të rritjeve të gjembave; për shkak të dimrave të butë gjethet janë të gjelbër. Përfaqësues më karakteristik janë lisat e butët, pishat dhe qiparisi, mandej dafina, rozmarina dhe bimë të ndryshme të ferrave të cilat me një emër quhen makia. Në Evropën Jugore, veçanërisht në pjesët e drejtpërdrejta detare, kulturë më e rëndësishme mesdhetare është ulliri. Ai është bimë tipike që rritet vetëm në rajonin mesdhetar. Karakterizohet me vjetërsi shekullore dhe mileniume. Në brendinë e hapësirave kontinentale hasen edhe bimë të ndryshme gjetherënëse dhe drunj të ndryshëm malor siç janë dushku, bungu, shkoza, pisha, dëllinjë etj. Në ultësirat dhe në ngushticat e rrjedhave të lumenjve janë të zhvilluara lloje të ndryshme bimore dhe kultura të ndryshme (drithit, kopshtarisë, bimëve industriale, vertarisë dhe të tjera). Në pjesët më të larta të maleve, mbi kufirin malor prej 1800 m gjenden kullosa të larta malore dhe gurskalitës .

Vegjetacioni mesdhetar 39

EVROPA JUGORE - Çfarë janë detet mesdhetare? - Cilat nga detet mesdhetare është më afër Republikës së Maqedonisë?

MBAJ MEND - Deti Mesdhe gjendet ndërmjet Evropës, Afrikës dhe Azisë dhe paraqet det të brendshëm të Oqeanit Atlantik. - Deti Mesdhe ka një përthyerje të rëndësishme bregdetare. - Në rajonin e Detit Mesdhe mbisundon klima subtropikale. - Në Detin Mesdhe derdhen lumenjtë Elbro, Rona, Po, Danubi, Neretva, Vardari, Dnjepri, Dnjestri, Doni, Nili e tjerë. - Deti Mesdhe ka një rëndësi të madhe komunikacioni, shumë porte dhe turizëm të zhvilluar.

OQEANI ATLANTIK

DETI MESDHE, KARAKTERISTIKA KRYESORE NATYRORE-GJEOGRAFIKE DHE RËNDËSIA EKONOMIKE Deti Mesdhe apo Mesdheu është det i brendshëm apo det mesdhetar në Oqeanin Atlantik. I vendosur midis Evropës, Afrikës dhe Azisë. Shtrihet prej 31° deri në 36° gj.v.gj. dhe prej 5° gj.p.gj. 41° gj.l.gj. Zen sipërfaqen prej 2 972 500 km katror. Në perëndim, përmes Grykës së Gjibraltarit dhe me Oqeanin Atlantik, në jug lindje përmes kanalit të Suezit lidhet me Detin e Zi dhe me Oqeanin Indian. Deti Mesdhe, na bazë janë në drejtim me Gadishullin Apenin dhe Sicilia ndahet në pjesën perëndimore dhe lindore. Në pellgun perëndimor gjenden detet veriore Llugar dhe Tiren, kurse në Adriatikun lindor, Jonë, Egje, Marmara dhe Detin e Zi përmes ngushticave Dardanele dhe Bosfor. Linja bregore në Detin Mesdhe është mjaft e degëzuar, ka shumë gji, siujdhesa dhe ujdhesa. Kjo veçanërisht është me rëndësi për brigjet veriore. Gji më të mëdha janë ai i Valencës, Lionit, Xhenovës. Në Detin Mesdhe gjenden numër më i madh i ishujve si, për shembull, Baleare, Korzika, Sardinija, Sicilia, Malta, Kreta, Kikladi, Sporadi, Qiproja dhe ishujt veri Egjease dhe të Adriatikut. Klima në Detin Mesdhe është kufizuar u kushtëzua nga pozita gjeografike, nga gjerësitë detare, nga kontinenti afrikan dhe evroaziatik, si dhe nga afërsia e Atlantikut. Ajo është subtropikale me dimra të butë me të reshura dhe vera të nxehta të thata. SLLOVENI Lublanë KROACI

FRANCË

MALI I ZI

SHPANJË

Deti

Mesd

Deti Mesdhe

Bukuresht

KOSOVË BULLGARI Sofje Shkup MAQEDONI

Tiranë

Podgoricë

I Q RE G

POR

Lisbonë

Madrid

ËRI

TUG

ALI

IT Romë

BOSNJË SarajevëSERBI Zagreb

MALTË

RUMANI Beograd

SHQIP

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË

TURQI Athinë

DETYRA - Në hartën e Evropës Jugore gjeni siujdhesat, ujdhesat, detet skajor, gjiri dhe limanet më të mëdha. - Në hartën e Evropës Jugore gjej derdhjet e lumenjve më të mëdha dhe vërteto se në cilat dete derdhen. Shënoje këtë në fletore.

PYETJE - Ku gjeografikisht është vendosur Deti Mesdhe? - Në sa pjesë ndahet Deti Mesdhe? - Çfarë është linja bregore e Evropës Jugore? - Numëroi disa siujdhesa dhe ujdhesa në Detin Mesdhe? - Si është klima në rajonet e Detit Mesdhe? - Cilat janë ato lumenj më të mëdhenj ë që derdhen në Detin Mesdhe? - Si është bota bimore dhe shtazore në Detin Mesdhe dhe pse?

Deti

Mesdhe

- Cilat janë ngushticat më të njohura? - Numëroi limanet (portet) më të njohura në Detin Mesdhe? - Çfarë industrie zhvillohet në brezin litoral?

Deti i Kuq Kanali i Suezit

- Çfarë rëndësie turistike ka dhe pse zhvillohet turizmi?

MËSO MË TEPËR

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Temperaturat mesatare vjetore qarkullojnë rreth 16- 20 gradë C. Erërat janë kryesisht me karakter lokal, të kushtëzuara nga ndikimi i ndërsjellë në tokë dhe det. Vranësirat janë të vogla, me shumë orë me diell. Në Detin Mesdhe derdhen lumenjtë Ebro, Rona, Po, Vardari, Danubi, Doni, Nili dhe të tjerë. Temperatura e ujit është më e lartë në pjesët jugore të Detit Mesdhe, kurse duke shkuar nga veriu zvogëlohet. Bota bimore dhe shtazore në Detin Mes dhe sipas llojeve dhe sasisë janë mjaft të varfër. Prandaj, peshkimi si degë ekonomike sot është në rënie. Më të përfshira janë sardele, skumbri dhe lloje tjera të peshqve. Posaçërisht degë e zhvilluar ekonomike është komunikacioni bregdetar. Drejtim kryesor është linja Gjibraltar – Suec, me shumë linja penguese të cilat e lidhin numrin e madh të limaneve (porteve) në brigjet e tre kontinenteve, e veçanërisht atyre në kontinentin evropian. Porte më të njohura janë: Mallaga, Valenci, Barcelona, Marsej, Xhenova, Napoli, Palermo, Mesina, Bari, Venediku, Trieshta, Rijeka, Spliti, Dubrovniku, Durrësi, Athina, Selaniku, Stambolli, Burgasi, Odesa, Aleksandria, Bengazi, Tripoli dhe Algjeri. Në brezin litoral edhe në shumë porte dhe lagje tjera është e zhvilluar industria e cila kryesisht është e orientuar në përpunimin të materialeve importuese. Të atilla janë: industria petrokimie, e tekstilit, ushqimore dhe të ngjashme. Një pjesë e madhe e aktiviteteve ekonomike në Mesdhe janë orientuar drejt ekonomisë turistike; janë ndërtuar numër i madh i qendrave turistike ku realizohet numër i madh i qarkullimit turistik. Këtu posaçërisht theksohet Spanja, Kroacia, Italia dhe Greqia.

Kanali i Suezit është rrugë lundruese që i lidh Detin Mesdhe dhe të Zi, kështu paraqet lidhje më të shkurtër midis Oqeanit Atlantik, Indian dhe të Qetë. Rruga midis porteve evropiane dhe porteve të Oqeanit të Qetë shkurtohet prej 8 000 deri më 15 000 km në krahasim me rrugën rreth Afrikës. Kanali është i gjatë 161 km, në sipërfaqe është i gjerë 120- 150 m, kurse në fund 80 m, me thellësi prej 12 m. Është ndërtuar në periudhën prej viteve 1859 deri në vitin 1869. Portet kryesore janë Suez dhe Port Said. Kanali i Suezit e prenë tatëpjetën e Suezit, duke i lidhur disa liqeje. Paralelisht me Kanalin e Suezit shtrihen autostradat, hekurudhat dhe ujësjellësi me ujë të ëmbël – për furnizimin e anijeve me ujë. Përmes kanalit të Suezit në vjet kalojnë mijëra anije me nga disa qindra milion tonë ngarkesë.

EVROPA JUGORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Çfarë popullate jeton në Evropën Jugore? - A din ndonjë shtet në Evropën Jugore? - Cilat gjuhë fliten në Evropën Jugore? - Me çka janë të ngjashëm njerëzit në Evropën Jugore?

PYETJE - Si është vendosja e popullsisë në Evropën Jugore? - Cilat territore në Evropën Jugore janë të banuara me dendësi të madhe? - Cili popull jeton në Gadishullin Pirinej? - Cilët popuj jetojnë në Gadishullin Apenin - Cilët popuj jetojnë në Gadishullin Ballkanik? - Në cilin grup bëjnë pjesë gjuhët që fliten në Evropën Jugore!

NGJASHMËRI DHE DALLIME TË POPULLATËS NË EVROPËN JUGORE Në pajtim me pozitën gjeografike, të veçorive natyroregjeografike, ngjarjeve historike dhe të ngjashme, popullsia në popullsia në Evropën Jugore është shumë e pa barabartë e vendosur. Më dendësisht janë të banuara fushëgropat (si për shembull, Ultësira e Lombardisë pranë lumit Po në Itali) dhe brezit bregdetar litoral ku në brigjet e degëzuar të Evropës Jugore janë zhvilluar numër i madh i lagjeve, siç janë qytetet e mëdha të porteve Barcelona, Xhenova, Napoli, Palermo, Trieshtë, Riekë, Split, Athinë, Selanik, Stamboll, Odesë etj. Në Evropën Jugore jetojnë numër i madh i popujve me fe të ndryshme, kulturë dhe tradita. Në Gadishullin Pirinej më me numër janë Spanjollët dhe Portugezët. Por, në Spanjë jetojnë edhe Katalonasit në pjesën bregdetare të Mesdheut (flasin gjuhën e vet dhe kanë autonomi të gjerë) dhe Baskët në pjesët veriore ndaj Atlantikut, të cilët flasin në gjuhë të veçantë të ndryshëm nga të gjitha gjuhët evropiane. Në Gadishullin Apenin më së shumti jetojnë Italianë. Pakica më të vogla nacionale janë Furlanët dhe Tirolët Jugor, të vendosur në pjesët veri lindore të Italisë, si dhe Sardinimi i siujdhesës Sardinia. Në Gadishullin Ballkanik jetojnë shumë popuj dhe pakica: Sllovenë, Kroatë, Boshnjakë, Serbë, Malazez, Maqedonas, Bullgarë, Shqiptarë, Grekë, Rumunë, Turq. Të gjithë ata kanë shtete të veçanta ku jetojnë pakica më të vogla.

- Cilat fe (besime) përdoren në Evropën Jugore? - Me çka karakterizohen njerëzit në Evropën Jugore?

DETYRË Në hartën politike të Evropës Jugore ngjyrosi shtetet sipas gjuhëve që fliten në to!

„Shën Klimenti i Ohrit“ – tempull ortodoks

Evropa Jugore – religjionet

MBAJ MEND - Popullsia në Evropën Jugore në mënyrë jo të barabartë është e vendosur. - Popullsi më e dendur janë ultësirat, fushëgropat dhe territoret bregdetare. - Në Evropën Jugore jetojnë numër i madh i popujve, prej të cilëve më me numër janë italianët, spanjollët, rumunët, grekët, portugezët, serbët. - Në shtetet nga Evropa Jugore kryesisht fliten gjuhët nga familja gjuhësore indoevropiane, më saktë nga grupi i gjuhëve italiane dhe sllovene. - Gjuhë të veçanta indoevropiane janë gjuha greke dhe shqipe, kurse gjuha turke, boshnjake dhe malteze janë jashtë familjes. - Në Evropën Jugore popullsia është me besim katolik dhe ortodoks, kurse një numër më i vogël janë të besimit mysliman.

Katolikë Protestanë Ortodoksë Myslimanë Të tjerë

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Ngjashmëritë te popullata në Evropën Jugore duken në atë që, me përjashtim të asaj baske, turke dhe malteze, të gjitha gjuhët bëjnë pjesë në familjen gjuhësore indoevropiane; prej tyre në grupin rumun/italian bëjnë pjesë gjuha portugeze, rumune, spanjolle dhe gjuha italiane, kurse në grupin sllav: gjuha sllovene, kroate, serbe, maqedonase dhe bullgare. Në grupe të veçanta janë gjuha greke dhe shqipe. Me përjashtim me shkrimin grek, në atë rumun dhe në një pjesë të grupit slloven përdoret alfabeti latin, kurse në pjesën tjetër alfabeti cirilik. Cilat shtete në Ballkan shfrytëzohen me alfabetin cirilik? Sipas përkatësisë fetare, me përjashtim të popullatës myslimane në Shqipëri, Kosovë, Bosnjë e Hercegovinë dhe në Turqi dhe të pakicave në shtetet tjera, popullsia i takon besimit të krishter. Popullsia në Bosnjë e Hercegovinë, Mal të Zi, Serbi, Bullgari, Maqedoni, Greqi dhe Romani është ortodokse, kurse popullsia në shtetet tjera të Evropës Jugore është e besimit katolik. Në të gjitha këto shtete sasi e caktuar e popullatës janë pa përcaktim dhe përkatësi të veçantë fetare. Popullsia në Evropën Jugore karakterizohet me kulturë të veçantë të jetesës, me ruajtjen dhe kultivimin e traditave, me shoqërim të përbashkët, me mikë pritje të madhe, temperament argëtues e tjera. Antropologjik, për shkak të kushteve gjeografike, njerëzit që jetojnë në Evropën Jugore kanë ngjyrë më të mbyllur.

FJALORI I TERMAVE FEJA – bindja religjioze apo fetare e njeriut. KULTURA – të gjitha arritjet të shoqërisë njerëzore në jetën ekonomike, shoqërore dhe shpirtërore. TRADITA – mënyra e jetës dhe të punës së njerëzve, në pajtim me gjendjet natyrore, shoqërore dhe kulturore.

Vatikani 43

EVROPA JUGORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Çfarë është shkalla e zhvillimit në Evropën Jugore? - Cilat degë ekonomike janë më të zhvilluara? - Në çfarë mënyre munde mi ta ndajmë rajonin e Evropës Jugore në krahasim me të tjerat?

PYETJE - Përse Evropa Jugore ngec në zhvillimin ekonomik në krahasim me rajonet tjera të Evropës? - Në bazë të cilave lëndë zhvillohet industria? - Cilat degë ekonomike mbizotërojnë në Evropën Jugore? - Cilat prodhime bujqësore janë më karakteristike? - Çfarë kontribuon për zhvillimin e bujqësisë? - Cilat degë industriale janë të zhvilluara në Evropën Jugore? - Numëroi disa nga rajonet dhe qendrat më të zhvilluara industriale! - Numëroi veprimtaritë jo prodhuese që janë të zhvilluara mirë! - Çfarë është shkalla e zhvillimit të turizmit dhe përse?

Porto

EKONOMIA DHE TURIZMI NË EVROPËN JUGORE Ekonomia në Evropën Jugore, për shkak të mungesës të lëndëve të para minerale (veçanërisht hekuri) dhe burime energjetike, rregullisht ngec pas ekonomive në pjesët tjera të Evropës. Një pjesë e madhe e forcës punuese në shekullin e 19 dhe 20 ka emigruar në pjesë të Evropës Veriore, të Mesme dhe Perëndimore dhe në Amerikë. Një pjesë e migracionit të kthyer përcjell përvoja dhe hap kapacitete të veta ekonomike. Me kyçjen e shteteve nga Evropa Jugore në Bashkimin Evropian zhvillimi i tyre ekonomik dukshëm është shpejtuar. Kjo posaçërisht vlen për pjesët bregdetare të cilat kanë numër të madh të porteve ku zhvillohet tregtia bregdetare dhe përpunimi i lëndëve të para importuese. Një pjesë e caktuar industriale në brendi të shteteve gjithashtu janë të zhvilluara. Shembuj të atillë janë Madridi në Spanjë, Milano dhe Torino në Itali, kështu që dallimet midis rajoneve të zhvilluara dhe të pa zhvilluara janë më të vogla midis brezave bregdetare dhe brendisë. Në përparimin e rajonit më pak të zhvilluar rol të madh ka ndërtimi i komunikacioneve moderne (rrugë dhe hekurudha). Sot ekonomia e Evropës Jugore bazohet në bujqësi, në industri dhe në turizëm. Bujqësia Relativisht përfshirja më e madhe e territoreve kodrinoremalore me praninë e sipërfaqeve të mëdha nën shkëmb në Evropën Jugore mungesa e tokës pjellore, kështu që në hapësira të

Marsejë Split

Lisbonë Barcelonë Romë

Tiranë Kartagjenë

Kaljari Athinë Sirakuzë

Deti Evropa Jugore – areal i ullinjve 44

Mesdhe

Industria Në mungesë të zbulimeve të pasura të xeheve, në Evropën Jugore industria është e varur nga importi i lëndëve të para. Pikërisht prandaj industria është më e zhvilluar në qytetet e porteve (limanit). Kryesisht janë të zhvilluar industria kimike, e tekstilit dhe ushqimore. Pothuajse të gjitha shtetet në Evropën Jugore në aspektin industrial janë dobët të zhvilluara. Përjashtim është Italia, e cila me kapacitetet industriale në Ultësirën e Lombardisë, ku qendër kryesore është Milano, numërohet midis shteteve më të zhvilluara industriale evropiane. Më e zhvilluar është industria e makinave (automobilave), industria për teknikë të bardhë dhe industria e tekstilit. Rajone më të vogla industriale ka edhe në Spanjë, rreth qyteteve Barcelonës dhe Bilba. Turizmi Mungesa e zhvillimit industrial plotësohet me komunikacion detar, me transport, me tregti dhe me turizëm. Kushtet klimatike, brigjet e degëzuara, prania e një numri të madh të përmendoreve historike dhe arkeologjike, tradita të pasura dhe të llojllojshme kulturore janë faktor që në Evropën Jugore kanë kushtëzuar zhvillimin e ekonomisë turistike. Janë ndërtuar numër i madh i komplekseve turistike me kapacitete për vendosje prej të cilëve numër i madh i turistëve nga Evropa dhe nga kontinentet tjera çdo vjet i plotësojnë në tërësi, duke lë në mjete të mëdha Veçanërisht tërheqëse janë qytetet bregdetare dhe lagjet Valenaca, Barcelona, Napoli, Venediku, Dubrovniku, Athina, Selaniku, por edhe një numër i madh i qyteteve në brendi. Në malet është zhvilluar edhe turizmi malor veror dhe dimëror, si, për shembull në Pirine në Spanjë dhe në Alpet në Itali. Qarkullim më të zhvilluar kanë Spanja, Italia, Kroacia dhe Greqia, të cilat disponojnë me linja më të gjata bregor.

Rafineria

DETYRË Në hartën e Evropës Jugore gjej rajonet dhe qendrat industriale dhe qendrat më të njohura turistike!

Venediku

FJALORI I TERMAVE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

këtilla është zhvilluar bujqësia përkatëse. Bimë më karakteristike që kultivohen në Evropën Jugore janë ullinjtë, portokajtë, limonët, mandarinat, fiki dhe kivi. Të gjithë ato janë të shpërndara në pjesë të ndryshme detyre brigje të degëzuara në Mesdhe. Përveç atyre të përmendurave, në pjesët bregdetare dhe në brendinë e territorit është e njohur edhe vera hardhisë (veçanërisht në Spanjë dhe në Itali). Në disa ultësira dhe lugina të lumenjve më të mëdha kultivohen lloje të ndryshme të kulturave të drithërave, kopshtarisë dhe ushqimit të kafshëve. Për cilat ultësira bëhet fjalë? Cilët janë lumenjtë më të mëdhenj në tri siujdhesat? Cilat bimë janë drithore, cilat janë të kopshtit, e cilat janë industriale? Në rast të diellit më të madh, temperaturave të larta dhe të mungesës së shirave, bujqësia në Evropën Jugore varet shumë nga sistemet e ujitjes, të cilët janë ndërtuar dhe zhvilluar shumë mirë në Spanjë dhe në Itali, kurse diçka më pak në shtetet të Gadishullit Ballkanik.

EKONOMI – emër i përbashkët për veprimtari të ndryshme prodhuese nga sektori primar dhe sekondar. DESTINIM TURISTIK – vend i caktuar me rëndësi turistike, me vlerë për vizitë.

EVROPA PERËNDIMORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - A e din dikush se ku gjendet Evropa perëndimore? - Cila është pozita e saj? - Cilat shtete nga Evropa Perëndimore të janë të njohura?

Pozita gjeografike Evropa Perëndimore, kryesisht, i përfshinë territoret që dalin në Oqeanin Atlantik. Prandaj ajo quhet edhe Evropa Atlantike. Një pjesë e saj është në truallin Evropian, kurse një pjesë janë territore siujdhesash. Dalja e drejtpërdrejtë në det të shteteve nga Ballkani Perëndimor iu mundëson komunikacion të gjerë dhe të lirë me botën. Kanali La Mansh midis Francës dhe Britanisë së Madhe është shumë me rëndësi për komunikacionin EVROPA PERËNDIMORE

IRLANDË

Dublin

BRITANI E MADHE

HOLANDË

Londër

Amsterdam

KË LUKSEMBURG

Paris

Parisi MËSO MË TEPËR Beneluksi është emër i përbashkët për Belgjikën, Holandën dhe Luksemburgun. Është formuar në vitin 1944, me kontraktimin e marrëveshjes midis tri vendeve për union të përbashkët ekonomik dhe doganor. Sot ato janë anëtare të Bashkimit Evropian.

POZITA GJEOGRAFIKE, SHTETE DHE KRYEQYTETE

FRANCË

Shtetet në Evropën Perëndimore Territori i Evropës Perëndimore është i ndarë në shtatë shtete, prej të cilave: Britania e Madhe dhe Irlanda janë shtete ishullore, Holanda, Belgjika, Franca dhe Monako dalin në det, kurse vetëm Luksemburgu është shtet kontinental. Për shkak të bashkëpunimit të afërt të ndërsjellë, vendet Belgjika, Holanda (Nederland) dhe Luksemburgu me emër të përbashkët quhen Beneluks.

Flamuri

Shteti

Kryeqyteti

Belgjika

Bruksel

Franca

Paris

Irlanda

Dublin

Luksemburgu

PYETJE - Cilat territore të Evropës shënohen si Evropa Perëndimore? - Cilat janë mundësitë për komunikim me botën? - Çfarë mundësojnë lumenjtë e mëdhenj dhe lundrues në Evropën Perëndimore? - Si janë shtetet sipas zhvillimit ekonomik? - Cilat janë forcat koloniale dhe pronat koloniale? - Si është pozita gjeografike e Evropës perëndimore? - Numëroi shtetet që gjenden në Evropën Perëndimore!

DETYRË - Në hartën e Evropës Perëndimore gjej shtetet dhe identifiko kryeqytetet e tyre!

Sipërfaqja në km2

Popullsia (OKB, 2009)

30 528

10 741 000

543 965

65 073 482

70 286

4 517 800

Luksemburg

2 586

491 700

Monako

Monako-Vil

33 000

Holanda

Amsterdam

41 526

16 517 532

Britania e Madhe

Londër

244 110

61 612 300

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

detar të shteteve të Evropës dhe botës. Lumenjtë e mëdha me pjesën e vet lundruese mundëson komunikim të thellë në brendi të shteteve. Lëvizja e rrymës detare gjeografike përveç brigjeve të Ballkanit Perëndimor kontribuon për formimin e nën qiellit mjaft të mirë klimatik. Karakteristikat natyrore në Evropën Perëndimore kanë mundësuar zhvillim të lartë ekonomik, kështu që të gjitha shtetet veçohen si vende me zhvillim të lartë industrial të cilat ndikojnë edhe ndaj zhvillimit të pjesëve tjera në botë. Njëra nga shkaqet për atë është fakti se, përveç Spanjës dhe Portugalisë, pothuajse të gjitha shtetet nga Evropa Perëndimor kanë formuar prona koloniale nëpër botë. Atje janë shfrytëzuar dhe shfrytëzohen pasuri të mëdha natyrore dhe lëndë të para. Kushtet e përshtatshme natyrore dhe të krijuara në Evropën Perëndimore janë vend caktimi kryesor për pozitën e tyre gjeografike. Sipas kësaj, u konstatua se Evropa Perëndimore veçohet me pozitë mjaft të mirë gjeografike.

Vërejtje: të dhënat në tabelë janë informative, nxënësi nuk duhet t'i mësojë përmendësh

EVROPA PERËNDIMORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Çfarë rregullime shtetërore ekzistojnë? - Në krye të cilit shtet ka mbretëreshë?

PYETJE - Si është rregulluar shoqëria kapitaliste në fushën e ekonomisë? - Çfarë rregullime shoqërore hasen në vendet nga Evropa Perëndimore? - Numëroi emrat e shteteve që gjenden në Evropën Perëndimore! - Cilat territore e për bëjnë Mbretërinë e Bashkuar të Britanisë së Madhe dhe Irlandën Veriore? - Në cilat shtete të Evropës perëndimore në krye të shteteve gjendet mbret apo mbretëreshë? - Cilat shtete nga Evropa Perëndimore kanë kryetar në krye të shtetit?

KARAAKTERISTIKAT KRYESORE TË RREGULLIMIT TË SHTETIT Ndryshimet e përgjithshme historike, kulturore dhe tradicionale në Evropë kanë ndikuar edhe ndaj formimit të rregullimit shoqëror të shteteve nga Evropa Perëndimore. Në bazë, të gjitha kanë shoqëri kapitaliste të bazuar në ekonominë e tregut, kurse rregullimi shoqëror-politik i shteteve është i ndryshëm. Mbretëria e Belgjikës – monarkia parlamentare ku në krye të shtetit është mbret, kurse pushteti legjislativ i takon mbretit dhe parlamentit. Republika e Francës – republikë në krye me kryetar i cili ka autorizime të mëdha. Republika e Irlandës – republikë parlamentare me kryetar, kurse organ ligjvënës është parlamenti. Dukata e Madhe e Luksemburgut – monarki e trashëguar kushtetuese në krye me dukën e madh të Luksemburgut dhe me pushtetin legjislativ – Dhomën e deputetëve. Mbretëria e Holandës – monarki kushtetuese në krye me mbretëreshën. Pushteti legjislativ është në kompetenca të mbretëreshës dhe të Parlamentit.

Bakingemskata palata vo Londër 48

Mbretëria e Bashkuar e Britanisë së Madhe dhe Irlandës Veriore – monarkia parlamentare në krye me mbretëreshën dhe me parlamentin ligjvënës. Në kuadër të mbretërisë gjendet Anglia, Uelsi me kuvendin nacional, Skotlanda me parlament të veçantë dhe Irlanda Veriore me kuvendin e vet rajonal. Monako – monarki kushtetuese, principatë. Në krye të shtetit ka princ, pushteti legjislativ është në duart e princit dhe të Këshillit nacional.

DETYRË - Gjej çfarë rregullime shtetërore kanë vendet nga Evropa Perëndimore.

MËSO MË TEPËR Për shkak të hapurisë drejt Okeanit Atlantik, vendet nga Ballkani Perëndimor prej më parë, e veçanërisht gjatë dhe pas zbulimeve të mëdha gjeografike kanë kolonizuar numër të madh të territoreve në kontinentin afrikan, në Amerikën Veriore dhe Jugore, në Australi dhe në Azi. Kështu, ato ishin të njohura si fuqi të mëdha koloniale. Prona më të mëdha koloniale kishin Britania e Madhe dhe Franca, diçka më pak Holanda dhe Belgjika. Britania e Madhe, Franca dhe Holanda kanë prona të atilla edhe sot. Për shkak të pronave koloniale një pjesë e madhe e popullsisë e këtyre shteteve ka migruar në kontinente tjera. Kjo veçanërisht është karakteristike për shtetet ishullor. Britania e Madhe dhe Irlanda.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Parisi – ansambleja nacionale

EVROPA PERËNDIMORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Çka dinë për relievin në Evropën Perëndimore? - Cila është klima në Evropën Perëndimore?

PYETJE - Numëroi malet që gjenden në Evropën Perëndimore! - Çfarë relievi ka në Holandë? - Nën cilin ndikim formohet klima në Evropën Perëndimore? - Çfarë është ajo rryma e Golfit? - Përse ka dallime të vogla të temperaturës midis dimrit dhe verës? - Me çka karakterizohet nën qielli atlantik? - Përse Evropa perëndimore quhet Evropa e Gjelbër?

Evropa Perëndimore - relievi 50

RELIEVI DHE KLIMA NË EVROPËN PERËNDIMORE Relievi Pjesa më e madhe e territorit të Evropës Perëndimore karakterizohet me reliev të njëjtë të ultësirave. Në të veçohen territore me ultësira tipike dhe fushëgropa më të mëdha në luginat e gjera të lumenjve. Tokë më karakteristike e ultësirave është Holanda. Territori i saj, për shkak të kushteve të volitshme, është më e banuar dhe me ekonomi më të zhvilluar. Malet e ulëta të rrafshëta të vjetra janë kryesisht me lartësi kryesisht të vogla relative deri në 500 m. janë më të rralla malet që ngritën mbi 1 000 m. Të tilla janë malet në Britaninë e Madhe, Ardenet në Belgjikë dhe masivi Qendror në Francë. Këto male me pasuritë e tyre me xehe janë baza për paraqitjen dhe zhvillimin e industrisë së parë në botë, kështu që në afërsinë e tyre të drejtpërdrejtë janë zhvilluar numër më i madh i lagjeve të xeheroreve dhe industriale. Malet e vogla të grumbulluara në Evropën Perëndimore në mënyrë jo të rëndësishme janë përfshirë. Përfshijnë pjesë nga Pirinetë dhe nga Alpet Franceze. Ato karakterizohen me reliev tipik të maleve të larta maja e të cilave gjithmonë është e mbuluar me borë dhe akull, me praninë e akullnajave. Midis Francës dhe Italisë gjendet Mon Blan/Monte Bjanko (4 810 m), maja më e lartë në Evropë. Mbeturina nga periudhat glaciale ka edhe në disa malet në Skotlandë. Klima Klima në Evropën Perëndimore, kryesisht është nën ndikimin e Oqeanit Atlantik dhe të erërave perëndimore të cilat nga Oqeani fryjnë drejt sipërfaqes tokësore. Ndikim të madh ka rryma e madhe e Golfit, e cila përveç brigjeve të Evropës perëndimore lëviz nga detet më jugor drejt atyre më verior. Këto faktor kushtëzojnë midis periudhave dimërore dhe verore në Evropën Perëndimore të ketë dallime të vogla në temperatura. Ato janë midis 0 gradë celsius në janar deri në 15 gradë celsius në korrik. Pikërisht prandaj gjatë verës kemi ditë të vrenjtura me të reshura të shpeshta dhe mjegull. Prandaj klima në Evropën Perëndimore emërohet si nën qiell Atlantik për të cilin janë karakteristik dimra të butë dhe vera me temperatura të matura të ngrohta. Në disa rajone klima karakterizohet me modifikime të caktuara, por ato, kryesisht, nuk përfshijnë pjesë më të madhe të territoreve. Bëhet fjalë për praninë e klimës mesdhetare në jug të Francës, tipike klimë malore të Alpeve Franceze dhe të Priniejeve dhe mot me të reshura më të mëdha të shiut në pjesët Perëndimore të Irlandës dhe Britanisë së Madhe. Klima e butë e këndshme dhe të reshurave relativisht të mëdha,

të cilat kanë orar mesatarisht të drejtë gjatë vitit, mundësojnë zhvillim kryesisht të llojeve të shumta bimore nëpër vende të ndryshme me ndërprerje me sipërfaqe më të vogla nga drunj gjetherënës malor. E gjithë kjo territorin e Evropës Perëndimore e bën të gjelbër, për të cilën arsye Evropa perëndimore shpesh quhet edhe Evropa e Gjelbër.

Rryma e Golfit DETYRË - Në hartën e Evropës Perëndimore identifiko territoret malore, ultësirat dhe vendosjen e të reshurave!

MBAJ MEND

Sasia verore e të reshurave 300 - 500 mm 500 - 7500 mm 7500 - 1 000 mm 1 000 - 1 500 mm 1 500 - 2 000 mm

- Relievi në territorin e Evropës Perëndimore kryesisht është i rrafshet. - Male të vjetra të ulëta ajanë të pranishme në Britaninë e Madhe, Ardenet në Belgjikë dhe Masivin Qendror në Francë. - Vargmalet e reja janë Alpet Franceze dhe Pirinejet. - Klima në Evropën Perëndimore është nën ndikimin e Oqeanit Atlantik dhe rrymës detare të Golfit. Karakterizohet me dimra të butë dhe me vera të matura të nxehta. Në jug të Francës ka klimë mesdhetare, kurse në male ka klimë malore.

FJALORI I TERMAVE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Evropa Perëndimore të reshurat

RRAFSHNALTAT – barazimi më i madh i sipërfaqes në lartësi më të lartë mbidetare. DEPRESIONI – te i cili edhe niveli edhe fundi janë nën nivelin e detit. I tillë është për shembull, Liqeni Kaspik. KRIPTODEPRESIONI – liqen, fundi i të cilit është nën kurse niveli mbi sipërfaqen e detit. Për shembull të tillë janë Liqeni i Shkodres dhe Bajkalit. MALI – madhështi e theksuar qartë në relievin e sipërfaqes tokësore i cili ngritët nga terrenet përreth të rrafshëta.

EVROPA PERËNDIMORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Si ndikojnë detet ndaj jetës së njerëzve? - Çfarë është karakteristike për Evropën Perëndimore?

PYETJE - Çfarë brigje detare ekzistojnë? - Si quhen brigjet e larta detare? - Ku ka brigje të ulëta në Evropën Perëndimore? - Çka është karakteristike për brigjet e Holandës? - Si është luhatja e detit (batica dhe zbatica)? - Si furnizohet Evropa Perëndimore me lëndë të para? - Çka janë ato estaurë dhe përmendi disa lumenj si shembuj? - Si ndikon komunikacioni detar ndaj zhvillimit të brendshëm të Evropës Perëndimore?

NDIKIMI I DETEVE NDAJ JETËS SË NJERËZVE (DIKUR DHE SOT) Hapurit e territoreve të Evropës Perëndimore ndaj deteve është drejtim kryesor edhe për organizimin e jetës të popullatës në lagjet bregdetare. Rol të madh në të kanë karakteristikat e brigjeve. Në bazë, ndahen në dy lloje të brigjeve: të larta dhe të ulëta. Brigjet e larta shkaktohen me shkatërrimin e gurëve nën ndikimin e valëve të detit. Format e atilla quhen klife. Brigje të atilla më së shumti hasen në ishujt Britanik, por edhe në pjesët bregdetare të Francës. Me ndikim më të madh të valëve të detit lartësia e klifeve zvogëlohet dhe në atë mënyrë formohen brigje të ulëta. Brigjet e ulëta varen edhe nga lartësia mbi detare të relievit bregdetar. Në Evropën Perëndimore brigjet e ulëta janë karakteristik për linjat bregdetare në Francën Veriore, në Belgjikë dhe në Holandë. Brigjet e ulëta shkaktohen në vende ku valët e detit grumbullojnë rërë përreth bregut. Kështu formohen biga rëre, prej të cilave nga ndikimi i erës, formohen grumbuj. Kështu formohen siujdhesa të shumta rëkore dhe siujdhesa me gji të

Estuari në Temzë 52

DETYRË - Në hartën e Evropës perëndimore shikoi brigjet dhe cakto cilët lumenj derdhen në Oqeanin Atlantik dhe në Detin Verior dhe cilat porte janë zhvilluar.

MBAJ MEND - Në Evropën Perëndimore ka dy lloje të brigjeve: të larta dhe të ulëta. - Në Holandë mbizotërojnë brigjet e ulëta, me digë rëre dhe diga të ndërtuara prej njeriut, kështu që formohen polder dhe pushtohen territore të reja në llogari të detit. - Në Evropën Perëndimore është karakteristike luhatja e madhe e detit. Në brigjet në Evropën Perëndimore janë ndërtuar porte të shumta e të mëdha, siç janë Roterdami, Amsterdami, Londra etj. - Në Detin Verior eksploatohet nafta me platforma të veçanta të ndërtuara.

FJALORI I TERMAVE ESTUAR – grykë në lum në lloj të gjirit, nën ndikimin e avalëve të detit, në baticat dhe zbaticat, korita e lumit është zgjeruar. Të atilla janë grykat e lumenjve Temza, Laba, Loara etj. KANAL – rrjedha artificiale e ujit që shfrytëzohet për lundrim, për ujitje artificiale, për ndarjen dhe për nevojat e hidroenergjetike. ka rëndësi të madhe ekonomike.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

cekët detar. Që prej shekullit të 13, në Holandë njerëzit Estuari i Temzës janë menduar se munden t’i ngjisin këto forma, duke rrethuar një pjesë të detit të cekët. Nga siujdhesat e atilla të formuara me ndihmën e mullinjve me erë e nxjerrin ujin, me ç’rast formohen të ashtuquajtur polder me të zgjerohet sipërfaqja tokësore në dobi të detit. Polderët janë më të ulët nga niveli i detit dhe prandaj shënohen si depresione. Sot rreth 40% i territorit të Holandës është më i ulët se niveli i detit. Karakteristike për bregun pran- atlantik të Evropës Perëndimore është luhatja e madhe e detit e cila shkaktohet nën ndikimin e Hënëzës. Bëhet fjalë për baticë – niveli më i lartë i detit dhe zbaticë – niveli më i ulët i detit. Kjo veçanërisht është karakteristike për pjesët pran- atlantike të Francës. Batica është njëri nga faktorët për formimin e estaurëve në pjesën më të madhe të rrjedhave të lumenjve, siç janë: Sena, Loara dhe Garaona në Francë, Temza në Britaninë e Madhe, Rajna në Holandë. Hapuritë e mëdha drejt deteve shumë më parë kanë kontribuar për zhvillimin e peshkimit në Evropën Perëndimore. Deti është rruga kryesore lundruese drejt pjesëve tjera të botës. Për realizimin e atij komunikacioni janë ndërtuar porte (limane) të shumta përmes të cilave shtetet në Evropë furnizohen me lëndë të ndryshme nga mbarë bota. Në to vendosen sasi të mëdha lëndëve energjetike, sikur që është nafta dhe rafineri për përpunimin e naftës. Shembull tipik është Roterdami në Holandë, porti më i madh në botë. Porti përmes estaurëve dhe lumenjve dhe kanaleve lundruese drejtpërdrejtë lidhen me brendinë e shteteve nga Evropa perëndimore, por edhe me shtetet nga Evropa e Mesme. Në afërsi të drejtpërdrejtë të Evropës perëndimore në Detin Verior janë ndërtuar numër i madh i platformave të naftës për eksploatimin e naftës nga rezerva nëndetare.

POLDER - tokë e formuar nga deti me aktivitete punuese të njeriut dhe të aftësuar për bujqësi. Karakteristikë e bregdetit të Holandës, Belgjikës dhe Gjermanisë. Polderët janë më të ulët nga niveli i detit. Ata nga deti janë të ndarë me biga toke. PLATFORMË E NAFTËS – konstruksion i veçantë ndërtimor, i cili ndërtohet në dete dhe në të cilën mbështetet mbar aparatura për nxjerrjen e naftës nga fundi i detit. BIGË – objekt mbrojtës ndërtimor dedikuar që të pengojë vërshimin e tokës nga ana e ujit të detit apo lumit.

EVROPA PERËNDIMORE BISEDË

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

- Cilat shtete bëjnë pjesë në Evropën Perëndimore? - Sipas shteteve, cilët popuj jetojnë në Evropën Perëndimore? - Çka është forcë koloniale?

Popullsia

POPULLSIA NË EVROPË PERËNDIMORE Territori i Evropës Perëndimore është popullsi shumë e dendur. Por, dendësia e popullsisë nuk është e njëjtë. Dendësi më të madhe në Holandë dhe Belgjikë, pjesët veriore të Francës dhe pjesët jugore të Britanisë së Madhe. Pjesët tjera, siç janë pjesët jugore të Francës dhe Irlandës, janë dendësi m ë të rrallë të popullsisë. Popullata në Evropën Perëndimore, kryesisht i takon dy grupeve të popujve: grupit gjerman dhe italian. Pjesa më e madhe i takon grupit gjerman. Në të bëjnë pjesë Anglezët, Holandezët dhe Flamanët në Belgjikë. Në grupin e popujve rumun bëjnë pjesë Francezët dhe Valonët në Belgjikë. Karakteristike për Evropën Perëndimore është ajo që në Irlandë, në Skotlandën Veriore, në Uels dhe në Gadishullin Francez Bretanje jetojnë pasardhës të Keltëve, të cilët flasin në gjuhët e veta të veçanta. Megjithatë gjuhë kryesore janë: gjuha angleze, e cila flitet në Angli, në Skotlandë, në Uels, në Irlandën Veriore dhe në pjesën më të madhe të Irlandës; gjuha franceze, e cila flitet në Francë dhe në Belgjikë; gjuha holandeze – në Holandë dhe pothuajse

PYETJE - Si është dendësia e popullsisë në Evropën Perëndimore? - Cilët grupe të popujve e prezantojnë popullsinë në Evropën Perëndimore? - Cilët popuj bëjnë pjesë në grupin gjerman? - Ku jetojnë pas ardhësit e keltëve? - Cilat gjuhë fliten në vendet e Evropës Perëndimor? - Cilat janë gjuhë të veçanta? - Cilave besime fetare i takon popullsia në Evropën Perëndimore? - Cilat shtete nga Evropa Perëndimore janë të njohura si fuçi koloniale? - Si është përbërja natyrore e popullsisë në Evropën Perëndimore?

Katolikë Ortodoksë

Evropa Perëndimore gjuhët e elt ak uh j G

Gju ha kel te

Dublin e elt ak h u Gj

gle

DETYRË - Mëso se si është zhvilluar procesi i kolonizimit, të shpërnguljes së popullsisë nga Evropa Perëndimore në kontinente tjera dhe të përhapjes së kulturës.

MBAJ MEND - Evropa Perëndimore është me popullsi të dendur. Popullsia i takon grupit të popujve italian dhe gjerman. - Grupin gjerman e përbëjnë: anglezët, holandezët dhe flamanët. Grupin italian e përbëjnë francezët dhe valonët në Belgjikë. - Më të përfshira janë gjuha angleze, franceze, holandeze dhe gjermane. Gjuha baske dhe korziane janë të veçanta. - Në Evropën Perëndimore fetë më të përfshira janë ajo katolike në Francë dhe Itali, kurse ajo protestante në Holandë dhe në Britaninë e Madhe. - Vendet e Evropës Perëndimore (Britania e Madhe, Franca, Holanda, Belgjika) ishin të njohura si forca koloniale. Tri të parat edhe sot kanë territore të huaja nën pushtetin e vet.

Londër

Amsterdam

l ho

- Popullsia në Evropën Perëndimore ka rritje stabile natyrore.

Bruksel uh Gj jer

e elt ak uh j G

Paris

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

në gjysmën e Belgjikës; gjermanishtja në disa pjesë të Belgjikës, Luksemburgut dhe Francës. Prej gjuhëve më pak të përfshira janë gjuha baske – në pjesët jug perëndimore të Francës dhe ai katalog në pjesët jugore të Francës, si dhe ajo korzikane – në siujdhesën Korzika. Sipas përkatësisë fetare, popullata në Evropën Perëndimore i takon fesë së krishtere: në Francë, në Irlandë dhe në Belgjikë kultivohet besimi katolik, kurse në Britaninë e Madhe dhe në disa pjesë të Holandës popullsia është me besim protestant. Katër shtete – Britania e Madhe, Franca, Holanda dhe Belgjika – janë të njohura si forca koloniale me koloni nëpër m bar botën posaçërisht në të kaluarën. Një pjesë e popullsisë së tyre në periudhë të caktuar kohore në baza të ndryshme ka emigruar në kolonitë. Shembull tipik është Irlanda. Por, pas komunikimeve afatgjata me kolonitë, një pjesë e popullsisë në kolonitë ka ardhur në vendet e Ballkanit perëndimor. Kjo sot është mjaft karakteristike; për Francën, ku një pjesë e madhe e popullsisë me prejardhje është nga Algjeri, nga Marokoja dhe nga vende tjera; Për Britaninë e Madhe, ku numër i madh i banorëve me prejardhje janë nga India dhe nga disa vende afrikane. Në kontekst të vitalitetit, popullsia në Evropën Perëndimore veçohet me rritje stabile natyrore, e cila lëviz rreth 10 promilë. Kultura e vendeve nga Ballkani Perëndimor sot pothuajse në tërësi është riorientuar në kontinentin e Amerikës Veriore, në Australi dhe pjesërisht në Afrikë dhe në Azi.

FJALORI I TERMAVE VEND MIGRUES – territor apo shtet ku është shpërngulur popullsia prej vendeve tjera.

EVROPA PERËNDIMORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË

- Si është ekonomia në vendet nga Evropa Perëndimore? - Cilat degë janë më të zhvilluara?

MBAJ MEND - Vendet nga Evropa Perëndimore NAFTENA janë vende me PLATzhvillim të lartë. FORMA - Kanë bujqësinë dhe blegtorinë e zhvilluar. - Prej industrisë sot më të zhvilluara janë automobilistikja, industria për mjetet e fluturimit, elektroindustri, industria për teknologji informatike, industria për pajisje mjekësore dhe elektro aparate të ndryshme. - Energjia fitohet prej centraleve atomike (bërthamore), prej hidrocentraleve, prej atyre me erë dhe nga fushat me naftë në Detin Verior. Evropa Perëndimore zonat inustriale

Dublin Amsterdam Londër Bruksel

Paris

EKONOMIA NË EVROPËN PERËNDIMORE (DIKUR DHE SOT) Ekonomia në Evropën Perëndimore është me nivel të lartë të zhvillimit dhe ngushtë e specializuar. Kjo ka të bëjnë në veprimtaritë primare dhe sekondare, si dhe atyre tjerave. Në fushën e veprimtarisë primare janë të zhvilluara edhe agrikultura dhe blegtoria. Kultura më të përfshira bujqësore janë drithërat, panxhar sheqeri, patatet, rrushi i verës dhe bimët për ushqimin e kafshëve. Prej degëve të blegtorisë më të zhvilluara janë mbarështimi i gjedhëve dhe blegtoria. Blegtoria është karakteristike për pjesë më pak të zhvilluara të Skotalandës, për Irlandën dhe për vendet më të larta të Francës. Veçori e veçantë e Francës është prodhimi i grurit, verës dhe të djathit, kurse në Holandë të luleve. Prodhimtaria me aplikimin e mekanizmit bashkëkohor dhe plehra kualitative dhe me produktivitet të lartë dhe vëllim, kështu që një pjesë e madhe prej saj eksportohet në vendet në Evropë dhe botë. Industria Prodhimtaria industriale në Evropën Perëndimore ka filluar të zhvillohet në shekullin e 19. Në fillim, përmes prodhimtarisë manufakturale janë përgatitur artikuj të ndryshëm në punëtori të vogla. Për shkak të pasurisë me hekur dhe qymyr, së pari në Britaninë e Madhe janë zhvilluar ndërmarrjet e para industriale, të cilat mandej janë përhapur në shtete tjera të Evropës Perëndim ore. Më të përfshira kanë qenë metalurgjia dhe industria e tekstilit. Një pjesë e madhe e prodhimeve janë eksportuar në mbar botën, kurse prej atje janë importuar lëndë të para. Në pjesën e dytë të shekullit të 20, për shkak të mbrojtjes të ambientit, një pjesë e xehetarisë dhe metalurgjisë nga vendet e Evropës Perëndimore braktisen. Lëndët e para nga këto veprimtari importohen prej jashtë. Problemi me papunësinë tejkalohet me riorientimin drejt zhvillimit të degëve tjera industriale, të orientuara si prodhim final dhe prodhim të konsumit të gjerë. Kështu janë zhvilluar industria automobilistike, industria për fluturake, elektroindustria ajo kimike dhe në kohën më të re industria për teknologji të larta në sferën e informatikës, pajisjes mjekësore, aparate të ndryshme elektronike dhe të tjera. Pjesa më e madhe e punës kryhet me punë.

Qendra kryesore industriale janë qytetet më të mëdha, si për shembull: Glazgovi, Mançesteri, Liverpuli, Birmingemi, Londra dhe të tjera në Britaninë e Madhe, Dablini në Irlandë, Amsterdami dhe Groningeni në Holandë, Brukseli në Belgjikë, mandej Parisi, Lioni, Grenobël, Marsej, Tuluz, Bordo dhe të tjera në Francë..

DETYRË - Shikoje mirë hartën e Evropës Perëndimore dhe gjej qendrat industriale.

PYETJE

Veprimtari tjera Sot në Evropën Perëndimore rreth një e treta e popullatës jeton nga puna e veprimtarive primare dhe sekondare, kurse dy të tretat të popullatës janë të punësuar në veprimtaritë terciare dhe kuartale, siç janë: tregtia, turizmi, komunikacioni, bankarizmit dhe veprimtari dhe shërbime të ndryshme të ngjashme. Rritje të madhe në Evropën Perëndimore ka turizmi, i cili është i zhvilluar në qytetet më të mëdha, në qendrat bregdetare dhe në masivët malor, veçanërisht në Alpet. Posaçërisht janë karakteristike Bregu Azur në Mesdhe, qendrat malore në Alpet, mandej Parisi. Amsterdami, Londra dhe shumë qendra tjera.

FJALORI I TERMAVE BUJQËSIA – veprimtaria ekonomike e njeriut e cila bazohet në prodhimtari dhe të shfrytëzimit të bimëve dhe të gjallesave për shkak të sigurimit të ushqimit edhe si lëndë e parë për përpunimin industrial. INDUSTRIA – veprimtari industriale e cila e përfshinë prodhimtarinë e mineraleve dhe të përpunimit të lëndës së parë me anë të rrugës makinerie.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Energija Mënyra bashkëkohore e jetesës kërkon sasi të mëdha të energjisë. Vendet nga Ballkani Perëndimor, në mungesë të hidro dhe termoenergjisë, energjinë e sigurojnë prej centraleve atomike, prej atyre me erë dhe nga naftësjellësit dhe gazsjellësit, të cilët prej Detit Verior (ku eksploatohet me platforma të veçanta të naftës dhe gazit) janë të lidhura me Britaninë e Madhe, me Holandën dhe me Belgjikën. Franca është e veçantë në prodhimtarinë energjetike. Në të 78% të energjisë fitohet në centrale atomike. Dallim i madh në baticën dhe zbaticën në bregun e Oqeanit Atlantik është shfrytëzuar për centrale të bazuara në lëvizjen e atillë të ujërave detar.

- Cilat degë ekonomike nga sektori primar janë më të zhvilluara në Evropën Perëndimore? - Çka prodhohet më shumë në sferën e agrikulturës? - Cilat degë të blegtorisë janë më të zhvilluara? - Çka është karakteristike për Holandën në fushën e agrikulturës? - Në fillim të zhvillimit si ishte prodhimtaria në Evropën Perëndimore? - Ku dhe përse janë zhvilluar ndërmarrjet e para industriale? - Si janë orientuar degët e reja industriale dhe çka prodhojnë ato? - Cilat janë qendrat më të mëdha industriale në Evropën Perëndimore? - Si sigurohet energjia në Evropën Perëndimore? - Me çka karakterizohet Franca në sferën e energjetikës? - Cilat veprimtari jo prodhuese janë të zhvilluara? - Cilat janë fushat më karakteristike turistike?

PASURI NATYRORE – lëndë të para të ndryshme me prejardhje minerale dhe jo minerale të pranishme në territor të caktuar të cilat mundet t’i shfrytëzojë njeriu. KOMUNIKACIONI – përmbledhje e shërbimeve transportuese, radiotelevizive dhe postare- telekomunikative. Përbëhen prej infrastrukturës dhe mjeteve të komunikacionit. Mundet të jetë tokësor, ujor apo ajror. TURIZMI – veprimtari ekonomike e lidhur me udhëtimin dhe qëndrimin e përkohshëm të njerëzve jashtë vendit të përhershëm të banimit, për shkak të pushimit, rekreacionit, shërimit apo të njohjes së vlerave natyrore dhe kulturore (objekteve).

EVROPA VERIORE

Oslo

POZITA GJEOGRAFIKE, SHTETET DHE KRYQYTETET Pozita gjeografike Evropa veriore kryesisht i përfshinë territoret e Gadishullit Skandinavik. Prandaj shpesh emërohet edhe si Skandinavi. I përfshinë pjesët më veriore të Evropës (pikën më veriore Nordkap në Norvegji); sipas termit norden për veriun, shtetet në Evropën Veriore quhen shtete nordike. Kjo veçanërisht ka të bëjë për Norvegjinë dhe Suedinë, megjithatë, për shkak të ngjashmërive shoqërore dhe kulturore në këtë grup numërohen edhe Finlanda, si edhe Danimarka dhe Islanda, të cilat janë të ndara nga Gadishulli.

ISLANDË

PYETJE

DANIMARKË

D E

LA FI N

U S

Helsinki Stokholm

Kopengahë

J G E V R Oslo

DETYRË - Sqaro se si janë dallimet në klimë në Gadishullin Sakandinav dhe pse ekzistojnë tri dallime!

Deti i Norvegjisë

- Cilat territore i përfshinë Evropa Veriore? - Sipas emrit të gadishullit, si emërohet më ndryshe Evropa Veriore? - Përse quhen vende nordike, shtetet në Evropën Veriore? - Përse Evropa Veriore ka pozitë të volitshme gjeografike? - Çfarë lloji të relievit mbisundon në Evropën Veriore? - Me cilat ngushtica janë të lidhura Deti Verior dhe Baltik? - Cilat shteti biejnë në Evropën Veriore? - Cilat janë kryeqytetet dhe qytetet më të mëdha në Evropën Veriore?

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Cila siujdhesë është e njohur në Evropën Veriore? - Cili det Mesdhe gjendet në Evropën Veriore?

Shtetet Territori i Evropës Veriore kryesisht është pjesë e siujdhesave dhe ujdhesave, kështu që të gjitha shtetet dalin në det. Është ndarë në pesë shtete. Drejtpërdrejtë me Gadishullin Skandinav gjenden Norvegjia dhe Suedia, mandej edhe Finlanda. Gadishulli Jiland me grupin e siujdhesave i takon Danimarkës, kurse siujdhesa Islandë me grupin e ujdhesave më të vogla i takon shtetit me emrin e njëjtë. Flamuri

Shteti

Kryeqyteti prestolnina

MBAJ MEND - Evropa Veriore i përfshinë territoret të Gadishullit Skandinav dhe NAFTENA PLATprandaj quhet Skandinavia. FORMA - Sipas emrit të pikës më veriore Nordkap, vendet nga Evropa Veriore shpesh quhen shtete nordike. - Evropa Veriore ka pozitë të volitshme gjeografike. - Të gjitha shtetet nga Evropa Veriore kanë dalje në det. - Në relievin mbizotërojnë lloje glaciale të relievit. - Në Evropën Veriore bëjnë pjesë shtetet: Norvegjia, Suedia, Finlanda, Danimarka dhe Islanda.

Sipërfaqja në km2

Popullsia (OKB, 2009)

Norvegjia

Oslo

323 878

4 821 137

Suedia

Stokholm

449 964

9 276 509

Finlanda

Helsinki

338 145

5 336 458

Danimarka

Kopenhagë

43 094

5 515 287

Islanda

Rejkjavik

102 819

319 326

Vërejtje: të dhënat në tabelë janë informative, nxënësi nuk duhet t'i mësojë përmendësh

Stokholmi

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Për shkak të daljes në Oqeanin Atlantik dhe të hyrjes thellë të Detit Baltik. Evropa Veriore karakterizohet me pozitë mjaft të mirë gjeografike: ka komunikime të shumta drejt shteteve nga Evropa Perëndimore, e Mesme dhe Lindore, por edhe drejt Amerikës Veriore, si dhe drejt Arktikut. Pozita e saj është specifike nga shumë aspekte. Në Evropën Veriore mbizotëron klimë dukshëm më e ftohtë në krahasim me pjesët tjera të Evropës. Për shkak të ndikimeve më afatgjate të glaciacionit të relievit në mënyrë më specifike është formësuar me lloje të ndryshme glaciale të relievit. Veçanërisht të rëndësishme për pozitën gjeografike janë ngushticat Eresund, Golem dhe Mal Belt, Skagerak dhe Kategat, përmes të cilëve nga Deti Atlantik hyn në Detin Baltik. Përmes tij dhe lumenjve lundrues në Evropën e Mesme dhe Lindore Skandinavija lidhet me brendinë e kontinentit.

Kopenhaga 59

EVROPA VERIORE BISEDË

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

- Çfarë rregullimi shoqëror kanë shtetet nga Evropa Veriore? - Në cilat shtete mendohet kur flitet për Evropën Veriore?

PYETJE - Cilat nga shtetet e Evropës Veriore janë mbretëri? - Cilat shtete nga Evropa Veriore janë Republika? - Cilat territore tjera bëjnë pjesë në Norvegjinë?

Pozita e veçantë gjeografike, llojet specifike të relievit, veçoritë më të ftohta klimatike, ndarja nga toka e drejtpërdrejtë evropiane dhe mënyra më e ndryshme e jetës- kanë mundësuar që në Evropën Veriore të formohen disa shtete të veçanta. Të gjithë ato kanë pozita të përbashkëta por edhe të veçanta natyroregjeografike dhe shoqërore- politike. Të gjitha shtetet kanë rregullimin shoqëror kapitalist, kurse secila ka rregullimin e veçantë shtetëror. Mbretëria e Danimarkës – monarki kushtetuese në krye me mbretëreshë. Pushtet legjislativ kanë mbretëresha dhe parlamenti. Në kuadër të Danimarkës hyjnë edhe Ishujt Farse me autonominë e vet të brendshme. Mbretëria e Suedisë – monarkia kushtetuese në krye me mbret; me pushtet legjislativ e ka parlamentin.

Parlamenti në Oslo (përkatësisht ndërtesa e parlamentit) DETYRA - Kërko në internet të dhënat për secilin shtet në veçanti nga Evropa Veriore. - Shiko edhe disa fotografi me të cilat karakterizohet Evropa Veriore.

KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË RREGULLIMIT TË SHTETIT

FJALORI I TERMAVE MONARKI – formë e rregullimit shtetëror me të cilin udhëheq një njeri – monark, pushteti i të cilit është i përjetshëm dhe trashëgues.

MBAJ MEND - Shtetet nga Evropa Veriore kanë mënyrën kapitaliste të rregullimit. - Shtetet Norvegjia, Suedia dhe Danimarka janë mbretëri. - Finlanda dhe Islanda janë republika sipas rregullimit shtetëror, në krye me president.

Parlamenti në Stokholm Parlamenti në Kopenhagë MËSO MË TEPËR Gadishulli Skandinavi është gadishulli më i madh në Evropë. Shtrihet midis Oqeanit Atlantik dhe Detit Baltik me Gjirin Botnis dhe Oqeanit Arktik. Përfshinë rreth 1 100 000 km katror. Ka gjatësi prej rreth 1 900 km dhe gjerësi prej 400 deri në 700km. Në të jetojnë rreth 15 milion njerëz. Nëpër gjatësinë e Gadishullit Skandinav shtrihen Malet e vjetra Skandinave, të cilat përbëhen prej pllakave të kristalta, granit dhe tjera. Gjatë periudhës glaciale ishin eksponuar erozionit të madh glacial. Akullnajat kanë ndikuar shumë ndaj formimit të pamjes të relievit të Gadishullit Skandinav. Brigjet Perëndimore janë shumë të degëzuar; me shkrirjen e luginave të akullnajave janë formuar gji të thella të ngushta e të gjata të cilat quhen fjorde. Pjesët anësore nga Skandinavia janë rrafshuar dhe quhen fjelde. Akullnajat kanë formuar numër të madh të liqeve. Pjesë të mëdha nga Gadishulli Skandinav edhe sot janë nën akullnaja. Pjesët perëndimore ajanë nën ndikimin e klimës atlantike dhe të rrymës së Golfstrimit, si dhe të masave të ftohta ajrore nga veriu dhe lindja. Pjesët perëndimore kanë sasi më të mëdha të reshurave, prandaj lumenjtë janë të shkurta, të shpejta, me rënie të shpejtë dhe përplot, kështu që kanë mundësi të madhe energjetike. Pasuri tjera natyrore janë malet dhe xehet e hekurit, bakrit, plumbit, zinkut etj. Gadishulli politikisht është ndarë Norvegjisë, Suedisë dhe Finlandës.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Mbretëria e Norvegjisë – monarkia kushtetuese në krye me mbret. Në kuadër të mbretërisë së Norvegjisë hyn Svalbardi, të cilin e përbëjnë Ishujt e Spicbergenit dhe Ishullin e Ariut dhe ishullin Jan Maen si territor i veçantë. Republika e Islandës – republikë parlamentare në krye me president. Pushtet legjislativ dhe në kompetenca të kryetarit të parlamentit. Republika e Finlandës – republikë parlamentare në krye me president. Pushtetin legjislativ e kanë presidenti dhe parlamenti. Në kuadër të Finlandës gjenden edhe Ishujt Olandez në Detin Baltik.

EVROPA VERIORE BISEDË

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

- Si ndikon relievi ndaj jetës së njerëzve? - Si ndikon klimë te njerëzit? - Si ndikon relievi dhe klima ndaj popullsisë në Evropën Veriore?

PYETJE - Si është relievi në Evropën Veriore? - Cilat male janë karakteristikë kryesore të relievit në Evropën Veriore? - Si quhen format karakteristike të relievit në Evropën Veriore? - Përse shfrytëzohen fjordet?

ROLI I RELIEVIT DHE TË KLIMËS NDAJ JETËS SË NJERËZVE NË EVROPËN VERIORE Relievi Sipas karakteristikave të relievit, Evropa Veriore është shumë e llojllojshme. Në njërën anë ndahet territori i Danimarkës, në gadishullin Jilland dhe në pjesë më të mëdha të ishujve të cilat janë të rrafshët, me lartësi mbidetare nën 200 m. Në Gadishullin Skandinav nga Atlantiku ngritën Malet Skandinave, anët e të cilit shtrihen nëpër gjatësinë e Gadishullit. Ata në Suedi lëshohen drejt Detit Baltik, më saktë drejt Gjirit Baltik. Relievi në Finlandë kryesisht është i rrafshët, i ndërprerë me dhjeta mijë liqene nëpër të cilët zhvillohet komunikacion i madh. Për shkak të glaciacionit (i cili në hapësirat më veriore është i pranishëm edhe sot), malet Skandinave (Norvegjia) ndaj Atlantikut karakterizohen me forma karakteristike glaciale të relievit të njohura si fjorde. Ata janë formuar kur luginat bregdetare kanë qenë të mbushura me akullnaja të cilat me presionin e vet i kanë thelluar dhe i kanë zgjeruar luginat, e mandej me shkrirjen e akullnajave luginat e këtilla kanë mbetur të mbushura me ujë, kështu që sot në një lloj të gjirit të shtrirë hyjnë thellë në sipërfaqen e tokës.

- Në cilën pjesë të territorit të Evropës Veriore ka vullkane, tërmete dhe gejzerë? - Si është klima në brigjet në Detin Baltik me Gjirin Botnik? - Si ndikon klima ndaj komunikacionit ujor në Detin Baltik?

DETYRA - Gjeje dhe sqaroje si shkaktohen fjordet! - Sqaro se si ndikon rryma e Golfstrimit ndaj klimës në Norvegji!

Evropa veriore – relievi 62

Klima Depërtimi i rrymës së nxehtë të Golfstrimit nga Jugu pranë brigjeve të Evropës Perëndimore dhe pjesëve perëndimore të Danimarkës dhe të Norvegjisë është arsyeja kryesore për klimën e mirë në bregun perëndimor të Skandinavisë. Prandaj, edhe përkundër gjerësive të mëdha gjeografike dhe të territoreve më veriore të gadishullit ndaj Atlantikut nuk ngrijnë. Krejtësisht të kundërta janë raste klimatike në brendi, më saktë në territoret e Suedisë, Finlandës dhe Gjirit Botnis. Në këto hapësira temperaturat janë dukshëm më të ulëta, kështu që pjesët veriore të Gjirit Botnis janë të ngrira pas disa muaj. Në bazë të kushteve të temperaturave dallime në sasitë e të reshurave të cilat në pjesët perëndimore (të kthyera drejt Atlantikut) kanë sasi më të mëdha kurse në brendinë Siujdhesave ato janë më të vogla. Kushtet e theksuar klimatike në Norvegji kanë mundësuar elemente mjaft të volitshme për zhvillimin e energjetikës, detarisë, peshkimit etj. Nga ana tjetër, ngrirja disa mujore e Gjirit të Botinjës dhe Finlandës ndikojnë në mënyrë të kufizuar në funksionimin e komunikacionit ujor. Në tërësi, për shkak të gjerësive të mëdha gjeografike, kushtet e relievit, klima dhe ndarja detare e Gadishullit kontribuuan për popullatë më të rrallë në Skandinavi.

MBAJ MEND - Relievi në Evropën Veriore është shumë i llojllojshëm. - Objekt kryesor i relievit janë Malet Skandinave. - Brigjet Perëndimore të Norvegjisë janë shumë të degëzuara, me numër të madh të fjordeve. - Në brendi të Skandinavisë dhe rreth Detit Baltik relievi është i rrafshët. - Në Evropën Veriore ka numër të madh të liqeneve si pjesë të mbetura nga periudha glaciale. - Për shkak të rrymës së Golfstrimit, klima në brigjet e Norvegjisë është më e butë dhe më e këndshme, kurse në brendi – rreth Detit Baltik është më e ftohtë.

Evropa Veriore – të reshurat FJALORI I TERMAVE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Ato janë të pranishme në mbarë bregun norvegjez dhe shërbejnë si rrugë të rëndësishme transportuese për hapësirat në brendi të vendit. Me këtë rast janë formuar liqene detare glaciale. Për dallim nga stabiliteti i sipërfaqes tokësore skandinave, në Islandë është e pranishme tokë jo e qetë me tërmete të shpeshta dhe aktivitete vullkanike të cilat në çdo moment të cilat në çdo moment paraqesin kanosje për popullsinë. Një pjesë e vullkaneve janë nën akullnaja, kështu që me aktivizimin e tyre bëhet shkrirja e menjëhershme e akullit dhe shkaktohen vërshime. Në Islandë janë të pranishëm numër i madh i gejzerëve me ujëra termominerale të cilat popullata i shfrytëzon për nevoja të ndryshme dhe për ngrohje..

AKULL – sasi e madhe e akullit i cili në lloj të gjuhëve të akullit, rrymë apo lumi – nën ndikimi e peshës së saj ngadalë shkon përmes sipërfaqes Tokësore. Akullnajat formohen në rajonet nën kufijtë e borë.

Mali halor 63

EVROPA VERIORE BISEDË

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

- Çfarë linja bregore ekzistojnë?

- Si quhen gji të zgjatur në Norvegji?

PYETJE - Si është degëzimi bregor në Gadishullin Skandinav? - Ku janë vendosur brigjet e Fjordeve në Evropën Veriore? - Çfarë janë relievët dhe brigjet detare në Danimarkë? - Çaka mundëson bregu i degëzuar në Evropën Veriore? - Cilat qytete janë të zhvilluar në brigjet e Evropës Veriore?

KARAAKTERISTIKA TË BREGUT DETAR DHE TË RËNDËSISË SË TIJ Evropa Veriore, përkatësisht Gadishulli Skandinav, Gadishulli Jiland, ishulli Islandë dhe shumë ishuj tjerë karakterizohen me linjë më të degëzuar bregore në suaza botërore. Për këtë kontribuojnë hyrja e thellë e Detit Baltik në sipërfaqen tokësore e evropiane, si dhe bregdeti i Norvegjisë i cili veçohet me numër të madh të fjordeve. Në bazë veçohen dy lloje brigje detare në Evropën Veriore: të ulëta dhe të larta. Të ulëta janë brigjet e Danimarkës, ku relievi në mbar shtetin nuk tejkalon 200 m, mandej brigjet e Suedisë dhe të Finlandës të cilat dalin në Detin Baltik. Linja të larta bregore janë të pranishme në Norvegji dhe në Islandë. Për ato është karakteristike ajo që ato janë me prejardhje glaciale, e me rastin e formësimit të tyre janë formuar gji të zgjatura të njohura me emrin Fjorde..

- Çfarë janë rrjedhat e lumenjve në Evropën Veriore? dhe ka mundësojnë ato?

MBAJ MEND - Vendet Skandinave kanë brigje më të degëzuara. - Në Norvegji dhe Islandë janë të pranishme brigje të larta, kurse në Danimarkë, në Finlandë dhe pjesërisht në Suedi janë të pranishëm brigje të ulëta. - Linjat e degëzuara b bregore të Fjordeve mundësojnë komunikacion më të madh detar. Prej Gadishullit Skandinav rrjedhin shumë lumenj të shkurtër, por përplot me ujë dhe të shpejtë me potencial të madh energjetik. Në vendet nga Evropa Veriore janë të zhvilluar peshkimi dhe turizmi. Fjordet shfrytëzohen edhe për ndërtimin elektrocentraleve të bazuara në baticat dhe zbaticat, të cilat në Norvegji janë mjaft të larta.

Fjordet në Norvegji

DETYRË – Në Internet ose në harta me madhësi më të madhe vështro si duken fjordet dhe brigjet e fjordeve.

Skagarek dhe Kategat ngushtica detare

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Gjatësia e madhe e linjave bregore është shumë me rëndësi sepse ashtu është mundësuar zhvillimi i një numri të madh të lagjeve bregdetare dhe të porteve midis të cilave edhe qytetet e mëdha, siç janë: Kopenhaga (kryeqyteti i Danimarkës), Stokholmi (kryeqyteti i Suedisë), Helsinki (kryeqyteti i Finlandës), mandej Malmë, Goteborgu etj. Kështu është mundësuar qarkullim i madh detar i mallrave jo vetëm midis vendeve nga Evropa Veriore por edhe me vendet nga Evropa Perëndimore, e Mesme dhe nga Evropa Lindore. Rëndësi të veçantë kanë brigjet mike të Fjordeve të Norvegjisë. Shtrirja e tyre e ngushtë në gji mundëson lundrim me të cilin hyn thellë në brendinë e tokës. Klima e butë me sasi të mëdha të reshurave mundëson formimin e shumë rrjedhave të lumenjve përplot me ujë, të cilët fuqishëm lëshohen nga Malet Skandinave dhe kanë potencial të madh energjetik. Luhatje të madhe të shprehur të detit me baticën dhe zbaticën në fjordet mundëson, gjithashtu, potencial të madh energjetik. Pikërisht prandaj Norvegjia veçohet si prodhues i madh i energjisë elektrike prej hidrocentraleve dhe centraleve të cilat e shfrytëzojnë baticën dhe zbaticën në Fjordet. Brigjet detare të Evropës Veriore janë të rëndësishëm për shkak të mundësive për shfrytëzimin e detit për qëllime tjera ekonomike, si, për shembull, peshkimi dhe turizmi.

Kepi Nordkap – pika më veriore në Evropë 65

EVROPA VERIORE BISEDË

POPULLSIA NË EVROPËN VERIORE

ISLANDË

Deti i Norvegjisë

D LA FI N Helsinki

Oslo

Stokholm

I D S

N Helsinki

Oslo

G V R O

LA FI N

U S

Ë N

D E

E V R O

ISLANDË

- Hulumto dhe kupto diçka më shumë për Laponinë dhe për Laponët (ku jetojnë dhe me çka merren)!

- Shikoi hartat e Evropës Veriore dhe sqaro përse popullsia nuk është vendosur në mënyrë të drejtë!

DETYRA

Gjerësitë më të mëdha Gjeografike, kushtet relativisht më të ashpra (më të ftohta) klimatike, pyllëzimi i madh dhe të ngjashme – janë faktor kryesor për popullzimin e dobët në territorin e Evropës Veriore. Sikur që mundet të shikohet nga të dhënat për sipërfaqen dhe për popullatën në shtetet nga Evropa Veriore, konstatohet se dendësia e popullsisë mesatarisht është rreth 20 banor në km katror. Relativisht dendësia e vogël e popullsisë është me kon centrim të ndryshëm. Popullsia është më e përfshirë në pjesët më jugore. Sikur që shkohet drejt veriut dhe drejt lartësive më të mëdha detare të Maleve Skandinave ashtu dendësia e popullsisë zvogëlohet. Përjashtim paraqet popullsia pranë bregut Atlantik të Norvegjisë, ku për shkak të kushteve të klimës së butë nga Atlantikut ajo i banon territoret e Norvegjisë. Për çdo rast, më të banuara janë rajonet bregdetare edhe përkundër brigjeve në Oqeanin Atlantik edhe përkundër brigjeve të Detit Baltik. Atje janë zhvilluar qytetet më të mëdha, siç janë: Tronhejm dhe Osllo në Norvegji, Kopenhaga dhe Ostende në Danimarkë, Stokholmi, Goteborgu dhe Malme në Suedi, Helsinki dhe Turku në Finlandë dhe Rekjavik në Islandë.

- Athua vendet nga Evropa Veriore kanë banim të madh apo të vogël?

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

- Çka mendon, si është dendësia e popullsisë në Evropën Veriore?

Stokholm Dendësia e popullsisë - banorë në km2

DANIMARKË Kopengahë

nën 1 1 - 10 10 - 50 50 - 100 100 - 200 mbi 200

DANIMARKË Kopengahë

Gjuha gjermane Gjuha hungare-ﬁnlandeze

Religjionet Sipas përkatësisë fetare, popullata në Evropën Veriore, kryesisht është krishtere me besim protestant. Kjo është karakteristike për të gjitha shtetet nga Evropa Veriore. Kultura Ekonomia me zhvillim të lartë, organizimi i mirë dhe rregullimi shoqëror në shtetet e Evropës Veriore kanë mundësuar nivel të lartë të arsimit dhe kulturës të popullsisë. Në këto vende shumë më herët është zhdukur analfabetizmi te popullsia. Mënyra e jetës të popujve nordik veçohet me kulturë dhe traditë të veçantë të adaptuar në kushtet për jetë. Si të veçantë dallohen banorët e rajonit Llaponia në pjesët më veriore të Skandinavisë, e të cilët kanë mënyrën nomade të jetës dhe karakterizohen me gjuhë të veçantë – llapone e cila bën pjesë në familjen gjuhësore hungarezefinlandeze. Në aspektin antropologjik, popullsia në shtetet nga Evropa Veriore kryesisht është me pamje të bardhë dhe flokë me ngjyrë të hapur.

PYETJE - Si është e vendosur popullata në territorin e Evropës Veriore? - Si është dendësia e popullsisë? - Në cilat pjesë kryesisht është vendosur popullsia në Evropën Veriore? - Numëroi qytetet më të mëdha në vendet nga Evropa Veriore! - Në cilën grup të gjuhëve bëjnë pjesë gjuhët të cilat fliten në vendet nga Evropa Veriore? - Cila nga gjuhët bën pjesë në familjen gjuhësore hungaro-finlandeze të Evropës Veriore? - Cilit besim (fe) i takon popullsia në Evropën Veriore? - Si është niveli arsimor dhe kulturor i popullsisë? - Ku gjendet Llaponia dhe me çka është e njohur?

MBAJ MEND - Evropa Veriore është territor me banim të rrallë. - Popullsia është e vendosur në mënyrë jo të drejtë. - Më dendësisht janë të banuara territoret bregdetare. - Për shkak të maleve, pjesët më veriore më pak janë të banuara. - Popullsia flet gjuhën norvegjeze, gjuha suedeze dhe daneze që bëjnë pjesë në grupin e gjuhëve gjermane. - Gjuha finlandeze bën pjesë në grupin e gjuhëve hungaro-finlandeze.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Gjuhët Gjuhët të cilat fliten në Evropën Veriore i takojnë grupit gjuhësor gjerman dhe në familjen gjuhësore hungarezefinlandeze. Grupi gjerman i gjuhëve është përfshirë në Norvegji, në Danimarkë, në pjesën më të madhe të Suedisë dhe të Islandës. Gjuha norvegjeze, suedeze dhe daneze kanë ngjashmëri të mëdha midis veti. Gjuha islandeze është diçka më ndryshe. Gjuha finlandeze është përfshirë në Finlandë dhe në pjesë më të vogla të Suedisë Veriore.

- Popullsia në Evropën Veriore i takon besimit fetar protestant. Katolikë Protestanë Ortodoksë

- Popullsia në Evropën Veriore ka nivel të lartë të kulturës dhe arsimit.

EVROPA VERIORE BISEDË

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

- Si është zhvillimi ekonomik në vendet nga Evropa Veriore? - Me çka është e pasur Evropa Veriore?

PYETJE - Cilit grup i takojnë shtetet nga Evropa Veriore sipas shkallës së zhvillimit, bëjnë pjesë shtetet nga Evropa Veriore? - Cilat janë degët më të zhvilluara ekonomike në vendet nga Evropa Veriore? - Cili shtet dhe përse ka bujqësi me zhvillim të madh bujqësor? - Cila industri është karakteristike për Suedinë? - Në cilat shtete është i zhvilluar peshkimi dhe industria për përpunimin e peshqve?

RESURSET NATYRORE DHE EKONOMIA NË EVROPËN VERIORE Shtetet nga Evropa Veriore janë midis më të zhvilluarave në botë. Kjo është karakteristikë në të gjitha veprimtaritë ekonomike. Prodhimet veçohen me kualitet të lartë dhe si të atilla eksportohen në mbar botën. Në pajtim me veçoritë gjeografike, secila nga shtetet nga Evropa Veriore ka orientimin e veçantë ekonomik. Degë kryesore ekonomike janë bujqësia, industria, energjetika dhe peshkimi. Industria, në mungesë të pasurive të xeheroreve, gjithnjë e më shumë mbështetet në lëndë të para importuese. Më të zhvilluara janë industria e makinave dhe automobilistike në Suedi, ku prodhohen automobilat “Volvo”, mandej ndërtimi i anijeve në Norvegji, industrinë e drurit dhe industrinë për celulozë dhe letër në Finlandë dhe në Suedi, industrinë ushqimore në Danimarkë dhe peshkimin dhe përpunimin e peshqve në Islandë, në Norvegji dhe në Danimarkë. Sipërfaqet e mëdha nën male të Gadishullit të Skandinavisë, sikur që janë dy të tretat të territorit të Suedisë dhe tri të katërtat të territorit të Finlandës, janë bazë për industrinë me rezerva të larta të drurit. Përpunimin e drurit deri në prodhime të ndryshme finale dhe letra eksportohen në mbar botën. Me këtë rast, i përkushtohet kujdes i ruajtjes dhe përtëritjes së fondit malor.

- Përse janë të zhvilluara industria e drurit dhe prodhimtaria e ushqimit? - Industria ushqimore është më e zhvilluar në Danimarkë. Çka prodhohet më së shumti? - Cili lloj i energjisë shfrytëzohet në Danimarkë dhe përse? - Për cilin shtet është karakteristik energjia hidrotermale? - Cila nga shtetet skandinave ka platforma më të mëdha të naftës në Detin Verior? - Si e shfrytëzon Norvegjia potencialin hidroenergjetik? - Çka dinë për fermat e peshqve dhe përse formohen ato?

Platforma e naftës 68

MBAJ MEND - Në vendet nga Evropa Veriore ka, thënë kushtimisht, prodhimtari të specializuar. Në Danimarkë janë të zhvilluara bujqësia dhe industria ushqimore, në Suedi dhe në Finlandë – industria e drurit, në Norvegji – energjetika dhe peshkimi. - Norvegjia është prodhues i madh i hidroenergjisë dhe naftës nga Deti Verior. - Në Islandë shfrytëzohet energjia hidrotermale, kurse në Danimarkë – energjia e erës.

FJALORI I TERMAVE GEJZER – burim i nxehtë nga i cili, nën presionin e brendshëm, kohë pas kohe hedhet sasi e ujit në lartësi në lloj të fontanes. Gejzerë ka në Islandë, në Amerikën Veriore dhe në Zelandë të Re. XEHËRORE – lokalitet ku në masat gurinore (tokë) gjenden lëndë të rëndësishme të metaleve dhe jo metaleve, si për shembull, hekur, bakër, zink alumin, plumb, mermer, oniks etj. POTENCIAL HIDROENERGJETIK – fuqia energjetike i objekteve ujore (lumenj, liqene dhe dete) në territor konkret, i cili shfrytëzohet për prodhimin e energjisë hidroelektrike. PYLLI – bashkësia bimore nga bimë të drurit pranë të cilave rriten ferra, bashkësi të barnave, bimë të ulëta dhe bimë të ndryshme parazite.

Mulli me erë

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Industria ushqimore posaçërisht është e zhvilluar në Danimarkë. Ajo bazohet në llojet e rrafshëta të relievit dhe të klimës mjaft të lagshtë të mirë, të cilat mundësojnë ekonomi me zhvillim të lartë bujqësore. Prodhimet më të njohura janë: kulturat e ndryshme të drithit, mishi i derrit, prodhimet e qumështit, vezët etj. Bujqësia dhe blegtoria daneze është më e organizuar dhe më produktive në botë. Në të shfrytëzohen arritjet më të reja shkencore dhe plehrat më bashkëkohor. Energjetika në vendet nga Evropa Veriore është shumë e zhvilluar. Në Danimarkë shfrytëzohet shumë energjia e erës, kurse në Islandë shfrytëzohet energjia hidrotermale. Posaçërisht me rëndësi në prodhimtarinë energjetike është Norvegjia, e cila pas Britanisë së Madhe ka më së shumti platforma të naftës në Detin Verior, kurse pjesë të rezervave nëndetare të naftës që gjenden pran bregut të saj akoma nuk i eksploatojnë. Lumenjtë e mbushur, të cilat me rënie të madhe lëshohen në Malet Skandinave, me hidropotencial të madh. Luhatje e madhe detare (baticë/ zbaticë) është shfrytëzuar për ndërtimin e hidroelektrocentraleve të fuqishme. Sipas saj, Norvegjia është prodhuese e madhe dhe eksportuese e naftës dhe të elektroenergjisë. Karakteristikë e veçantë e vendit e vendeve nga Evropa Veriore është peshkimi. Norvegjia, Islanda dhe Danimarka janë forca peshkimi dhe përpunues të peshqve. Megjithatë, për shkak të peshkimit të madh në Detin Verior nga shtete të ndryshme, fondi i peshqve rrezikohet, prandaj ndërmerren masa për peshkim të kontrolluar. Në funksion të asaj zhvillohet mënyrë e re e peshkimit përmes formimit të formave të peshqve, me vendosjen e rrjeteve në det.

DETYRË - Shkruaj një tekst në të cilin për secilin shtet nga Evropa Veriore do t’i theksoni degët më karakteristike ekonomike!

EVROPA E MESME

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË POZITA GJEOGRAFIKE, S HTETE DHE KRYEQYTETE

- Cila pjesë e Evropës llogaritet si pjesë e Evropës së Mesme? - Trego një nga shtetet që ndodhen në Evropën e Mesme!

MBAJ MEND - Evropa e Mesme ka pozitë qendrore gjeografike në Evropë. - Pozita gjeografike është e volitshme. - Përmes asaj kalojnë rrugë, hekurudha dhe drejtime lundruese kanali të cilët e lidhin me pjesë tjera të Evropës. - Në Evropën e Mesme gjenden shtetet: Gjermania, Polonia, Çekia, Sllovakia, Zvicra, Lihtenshtajni, Austria dhe Hungaria.

Pozita gjeografike Evropa (Qendrore) e Mesme e përfshinë territorin midis Alpeve dhe Detit Baltik. Karakterizohet me pozitë qendrore gjeografike në Evropë. Këtu gërshetohen ndikimet e mëdha natyrore e shoqërore dhe komunikimet midis Evropës Jugore, Perëndimore, Veriore dhe Lindore. Karakterizohet me shumë dallime hapësinore. Në pjesët jugore gjendem Alpet, të cilat janë malet më të larta në Evropë, kurse drejt lindjes Karpatet diçka më të ulëta. Në jug të Karpateve gjendet Ultësira Malore përmes të cilës Evropa e Mesme lidhet me Evropën Jugore. Pjesët mesatare të Evropës së Mesme karakterizohen me male mesatarisht të larta dhe të ulëta dhe fushëgropa, kurse në veri shtrihet territori i Ultësirës së madhe gjermane-polake.

Varshavë

Berlin

P O L O N I

G J E R M A N I Pragë

Ç E K I SLLOVAKI Vjenë Bernë

ZVICËR

AUSTRI

Bratisllavë

Budapest

HUNGARI

Territori është i prerë me numër të madh të lumenjve dhe kanaleve të cilët e plotësojnë rrjetin e komunikacionit. Një pjesë e shteteve nga Evropa e Mesme dalin në det dhe paraqesin vendi bregdetare. Të tilla janë Gjermania dhe Polonia. Tjerat janë shtete kontinentale pa dalje në det; të tilla janë: Zvicra, Lihtenshtajni, Austria, Çekia, Sllovakia dhe Hungaria. Kjo mungesë e pozitës gjeografike plotësohet me komunikime përmes numrit të madh të lumenjve dhe kanaleve lundruese.

Territori i Evropës së Mesme është ndarë në tetë shtete dhe atë: Austria, Zvicra, Lihtenshtajni, Gjermania, Çekia, Polonia, Sllovakia dhe Hungaria.

Flamuri

Kryeqyteti

- Cili territor e përfshinë Evropën e Mesme? - Çfarë pozite gjeografike ka Evropa e Mesme? - Përse është e kënaqshme pozita gjeografike? - Cilat dallime hapësinore duken në Evropën e Mesme kur janë shkohet nga jugu drejt veriut? - Përveç rrugëve dhe hekurudhave, cilat objekte tjera si rrugë komunikacioni janë me rëndësi për pozitën gjeografike të Evropës së Mesme? - Cilat prej shteteve në Evropën e Mesme janë kontinentale? - Numëroi shtetet që gjenden në Evropën e Mesme dhe kryeqytetet e tyre!

Sipërfaqja në km2

Popullsia (OKB, 2009)

Austria

Vjenë

83 859

8 356 707

Çekia

Pragë

78 866

10 474 600

Lihtenshtajni

Vaduz

160

35 593

Hungaria

Budapestë

93 030

10 029 900

Gjermania

Berlin

366 978

82 062 200

Polonia

Varshavë

312 685

38 130 300

Sllovakia

Bratisllavë

49 036

5 413 548

Zvicra

Bernë

41 285

7 719 100

Vërejtje: të dhënat në tabelë janë informative, nxënësi nuk duhet t'i mësojë përmendësh

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Shtetet nga Evropa e Mesme

PYETJE

DETYRË - Bëje tekstin tënd ku për secilin shtet nga Evropa e Mesme do t’i theksosh degët më karakteristike ekonomike!

EVROPA E MESME

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Çka është karakteristike për rregullimin e shteteve nga Evropa e Mesme - më parë dhe sot?

PYETJE - Cilat ngjarje historike janë me rëndësi për rregullimin shtetëror të vendeve nga Evropa e Mesme? - Çka është ai Traktati i Varshavës? - Theksoi emrat zyrtar të shteteve që gjenden në Evropën e Mesme! - Çfarë rregullimi shtetëror ka Gjermania?

KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË RREGULLIMIT TË SHTETIT Ngjarjet e drejtpërdrejta historike në shekullin e 20 janë përcaktimi kryesor për rregullimin e shteteve në Evropën e Mesme. Një pjesë e shteteve – Polonia, Çekosllovakia, Hungaria dhe Gjermania Lindore – si anëtare të Traktatit të Varshavës pas Luftës së Dytë Botërore kishin rregullimin shoqëror socialiste, kurse Austria, Lihtenshtajni, Zvicra dhe Gjermania Perëndimore kishin rregullimin shoqëror kapitalist. Me rënien e Traktatit të Varshavës në vitin 1990, në Evropën e Mesme u formua hartë e re politike e shteteve, kështu që me bashkëngjitjen e Gjermanisë Perëndimore dhe Lindore u formua Republika e sotme Federale e Gjermanisë, kurse ish Çekosllovakia u nda në Çekinë dhe Sllovakinë. Sot shtetet nga Evropa e Mesme janë me rregullimin shoqëror kapitalist. Republika e Austrisë – republikë parlamentare dhe federative në krye me president; pushtet legjislativ dhe parlament dy dhomash.

Parlamenti në Berlin 72

MBAJ MEND - Prej Luftës së Dytë Botërore deri në vitin 1990 shtetet Polonia, Gjermania Lindore, Çekosllovakia dhe Hungaria kishin rregullim socialist. - Me rënien e Traktatit të Varshavës në vitin 1990 Gjermania Perëndimore dhe Lindore u bashkuan, Çekosllovakia u nda në Çeki dhe Sllovaki. - Sot të gjitha shtetet nga Evropa e Mesme kanë shoqëri kapitaliste e cila në mënyrë të tregut është orientuar. - Sipas rregullim it shtetëror, përveç Principatës të Lihtenshtajnit, të gjitha shtetet tjera janë shtete.

DETYRË - Gjej të dhëna dhe shkruaj se si është rregullimi shtetëror i Spanjës! - Pyet dhe mëso se çfarë rregullimi shtetëror kanë pasur Polonia, Çekia, Sllovakia, Gjermania Lindore dhe Hungaria deri në shpërndarjen (prishjen) të Traktatit të Varshavës në vitin 1990!

Praga MËSO MË TEPËR Pas Luftës së Dytë Botërore forcat aleate e ndanë Gjermaninë në atë Perëndimore dhe Lindore. Pjesa e Gjermanisë Perëndimore, e cila ishte nën administrimin e SHBA- ve, Britanisë së Madhe dhe Francës, në vitin 1949 u bashkëngjit drejt botës kapitaliste – si Republikë Federale e Gjermanisë, kurse pjesa lindore – si Republikë Demokratike e Gjermanisë iu bashkëngjit botës socialiste nën administrimin e Bashkimit Sovjetik. Qyteti i Berlinit, gjithashtu, ishte i ndarë në pjesën perëndimore dhe lindore me Murin e njohur të Berlinit. Në vitin 1989, me protesta në Gjermaninë Lindore u rrëzua muri i Berlinit dhe u bë bashkimi i dy shteteve në një – Republikë Federale të Gjermanisë.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Republika federale e Gjermanisë – shtet federal në të cilin secili prej vendeve ka kushtetutën e vet, parlamentin dhe qeverinë. Organ më i lartë i shtetit është presidenti Federal. Pushtetin ekzekutiv e kryen qeveria federale në krye me kancelarin federal. Principata e Lihtenshtajnit – monarki kushtetuese në krye me princin. Republika e Polonisë – republikë parlamentare – presidenciale. Pushtetin ekzekutiv e kryen presidenti, i cili zgjidhet në çdo pesë vjet. Republika e Sllovakisë – republikë në krye me president. Pushtetin legjislativ e kryen Këshilli Nacional, kurse pushtetin ekzekutiv e kryen Qeveria. Republika e Hungarisë – republikë parlamentare në krye me president. Pushtetin legjislativ e ka parlamenti dy dhomash, kurse atë ekzekutiv – Qeveria. Konfederata Zvicerane – republikë federale parlamentare. Secili kanton ka kushtetutë, parlament dhe qeveri. Pushteti legjislativ është Kuvendi federal prej dy dhomave. Në krye të shtetit dhe qeverisë është presidenti i Konfederatës. Republika e Çekisë – sipas rregullimit është republikë në krye me president. Pushtetin legjislativ e përbëjnë parlamenti dy pjesësh, kurse atë ekzekutiv e përbën qeveria.

EVROPA E MESME

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Duke e shikuar hartën, përshkruaje relievin e Evropës së Mesme! - Nën cilin ndikim formohet klima në Evropën e Mesme?

Peizazhi i Alpeve

PYETJE - Tregoje renditjen e veçorive të relievit në Evropën e Mesme, duke u nisur nga Alpet drejt Detit Baltik! - Cilat janë malet dhe me çka karakterizohet relievi i lartë malor në Evropën e Mesme? - Cilat male janë mesatarisht të larta në Evropën e Mesme? - Numëroi malet e ulëta në Evropën e Mesme! - Cilat ultësira gjenden në Evropën e Mesme? - Nën çfarë ndikimi është klima në Evropën e Mesme? - Si është klima në pjesët veriperëndimore të Evropës së Mesme, e çfarë në pjesët lindore? - Çfarë klime m mbizotëron në malet? - Si është vegjetacioni?

KARAKTERISTIKA KRYESORE TË RELIEVIT DHE TË KLIMËS NË EVROPËN E MESME Relievi Relievi në Evropën e Mesme është paraqitur me male të larta, me lartësi mesatare dhe me male dhe ultësira mesatarisht të larta. Relievin e lartë malor e bëjnë Alpet, të cilat shtrihen në pjesët jugore të Evropës së Mesme. Kryesisht i përfshijnë territoret e Zvicrës, Lihtenshtajnit dhe Austrisë. Karakterizohen me lartësi mbi 3 000 m, kështu që në to është i pranishëm relievi glacial me forma të shumta dhe të llojllojshme glaciale me borë dhe akull permanent. Mesatarisht të larta janë Karpatet Perëndimore dhe Sudetët, të cilat shtrihen kryesisht në Sllovaki, në Poloninë Jugore dhe në Çeki. Maje më e lartë është Mbrojtësi i Gerllahovit (2 655m) në Tatrat. Malet e ulëta përfshijnë sipërfaqe dukshëm më të mëdha. Kryesisht janë të pranishme në Çeki dhe në pjesët qendrore dhe jugperëndimore të Gjermanisë. Të tilla janë Malet Hrcine të Evropës së Mesme (Zvicra, Herci, Mali Tirinish, Jura Gjermane, Masivi Çek, Malet Rudine etj.). Ultësirat përfshijnë pjesën më të madhe të territorit të Evropës së Mesme. Janë paraqitur me dy tërësi të mëdha të ultësirave dhe atë: Ultësira Gjermano-Polake në pjesët veriore të Evropës së Mesme dhe Ultësira e Panonisë në pjesët Juglindore të Evropës së Mesme.

Evropa e Mesme – reliev 74

MBAJ MEND - Relievi i Evropës së Mesme është me male mjaft të shprehura në jug, siç janë Alpet, malet në Sllovaki dhe në Poloninë Jugore, me male të ulëta në pjesët e mesme të Gjermanisë, të Çekisë dhe të Polonisë dhe me ultësirat në territoret pranë baltike dhe në jug me Ultësirën e Panonisë. - Klima në Evropën e Mesme ndryshon nga klima e butë detare, përmes asaj tipike të matur kontinentale, deri te ajo tipike malore. - Vegjetacioni është paraqitur me sipërfaqe barishtore, të penguara me rënien e gjetheve dhe male halore, kullosa të larta malore dhe gurishte.

DETYRË - Në hartën e Evropës së Mesme gjeji objektet më të rëndësishëm të relievit (malet dhe ultësirat) dhe në kontekst me vend pozitën e tyre sqaro se me çfarë klime karakterizohen disa territore.

Evropa e Mesme - reshjet FJALORI I TERMAVE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Klima Veçoritë klimatike në Evropën e Mesme janë të caktuara nga pozita gjeografike dhe struktura e relievit të hapësirës. Këtu gërshetohen ndikimi i nën qiellit oqeanik të Atlantik nga perëndimi edhe ndikimet kontinentale nga lindja. Nga Oqeani Atlantik fryjnë erëra perëndimore, të cilat sjellin klimë të lagshtë dhe të butë, kurse nga lindja është e pranishme klimë e thatë dhe e ftohtë kontinentale. Në formimin e klimës në Evropën e Mesme modifikime të veta bëjnë edhe Alpet edhe Karpatet nëpër pjesët jugore. Për shkak të gërshetimit të këtillë të ndikimeve klimatike, në pjesët veriore të Evropës së Mesme është e pranishme klima bregdetare, në pjesën më të madhe të ultësirave dhe të maleve të ulëta mbizotëron klimë tipike kontinentale, kurse në m alet më të larta dhe në Alpet është e pranishme klimë tipike malore. Në pjesën më të madhe nga territori temperaturat mesatare mujore janë prej rreth 0 gradë C deri rreth 20 gradë C, kurse të reshurat janë rreth 700 mm. Intensiteti i të reshurave është diçka m ë i madh në pjesët perëndim ore edhe në masivet malore, posaçërisht në Alpet – ku arrin edhe deri në 3 000 mm në vjet. Rastet e këtilla klimatike kanë mundësuar paraqitjen e sipërfaqeve barishtore në ultësirat, të ndërprera me rënien e gjetheve dhe vegjetacion të përzier malor nëpër hapësirat malore, vegjetacioni gjembor në hapësirat më të larta malore mbi të cilat ka bashkësi barishtore malore, të cilat në Alpet vazhdojnë si gurinë dhe territore nën borën dhe akullin permanent.

ALPE ose KLIMË MALORE – lloji klimatik i përfshirë në malet e larta. Veçohet me dimra të ftohta, me borë dhe të gjata dhe vera të shkurta dhe freskëta, me sasi të mëdha të reshurave prej të cilave pjesë e madhe janë me borë. KLIMË KON TINENTALE – lloji klimatik i cili mbizotëron në brendi të kontinenteve dhe formohet mbi sipërfaqet tokësore, posaçërisht në kontinentet të hemisferës veriore. Klimë tipike kontinentale mbizotëron në Evropën Lindore, në Azinë Qendrore dhe në pjesët qendrore të Amerikës Veriore. Veçohet me të reshura të vogla (rreth 500 mm), vera të nxehta dhe dimra të ftohë me lëvizjeve të madhe vjetore të temperaturave.

EVROPA E MESME

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Ku gjendet Ultësira e Panonisë? - Në cilat shtete shtrihet Ultësira e Panonisë?

Ultësira e Panonisë

PYETJE - Çka është Ultësira e Panonisë dhe midis cilave male është vendosur? - Cilat shtete përfshinë territore nga Ultësira e Panonisë? - Çka janë ato male ishullore? Numëro disa prej tyre! - Çka janë ato meandret? - Si është rrjeti i lumenjve? - Numëro disa lumenj më të mëdhenj! - Si është klima në Ultësirën e Panonisë dhe përse? - Çfarë bote bimore mbizotëron? - Sa është e mirë për ekonomizim bujqësor dhe çka kultivohet më së shumti në atë? - Si është blegtoria në Ultësirën e Panonisë? - Përshkruaje lidhshmërinë komunikimeve të Ultësirës së Panonisë!

ULTËSIRA E PANONISË DHE RËNDËSIA E SAJ PËR ZHVILLIMIN E EKONOMISË Ultësira e Panonisë është regjion i veçantë në Evropën e Mesme dhe pjesërisht në atë Jugore. Paraqet përrua tektonik midis Alpeve, Karpateve, Rodopeve dhe Dinarikeve, kurse i përfshinë pothuajse mbar Hungarinë, pjesë të Kroacisë, Serbia, Romania dhe pjesë më të vogla nga Sllovenia, nga Austria dhe nga Sllovenia. Nëpër Ultësirën e Panonisë kalojnë drejtime të rëndësishme komunikatave nga Evropa Perëndimore dhe e Mesme drejt Evropës Jugore dhe Azisë së Vogël dhe nga Evropa Lindore drejt Detit Adriatik dhe Mesdhetar. Relievi kryesisht është i rrafshët, me lartësi mbidetare prej rreth 200 m. Në Hungari, në lindje të lumit Danub, gjendet ultësira e madhe Alfeld dhe më në Jug janë Sllovenia në Kroaci dhe Srem, Banat dhe Baçka në Serbi. Në disa vende paraqiten male ishullore me lartësi të vogla prej rreth 500 m. Të atilla janë m alet e vetme Meçek, mali i Bakonjës, Frushka Gorë dhe në Malet e Sllavonisë. Në bazë të formimit të relievit ndikim të madh kanë lumenjtë me meandret e veta, kurse si rezultat i asaj janë formuar më shumë të ashtuquajtura rrafshina. Këtu ndikim të dukshëm ndaj relievit ka edhe era, e cila sedimentet e imëta shpesh i përcjell larg lumenjve. Ndërtim i gjeologjik është me sedimente aluviale. Janë zhvilluar baza të frytshme të tokës së kuqe, që është parakusht i madh për ekonomizimin bujqësor. Ultësira e Panonisë disponon me rrjet të dendur prej lumenjve dhe kanaleve. Këtu, përveç Lumit Danub, gjenden edhe lumenjt Sava, Drava, Morava, Tisa edhe të tjerë ashtu që paraqesin njërin nga nyje më të mëdha hidrografie në Evropë. Janë bërë melioracione me ndërtimin e shumë kanaleve, prej të cilëve më i njohur është

Fushë me lulediell 76

MBAJ MEND - Ultësira e Panonisë është rajoni veçantë, pjesërisht në Evropën e Mesme dhe pjesërisht në Evropën Jugore. - Përmes Ultësirës së Panonisë kalojnë drejtime të ndryshme komunikuese. Karakterizohet me hapësirë të rrafshët dhe male të ulëta të ishujve. - Ka rrjet të dendur të lumenjve dhe kanaleve. - Lumenj më të rëndësishëm janë Danubi, Tisa, Drava dhe Sava. - Janë të zhvilluara bujqësia, blegtoria dhe industria ushqimore. - Në ultësirën më të madhe hasen edhe vendzbulime më të vogla të naftës dhe gazit tokësor.

DETYRË - Gjeje Ultësirën e Panonisë në hartë dhe, sipas përmbajtjeve në hartë, bëj përshkrim të veçorive gjeografike të Ultësirës së Panonisë!

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

kanali Danub – Tisa – Danub. Ujërat nëntokësorë mesatarisht janë të larta. Klima në Ultësirën e Panonisë është kontinentale. Temperaturat mesatare janë prej rreth - 30 gradë C në janar deri në rreth 25 gradë C në korrik, me sasi mesatare vjetore të reshurave prej rreth 800 mm në ato perëndimoret deri në 500 mm në pjesët lindore. Bota bimore kryesisht është stepe. Kushtet pedologjike, hidrografie dhe klimatike janë të volitshme për ekonomizimin bujqësor. Pikërisht prandaj Ultësira e Panonisë bën pjesë në zonat më të rëndësishme bujqësore në Evropë. Më së shumti mbjellin grurë dhe misër, kurse nga kulturat industriale mbillet lule dielli, rrepë për prodhimin e vajit, panxhar sheqeri etj. Përveç lumenjve është e zhvilluar edhe kopshtaria, kurse në pjesë kodrinore vreshtaria dhe pemëtaria. Blegtoria është intensive. Më së shumti ruhen lopët, derrat dhe pulat. Në përputhje me këtë, më e zhvilluar është Industria e ushqimit. Në Ultësirën e Panonisë ka edhe vendzbulime të vogla të naftës dhe gazit tokësor. Ultësira e Panonisë është e mirë komunikuese dhe kaluese. Problem të vetëm janë lumenjtë e mëdhenj, për shkak të cilëve drejtimet orientuar drejt numrit të kufizuar të urave të lumenjve të mëdhenj. Këtu kalojnë komunikacione të rëndësishme të automobilave dhe hekurudhave të cilat i lidhin Evropën Perëndimore dhe të Mesme me atë Jugore dhe me Azinë e Vogël dhe me Evropën Lindore me Evropën Jugore. Qendra kryesore ekonom ike, të komunikacionit, administrative dhe tregtare me Budapestin, Beogradin, Zagrebin etj. Komunikimin përmes komunikacionit e plotësojnë rrugët lundruese nëpër lumenj dhe kanale, siç është, për shembull, rruga lundruese Rajna – Majna – Danub përmes të cilit Deti Verior lidhet me Detin e Zi.

Fusha me misër 77

EVROPA E MESME

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË ALPET DHE RËN DËSIA E TYRE PËR VENDET NGA EVROPA E MESME

- Cilat male janë më të larta në Evropë? - Sa janë të larta ato? - Përse janë me rëndësi malet?

PYETJE - Përshkruaj kufijtë e shtrirjes të masivit malor Alpet! - Ku gjenden Alpet? - Me çfarë relievi karakterizohen? - Çka formojnë akullnajat? - Numëro disa liqene më të njohura glacial! - Në cilin ndikim klimatik janë shpatet jugore të Alpeve? - Mbi cilën lartësi ka borë dhe akull pa ndërprerë? - Përshkruaje shtrirjen e lartë të bashkësive bimore të Alpeve! - Për çka shfrytëzohen lumenjtë e Alpeve? - Cilat veprimtari jo prodhuese janë zhvilluar?

Alpet janë karakteristike dhe sistem më i lartë malor në Evropë. Shtrihen prej Detit Llugar deri në Ultësirën Malore, në gjatësi prej rreth 1 200 km dhe gjerësi prej 150 deri në 300 km. Janë të kufizuar me brigjet midis Detit Ligur ose Gjirit të Lionit, mandej me luginën e lumit Rona nga Liqeni i Gjenevës, luginës përmes Liqenit të Neshatelit nga Liqeni i Bodenit, rrafshnaltës Bavare, lugina e Danubit deri në pellgun e Vjenës, Ultësirën e Panonisë, Gjirin Testen, Ultësirën e Padit dhe Lombardinë deri në Gjirin e Xhenovës. Sipas relievit, Alpet karakterizohen me shprehjet shkëmb i lidhur qendror i cili pa ndërprerë vendoset në gurët më të lartë ndarës nga Gjiri i Xhenovës deri në pellgun e Vjenës. Alpet e janë të prera me lugina të thella të lumenjve, prej të cilave disa shtrihen pothuajse paralelisht me gurët ndarës, si, për shembull, lugina e lumit Drava, kurse pjesa më e madhe janë të penguar, lugina të ngushta të lumenjve. Për shkak të lartësive të mëdha mbi detare prej mbi 4 000 m (Mon Blan me 4 810 m) në Alpet është zhvilluar reliev tipik glacial, i cili formohet nën ndikimin e akullnajave të shumta. Kështu janë formuar moren glacial që formohen nën presionin e akullnajave. Në fund, nga akulli në formë të gjuhës me shkrirjen e akullnajave formohen liqe glacial prej ku rrjedhin përrenj, të cilët, duke u derdhur njëri në tjetrin formojnë numër të madh të lumenjve. Në rrugën e vet akullnajat formojnë

Alpet Vjenë Munih

Bernë

Gjenevë

Cyrih

Bratislavë

t e l p Vaduz

Zagreb

Venedik Milano

Lublanë

Triestë

Padovë

Riekë

Torino

DE Marsejë

Monako

San Marino

Zarë

IA TI

Split

MBAJ MEND - Alpet janë masivi më i lartë malor në Evropë. - Arrijnë deri në 4 800 m l.d. me majën Mon Blan (Monte Bjanko). - Shtrihen prej Gjirit të Xhenovës deri në Pellgun e Vjenës në gjatësi prej 1 200 km. Në Alpet është zhvilluar reliev tipik glacial me numër më të madh të akullnajave. - Mbi 2 500m hapësira është nën borë dhe akull të pa ndërprerë. - Bota bimore në lartësi shtrihet në brez, sikur që vijon: së pari drunj gjetherënës, male halore, kullosa të larta malore, gurina, përkatësisht borë dhe akull.

Peizazh nga Alpet

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

lugina. Karakteristikat glaciale të Alpeve kanë kushtëzuar bollëk nga lumenjtë, liqenet dhe burimeve, kështu që paraqesin rezervuar kryesor të ujit për lumenjtë e mëdhenj Evropian, siç janë Rona, Rajna, Po, Danubi dhe të tjera. Niveli ujit më i madh është në pranverë, kurse më i vogël gjatë dimrit. Në Alpet gjenden numër më i madh i liqeneve me prejardhje glaciale. Më të njohura janë: ai Gjenevës, i Bodenit, Maxhore, Komo, Garda dhe një numër i liqeneve më të vegjël në pjesët më të larta të Alpeve. Për shkak të territorit të madh dhe të dallimeve në lartësinë mbidetare, klima në Alpet është e ndryshme. Shpatet jugore në Alpet janë nën ndikimin klimatik mesdhetar dhe kanë klimë më të butë. Shpatet veriore janë nën ndikimin klimatik prej veriut dhe prandaj karakterizohen me dimër të hershëm afatgjatë me shumë borë. Rajonet që janë mbi 2 500 m janë me borë dhe akull të përhershme. Akullnajat lëshohen edhe deri në 1 300 m të lartësisë mbidetare: mbi 2 000 m sezoni veror zgjat vetëm 3 – 4 muaj. Të reshurat janë më të pranishme në pjesët mesatare në Alpet dhe arrijnë deri në 3 000 mm në vjet. Bota bimore ka shtrirje më të qartë. Pjesët më të ulëta janë me pyll gjetherënës, kurse të lartat janë me pyje halore që arrijnë deri rreth 1 800 m, e mandej fillojnë bashkësitë barishtore malore, gurinat dhe borë dhe akull pa ndërprerë. Ato shfrytëzohen për për zhvillimin e blegtorisë e cila gjatë verës zhvillohet në vendet më të larta, kurse dimrit lëshohen në zonat më të ulëta. Posaçërisht janë zhvilluar blegtoria dhe lopçari, e cila lëndë e parë është bazë për industrinë ushqimore, prej ku merren prodhimet e mishit dhe qumështit me kualitet të lartë. Në mungesë të lëndëve minerale, industria është orientuar drejt prodhimeve për të cilat janë të nevojshme lëndë të pakta, kurse janë me profesionalizëm të madh, siç janë për shembull, prodhimtaria e orëve në Zvicër. Lumenjtë e Alpeve shfrytëzohen për prodhimin e energjisë hidroelektrike. Përveç këtyre që i përmendëm, vëmendje e madhe i është kushtuar edhe zhvillimit të turizmit, kështu që janë ndërtuar qendra të shumta turistike edhe për turizmin veror edhe për atë dimëror. Në Zvicër posaçërisht është i zhvilluar bankierizmi; atje gjenden bankat më të njohura me kursimtar nga mbar bota.

DETYRË - Në hartë gjeji Alpet, dallo cilat shtete kanë territore në Alpet dhe përshkruaje se si është relievi!

Qendra e skijimit 79

EVROPA E MESME

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Përse janë me rëndësi lumenjtë dhe si ndikojnë ata ndaj jetës së njerëzve? - Cilat lumenj i ke të njohur në Evropën e Mesme?

PYETJE - Çka e përbëjnë hidrografinë e Evropës së Mesme? - Në cilat degë të lumenjve nga Evropa e Mesme? - Çka din për lumin Rajna? - Numëro disa kanale me të cilat Rajna lidhet me lumenj tjerë lundrues! - Çka din për lumin Danub? - Numëro lumenj tjerë nga Evropa e Mesme! - Si është ndikimi nga Evropa e Mesme ndaj prodhimtarisë bujqësore dhe cilat kultura prodhohen në Ultësirën Gjermane? - Çka mundëson lundrimi i lumenjve? - Çfarë probleme shkaktojnë lumenjtë në Evropën e Mesme?

LUMENJTË DHE RËNDËSIA E TYRE PËR JETËN E NJERËZVE Hidrografia në Evropën e Mesme e prezantojnë numër i madh i lumenjve, kanaleve, liqeneve dhe moçaleve. Rrjeti i lumenjve në Evropën e Mesme sipas shteteve në këtë pjesë, në bazë u takojnë derdhjeve në Detin Baltik dhe Verior, ku lumenjtë derdhen drejt veriut, edhe Deti Mesdhe, ku lumenjtë rrjedhin drejt juglindjes. Linja ujë ndarëse kryesisht çon përmes Alpeve, malin Shfarcavalld, Jura Shvabe, Shumava, rrafshnalta çeko- moravase, Sudetet dhe Karpatet. Pjesa më e madhe e lumenjve në Evropën e Mesme i takon derdhjeve në Detin Baltik dhe ati verior. Prania e borës dhe akullit të pandërprerë në Alpet nga njëra anë, ndikimet klimatike prej Oqeanit Atlantik dhe relativisht të relievit të lartë nga ana tjetër – kanë kontribuar në Evropën e Mesme të zhvillohet rrjet i dendur i lumenjve me rënie mjaft të butë të tyre. Kjo mundëson sasi të mjaftueshme të ujit, kapërcim të ngadalshëm dhe kushte shumë të volitshme për lundrim. Mu për këtë në Evropën e Mesme lumenjtë kanë rëndësi të madhe të komunikacionit. Në Gjermani më i njohur është lumi Rajna i cili, duke i grumbulluar ujërat nga Liqeni i Bodenit, nga Liqeni i Cirit dhe nga numër më i madh i lumenjve të Alpeve, është lundrues nga qyteti i Bazelit. Ajo i lidh edhe degët e lumenjve Mozel dhe Majna e cila, përmes kanalit është lidhur me lumin e Danubit. Ashtu është krijuar rrugë lundruese përmes lumenjve prej detit Verior deri te ai i Zi. Lumi Rajna më tutje përmes kanaleve është lidhur me lumenjtë lundrues Vezer dhe Laba. Përmes lumit Laba me

Komunikacion lumë-kanal 80

FJALORI I TERMAVE RRJET I KANALEVE - sistem nga rrjedha artificiale ujore që shfrytëzohen për lundrim, për ujitje, për melioracione të tokës (tharjen) dhe për nevoja hidroenergjetike. KANAL KULLIMI – kanal për grumbullimin dhe zbatimin e tepricës së ujit nga ndonjë hapësirë për shkak të krijimit të kushteve më të volitshme për zhvillimin e botës bimore dhe për shfrytëzimin e tokës së tharë për nevoja të ndryshme (për ekonomizim bujqësor, për ndërtimin e lagjeve, për rrugë etj).

MBAJ MEND - Evropa e Mesme disponon me rrjet të dendur të lumenjve, kanaleve, liqeneve dhe moçaleve. - Rrjetin e lumenjve në Evropën e Mesme e formojnë lumenjtë: Rajna, Majna, Laba, Odra, Visla, Danubi, Tisa dhe shumë tjerë. - Lumenjtë në Evropën e Mesme midis veti janë të lidhur me kanale dhe në atë mënyrë formojnë rrjet lundrues lumë-kanal. - Aata i lidhin Detin Veriuor dhe Baltik me Detin e Zi dhe Liqenin Kaspik. - Përveç lumenjve janë ndërtuar numër i madh i qyteteve dhe porteve. - Lumenjtë në Evropën e Mesme shkaktojnë edhe vërshime.

Ujëvare DETYRA - Në hartë, me ndihmën e librit përpiqu t’i gjesh lumenjtë dhe kanalet me të cilët lidhen dhe t’i caktosh rrugët lundruese të lumenjve- kanaleve midis Detit Verior dhe Baltik nga njëra me Detin e Zi dhe Liqenin Kaspik nga ana tjetër! - Kështu, thjesht sa dhe cilat qytete janë të zhvilluar pranë lumenjve!

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

anë të rrugës lundruese lidhen Çekia (lumi Valtava), Deti Baltik dhe lumi Odra në Poloni. Më tutje, lumi Odra përmes lumenjve Varta dhe Noteq me anë të kanalit është lidhur me lumin Visla në Poloni, kështu që duke u derdhur në Detin Baltik bëjnë komunikim mjaft të rëndësishëm lundrues me brendinë e shteteve, kurse përmes deteve edhe me shtete tjera. Në kuadër të derdhjes të Detit Mesdhe si lum kryesor lundrues është Danubi i cili, ngjashëm si Rajna, duke i grumbulluar ujërat nga Alpet shumë shpejtë, që nga Bavaria bëhet lundrues. Në kuadër të Evropës së Mesme degë më të rëndësishme të Danubit janë lumenjtë Vah, Drava me Murën, Sava dhe Tisa, ku, gjithashtu, në rrafshinën e Ultësirës së Panonisë ka më shumë ka më shumë kanale sikur që është kanali i cili e lidh DanubinTisën-Danubin etj. Rrjeti i lumenjve është plotësuar me numër të madh të lumenjve më të vegjël, doreza etj, të cilat përveç rëndësisë së madhe të komunikacionit shumë me rëndësi për prodhimtarinë bujqësore. Pikërisht prandaj në Ultësirën Gjermano- polake dhe në Ultësirën e Panonisë prodhohen sasi të mëdha të kulturave të drithërave (grurë, elb, misër), kulturave industriale (panxharsheqeri, panxhari i vajit, luledielli etj), kultura të kopshtit (patate, lakër, spec, domate etj) dhe sasi të mëdha kultura të bimëve të kafshëve, në bazë të cilave bazohet prodhimtaria intensive e blegtorisë. Pasuria me ujë dhe lundrimi në lumenj mundësojnë zhvillim të industrisë në një numër të madh të qyteteve, i cili kryesisht në lëndën e parë të prodhimit bujqësor dhe të blegtorisë, ashtu siç është industria ushqimore. Pikërisht prandaj, midis tjerash, numër i madh i qyteteve nga Evropa e Mesme paraqesin edhe porte të lumenjve. Të tilla janë: Këllni, Disaelldorfi, Dizburgi, Frankfurti, Vjena, Praga, Bratisllava, Vrocllavi, Varshava, Budapesta dhe shumë të tjerë, ku eksportohen edhe lëndë të para për industrinë e metaleve. Lumenjtë në Evropën e Mesme, përveç përparësive të mëdha për popullsinë, për shkak të relievit relativisht të ulët në periudha të reshurave të veçanta shpesh dalin nga shtrati dhe shkaktojnë vërshime. Prandaj bëhen përfshirje të n ndryshme meriolative, me ndërtimin e kanaleve dhe nasipeve mbrojtëse e të ngjashme.

EVROPA E MESME

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË

POPULLSIA NË EVROPËN E MESME

- Ku ka dendësi më të madhe të popullsisë në Evropë? - Cilat rajone janë dendësisht të banuara?

PYETJE - Si është dendësia e popullsisë në Evropën e Mesme? - Numëro rajonet më të dendura me popullatë në rajonet dhe qytetet! - Cilat grupe të gjuhëve mbizotërojnë në Evropën e Mesme? - Cilit besim (fe) i takon popullsia? - Me çfarë kulturë karakterizohet popullsia?

Evropa Mesme është njëra nga territoret më dendësisht të banuara Evropë, megjithatë, ngjashëm si edhe në pjesët tjera të Evropës, dendësia e popullsisë është jo e barabartë. Dukshëm më dendësisht janë të banuara pjesët perëndimore të Gjermanisë, posaçërisht në rajonet Rur (qytetet: Keln, Diseldorf, Duizburg, Esen, Dortmunt, Bohum etj) dhe Sar (Frankfurt, Majnc, Vizbaden, Manhajm, Darmshtat dhe të tjera), mandej territoret rreth qyteteve Berlin dhe Munih, Pragë, Çeki, rajoni Shlezija në Poloni (Katovicë, Sosnovjec, Glivice, Kozhuf dhe të tjera), Vjena në Austri, Bratislava në Sllovaki dhe Budapesti në Hungari. Sipas përkatësisë gjuhësore, fetare dhe kulturore, popullsia në Evropën e Mesme është e ndryshme. Gjuhët Sipas përkatësisë gjuhësore, në Evropën e Mesme janë të përfshira grupi i gjuhëve gjermane dhe sllave, kurse diçka më pak grupi i gjuhëve italo/romake dhe hungaro-finalandeze. Në grupin e gjuhëve gjermane bëjnë pjesë gjuha gjermane e cila flitet në Gjermani, Austri dhe në një pjesë më të madhe në Zvicër. Në grupin e gjuhëve sllave bëjnë pjesë gjuha polake, çeke dhe

Banorë në km2 Hamburg

mbi 200

Berlin

100 - 200 Varshavë

50 - 100

Këln

10 - 50

Pragë

1 - 10

Munih Bernë

Vjenë

Budapest

mbi 1 popullsia

Evropa e Mesme – dendësia e popullimit 82

sllovene të cilat fliten në Poloni, Çeki dhe Sllovaki, kurse në grup bëjnë pjesë edhe gjuha serbe e cila flitet në Gjermani. Një pjesë e popullsisë në Zvicër i takon grupit të gjuhëve italiane siç është gjuha frënge, italiane dhe retorumune (karakteristikë për furanët), kurse në Hungari flitet gjuha hungareze e cila i takon familjes të gjuhëve hungareze-finlandeze.

Kultura Evropa e Mesme karakterizohet me nivelin e lartë të zhvi Në hartën e Evropës Veriore gjej territoret që më dendësisht janë të banuara, mësoi qytetet që gjenden në ato dhe gjej se në cilat territore fliten gjuhët që i takojnë gjuhës gjermane, e në cilat gjuhët që bëjnë pjesë në grupin e gjuhëve sllovene. llimit arsimit dhe kulturës. Popullsia analfabetë praktikisht nuk ekziston, kështu që në kombinim me ekonomi me zhvillim të lartë këtu janë ndërtuar numër i madh i objekteve arkitektonike. Shembujt tipik janë qytetet Vjena, Praga, Budapesti, Krakovi, Hamburg, Munih, kurse me arkitekturë më të re janë Frankufrti, Diseldorfi, Varshave dhe shumë të tjera. Në Evropën e Mesme në nivel të lartë janë edhe veprimtaritë artistike. Për shkak të dallimeve ekonomike midis pjesës perëndimore dhe lindore të Evropës Veriore, ekzistojnë dallime të caktuara edhe në mënyrën e jetës, të punës dhe ushqimit. Kështu për shembull, Hungaria është e njohur në birrën më cilësore në botë, kurse Zvicra sipas çokollatave më të mira.

- Evropa e Mesme është njëri nga territoret e popullzuara më dendur në Evropë. - Dendësia e popullimit është e pabarabartë. - Më dendur të popullzuara janë territoret Rur dhe Sar në Gjermani dhe Shlezia në Poloni. - Në Evropën e Mesme kryesisht janë përfshirë grupi gjerman dhe sllav i gjuhëve. - Popullsia kryesisht është me përkatësi fetare katolike dhe protestante. - Popullsia në Evropën e Mesme veçohet me nivel të lartë arsimimi dhe kulture. - Për shkak të dallimeve në zhvillimin ekonomik, te popullsia ekzistojnë dallime në mënyrën e jetesës.

DETYRË - Në hartën e Evropës Veriore gjej territoret që më dendësisht janë të banuara, mësoi qytetet që gjenden në ato dhe gjej se në cilat territore fliten gjuhët që i takojnë gjuhës gjermane, e në cilat gjuhët që bëjnë pjesë në grupin e gjuhëve sllovene.

POLONI

GJERMANI

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Religjionet Popullsia në Evropën e Mesme i takon fesë së krishtere. Në Poloni, në Çeki (40% pa përcaktim fetar), në Sllovaki, në Hungari, në Austri, pjesë të madhe të Zvicrës edhe në pjesët jugore dhe perëndimore të Gjermanisë, popullsia është me besim katolik, kurse në pjesën më të madhe nga Gjermania e mesme dhe verilindore popullsia është me besim protestant.

MBAJ MEND

ÇEKI SLLOVAKI R CËLIHTEJNSHTAJN

I ZV

AUSTRI

HUNGARI

Evropa e Mesme – gjuhët

Evropa e Mesme – religjionet 83

EVROPA E MESME

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Si është ekonomia në Evropën e Mesme? - Cilat rajone industriale i din në Gjermani?

PYETJE - Çka është baza për zhvillimin ekonomik në Evropën e Mesme? - Cilat degë industriale janë zhvilluar në Evropën e Mesme? - Numëroi rajonet industriale sipas shteteve në Evropën e Mesme? - Cilat degë ekonomike janë zhvilluar në Ultësirën Gjermano- polake? - Cili është vendi më i zhvilluar nga Evropa e Mesme dhe cilat degë industriale janë më të zhvilluara? - Cilat veprimtari jo prodhuese janë zhvilluar në Zvicër, Gjermani dhe Austri? - Me çka dallohet zhvillimi ekonomik i Austrisë? - Cila industri është e zhvilluar në Poloni? - Cili është vendi më i pa zhvilluar nga Evropa e Mesme? - Me çka karakterizohet ekonomia në Hungari?

DETYRË Shikoje hartën e Evropës së Mesme dhe shkruaj se cila nga shtetet drejt cilës degë ekonomike kryesisht është orientuar!

EKONOMIA NË EVROPËN E MESME (DIKUR DHE SOT) Bazat për zhvillimin ekonomik të Evropës së Mesme janë rezervat e mëdha të hekurit dhe qymyrit në rajonet e maleve të ulëta në Gjermani, Çeki, në Poloni dhe në Sllovaki. Si rezultat i asaj së pari është zhvilluar industria e rëndë, e mandej industria elektroteknike e makinerisë, automobilistike dhe kimike. Kështu janë formuar numër më i madh i rajoneve industriale: siç janë, Rur dhe Sar në Gjermani, Shlezi në Poloni, Çekia e Mesme dhe Anamorava. Në Gjermani qendra kryesore janë: Dortmund, Keln, Hanover, Frankfurt, Shtutgart, Munih, Jena, Magdeburg, Berlin, Drezden etj. Në Çeki janë: Praga, Liberec, Bërno, Ostrava etj. Në Poloni: Varshava, Bodgoshç, kurse në Sllovaki: Bratisllave dhe Zhilina. Për shkak të lagështisë së madhe në pjesët më veriore, Ultësira gjermane-polake karakterizohet me praninë e disa hapësirave nën moçale, ashtu që në aspektin ekonomik më shumë është orientuar drejt blegtorisë. Në pjesët diçka më të lagështa të ultësirës në jug është e zhvilluar agrikultura. Kultura më të përfshira janë patatet, panxhar sheqeri dhe kulturat e drithit. Për shkak të zhvillimit të ndryshëm shoqëror- ekonomik dhe dallimet natyrore të rajoneve, shtetet në Evropën e Mesme sot karakterizohen me orientim të veçantë ekonomik. Gjermania është vend me zhvillim të lartë industrial në të cilën janë të zhvilluara të gjitha degët ekonomike. Ajo është midis prodhuesve më të mëdhenj të patateve drithërave, bimëve industriale dhe kafshëve, artikujve qumështor dhe të mishit. In Austria është e llojllojshme, kurse udhëheqëse janë industria automobilistike, makinerisë, e avionëve, kimike, elektroteknike dhe industria ushqimore. Ato veçohen me teknologji të lartë të automatizuar dhe aplikimi i punëve. Ka sektor shumë të zhvilluar terciar, siç janë bankierizmi dhe tregtia. Gjermania eksporton lëndë energjetike, kurse importon prodhime të vlefshme industriale. Zvicra karakterizohet me zhvillim të lartë të blegtorisë, me prodhime më të njohura të qumështit dhe çokollatave në botë. Në mungesë të lëndëve të para, është orientuar drejt prodhimit të mekanikës precize (orëve dhe aparateve të ndryshme matëse), makinave, ilaçeve, dekorimeve të arit etj. Ka turizëm me zhvillim të lartë dhe bankerizëm të njohur në botë. Zvicra është midis vendeve më të zhvilluara dhe më të pasura në Evropë dhe në botë. Lihtenshtajni është shtet i vogël, ekonomikisht e orientuar dhe i lidhur me Zvicrën.

MBAJ MEND - Evropa e Mesme është njëra nga territoret me dendësisht e banuar në Evropë. - Për shkak të rezervave të hekurit dhe të qymyrit në Evropën e Mesme së pari është zhvilluar industria e rëndë. - Fusha të njohura industriale janë Rur dhe Sar në Gjermani, Shlezija në Poloni dhe Çekia e Mesme dhe Ana Morava në Çeki. Gjermania është njëra nga vendet më të zhvilluara me industrinë automobilistike, makinerie, të avionëve, kimike, elektro teknike dhe të industrisë ushqimore, me teknologji me automatizim të lartë. - Në Gjermani, në Zvicër dhe në Austri janë të zhvilluara bankierizmi dhe turizmi. - Polonia karakterizohet me industrinë e rëndë të zhvilluar dhe me bujqësinë. - Sllovakia është vendi më i pa zhvilluar në Evropën e Mesme.

Hamburg

Berlin

Varshavë

Këln Pragë

Munih

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Austria karakterizohet me bujqësi të zhvilluar dhe industri ushqimore, pylltari të zhvilluar dhe industrinë e drurit për letër. Posedon pasuri të ndryshme natyrore dhe hidroenergji, kështu që janë zhvilluar industria makinë ndërtimi, elektro teknike dhe degë tjera të ndryshme industriale. Ka turizëm dhe tregti me zhvillim të lartë. Rajon kryesor industriale është Pellgu i Vjenës. Vende tjera nga Evropa e Mesme, siç janë Polonia, Çekia, Sllovakia dhe Hungaria, të cilat dolën nga blloku socialist, më dobët janë të zhvilluara. Polonia karakterizohet me ekonomi bujqësore në veri dhe me industrinë e rëndë të zhvilluar në pjesët jugore dhe juglindore. Rajone kryesore industriale janë Shlezia dhe rrethina e Varshavës. Ekonomia Çeke kryesisht është bazuar në industrinë dhe atë në automobilistiken dhe industrinë elektroteknike, të zhvilluara në pjesët veriore dhe të mesme të Çekisë. Në Anamoravë është më e zhvilluar bujqësia. Qendra kryesore janë Praga, Bërno, Ostrava e të tjera. Çekia ka të zhvilluar turizëm në Pragë dhe në Karllovi Vari. Në botë është e njohur birra çeke. Sllovakia është vendi më dobët i zhvilluar në Evropën e Mesme dhe ajo kryesisht është vend malor me pyllëzim të madh. Në luginat është e zhvilluar bujqësia. Rajon më i zhvilluar industrial është Koshice – si qendër metalurgjike dhe Bratislava – me shumë degë industriale. Në Tatrat është zhvilluar turizmi. Hungaria karakterizohet me prodhimtari të madhe bujqësore grurë, misër, panxhar sheqeri, lule dielli, rrush për verë etj) dhe industri të zhvilluar ushqimore. Qendra kryesore janë rajonet rreth Budapestës dhe të Liqenit Ballaton, në të cilat përveç industrisë është zhvilluar edhe turizmi. Në kohën më të re gjithnjë e më shumë zhvillohen veprimtaritë shërbyese..

Vjenë Budapest

Bernë

Rajonet industriale 85

EVROPA LINDORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Cilat shtete gjenden në Evropën Lindore? - A ke dëgjuar për Rusinë? - Çka është karakteristike për Rusinë?

PYETJE - Cilën hapësirë e përfshinë Evropa Lindore? - Përshkruaj kufijtë e Evropës Lindore! - Çfarë është pozita gjeografike e Evropës Lindore? - Si plotësohet pozita gjeografike? - Cila hapësirë quhet Derë e popullit dhe pse? - Si është territori i Evropës Lindore sipas relievit? - Çka ka paraqitur Bashkimi Sovjetik? - Cilat shtete sot numërohen në Evropën Lindore?

POZITA GJEOGRAFIKE, SHTETET DHE KRYEQYTETET Pozita gjeografike Evropa Lindore e përfshin hapësirën e gjerë në pjesët Lindore të Kontinentit Evropian. Më saktë, i përfshin territoret nga Oqeani Verior i Akullt në veri deri në Detin e Zi, Kaukazin dhe Liqenin Kaspik në jug dhe juglindje, prej Detit Baltik dhe Karpateve në Perëndim deri në malet dhe lumin Ural në lindje si kufij formal midis Evropës dhe Azisë. Megjithatë, përveç daljeve në këto liqene, pozita gjeografike e Evropës Lindore është diçka më e pa kënaqshme në lidhje pjesëve tjera të Evropës. Gjendja përmirësohet me vendosjen e komunikacionit lumë-kanal, i cili mundëson lidhjen e brendisë të territorit me Detin e Zi, me Liqenin Kaspik dhe drejtpërdrejtë me Detin Verior.

Evropa Lindore

FEDERATA RUSE

Talin ESTONI

(PJESA EVROPIANE)

LETONI

Moskë

Rigë LITUANI

Moska

Minsk BJELORUSI

DETYRË

UKR VI LDA MO

- Në hartën e Evropës Lindore identifikoj shtetet dhe kryeqytetet, trego se në cilat dete dalin dhe përse llogaritet se Evropa Lindore ka pozitë jo të mirë gjeografike.

Kiev

AINË

Kishinev

RUMANI Bukuresht

KAZAHSTAN

Shtetet dhe kryeqytetet Evropa Lindore deri në vitin 1991ekzistonte në aspektin politik- administrativ si një tërësi shtetërore e njohur si Bashkimi Sovjetik. Ai ishte shteti më i madh në botë, i cili shtrihej në Evropë dhe në Azi. Pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, në vitin 1991 u formuan 15 shtete, prej të cilave 6 janë në Evropë dhe 8 në Azi, kurse shteti më i madh, Rusia, përfshinë territor edhe në Evropë edhe në Azi. Në territorin Evropian bie krejtësisht një pjesë e vogël nga Kazahstani, për shkak se ai konsiderohet si shtet Aziatik. Sot, për shkak të karakteristikave natyrore dhe ekonomike, në Evropën Lindore numërohen shtetet Estonia, Latvia/Letonia, Lituania, Bjellorusia, Ukraina, Moldavia dhe Rusia.

Flamuri Flamuri

Shteti Shteti

Kryeqyteti Kryeqyteti

MBAJ MEND - Evropa Lindore përfshinë hapësirë të gjerë në pjesët lindore të Evropës. - Shtrihet prej Karpateve në perëndim deri në lumin Ural në lindje dhe në Oqeanin Arktik në veri deri në Detin e Zi dhe Liqenin Kaspik në jug. Midis malit Ural dhe Liqenit Kaspik gjendet hapësira që është quajtur Dera e popujve, sepse rruga më e kalueshme tokësore është shfrytëzuar si komunikim të popullatës midis Evropës dhe Azisë. - Evropa Lindore zbaton komunikim me botën përmes komunikacionit lumë-kanal, Detit të Zi dhe Detit Baltik. - Pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, në Evropën Lindore janë formuar shtetet: Rusia, Ukraina, Bjellorusia, Estonia, Latvija/Letonia, Lituania dhe Moldavia.

Sipërfaqja Povr{ina në km vo km22

Popullsia Popullsia (OKB, 2009) (OKB, 2009)

Bjellorusia Belorusija

Minsk Minsk

207 207 595 595

99 671 671 900 900

Estonia Estonija

Talin Talin

45 45 227 227

11 340 340 341 341

Latvija / Latvia /Letonia Letonija

Rigë Riga

64 64 610 610

22 257 257 300 300

Lituania Litvanija

Vilnius/Vilno Vilnius/Vilno

65 65 301 301

33 350 350 400 400

Moldavia Moldavija

Kishnjev Ki{iwev

33 33 700 700

33 572 572 700 700

Rusia Rusija

Moskë Moskë

17 17 075 075 400 400

143 143 420 420 000 000

Ukraina

Kiev

603 603 700 700

46 46 143 143 700 700

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Evropa lindore përmes Derës së popujve (territori midis Liqenit Kaspik dhe malit Ural) komunikon me Azinë, përmes Detit të Zi dhe ngushticave Bosfortit dhe Dardaneleve lidhet me Detin Mesdhetar dhe Evropën Jugore, kurse përmes Detit Baltik me Oqeanin Atlantik. Për shkak të gjerësive gjeografike dhe ngrirjes, dalja dhe lundrimi nëpër detet veriore janë më të kufizuar. Me përjashtim të Bjellorusisë dhe Moldavisë, të gjitha shtetet nga Evropa Lindore dalin në det. Territori i Evropës Lindore karakterizohet me tokë kryesisht të rrafshët në të cilën ka ngritje jo të dukshme të zonave të ngritura. Mali Ural është kurora më e vërejtur e lartë malore, është i tej kalueshëm lehtë dhe i pasur me zbulime xeherore. Pikërisht prandaj në Evropën Lindore dhe në pjesën evropiane të Rusisë janë zhvilluar numër i madh i qyteteve milionësh.

Vërejtje: të dhënat në tabelë janë informative, nxënësi nuk duhet t'i mësojë përmendësh

EVROPA LINDORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Çka din për Revolucionin socialist të Tetorit prej vitit 1917? - Çka ka paraqitur Bashkimi Sovjetik? - Çka ka ndodhur me Bashkimin Sovjetik?

PYETJE - Kur është formuar Bashkimi Sovjetik dhe deri kur ka ekzistuar? - Çka ka ndodhur pas shpërbërjes të bashkimit Sovjetik në vitin 1991? - Cilat shtete janë formuar në Evropën Lindore si të veçanta? - Si janë shtetet sipas rregullimit shtetëror? - Cila prej shteteve shtrihet edhe në Evropë edhe në Azi?

KARAKTERISTIKAT KRYESORE TË RREGULLIMIT SHTETIT Me Revolucionin Socialist të Tetorit në vitin 1917 nga Rusia e dikurshme Mbretërore Formohet Lidhja e Republikave Socialiste Sovjetike. Në kuadër të asaj hyjnë 15 republika: 6 në kontinentin Evropian dhe 8 në kontinentin Aziatik, kurse Rusia shtrihet edhe në sipërfaqen Evropiane atë tokësore Aziatike. Të gjithat u udhëhoqën nga një qendër selia e të cilës ishte Moska. Bashkimi Sovjetik si shtet më i madh (sipas sipërfaqes) ekzistonte deri në vitin 1991, kur Republikat e dikurshme u shndërruan në shtete të pavarura. Në kontinentin Evropian si shtete të veçanta u formuan: Bjellorusia, Estonia, Latvija/Letonia, Lituania, Moldavia dhe Ukraina; Rusia shtrihet prej Evropës deri në Oqeanin e Qetë në lindje dhe e përfshinë tërë Azinë Veriore. Në pajtim me rregullimin e tyre të deritanishëm shoqëror dhe jetës ekonomike, shtetet nga Evropa Lindore kanë rregullim të veçantë shtetëror.

Moskë – Kremlini 88

MBAJ MEND - Me Revolucionin Socialist të tetorit në vitin 1917 nga Rusia e dikurshme Cariste u formua Bashkimi Sovjetik. - Bashkimi Sovjetik ka ekzistuar si shteti më i madh sipas territorit në botë deri në vitin 1991. - Në vitin 1991 prej Bashkimit Sovjetik në Evropë u formuan shtetet: Rusia, Ukraina, Bjellorusia, Estonia, Llatvija, Lituania dhe Moldavia. - Të gjitha shtetet nga Evropa Lindore, sipas rregullimit shtetëror, janë republika.

DETYRË - Bëj pyetje, lexo dhe shkruaj në lidhje me Bashkimin Sovjetik: si dhe kur është formuar, kur është shpërndarë dhe çka ka ndodhur mandej?

Kievi MËSO MË TEPËR Me Revolucionin e Tetorit në vitin 1917 dhe me shkatërrimin e Rusisë Cariste u formua Lidhja e Republikave Socialiste (LRSR) me rregullimin shtetëror socialist, kryesisht i udhëhequr nga Moska. Mbar jeta dhe ekonomizimi ishte rregulluar në interesat e shtetit. Kështu, Bashkimi Sovjetik u bë shtet industrial, ushtarak dhe shtet politikisht i fuqishëm, me hulumtime intensive kozmike dhe konkurrent kryesor i Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Por në llogari të asaj, qytetarët nuk kanë jetuar mjaft të pasur dhe prandaj kah fundi i viteve të 80- jeta të shekullit të 20, kryesisht, popullsia jo ruse filloi të shpreh pakënaqësinë. Kjo rezultoi me rënien e Bashkimit Sovjetik. Në vitin 1991 pesëmbëdhjetë republika sovjetike u shndërruan në shtete të veçanta, midis të cilave edhe Rusia, e cila në momentin e parë ngeci ekonomikisht. Sot, me pasuritë e mëdha natyrore dhe me riorientim në mënyrën e prodhimtarisë, Rusia e tejkaloi krizën dhe përsëri u ngrit në planin ndërkombëtar, ekonomik, politik dhe ushtarak.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Republika e Bjellorusisë – republikë me president dhe pushtet ligjvënës me parlament dy dhomash. Pushtetin ekzekutiv e ka qeveria. Republika e Estonisë – republikë parlamentare në krye me president. Pushteti legjislativ e ka parlamentin një dhomash, kurse pushtetin ekzekutiv e ka qeveria. Republika Latvia/Letonia – republikë parlamentare në krye me president. Pushteti legjislativ është në kompetenca të parlamentit, kurse ai ekzekutiv – në kompetenca të Qeverisë. Republika e Lituanisë – republikë presidenciale, organ ligjvënës është parlamenti, kurse pushtetin ekzekutiv e kryejnë presidenti dhe qeveria. Republika e Moldavisë – republikë në krye me president, pushteti ligjvënës është parlamenti, kurse pushteti ekzekutiv është qeveria. Federata Ruse –Republikë federative në krye me president. Pushtetin ekzekutiv e ka Qeveria. Organ ligjvënës është kuvendi federal dy dhomash (Këshilli i federatës është Parlamenti shtetëror (Duma). Republika e Ukrainës – republikë në krye me kryetar. Pushteti legjislativ është Qeveria supreme. Kurse pushtetin ekzekutiv e ka kabineti i ministrave .

EVROPA LINDORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Duke e shikuar hartën e Evropës, si reliev është përfshirë në Evropën Lindore? - A ka dallime në klimën në Evropën Lindore?

DETYRË - Sipas tekstit të librit, në hartën e Evropës Lindore shënoi me ngjyra brezat klimatike dhe bashkësitë bimore.

Një pjesë e Evropës Lindore - relievi 90

RELIEVI DHE KLIMA NË EVROPËN LINDORE Relievi Relievi pothuajse në mbar territorin e Evropës Lindore është i njëjtë. Kryesisht, i takon Ultësirës së Evropës Lindore. Dallohet me sipërfaqe të butë të valëvitur me lartësi të vogla mbidetare që nuk kalojnë më shumë se 500 m lartësi mbi detare. Tërësi më karakteristike të relievit janë rrafshnaltat. Të atilla janë: Rrafshnalta e Rusisë së mesme, rrafshnalta e Privollakut, rrafshnalta Valldajska etj. Rrafshe tipike paraqesin ultësirat që gjenden në territoret bregdetare apo midis të ashtuquajturave rrafshnalta. Ultësira të atilla janë: Ultësira Prankaspike, Ultësira e Detit të Zi, Ultësira Oçko- done, Polesje në Bjellorusi dhe në Ukrainën Veriore dhe në Ultësirën Pranbaltike dhe ultësirat ndaj Detit të Bardhë dhe të Barencovit në veri. Përjashtim në relievin janë pjesë të vogla nga malet Karpate në pjesët Perëndimore të Ukrainës të cilat arrijnë mbi 2 000 m, si dhe pjesë nga mali i Uralit me lartësi deri në 1 500 m lartësi mbidetare. Klima Relievi kodrinor i valëzuar, i cili njëlloj shtrihet në mbar territorin që del në shumë dete në jug, në perëndim dhe në veri, si dhe të kurorës së ulët malore Uralit nga Lindja – janë përcaktimi kryesor për karakteristikat klimatike të territorit të Evropës Lindore. Shtrirja e gjerë e brezit të territorit prej rreth 45 deri 70 gradë C gj.v.gj. mundësoi praninë të shumë llojeve klimatike. Kështu për shembull, në pjesët më veriore të Evropës Lindore është e pranishme klima polare, kurse pjesa më e madhe e vitit është me temperatura negative; në kundërshtim me atë – në pjesët më jugore, përkatësisht në pjesët bregdetare të Detit të Zi është e pranishme klima mesdhetare, kurse temperaturat rrallë bijën nën zero. Midis këtyre dy llojeve klimatike është e pranishme klima tipike kontinentale, e cila në masë të madhe është nën ndikimin e rasteve klimatike në Siberi në lindje dhe Detit Verior në perëndim. Në këto hapësira të reshurat janë rreth 500700 mm. Në pjesët veriore dhe jugore të Evropës Lindore ato janë prej 300- 500 mm, kurse pranë Ultësirës prankaspike janë deri në 300 mm në vjet, kështu që atje mbizotëron lloj i klimës gjysmë shkretinor.

PYETJE

Rigë

Moskë

Minsk

Kiev

Kishinev

Bukuresht

Evropa Lindore – të reshurat Bota bimore Veçoritë e këtilla klimatike në Evropën Lindore e përcaktojnë edhe shtrirjen e bashkësive bimore. Kështu, në territoret më veriore është përfshirë tundra, e cila karakterizohet me vegjetacion të thyer prej likeneve, myshqeve dhe barërave të rralla. Më në jug shtrihen malet halore të pa parë të njohura me emrin tajga. Ato merren me male gjetherënëse të cilat, duke shkuar drejt jugut, bëhen gjithnjë më të rralla dhe kalon në hapësirë bimore – stepe, të cilat në mungesë të reshurave në Ultësirën Pran Kaspik fitojnë karakteristika të vegjetacionit gjysmëshkretinor.

MBAJ MEND - Relievi në Evropën Lindore dallohet si i butë kodrinor me sipërfaqe valëzuar, me lartësi të vogla mbidetare që nuk kalojnë më shumë se 500 m. - Shtrirja e brezit të gjerë në territor ka kushtëzuar më shumë lloje klimatike dhe atë: polare, kontinentale, mesdhetare dhe klimë gjysmë shkretinore.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Talin

- Si është relievi në Evropën Lindore? - Numëro disa rrafshnalta! - Cilat ultësira ndahen në Evropën Lindore? - Prej çka varet klima në Evropën Lindore? - Cilat lloje klimatike ekzistojnë? - Për cilat pjesë të Evropës lindore është karakteristike klima polare? - Çfarë ndikimi klimatik ndjehet rreth Detit të Zi? - Si është klima midis pjesëve veriore dhe jugore të Evropës Lindore? - Çfarë klime haset në Ultësirën Pran Kaspik? - Tregoi bashkësitë bimore duke shkuar prej veriut drejt jugut! - Çka është tundra? - Çka është tajga? - Çka është stepa?

- Bashkësitë bimore në Evropën Lindore shtrihen në brezin, sikur që vijon: tundra në veri, tajga, stepa dhe gjysmë stepa në pjesët më jugore.

Korrja e grurit 91

EVROPA LINDORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË

- Çka është Volga? - Ku gjendet? - Cilat lumenj i din në Evropën Lindore?

PYETJE - Si janë lumenjtë në Evropën Lindore? - Në cilat derdhje bëjnë pjesë lumenjtë nga Evropa Lindore? - Numëro disa nga lumenjtë nga Evropa lindore dhe trego se cilës derdhje i takojnë! - Përse pranë lumenjve në Evropën Lindore janë zhvilluar shumë qytete? - Si është komunikacioni lumëkanal në Evropën Lindore? - Thekso disa nga kanalet që i lidhin lumenjtë dhe detet? - Për çka shfrytëzohen lumenjtë në Evropën Lindore? - Çfarë probleme shkaktojnë lumenjtë në Evropën Lindore?

RRJETI I LUMENJVE – KARAKTERISTIKAT, RËNDËSIA DHE PROBLEMET Rrjeti i lumenjve në Evropën Lindore karakterizohet me lumenj të mëdhenj dhe të gjatë të cilët kanë derdhje hapësinore. Lumenjtë u takojnë derdhjeve në Oqeanin Atlantik, në Oqeanin e Akullt Verior dhe në Liqenin Kaspik. Lumenjtë nga derdhjet e Oqeanit Atlantik derdhen në Detin Baltik, të Zi dhe të Azovit dhe përfshinë sipërfaqe të derdhjes prej rreth 1 800 000 km katror. Degët më të mëdha në Detin Baltik janë Neva dhe Dvina Perëndimore, në Detin e Zi janë Dnestar dhe Dnepar, kurse në Detin Azov – lumi Don. Në derdhjen në Liqenin Kaspik nga territori i Evropës Lindore bëjnë pjesë territori derdhës i lumit Volga me degët Oka dhe Kama dhe lumi Ural. Volga është lumi më i gjatë në Evropë. Në derdhjen e Oqeanit të Ngrirë Verior, më saktë në Detin e Bardhë dhe të Barcenovit, bëjnë pjesë më shumë lumenj, prej të cilëve më me rëndësi janë Dvaina Veriore, Peçora dhe Onega. Lumenjtë në Evropën Lindore kryesisht burojnë rreth rrafshnaltës Valdaje, Mesatare ruse dhe Veriore, të cilat paraqesin edhe vija ndarëse ujore. Për shkak të relievit të ulët rrjeti ujor është dukshëm i dendur, e në kon tekst të kushteve klimatike lumenjtë janë mjaft të mëdhenj dhe përplot me ujë.

MËSO MË TEPËR LUMENJTTË

GJATËSIA në km

VOLGË

3 688

DANUB

2 850

URAL

2 534

DNEPËR

2 285

DON

1 970

PEÇORË

1 809

RAJNA

1 326

DVINA VERIORE

1 302

LABË

1 165

VISLË

1 095

Delta e Volgës

Problemet Rrjeti i dendur i lumenjve, e cila karakterizohet me rënie të vogël të koritave të lumenjve në relievin në Evropën Lindore, është arsye e shpeshtë për daljen e lumenjve nga korita dhe të shkaktimit të vërshimeve.

MBAJ MEND - Lumenjtë në Evropën Lindore janë të gjatë, të mëdhenj, të ngadalshëm dhe përplot me ujë. - Lumenjtë nga Evropa Lindore i takojnë derdhjeve në Oqeanin Atlantik dhe Arktik dhe Liqenit Kaspik. - Lumenjtë në Evropën Lindore janë të lidhura me kanale dhe në atë mënyrë formojnë sistem të madh lumë-kanal i cili i lidh Detin Baltik me Liqenin Kaspik dhe me Detin e Zi. - Përveç për lundrim, shfrytëzohen për ujitje dhe për prodhimin e energjisë elektrike. Liqene të njohura artificiale janë ai i Kujbishevit, Gorkievit, i Vologradit dhe Liqeni i Ribinit.

Kanali Don–Volgë

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Rëndësia Pranë lumenjve janë zhvilluara qytete shumë të mëdha, siç janë: Moska, Nizhni Novogord, kazanj, Samara, Vogograd, Rostov, Kiev, Dnepropetrovsk etj. Gjatësia e lumenjve dhe niveli i tyre me ujë mundëson komunikacion të zhvilluar lumë-kanal. Evropa Lindore është e lidhur me sistem të vetëm lundrues lumë-kanal dhe e përbëjnë lumenjtë Volga, Don, Dnepar, Dnestar, Dvina Perëndimore, Neva dhe degët e tyre, kështu që është mundësuar lundrim lumë-kanal midis Liqenit Kaspik, Detit të Zi dhe Detit Të Azovit dhe Detit Baltik dhe të bardhë kanalet më të rëndësishme lundruese janë Deti Baltik –Deti i Bardhë, Moska – Volga, Volga – Don. Përveç në sferën e bujqësisë, lumenjtë kanë rëndësi të madhe si potencial energjetik, kështu që në të janë ndërtuar numër i madh i akumulimeve artificiale me hidrocentrale të mëdha. Liqene të atillë në lumin Volga janë Liqenet e Vollgogradit, Kujbishovit, Gorkievit dhe Ribinit, kurse në lumin Don – Liqeni Cimjan.

FJALORI I TERMAVE DELTË –rrafsh para grykës të lumenjve në detet apo liqenet, u shkaktuan me shtresimin e materialit të lumenjve përmes të cilit lumi kalon përmes të ashtuquajturave shumë doreza. Deltet janë në formë të trekëndëshit. Janë karakteristike deltet në Nil, Volgë dhe Danub. VËRSHIM – sasi e madhe e ujit të lumenjve dhe dalja e ujit nga koritja e lumit, kështu që përmbytet toka përreth, përkatësisht sipërfaqja pran lumit.

EVROPA LINDORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Cilat shtete gjenden në Evropën Lindore? - Sipas shteteve, cilët popuj jetojnë në Evropën Lindore?

PYETJE - Si është dendësia e popullsisë në Evropën Lindore? - Cilat prej shteteve të Evropës Lindore janë më dendësisht të banuara? - Cilët janë popujt më me numër në Evropën Lindore? - Numëroi popujt që jetojnë në Evropën Lindore? - Në cilin grup të gjuhëve bëjnë pjesë gjuhët që fliten në Evropën Lindore? - Cilat janë gjuhët hungarezefinlandeze? - Cilat janë gjuhët sllovene? - Cilat janë gjuhët italiane? - Cilat janë gjuhët baltike? - Çfarë arritje kulturore janë arritur në Evropën Lindore?

NGJASHMËRI DHE DALLIME TË POPULLSISË NË EVROPËN LINDORE Në krahasim me rajonet tjera të Evropës, territori i Evropës Lindore është dukshëm më i madh. Shtrirja e madhe sipas gjerësisë gjeografike dhe kushtet e ndryshme klimatike janë shkaqet kryesore për popullsinë relativisht më të vogël në Evropën Lindore, ku dendësia e popullsisë është, kryesisht, nën 50 banor në 1 km katror. Përjashtim janë Ukraina dhe Moldavia, të cilat pak më dendësisht janë të banuara. Popullsia kryesisht është vendosur në brezat mestarë të Evropës Lindore, kurse ato veriore dhe jugore pranë rajoneve pranë Kaspike janë dukshëm më pak të banua. Banorë në km2 mbi 200 100 - 200 50 - 100 10 - 50 1 - 10 mbi 1 popullsia

Perm Helsinki Kazanj

St. Peterburg Talin

Moskë

Rigë

Samara Vilnius

Minsk Varshavë

Kiev

Volgograd

Harkov Deneck

Moskë DETYRË - Në hartën e Evropës Lindore, sipas shteteve, me ngjyra të ndryshme paraqiti grupet gjuhësore të cilave u takojnë.

Rostov Odesë

Evropa Lindore – dendësia e popullsisë

Religjioni Pjesa më e madhe e popullsisë të Evropës Lindore i takon fesë së krishtere. Pjesa më e madhe e saj, më saktë popullsia në Rusi, në Ukrainë, në Bjellorusi dhe në Moldavi është me besim ortodoks, popullsia në Lituani është me besim katolik, kurse popullsia në Letoni dhe në Estoni është me besim protestant. Kultura Pjesët më të mëdha të Evropës Lindore kanë mundësuar zhvillim të traditave dhe kulturave të ndryshme. Veçori e veçantë në Rusi, në Ukrainë dhe në Bjellorusi janë ndërtimet e ndryshme arkitektonike me tradita mbar kulturore, arritje mbar letrare, shkencore, muzikore, sportive dhe të tjera. popullsia në Moldavi, për dallim nga ajo sllovene, ka karakteristika të veçanta në lidhje me kulturën dhe traditën. Janë të ngjashme gjendjet në shtetet pranbaltike, por me ndikim të dukshëm të popujve slloven. Vërehet se në pjesën më të madhe nga Evropa Lindore popullsia ka gjuhë të ngjashme, fenë dhe kulturën – për dallim prej disa rajoneve të Evropës.

FJALORI I TERMAVE VEND EMIGRUES – territor ose shtet prej ku popullsia shpërngulet në territore të tjera, respektivisht në shtete të tjera.

Grupet gjuhësore gjermane romane sllave të tjera indoevropiane hungare-ﬁnlandeze

Evropa Lindore – gjuhët MBAJ MEND - Evropa Lindore është relativisht me popullsi të rrallë. - Më dendësisht është e banuar Moldavia dhe Ukraina. - Në grupin e gjuhëve sllovene bëjnë pjesë gjuha ruse, ukrainase dhe gjuha bjelloruse. - Në grupin italian bëjnë pjesë gjuha moldave. - Gjuha lizuaneze dhe letoneze bëjnë pjesë në fushat gjuhësore baltike. - Në familjen gjuhësore hungarezefinlandeze bëjnë pjesë gjuha estoneze. - Popullsia në Rusi, në Bjellorusi, në Ukrainë dhe në Moldavi është e besimit ortodoks, lituanezët janë katolik, kurse letonezët dhe estonezët janë protestantë. - Popullsia në Evropën Lindore është me kulturë të ndryshme, me arsimim të lartë në të gjitha fushat e jetës së njeriut. - Popullsia ka shumë ngjashmëri edhe sipas përkatësisë gjuhësore dhe fetare.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

Gjuhët Në Evropën Lindore popuj me numër më të madh janë Rusët dhe Ukrainasit, kurse diçka më pak janë përfshirë bjellorusët, moldavët, lituanezët, letonezët dhe estonët. Rusët, ukrainët dhe bjellorusët i takojnë grupit slloven të popujve dhe flasin rusisht, gjuhën ukrainase dhe bjelloruse, të cilat i takojnë grupit slloven të gjuhëve dhe midis veti janë shumë të ngjashme. Te ata shfrytëzohet alfabeti cirilik. Në Moldavi flitet gjuha moldave, e cila i takon grupit të gjuhëve ital/rumun. Lituanezët dhe Letonezët flasin gjuhën lituaneze dhe letoneze që i takojnë rajonit të posaçëm gjuhësor baltik, kurse estonezët flasin gjuhën estoneze, e cila i takon familjes gjuhësore hingaro-finlandeze. Karaakteristike është ajo që në Lituani, në Letoni, në Estoni, në Bjellorusi dhe në Ukrainë ka grupacione të mëdha të popullsisë ruse e cila ka statusin e pakicës dhe e flet gjuhën ruse.

EVROPA LINDORE

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

BISEDË - Sipas relievit dhe klimës, cilat degë ekonomike në Evropën Lindore do të duhej të jenë të zhvilluara?

MËSO MË TEPËR Më 26 prill të vitit 1986 në Çenobil në Ukrainën Veriore, shpërtheu njëri prej katër reaktorëve atomik, që shkaktoi katastrofë ekologjike me përmasa botërore. Miliona njerëz në aspektin radioaktiv u rrezatuan, një numër i madh vdiqën, kurse numër edhe më i madh u sëmurën. Pluhuri radioaktiv u përhap nga erërat që frynte në drejtimin veriperëndimor, më së shumti drejt Bjellorusisë. Pas kësaj fatkeqësie bota edhe më shumë kundërshton në ndërtimin e mëtutjeshëm të centraleve atomike.

Fabrika 96

KUSHTE PËR ZHVILLIM TË EKONOMISË NË EVROPËN LINDORE Evropa Lindore në territorin e vet disponon me pasuri të ndryshme natyrore. Prandaj atje janë zhvilluar degë të ndryshme ekonomike. Megjithatë, për shkak të organizimit të veçantë në zhvillimin e degëve ekonomike, ato nuk janë në nivel si në Evropën e Mesme apo në atë Perëndimore. Bujqësia kryesisht është organizuar dhe zhvilluar në pjesët e mesme të Evropës Lindore, diku ku, prodhohen kultura të drithit. Më i përfshirë është gruri i cili mbillet në brezin në Ukrainë dhe në Rusi deri në Ural. Në pjesën më veriore janë mbjell kultura më rezistuese të drithit, siç janë thekra, tërshërë dhe elbi. Ky territor është pjesa më e madhe e mbjelljes së drithërave në Evropë. Përveç drithërave, është përfshirë edhe kultivimi i patateve, panxharsheqerit dhe lulediellit. Në pjesët jugore, rreth bregdetit janë përfshirë kopshtaria dhe rrushi për verë. Paralelisht me prodhimtarinë bujqësore është zhvilluar edhe blegtoria. Më të përfshira janë lotaria dhe ruajtja e derrave. Më në veri, në komplekset malore të tajgës ruse është zhvilluar pylltaria. Territoret e hapësirave veriore (për shkak të klimës së ftohtë dhe tokave moçalore) dhe jugore pranë Kaspik (për shkak të temperaturave të larta dhe të kushteve gjysmë shkretinore klimatike) nuk janë të mjaftueshme për ekonomizimin bujqësor. Zhvillimi i industrisë në vendet nga Evropa Lindore është diçka më i ndryshëm nga zhvillimi i pjesëve tjera të Evropës. Që në kohën e Bashkimit Sovjetik ajo ishte orientuar drejt zhvillimit të in Austrisë së rëndë. Kujdes më i madh iu kushtohej prodhimtarisë të madhe dhe makinave ndërtimore, lokomotivave, mjeteve transportuese dhe armëve, kurse kujdes më i vogël i është përkushtuar prodhimtarisë industriale për konsum të gjerë. Qendra më të zhvilluara industriale janë rajonet rreth qyteteve të Moskës, Sankt Peterburg, Nizhni Novgorod, Samara dhe Vollgograd në Rusi, mandej Kievi, Zaporozhje dhe Donec në Ukrainë, Minski në Bjellorusi etj. Për zhvillimin e industrisë janë me rëndësi zbulimet e xeheroreve të Uralit dhe të pasurive tjera të mëdha energjetike. Pasuritë energjetike në Evropën Lindore janë të mëdha, veçanërisht ato në Rusi prej të cilave varet pjesë e madhe e zhvillimit në shtete tjera. Evropa Lindore disponon me sasi të mëdha të qymyrit, naftës dhe gazit tokësor, por disponon edhe me prodhimtari të madhe të energjisë hidro elektrike. Megjithatë edhe

PYETJE - Me çfarë pasuri natyrore disponon Evropa Lindore? - Çka është karakteristike për bujqësinë? - Cilat nga degët e blegtorisë janë më të zhvilluara? - Në çka bazohet zhvillimi i pylltarisë dhe të industrisë së drurit? - Cila industri mbizotëron dhe çka prodhohet më së shumti? - Numëro disa nga qendrat industriale në Evropën Lindore! - Cilat burime energjetike i ka dhe eksploatohen në Evropën Lindore? - Përse më dobët është zhvilluar rrjeti i komunikacionit? - Çfarë është shkalla e ndotjes të ambientit jetësor? - Athua Rusia është në hap me zhvillimin tekniko- teknologjik në botë?

Evropa Lindore

- Ku është zhvilluar turizmi në Evropën Lindore?

DETYRË Perm St. Peterburg

- Në hartën e Evropës Lindore, sipas lokacionit të qyteteve, caktoi rajonet industriale.

Talin

Moskë

Rigë

Kazanj

Vilnius

Samara Minsk

Kiev Volgograd Deneck Rostov

Zaporozhje

FJALORI I TERMAVE RESURSET NATYRORE – të gjitha pasuritë natyrore që njeriu drejtpërdrejtë apo në mënyrë indirekte mund t’i shfrytëzojë dhe aftësojë për nevojat e veta. Munden të jenë sipërfaqe të përshtatshme bujqësore, potencial ujor, pasuri Evropa Lindore – rajonet industriale të xeheroreve, pyje, potencial energjetik.

PSQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË

pjesë e madhe e Fabrikapopullsisë jeton në pjesën Evropiane, burimet natyrore energjetike shfrytëzohen edhe në pjesën aziatike të Rusisë, kështu që janë ndërtuar numër i madh i naftësjellësve dhe gazsjellësve – si për shtetet nga Evropa Lindore ashtu edhe për shtetet tjera nga Evropa. Për shkak të gjerësisë së madhe rrjeti i komunikacionit në Evropën Lindore është më pak i zhvilluar, sipas numrit dhe kualitetit të rrugëve. Rol të madh luan transporti hekurudhor, komunikacioni ujor (veçan Krisht lundrimi lumë-kanal), por edhe komunikacioni ajror. Si në fillim të zhvillimit të industrisë në botë ashtu edhe në vendet nga Evropa Lindore për shkak të prodhimeve më të mëdha hapen fabrika të ndryshme pa u mbajtur llogari për ndotjen dhe për mbrojtjen e ambientit jetësor. Njëra nga dëmtimet ishte shpërthimi i centralit bërthamor në Çernobilin në Ukrainë në vitin 1986. Në sferën e zhvillimit tekniko- teknologjik vendet nga Evropa Lindore, veçanërisht Rusia, janë në krye bashkë me vendet nga Evropa Perëndimore dhe nga bota, kurse Rusia është njëra nga forcat udhëheqëse kozmike në botë. Zhvillimi i turizmit është i orientuar në qendrat më të mëdha dhe në rajonet e ngrohta të Detit të Zi dhe të Liqenit Kaspik.

Evropa Lindore – rajonet industriale 97

PYETJE

- Çfarë pozite gjeografike ka Evropa Jugore?

- Ku (gjeografikisht) është vendosur Deti Mesdhetar?

- Çfarë janë ato dete skajore?

- Si është linja bregore e Evropës Jugore?

- Numëroi shtetet që gjenden në Gadishullin Pirinej!

- Numëro disa ujdhesa dhe siujdhesa që gjenden në Detin Mesdhe?

- Cilat siujdhesa bëjnë pjesë në Evropën Jugore?

- Numëroi shtetet të cilat gjenden në Gadishullin Apenin? - Numëroi shtetet të cilat gjenden në Gadishullin Ballkanik?

- Cilat lumenj më të mëdhenj derdhen në Detin Mesdhe?

- Numëroi disa nga degët më të rëndësishme të lumenjve në Mesdhe?

- Si është bota bimore dhe shtazore në Detin Mesdhe?

- Cilat janë kulturat dhe civilizimet më të rëndësishme përmes historisë së Evropës?

- Cilat janë degët më të njohura?

- Çfarë rregullime shtetërore ekzistojnë në Evropën Jugore?

- Çfarë industrie zhvillohet në brezin litoral?

- Çka janë ato vargmalet? - Si quhen rrafshet e mëdha midis maleve? - Numëroi dhe tregoi në hartë masivet malore në Evropë! - Cilat janë ultësirat më të njohura në Evropën Jugore?

- Numëroi portet më të njohura në Detin Mesdhe? - Çfarë është rëndësia industriale dhe përse zhvillohet turizmi? - Çfarë është vendosja e popullsisë në Evropën Jugore? - Cilat territore në Evropën Jugore janë më dendësisht të banuara? - Cilët popuj jetojnë në Gadishullin Pirinej?

- Çfarë lloje të relievit janë përfshirë në Evropën Jugore?

- Cilët popuj jetojnë në Gadishullin Apenin?

- Çfarë manifestime ndodhin për shkak të jo stabilitetit gjeologjik të tokës?

- Në cilin grup bëjnë pjesë gjuhët që fliten në Evropën Jugore?

- Çka është tërmeti?

- Numëroi gjuhët që fliten në Evropën Jugore?

- Me çfarë mjeti maten tërmetet?

- Me çka dallohen njerëzit në Evropën Jugore?

- Numëro disa vullkane aktive në Evropën Jugore?

- Përse Evropa Jugore ngec në zhvillimin ekonomik në krahasim me rajonet tjera nga Evropa?

- Si ndikojnë vullkanet ndaj jetës së njerëzve?

- Cilët popuj jetojnë në Gadushullin Ballkanik?

- Cilat janë karakteristikat e klimës mesdhetare?

- Në bazë të cilave lëndë të para zhvillohet industria në Evropën Jugore?

- Përmend disa territore që karakterizohen me klimë malore!

- Cilat degë ekonomike mbizotërojnë në Evropën Jugore?

- Çfarë vegjetacioni është i pranishëm në Evropën Jugore?

- Cilat prodhime bujqësore janë më karakteristike?

- Çfarë lloje klimatike janë të pranishme në Mesdhe?

- Cilët janë përfaqësuesit më karakteristik të bashkësive bimore në Evropën Jugore?

- Çfarë është klima në rajonin e Detit Mesdhe?

- Cilat degë industriale janë më të zhvilluara në Evropën Jugore?

- Numëro disa lloje të drunjve gjetherënës?

- Thekso disa nga rajonet dhe qendrat më të zhvilluara industriale!

- Cilat nga llojet bimore janë më të përfshira në Evropën Jugore?

- Numëroi veprimtaritë jo prodhuese të cilat janë zhvilluar!

- Si është shkalla e zhvillimit të turizmit dhe përse?

- Si eksploatohet nafta në Detin Verior?

- Cilat territore të Evropës shënohen si Evropa Perëndimore?

- Si është dendësia e popullsisë në Evropën Perëndimore?

- Si munden të jenë mundësitë për komunikime me botën?

- Cilat grupe të popujve e përbëjnë popullsinë e Evropës perëndimore?

- Çka mundësojnë lumenjtë e mëdhenj dhe lundrues në Evropën Perëndimore?

- Cilët popuj bëjnë pjesë në grupin gjerman?

- Si janë shtetet sipas zhvillimit ekonomik? - Çka janë ato forca dhe prona koloniale?

- Cilat gjuhë fliten në vendet nga Evropa perëndimore?

- Si është pozita gjeografike e Evropës perëndimore?

- Cilat janë gjuhë të veçanta?

- Numëroi shtetet që gjenden në Evropën Perëndimore!

- Cilave besime (religjioneve) u takon popullsia në Evropën Perëndimore?

- Si është orientuar shoqëria kapitaliste në sferën e ekonomisë? - Çfarë rregullime shoqërore hasen në vendet e Evropës Perëndimore? - Numëroi emrat e shteteve të cilat gjenden në Evropën Perëndimore! - Cilat territore e përbëjnë Mbretërinë e Bashkuar të Britanisë së Madhe dhe Irlandën Veriore? - Në cilat shtete të Evropës Perëndimore në krye të shtetit gjendet mbreti apo mbretëresha? - Cilat shtete nga Evropa Perëndimore nga president në krye të shtetit? - Si është relievi në Evropën Perëndimore? - Numëroi malet që gjenden në Evropën Perëndimore!

- Ku jetojnë pasardhësit e Keltve?

- Cilat shtete në Evropën Perëndimore janë të njohura si forca koloniale? - Si është shtimi natyror të popullsisë në Evropën Perëndimore? - Cilat degë ekonomike nga sektori primar janë më të zhvilluara në Evropën Perëndimore? - Çka prodhohet më së shumti në sferën e bujqësisë? - Cilat degë të blegtorisë janë më të zhvilluara? - Çka është karakteristike për Holandën në fushën e bujqësisë? - Si ka qenë prodhimtaria industriale në Evropën Perëndimore në fillim të zhvillimit?

- Çfarë relievi ka në Holandë?

- Ku dhe përse janë zhvilluar ndërmarrjet e para industriale?

- Nën cilin ndikim formohet klima në Evropën Perëndimore?

- Cilat janë qendrat më të mëdha industriale në Evropën Perëndimore?

- Çka është ajo rryma e Golfstrimit?

- Si sigurohet energjia në Evropën Perëndimore?

- Përse ka dallime të vogla të temperaturave midis dimrit dhe verës?

- Me çka karakterizohet Franca në sferën e energjetikës?

- Me çka karakterizohet nën qielli atlantik?

- Cilat veprimtari jo prodhuese janë të zhvilluara?

- Përse Evropa Perëndimore quhet Evropa e Gjelbër?

- Cilat janë rajonet më karakteristike turistike?

- Çfarë brigje detare ekzistojnë?

- Cilat territore i përfshinë Evropa Veriore?

- Si quhen brigjet e larta detare?

- Si emërohet ndryshe Evropa veriore sipas emrit të siujdhesës?

- Ku ka brigje të ulëta në Evropën Perëndimore? - Çka është karakteristike për brigjet e Holandës? - Si është luhatja e detit (batica dhe zbatica)? - Si furnizohet Evropa Perëndimore me lëndë të para? - Çka janë ato estaure dhe përmendi disa! - Si ndikon komunikacioni detar në bazë të zhvillimit të brendshëm të Evropës Perëndimore?

- Përse quhen vende nordike? - Pse Evropa Veriore ka pozitë të volitshme gjeografike? - Çfarë lloji i relievit mbizotëron në Evropën Veriore? - Me cilat ngushtica janë të lidhura Deti Verior dhe Baltik?

- Cilat shtete i takojnë Evropës Veriore?

- Ku gjendet Llaponia dhe si e njeh?

- Cilat janë kryeqytete dhe qytete më të mëdha në Evropën Veriore?

- Sipas shkallës së zhvillimit në cilin grup bëjnë pjesë shtetet nga Evropa e Veriut?

- Numëroi emrat zyrtar të shteteve nga Evropa Veriore?

- Cilat janë degët më të zhvilluara ekonomike në vendet e Evropës Veriore?

- Cilat nga shtetet nga Evropa Veriore janë mbretëri? - Cilat nga shtetet nga Evropa Veriore janë republika?

- Cili nga shtetet dhe përse ka bujqësi të zhvilluar të fuqishme?

- Cilat territore tjera i takojnë Norvegjisë?

- Cila industri është karakteristike për Suedinë?

- Si është relievi në Evropën Veriore?

- Cilat shtete kanë të zhvilluar peshkimin dhe industrinë për përpunimin e peshqve?

- Cilat male janë ndikues kryesor të relievit në Evropën Veriore? - Si quhen format karakteristike të relievit në Evropën Veriore? - Përse shfrytëzohen fjordet? - Në cilat territore të Evropës veriore ka vullkan, tërmete dhe gejzerë? - Çfarë është klima në brigjet e Norvegjisë? - Çfarë është klima në brigjet e Detit Baltik me Gadishullin e Botniskit? - Si ndikon klima ndaj komunikacionit ujor në Detin Baltik? - Si është përkufizimi bregor të Gadishullit Skaninavik? - Si është relievi dhe brigjet detare në Danimarkë? - Çka mundëson bregu i degëzuar i Evropës Veriore? - Cilat qytete janë të zhvilluar në brigjet e Evropës Veriore? - Si janë rrjedhat e lumenjve në Evropën Veriore dhe çka mundësojnë ato? - Si është popullsia në territorin e Evropës Veriore? - Si është dendësia e popullsisë? - Në cilat pjesë kryesisht është vendosur popullsia në Evropën Veriore? - Numëroi qytetet më të mëdha në vendet e Evropës Veriore! - Në cilin grup të gjuhëve bëjnë pjesë gjuhët që fliten në vendet e Evropës Veriore?

- Industria ushqimore është më e zhvilluar në Danimarkë. - Çka prodhohet më së shumti? - Cili lloj i energjisë shfrytëzohet në Danimarkë dhe përse? - Për cilin shtet është karakteristik energjia hidrotermale? - Cila nga shtetet skandinave ka më së shumti platformë të naftës në Detin Verior? - Si e shfrytëzon Norvegjia potencialin hidroenergjetik? - Çka din për fermat e peshqve dhe përse formohen ato? - Cilin territor e përfshinë Evropa e Mesme? - Çfarë pozite gjeografike ka Evropa e Mesme? - Përse është e volitshme pozita gjeografike? - Cilat dallime hapësinore shikohen në Evropën e Mesme, duke shkuar prej jugut drejt veriut? - Përveç rrugëve dhe hekurudhave, cilat objekte tjera si rrugë janë me rëndësi për pozitën gjeografike të Evropës së Mesme? - Cilat prej shteteve që gjenden në Evropën e mesme janë kontinentale? - Numëroi shtetet dhe kryeqytetet në Evropën e Mesme!

- Cila prej gjuhëve bën pjesë në familjen gjuhësore hungaro-finlandeze në Evropën Veriore?

- Cilat ngjarje historike janë me rëndësi për rregullimin shtetëror të shteteve nga Evropa e Mesme?

- Cilit besim (fe) i takon popullsia nga Evropa Veriore?

- Çaka është Traktati i Varshavës?

- Si është niveli arsimor dhe kulturor i popullsisë?

100

- Përse janë të zhvilluara industria e drurit dhe prodhimi i letrës?

- Theksoi emrat zyrtar të shteteve që gjenden në Evropën e Mesme!

- Çfarë rregullimi shtetëror ka Gjermania?

- Përse shfrytëzohen lumenjtë e Alpeve?

- Theksoje format e relievit në Evropën e Mesme, duke shkuar prej Alpeve drejt Detit Baltik!

- Cilat veprimtari jo prodhuese janë të zhvilluara?

- Cilat janë malet dhe me çka karakterizohet relievi i lartë malor në Evropën Veriore? - Cilat male janë mesatarisht të larta në Evropën e Mesme?

- Çka e përbën hidrografinë të Evropës së Mesme? - Në cilat derdhje bëjnë pjesë lumenjtë e Evropës së Mesme?

- Numëroi m alet e ulëta në Evropën e Mesme!

- Si është rrjeti i lumenjve në Evropën e Mesme dhe përse shfrytëzohet?

- Cilat ultësira gjenden në Evropën e Mesme?

- Çka din për lumin Rajna?

- Nën çfarë ndikimi është klima në Evropën e Mesme?

- Numëro disa kanale me të cilat Rajna lidhet me lumenjtë tjerë lundrues!

- Si është klima në pjesët veri perëndimore të Evropës së Mesme, e si në pjesët lindore?

- Çka din për Lumin Danub?

- Çfarë klime mbizotëron në malet?

- Si është ndikimi nga Evropa e Mesme nga prodhimtarisë bujqësore dhe cilat kultura prodhohen në Ultësirën gjermano- polake?

- Si është vegjetacioni? - Çka është Ultësira e Panonisë dhe midis cilave male është vendosur? - Cilat shtete përfshijnë territor nga Ultësira e Panonisë?

- Thekso edhe lumenj tjerë nga Evropa e Mesme!

- Çka mundëson lundrimi i lumenjve në Evropën e Mesme?

- Çka janë ato male ishullore? Numëroi disa prej tyre!

- Si është dendësia e popullsisë në Evropën e Mesme?

- Çka janë meandra?

- Numëroi rajonet dhe qytetet më të dendura në to!

- Si është rrjeti i lumenjve?

- Cilat grupe të gjuhëve mbizotërojnë në Evropën e Mesme?

- Numëroi disa lumenj më të mëdha! - Cilat pjesë e përbëjnë Ultësirën e Panonisë? - Si është klima në Ultësirën e Panonisë dhe përse? - Çfarë bote bimore mbizotëron? - Sa është e qëlluar për ekonomizimin bujqësor dhe çka kultivohet më së shumti? - Si është blegtoria në Ultësirën e Panonisë? - Përshkruaje lidhshmërinë komunikatave dhe të komunikacionit në Ultësirën e Panonisë! - Përshkruajë kufijtë e shtrirjes të masivit malor Alpet! - Ku gjenden Alpet? - Me çfarë relievi karakterizohen? - Çka formojnë akullnajat?

- Cilave besime (fe) u takon popullsia? - Me çfarë kulture karakterizohet popullsia? - Çka është baza për zhvillimin ekonomik të Evropës së Mesme? - Cilat degë industriale janë zhvilluar në Evropën e Mesme? - Numëroi fushat industriale sipas shteteve në Evropën e Mesme! - Cilat degë ekonomike janë zhvilluar në Ultësirën Gjermano- polake? - Cili është vendi më i zhvilluar në Evropën e Mesme dhe cilat degë industriale në të janë më të zhvilluara?

- Numëroi disa liqene më të njohura glaciale!

- Cilat veprimtari jo prodhuese janë zhvilluar në Zvicër, në Gjermani dhe në Austri?

- Nën cilin ndikim klimatik janë shpatet jugore të Alpeve?

- Me çka karakterizohet zhvillimi ekonomik i Austrisë?

- Mbi cilën lartësi ka gjithnjë borë dhe akull?

- Cila industri është zhvilluar në Poloni?

- Përshkruaje shtrirjen e vërtetë të lartësisë të bashkësive bimore në Alpet.

- Cili është vendi më pak i zhvilluar në Evropën e Mesme?

101

- Me çka karakterizohet ekonomia në Hungari? - Cilën pjesë e përfshinë Evropa Lindore? - Përshkruaj kufijtë e Evropës Lindore! - Si është pozita gjeografike e Evropës lindore? - Si plotësohet pozita gjeografike? - Cila pjesë quhet Derë e popujve dhe përse? - Si është territori i Evropës Lindore sipas relievit? - Çka ishte Bashkim i Sovjetik? - Cilat shtete sot numërohen në Evropën Lindore? - Kur është formuar Bashkimi Sovjetik dhe deri kur ka ekzistuar? - Çka ka ndodhur pas rënies së Bashkimit Sovjetik në vitin 1991? - Cilat shtete janë formuar në Evropën Lindore si të veçanta? - Si janë shtetet sipas rregullimit politik? - Cili prej shteteve shtrihet edhe në Evropë edhe në Azi? - Si është relievi në Evropën Lindore? - Numëro disa rrafshnalta! - Cilat ultësira veçohen në Evropën Lindore? - Prej çka varet klima në Evropën Lindore?

- Si është komunikacioni lumë-kanal në Evropën Lindore? - Përmendi disa prej kanaleve të cilët i lidhin lumenjtë dhe detet? - Përse shfrytëzohen lumenjtë në Evropën Lindore? - Çfarë probleme shkaktojnë lumenjtë në Evropën Lindore? - Si është dendësia e popullsisë në Evropën Lindore? - Cilat nga shtetet e Evropës Lindore janë më dendësisht të banuara? - Cili është populli më me numër në Evropën Lindore? - Numëroi popujt që jetojnë në Evropën Lindore! - Në cilin grup bëjnë pjesë gjuhët që fliten në Evropën Lindore? - Cilat janë gjuhët hungaro-finlandeze? - Cilat janë gjuhët sllovene? - Cilat janë gjuhët italo/rumun? - Cilat janë gjuhët baltike?

- Cilat lloje klimatike ekzistojnë?

- Çfarë arritje kulturore janë arritur në Evropën Lindore?

- Për cilat pjesë të Evropës lindore është karakteristike klima polare?

- Çfarë janë pasuritë natyrore në Evropën Lindore?

- Çfarë ndikime klimatike ndjehen rreth Detit të Zi?

- Çka është karakteristike për bujqësinë?

- Si është klima midis pjesëve veriore dhe jugore të Evropës lindore?

- Cilat nga degët e blegtorisë janë më të zhvilluara?

- Çfarë klime haset në Ultësirën pranë Kaspike?

- Në çfarë baze mbështetet zhvillimi i pylltarisë dhe të industrisë së drurit?

- Theksoi bashkësitë bimore, duke shkuar nga veriu drejt jugut!

- Cila industri mbizotëron dhe çka prodhohet më së shumti?

- Çka është tundra?

- Përmendi disa nga qendrat industriale në Evropën Lindore!

- Çka është tajga? - Çka është stepa?

102

- Përse pranë lumenjve në Evropën Lindore janë zhvilluar shumë qytete?

- Si janë lumenjtë në Evropën Lindore?

- Cilat burime energjetike janë dhe eksploatohen në Evropën Lindore?

- Në cilat derdhje bëjnë pjesë lumenjtë nga Evropa Lindore?

- Përse m ë dobët është zhvilluar rrjeti i komunikacionit?

- Numëro disa lumenj nga Evropa Lindore dhe trego se në cilën derdhje bëjnë pjesë!

- Si është shkalla e ndotjes të ambientit jetësor? - Ku është zhvilluar turizmi në Evropën Lindore?

TEMAT DHE PËRMBAJTJET 4. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË – POZITA GJEOGRAFIKE, KUFIJT DHE MADHËSIA – PËRTHYERJA BREGDETARE E AZISË – VEÇORITË RELIEVORE TË AZISË – KLIMA DHE VEGJETACIONI – HIDROGRAFIA NË AZI – PASURITË NATYRORE TË KONTINENTIT TË AZISË

5. KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E AZISË – POPULLSIA E AZISË – NDARJA RAJONALE E AZISË

6. PASYRA RAJONALE E AZISË – AZIA LINDORE – AZIA JUGLINDORE DHE JUGORE – AZIA E MESME – AZIA JUGPERËNDIMORE

103

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

POZITA GJEOGRAFIKE, KUFIJTË DHE MADHËSIA

104

BISEDË - Cili është kontinenti më i madh në botë? - Cili është kontinenti më i afërt Evropës dhe Afrikës? - Si quhen tri kontinentet bashkërisht?

Muri kinez

Azia është kontinenti më i madh në botë, me pothuajse një të treten të sipërfaqes Tokësore (44 587 555 km katror). Paraqet masë kompakte tokësore, me përjashtim të disa ishujve, shtrihet në hemisferën veriore. Shkon rreth 8 600 km në drejtimin lindje- perëndim, prej Azisë së vogël deri në grykën e lumit Amur, e në drejtim veri-jug shtrihet rreth 8 400 km prej pjesës Çeljuskin deri në pjesën Pijai në Gadishullin Malaj. Kufiri me Evropën është në linjën: Mali Ural – lum i Ural – Liqeni Kaspik – lugina Maniç – Deti i Zi – Bosfori –Deti Mramor – Daradanele – Deti Egje, duke përfshirë edhe Qipron. Prej Afrikës e ndajnë Kanalin e Suezit, Detin e Kuq dhe ngushtica Bab el Mandeb, është rrumbullakuar me: Oqeanin Indian nga jugu, Oqeanin e Qetë nga lindja dhe Oqeanin e Ngrirë Verior nga veriu, ku gjenden shumë dete bregdetare. Azia ka numër

PYETJE - Çfarë sipërfaqe përfshinë Azia? - Përshkruaje kufirin e kontinentit Aziatik! - Ku bashkohen Afrika, Azia dhe Evropa? - Me cilin emër të përbashkët janë të njohura Azia, Afrika dhe Evropa? - Në cilin vend afrohen Azia dhe Amerika Veriore? - Si komunikon Azia me Oqeanin Atlantik? - Me cilat territoret afrohet drejt Azisë?

DETYRË – - Shikoje mirë hartën e Azisë dhe vërej në cilën hemisferë shtrihet Azia, cilat janë pjesët e saja të fundit tokësore dhe me cilat oqeane dhe dete rrethohet.

MBAJ MEND - Azia është kontinenti më i madh në botë me rreth 44,5 milionë km katror.

ing

DETI I BERIUNGUT

tica

er eB

ush

A LA

SKA

(SHB A)

- Me pjesë të madhe shtrihet në hemisferën veriore, por i përfshin të gjitha brezat klimatike të vendit. - Azia kufizohet me Oqeanin Arktik në veri, me Oqeanin e Qetë në Lindje, me Oqeanin Indian në jug, me Detin e Zi, kanalin e Suezit, Detin Mesdhe, Detin e Zi, Liqenin Kaspik, lumin dhe malin Ural në perëndim. - Azia, Evropa dhe Afrika janë të ngjitura dhe quhen Bota e Vjetër.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

të madh të ishujve rreth kontinentit dhe atyre që shtrihen në Indonezi nga Deti i Tibetit dhe Ishujt e Malajës. Azia, Evropa dhe Afrika janë kontinente të ngjitura në të cilat kanë ekzistuar civilizim dhe kultura të ndryshme, e të njohur me emrin e përbashkët bota e vjetër. Kufijtë e sotëm midis tyre janë më shumë kontraktuese. Ashtu janë vendosur sepse te ato paraqitet brez kalimtar midis sipërfaqes, klimës, botës bimore dhe shtazore dhe popullsisë. Si të veçanta ndahen Dera e popujve (hapësira midis Uralit dhe Liqenit Kaspik) midis Azisë dhe Evropës dhe Gadishulli i Sinajit midis Azisë dhe Afrikës. Prej Amerikës Veriore e ndan Ngushtica e Beringovit me gjerësi prej 85 km, e cila për shkak të klimës së Arktikut nuk është shumë i dobishëm për komunikim midis dy kontinenteve. Përmes ishujve në Indonezi, Azia afrohet Australisë. Pozita e këtillë gjeografike e Azisë, me dalje të drejtpërdrejtë në tre oqeane dhe të komunikimit të drejtpërdrejtë përmes Detit të Zi, kanalit të Suezit dhe Detit Mesdhe me Oqeanin Atlantik, pa dyshim flet për pozitë pa dyshim qendrore gjeografike në kontinent. Megjithatë, për shkak të pengesave natyrore, për shkaqet kulturore dhe historike, Azia ka bërë ndikim më të madh pas Evropës, kurse kontinentet tjera kanë ndikim në disa pjesë të saja periferike. Në kohën më të re Azia bën ndikim ndaj Australisë përmes popullzimit.

- Azia afrohet drejt Amerikës Veriore në 85 ngushtica e Beringovit km te Ngushtica e Beringovit.

Ngushtica e Beringut 105

BISEDË - Kur thuhet se ka degëzim të madh bregor? - Me cilat oqeane dhe dete kufizohet Azia?

PYETJE - Përse Azia ka linjë të gjatë bregore? - Numëro disa nga siujdhesat dhe territoret e ujdhesave në Azi! - Gjeji në hartë detet skajore dhe gjirin nga ana jugore e Azisë! - Gjej në det liqenet dhe gjirin që gjendet në anën lindore të kontinentit të Azisë! - Cilat janë ngushticat dhe kalimet më karakteristike detare? - Shërbehu me hartën e Azisë. - Cilat nga oqeanet dhe detet janë të papërshtatshëm për lundrim?

Territori anësor dhe dalja në Azi në Oqeanin Indian, Oqeanin e Qetë dhe Arktik dhe Deti Mesdhe janë arsyeja për linjën e gjatë bregore. Përkufizimin bregor më shumë shihet përmes territoreve më të mëdha të ujdhesave dhe siujdhesave. Në pjesët jugperëndimore veçohet siujdhesa Azia e Vogël dhe Gadishulli Arabik. Në Azinë Jugore ndahen Gadishulli Indian dhe Indokinez me Gadishullin Mallaj, ishujt në In danezi dhe Filipine. Në Azinë Lindore veçohen Gadishulli Korean, Gadishulli Kamçatka dhe Çukot. Këtu bëjnë pjesë ishujt Japonez, ishujt Sahalin dhe ishujt Kuril. Megjithatë, pjesa më e madhe e brigjeve në bazë nuk janë shumë të degëzuar me pranin ë e një numri të madh të gjireve. Përveç këtyre hapësirave ekzistojnë numër i madh i të ashtuquajturave deteve dhe gjinjve skajore. Në pjesët jugperëndimore të Azisë drejt Evropës dhe Afrikës gjendet Deti Mesdhe me hyrje të madhe në Detin e Zi. Midis Azisë dhe Afrikës shtrihet Deti i Kuq, i cili përmes kanalit të Suezit dhe Ngushticës Babe ell Mandeb i lidh Detin Mesdhe me Gjirin Aden dhe Detin Arabik, përkatësisht Oqeanin Azia – grupi i ishujve Indian. Prej

Azia – siujdhesat grupore Hanoj IL IP IN E T

TAJLANDË

Ju go

Ho Shi Min

in ez

KAMBOXHË

Burnej

Bangkok

MALEJZI Kuala Lumpur Singapor

Xhakartë

106

Manilë

S O LA

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

PËRTHYERJA BREGDETARE E AZISË

Uxhungpadag E Z I

TIMORI LINDOR

MBAJ MEND - Azia ka linjë të gjatë bregore. - Degëzimi bregor i Azisë është më i madh në pjesët e saja juglindore dhe lindore, ku ka numër më të madh të ujdhesave dhe siujdhesave. - Siujdhesat më të mëdha në Azi janë: Azia e Vogël, Gadishulli Arabik, Gadishulli Indian, Gadishulli Indokinez, Gadishulli Korean dhe Gadishulli Kamçaka. - Ishujt më të mëdhenj janë ishujt Indonezia, ishujt Filipine dhe Japoneze. Ngushtica dhe kanale shumë të rëndësishme janë: Kanali i Suezit, Bab ell Mandeb, Ngushtica Mallaje, Ngushtica Tajvaneze, Kalimi Korean dhe Ngushtica e Beringut.

DETYRË - Vëzhgoje hartën e Azisë dhe sqaro se cilat territore kontribuojnë për degëzimin mjaft bregor të Kontinentit Aziatik!

Objekte lundruese FJALORI I TERMAVE GJIRI – një pjesë e detit apo liqenit m ë shumë apo më pak hyn në sipërfaqen e tokës. Shkaktohet me prekjen e detit në pjesët më të ulëta të tokës, në pjesët e poshtme të koritave të lumenjve apo të koritave të dikurshme glaciale. NGUSHTICË – pjesë e ngushtë e sipërfaqes detare përmes të cilës ngjiten dy dete, kurse ndahen dy sipërfaqe të tokës. Për shembull: Ngushtica e Gjibraltarit midis Gadishullit Pirenej (nga Evropa) dhe Afrika, mandej Bosfori dhe Dardanelet midis Evropës dhe Azisë. DETI SKAJOR – deti që shtrihet në periferi të ndonjë sipërfaqe më të madhe oqeanike ose mesdhetare, si për shembull, Deti Ligur, Deti Norvegjez.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

tij, përmes Gjirit të Omanit dhe të Ngushticës Ormus, thellë në sipërfaqen e tokës hyn Gjiri Persik. Midis Indisë dhe Indokinës shtrihet Gjiri i Madh i Bengalit prej ku më tutje si dete mesdhetare midis ishujve të Indonezisë dhe Filipineve gjenden Deti Andaman, Deti Jug- kinez me gjirin Sijam dhe Tonkin, Deti Javan, Deti Sulav, Deti Band, Deti i Timorit, Deti Arafur etj. Në pjesët lindore të Azisë gjenden Deti Lindor kinez, Deti i Verdhë, Deti Japonez, Deti Ohot dhe Deti i Berningovit. Në Oqeanin Arktik gjenden Deti Çukot, Deti Lindor Siberian, Deti Laptev dhe Karsko. Midis deteve në Azinë juglindore dhe lindore gjenden numër më i madh i ngushticave detare dhe kalimeve, të rëndësishme për qarkullimin komunikacionit ujor. Kalime më të rëndësishme janë Ngushtica e Malianit midis Detit Andaman dhe Javan, Ngushticës Sunde midis Oqeanit Indian dhe Detit Javan, Ngushtica e Tajvanit midis Deti Jugor Kinez dhe Kinës Lindore, Kalimit Korean midis Detit të Verdhë Japonez, Kalimit Tatar midis Detit Japonez dhe Ohot dhe Ngushticës së Beringutmidis detit të Beringutdhe Detit Çukot. Degëzimi i këtillë bregor, me përjashtim të Oqeanit Arktik, mundëson lundrim gjatë tërë vitit në të gjitha detet dhe Oqeanet. Kjo veçanërisht vjen në shprehje dhe në pjesët e banuara me popullsi të dendur në Azinë Jugore, në juglindore dhe lindore.

107

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

VEÇORITË RELIEVORE TË AZISË BISEDË Azia është kontinent me tërësi më të ndryshme të relievit, i përmbushure me numër më të madh të ultësirave, maleve dhe rrafshnaltave. Ultësirat përfshinë një të katërtën të territorit të Azisë, kurse më të përfshira janë në pjesët periferike të kontinentit. Ultësirat më të njohura në Azi janë ajo e Siberisë Perëndimore dhe UltëPYETJE sirës së Turanës drejt kufirit me Evropën, Ultësira e Mesopota- Çfarë tërësi të reliefit ekzistojnë misë në Azinë Jugperëndimore, mandej ultësirat nëpër luginat e në Azi? lumenjve Ind, Gang, Bramaputra dhe Mekong në Azinë Jugore, - Numëroi ultësirat më të njohura Ultësira e Kinës lindore në Azinë Lindore dhe ultësira tjera më në Azi! të vogla. Ultësirat janë hapje përmes të cilave deri në thellësi - Numëroi masivet e larta malore të caktuar hyn në brendi të sistemeve të brendshme jo të prannë Azi! - Cila është maja më e lartë në Tokë ueshëm malor në Azi. Relievi malor në Azi është përfshirë në tri të katërtat e territodhe ku gjendet? rit. Sistemi malor fillon prej Detit Egje në perëndim, përkatësisht - Numëroi rrafshnaltat më të larta prej Azisë së Vogël, dhe shtrihet deri te Oqeani i Qetë në Lindje. E në Azi? përbëjnë male të pa ndërprera: masivët Taurus, Malet e Iranit dhe të - Cilat shkretia gjenden në Azi? - Çka ka në lartësitë e mëdha dhe Afganistanit deri në Pamir, prej ku sistemi ndahet drejt juglindjes çfarë lloji i reliefit është i prame malet Hindukush, Karakorum dhe Himalaje, përkatësisht drejt nishëm atje? veriperëndimit përmes maleve Tijan Shan, Altaj, e mandej në veri - Çka është ai ‘brez i zjarrtë’? shtrihen malet e Jabllanovës, Stanovoje, Verhojane, Çere, Malet - Si ndahet Azia sipas tërësive Kolime dhe masivet tjera. Si të veçantë karakterizohen Kaukazi, natyrore? Elbursi, malet në pjesët jugperëndimore të Arabisë Saudite, masivet masivet malore në pjesët lindore të Azisë, siç janë malet e Koresë, Hingani i madh i maleve në territoret ishullore.

- Cilat janë malet më të larta në tokë dhe ku gjenden?

H i m a l a j e t

Sistemi malor Himalajet 108

MBAJ MEND - Ultësira më të mëdha në Azi janë: ajo e Siberisë Perëndimore, Turane, Mesopotamie Indogane, Ultësira e Kinës Lindore etj. - Masive më të mëdha malore janë: Malet e Iranit, Malet e Afganistanit, Pamir, Hindukush, Karakorum, Himalaje, Altaj, Jaballanovës, Stanovoje dhe Malet Verhojane, Hingani i Madh, Gatet Perëndimore etj. - Shkretëtira më të njohura në Azi janë: Gobi, Taklla Makan, Mujunkum, Karakum dhe Kizilkum, Nefudi i Madh, Tar dhe të tjera. - Rrafshnalta më të mëdha në Azi janë rrafshnalta e Iranit, Tibeti, Rrafshnalta e Siberit të Mesëm, Dekan etj.

DETYRË - Në hartën e Azisë në mënyrë të qetë identifiko rajonet e ultësirave, masivet malore, dhe rrafshnaltat, territoret shkretinore dhe ishujt.

FJALORI I TERMAVE AKTIVITET VULLKANIK – proces i erupsioneve të përhershme apo të përkohshme vullkanike me intensitet më të madh apo më të vogël. MALI I RI VARGOR – sistemi malor i cili daton nga periudhat e reja gjeologjike, si, për shembull, mezozoiku apo kenozoiku. SHKRETIRA – hapësirë me sasi shumë të vogla të reshurave (nën 200 m në vjet) dhe me botë shumë të varfër bimore. Të reshura mundet të mos ketë edhe disa vjet. AKTIVITET SEIZMIK – dukuri e shpeshtuar e tërmeteve në territore të caktuara. MALI I VJETËR – masivi malor formimi i të cilit daton nga periudhat më të vjetra gjeologjike, si, për shembull, nga paleozoiku.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

Malet në Azi veçohen me lartësi mjaft të mëdha. Në Himalaje gjendet maja më e lartë në botë, Mont Everest, me 8 850 m lartësi mbidetare dhe numër më të madh të majave tjera me mbi 8 000 m. Në pjesët e sipërfaqes tokësore Aziatike, midis masivëve malore shtrihen numër i madh i territoreve nën rrafshnalta. Të njohura me Rrafshnaltën e Iranit, Rrafshnaltën Tibet, Rrafshnalta e Siberit të Mesëm, Rrafshnalta e Kazakut, rrafshnalta Dekan etj. Karakteristikë e veçantë e relievit në Azi është ajo se territore të mëdha janë nën shkretira me reliev tipik eol. Të atilla janë shkretëtirat: Nefudi i Madh dhe Rub el Hali në Gadishullin Arabik, mandej Shkretëtira e Madhe e Kripur në Iran, shkretia Tar në Indi, shkretia Mujunkum, Karakum dhe Kizilkum në Kazahstan, Uzbekistan dhe Turkmenistan, shkretëtira Taklla Makan në Kinën Perëndimore, shkretëtira Gobi në pjesët veriore të Kinës dhe Mongolis etj. Lartësitë e mëdha mbidetare të sistemeve malore në Azi, të cilat shtrihen në brezin prej 33- 50 gradë të gjerësisë veriore gjeografike janë shkaku për përfshirje të madhe të glaciacionit në male. Territore të mëdha gjenden nën borë dhe akull. Pothuajse nga të gjitha malet, por veçanërisht nga Himalaet lëshohen akullnaja të mëdha prej të cilëve furnizohen numër i madh i lumenjve në Kontinentin e Azisë. Azia është kontinent pran të cilit shtrihet i ashtuquajturi brezi i zjarrtë, i cili karakterizohet me shumë vullkane dhe tërmete, kështu që është i pranishëm dhe i vërejtur relievi vullkanik. Në bazë të relievit të këtillë të vendosur, në Azi veçohen tërësitë natyrore në vijim: Azia Veriore – karakterizohet me territore të shumta të ultësirave në veri nga malet Pamir, Alltaj dhe lumit Amur; Azia Lindore – i përfshinë pjesët lindore të Kinës, Korenë dhe Japoninë; Azia (apo monsune) Jugore – shtrihet në jug nga linja Hindukush-Himalaje dhe i përfshinë territoret prej Pakistanit deri në Indonezi dhe Filipinet; Azia Jugperëndimore – prej Afganistani deri në Gadishullin Sinaj; dhe Azia Qendrore – i përfshinë rajonet e m aleve dhe shkretëtirave më të larta.

109

BISEDË KUSHTET KLIMATIKE

- Sipas madhësisë dhe relievit të Azisë, çfarë kushte klimatike munden të ekzistojnë?

Klima në Azi është e shumëllojshme. Në të më së shumti ndikojnë shtrirja e maleve, e cila është në drejtimin perëndim – lindje dhe jugperëndim – verilindje dhe erërat monsune. Me kushtet klimatike në Azi janë përfshirë të gjitha brezat klimatike. Dallohen dy breza skajore, dhe atë: është i shprehur brezi tropikmonsun në jug dhe brez polar dhe super polar në veri. Midis këtyre dy brezave gjendet brezi i matur në të cilin në bazë të klimës ndikon territori tokësor i shtrirë, largësia prej deteve dhe relievi me malet e tyre të shprehura të larta. Ata janë faktor për shkak të cilëve në Azinë Qendrore mbizotëron dukshëm klima kontinentale, me praninë e klimës tipike të maleve të larta (Alpeve). Gjatë dimrit, në pjesët veriore dhe qendrore të Azisë bëhet ndërrim i madh i klimës me temperatura shumë të ulëta dimërore (temperaturat më të ulëta janë deri në - 68 gradë C) dhe të formimit të presionit të madh ajror, kurse verës masat e ajrit nxehen dhe presioni zvogëlohet. Mbi Oqeanin Indian dhe atë të Qetë ndodh e kundërta: për shkak të dallimeve që shkaktohen në masat e ajrit, bëhen lëvizje të mëdha të ajrit dhe paraqiten era periodike monsune dimërore dhe verore. Ato janë faktor kryesor

PYETJE - Theksoi brezat klimatike që paraqiten në Azi! - Çfarë lloje klimatike hasen në pjesët qendrore të Azisë? - Cilat erëra periodike janë të njohura në Azinë Jugore dhe Lindore? - Përshkruaj karakteristikat e erërave monsune dimërore dhe verore! - Ku fryjnë tajfunet? - Çka janë cunamet? - Ku mbizotëron klimë e shkretëtirës?

Klima OQEANI I NGRIRË I VERIUT

polare

masat polare ajrore oqeanike

Stamboll

Tikoi Pekin

Bejrut

Urumçi Shangaj

monsunet e lagëta verore

subtropikale e lagët ekuatoriale

të ngrohta të ftohta

110

ERËRAT monsunet

Hong Kong

monsunet e ftohta dimërore

Delhi

Riad

monsunet e lagëta verore

Bagdad

tropikale e thatë

RRYMAT DETARE

Kuro shio

masat e mesme ajrore oqeanike

tropikale kryesisht e thatë

subpolare mesatare e ftohtë kontinentale mesatare e ftohtë monsunike mesatare e ngrohtë monsunike mesatare e ngrohtë kontinentale mesatare e thatë kontinentale mesatare kontinentale kryesisht e thatë subtropikale monsunike e thatë dhe e ftohtë malore subpolare kryesisht e thatë subtropikale e thatë subtropikale e lagët tropikale monsunike

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

KLIMA DHE VEGJETACIONI

OQEANI INDIAN

Singapor

nsu

MBAJ MEND - Klima në Azi është mjaft e llojllojshme. - Në Azi hasen të gjitha brezat klimatike dhe atë: ekuatoriale, tropikale, subtropikale, e matur, subpolare dhe polare. - Për shkak të madhësisë së hapësirës dhe relievit, në Azi hasen shumë lloje klimatike, siç janë: klima tropikale- monsune, klima e matur kontinentale, klima malore, subpolare dhe polare. - Ndikim i madh ndaj klimës në Azi kanë erërat periodike monsunet në Azinë Jugore dhe tajfunet në Azinë Lindore.

DETYRË - Duke e shikuar hartën e Azisë dhe përshkrimet në libër, caktoi territoret me klimë tropikale monsune, klimë tipike malore, klimë shkretinore dhe polare.

FJALORI I TERMAVE KLIMA ARKTIKE – lloji klimatik i cili është i pranishëm në Arktik, përkatësisht në rajonin verior polar. Karakterizohet me temperatura të dimrit deri në - 40 gradë celsius me vera të shkurtra kur temperaturat sillen prej 0 deri në 10 gradë C. MONSUN – Erë periodike e cila gjysmë viti frynë prej detit drejt tokës (monsune veror), kurse gjysma tjetër frynë prej toke drejt detit (monsune dimëror). Ato janë erëra karakteristike për Azinë (monsune) Jugore. KLIMË MONSUNE - klimë me një periudhë të thatësisë dhe një të lagështisë gjatë vitit dhe erëra karakteristike – monsune. Klima monsune mbizotëron në Azinë jugore dhe juglindore. Karakterizohet me shumë vera të ngrohta dhe me të reshura dhe me dimra të thatë dhe të ngrohtë. Të reshurat janë gjatë verës, zakonisht mbi 2 000 dhe 3 000 mm, kurse gjatë periudhës dimërore nuk ka të reshura. KLIMË SHKRETINORE – lloji klimatik me shumë sasi të vogla të reshurave vjetore (nën 200 mm), kurse shpesh ndodhë të mos ketë të reshura edhe nga disa vjet. Temperaturat të ajrit verës janë shumë të larta, kanë edhe luhatje shumë të madhe ditë- net.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

për formimin e kushteve klimatike në Azi, përkatësisht për mbizotërimin e të ashtuquajturës klimë te monsunet. Monsunet verore fryjnë nga Oqeani Indian, (dhe nga) ai i Qetë drejt sipërfaqes tokësore. Ato janë të ngrohta dhe të lagshta dhe sjellin sasi të mëdha të reshura nga Himalaje. Monsunet dimërore fryjnë nga sipërfaqja tokësore drejt Oqeanit Indian në jug dhe drejt Oqeanit të Qetë në Lindje. Veçohen si të ftohta të thata dhe shkaktojnë periudha kryesisht të thata. Gjendje e ngjashme është e pranishme edhe në Azinë Lindore ku në periudhën verore prej Oqeanit të Qetë drejt sipërfaqes tokësore fryjnë era të ngrohta dhe të lagshta të njohura si tajfune. Ato sjellin sasi të mëdha të reshurave (por, diçka më pak në krahasim të monsuneve) dhe anasjelltas – gjatë dimrit fryjnë nga sipërfaqja e lartë malore përmes ultësirave lindore drejt detit, sjellin erë të ftohtë dhe të thatë i cili kontribuon për formimin e motit të ftohtë dhe të thatë të përcjellë me periudhë të thatë. Tajfunet shpesh kontribuojnë për rritjen e veprimeve të valëve të detit; valët cunami shkaktohen prej tërmeteve nënujore apo erupsioneve të vullkaneve. Në territoret e Siberisë pothuajse gjithnjë mbizotërojnë temperatura të ulëta. Përjashtim është vera e shkurtë, kur toka e ngrirë thellë në anën sipërfaqësore shkrihet. Në Azinë Qendrore ka sasi relativisht të vogla të reshurave (prej 200 deri maksimum 500 mm), që është arsyeja për paraqitjen e territoreve të shpërndara shkretinore në të cilat është e pranishme klima shkretinore. Në formë edhe më të shprehur, klima shkretinore është dëshmi edhe për territoret në Azinë jugperëndimore. Për shkak të lartësisë mbidetare, territoret e larta malore në Azinë Qendrore pothuajse rregullisht karakterizohen me temperatura të ulëta, kurse hapësira është gjithnjë e mbuluar me borë dhe akull. Atje mbizotëron klima e shprehur e maleve të larta.

KLIMË STEPE – lloj i veçantë klimatik, karakteristik për periudhën stepe. Karakterizohet me të reshura jo të mjaftueshme, rreth 300- 400 mm në vjet, dhe relativisht me temperatura më të larta gjatë periudhës verore të vitit.

111

BISEDË - Për çka ndikon klima? - Çfarë lloje klimatike vegjetative ekzistojnë?

RAJONET KLIMATIKE–VEGJETATIVE Relievet e ndryshme dhe karakteristikat klimatike në territorin e Azisë, shtrirja e madhe e brezit, dalja në shumë oqeane dhe dete, largësia e madhe e brendisë të kontinentit prej deteve dhe faktor tjerë kanë kushtëzuar zhvillimin të shumë rajoneve klimatike – vegjetative. Globalisht ndahen territoret me shira malore tropikale, vegjetacion barishtor, pyje gjetherënëse, vegjetacion mesdhetar, male halore, vegjetacion malor dhe tundra. Shira malore tropikale janë të përfshirë në rajonet e Azisë Jugore dhe Juglindore dhe në pjesët më jugore të Azisë Lindore. Karakterizohen me vegjetacion të dendur gjethegjerë drunor dhe bimor i cili është i shpërndarë në shumë kate bimore. Malet e tilla janë të njohura si xhungla. Xhunglat janë të pranishme edhe në disa pjesë bregdetare të Indisë. Savanet si territore me vegjetacion të dendur barishtor janë karakteristike për Nën - kontinentin e Indisë dhe për territoret qendrore të Gadishullit Indian.

Xhungla PYETJE

Stamboll Tokio Pekin Bejrut

Urumçi Shangaj

Bagdad

NI IQ

Riad

Delhi

Hong Kong

OQEANI INDIAN

Azia – rajonet klimatike-vegjetative 112

- Cilët faktorë ndikojnë ndaj formimit të rajoneve klimatikevegjetative? - Çfarë lloje klimatike – vegjetative veçohen në Azi? - Ku takohen malet tropikale/xhunglat? - Ku ka savane në Azi? - Ku është përfshirë vegjetacioni malor? - Për cilat territore në Azi është karakteristike vegjetacioni shkretinor dhe gjysmë shkretinor? - Cilat territore në Azi janë nën stepa? - Ku janë më të përfshira malet gjetherënëse? - Ku shtrihen arealet të maleve halore në Azi, të njohura me emrin tajga?

tundra pyll ekuatorial pyll halor pyll tropikal gjembor vegjetacion pyjor pyll i përzier savanë stepë shkretëtirë gjysmëshkretëtirë kultura mesdhetare

OQEANI I NGRIRË I VERIUT

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

KLIMA DHE VEGJETACIONI

Singapor

MBAJ MEND - Në Azi dallohen shumë lloje klimatikevegjetative: malet tropikale, savanet, vegjetacioni malor, vegjetacioni shkretinor dhe gjysmë shkretinor, vegjetacioni step barishtor, malet gjetherënëse, malet halore (tajgat) dhe tundrat.

Stepa

Tundra Tundra FJALORI I TERMAVE XHUNGLA – mali i dendur tropikal në Gadishullin Indian, në Indokinë dhe në Arkipelagun Malaj. Në xhungla rriten drunj të lartë 20- 30 m. Aty rriten lloje të ndryshme të drunjve, palme të ndryshme dhe vegjetacion tjetër, të vendosur sipas kateve.

Shkretëtira DETYRË - Në hartën e Azisë përpiqu në mënyra të ndryshme t’i ngjyrosësh rajonet me lloje të ndryshme klimatike – vegjetative! Shërbehu me përshkrime nga teksti dhe me harta tjera.

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

Vegjetacioni malor është përfshirë në territoret qendrore malore dhe në rrafshnalta në Azi. Kryesisht karakterizohet me vegjetacion barishtor të maleve të larta. Vegjetacion shkretinor dhe gjysmë shkretinor është përfshirë në pjesën më të madhe të Azisë Qendrore dhe Jugperëndimore ku janë karakteristikë shumë shkretia shkëmbore dhe me rërë. Vegjetacioni barishtor stepor është përfshirë në territorin e Azisë së Vogël dhe Mesopotami, si dhe në pjesët qendrore të Azisë në brezin midis rajoneve shkretinore dhe gjysmë shkretinore nga jugu dhe malet halore (tajgat) nga veriu dhe malet gjetherënëse nga lindja. Vegjetacioni gjetherënës drunor është karakteristike për Azinë Lindore, më saktë për Kinën Lindore, për Korenë, për Japoninë dhe për pjesë më të vogla të Rusisë. Vegjetacioni mesdhetar është i pranishëm në rajonet bregdetare të Azisë së Vogël, si Gadishull në Detin Mesdhe. Malet halore janë karakteristike për Azinë Veriore, më saktë për Siberinë. Përfshinë territorin më të madh në Azi. Paraqesin male halore të dendura të njohura me emrin tajga. Tundra është rajon klimatik-vegjetativ karakteristik për territoret më veriore detare të Azisë, e cila shtrihet midis brezit të tajgës dhe Oqeanit Arktik. Në tundër kryesisht ekzistojnë likene, myshqe dhe lloje të ndryshme barishtore.

113

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

HIDROGRAFIA NË AZI BISEDË LUMENJTË DHE RËNDËSIA E TYRE

- A din ndonjë lum në Azi? - Përse shfrytëzohen lumenjtë?

PYETJE - Si rrjedhin lumenjtë drejt deteve përreth në Azi? - Çka janë ato rajone të mbyllura jo derdhës? - Cilët lumenj janë më të njohur nga derdhja në rajonin e mbyllur? - Cilët lumenj derdhen në Oqeanik Arktik? - Cilët lumenj derdhen në Oqeanin e Qetë? - Cilët lumenj derdhen në Oqeanin Indian? - Cilët janë lumenjtë në Azinë jugperëndimore? - Përse shfrytëzohen lumenjtë në rajonin e shkretëtirës dhe gjysmë shkretëtirës të Azisë Qendrore? - Numëroi përdorimet tjera të lumenjve në Azi!

Rrjetin hidrografik të Azisë e përbëjnë numër i madh i lumenjve. Ati rrjedhin drejt të gjithë deteve për rreth. Megjithatë, për Azinë është karakteristike pothuajse një e treta e territorit të kontinentit (prej Liqenit Kaspik deri në Kinën Qendrore) është i mbyllur, rajon pa rrjedha, ku uji derdhet në liqene apo humbet përmes rajoneve shkretinore. Kjo derdhje e brendshme, si e madhe me sipërfaqe, ka vetëm disa lumenj më të rëndësishëm, dhe atë: Amu Darja, dhe Siri Darja të cilët derdhen në Liqenin Aral dhe Lumi Tarim i cili humbet në shkretëtirën Takla Makan. Pjesë më e madhe e rajonit(me përjashtim të derdhjes të lumit Vollga në pjesën evropiane i cili derdhet në Liqenin Kaspik) është i varfër me ujë, me sasi të vogla të reshurave, me ç’rast janë të pranishme shumë shkretia. Lumenjtë të cilët u takojnë derdhjeve në oqeane kanë karakteristikat e veta me relievet dhe me veçoritë klimatike. Lumenjtë të cilët derdhen në Oqeanin Arktik rrjedhin përmes ultësirave hapësinore, janë të ngadalshëm dhe plot me ujë, ne periudhën verore janë lundruese, kurse gjatë dimrit ngrihen në rajonet më veriore. Lumenjtë më të mëdha dhe më të njohur ajanë: Ob me degën Irtish, Enisej me degën Tunguska e Poshtme, Lena, Indigirka dhe Kolima. karakterizohen me territore të mëdha të derdhjeve. Derdhja në Oqeanin Verior të Ngrirë në mënyrë hapësinore është më i madhi në Azi.

H i m a l a j e t

Lahor

Nju Delhi Katmandu

Daka

n a e k

Kalkutë

Nagpur

Ultësira e Gangut 114

Çitagon

MBAJ MEND - Lumenjtë në Azi kryesisht rrjedhin prej pjesëve malore në pjesën Qendrore të Azisë. - Lumenjtë në Azi rrjedhin të shkëlqyer drejt deteve dhe oqeaneve përreth. - Në Azi ka territor të madh i cili paraqet derdhje të veçantë të mbyllur. Grumbullues kryesor i ujërave është Liqeni Kaspik. - Lumenj më të njohur nga derdhja në Oqeanin Arktik janë: Ob me Irtishin, Enisej, Lena, Indigiraka dhe Kolima. - Lumenj më të njohur nga derdhja e Oqeanit të qetë janë Amuri, Hunag He dhe Çang Xhijang. - Lumenj më të njohur në Azinë Jugore dhe Juglindore janë Ind, Gang, Bramaputra, Mekong, Iravidi etj, kurse në Azinë Jugperëndimore janë Tigri dhe Eufrati.

FJALORI I TERMAVE VIJA PËR UJITJE – lugina e thatë e lumit në rajonet e shkretëtirave përmes të cilave vetëm kohë pas kohe, pas shirave të mëdha, rrjedh ujë. Rrjedhat e ujit rëndom janë me karakter të rrekeshe. UJITJA – procesi i sjelljes të ujit dhe të ujitjes të tokës për ruajtjen dhe kultivimin e kulturave të ndryshme bimore. HIDROENERGJIA – energji që fitohet me shfrytëzimin e forcës së ujit. Më me rëndësi është shfrytëzimi i lumenjve, me ç’rast janë me rëndësi rënia, rrjedha dhe regjimi i lumenjve. Përveç të lumenjve, për energji hidroelektrike shfrytëzohen edhe baticat dhe zbaticat detare.

Centrali hidroelektrik DETYRË

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

Lumenjtë të cilët i takojnë derdhjes në Oqeanin e Qetë, gjithashtu, janë të pasura me ujë, lundrues të bimëve kundër ujore, nuk ngrijnë, por duke ardhur nga rajonet më të shprehura malore dhe për shkak të shirave monsune në rrjedhat e poshtme shpesh derdhen dhe e vërshojnë tokën. Më të njohura janë lumenjtë: Amur, Hunag He, Çang Xhijang / Jangce Kjang, Sink – Jang etj. Lumenjtë nga Azia Jugore kryesisht derdhen në Oqeanin Indian dhe në Detin Mesdhe në Indonezi. janë të njohur lumenjtë: Mekong, Salvin, Iravidi, Bramaputra, Gang, Ind etj. Duke u lëshuar nga Himalajet gëlqerore dhe për shkak të shirave të mëdha të monsunit janë mjaft lundrues, posaçërisht në periudhën verore të vitit. Përkundër atyre, lumenjtë në Azinë Jugperëndimore janë të vogla dhe me sasi të vogël të ujit. Më me rëndësi janë Tigri dhe Eurofrati të cilët para grykës në Gjirin Persik e formojnë lumin Shat ell Arab. Ata rrjedhin përmes Ultësirës së Mesopotamisë dhe janë rrafshe të përshtatshme në pjesët e mesme të Azisë Jugperëndimore. Pjesë më e vogël e sistemit të lumenjve të Azisë derdhet në Detin Mesdhe. Kryesisht bëhet fjalë për lumenjtë në Gadishullin Azia e Vogël. Lumenjtë në Azi janë shumë të rëndësishëm si burime kryesore të ujit për ekzistimin e rajoneve shkretinore dhe gjysmë shkretinore, për lundrim në vendet me komunikacion akoma të pa zhvilluar, për ujitjen e sipërfaqeve bujqësore prej të cilave duhet të ushqehet numër i madh i popullsisë në Azinë Lindore dhe Jugore, si dhe për prodhimin e energjisë elektrike. Territoret e gjera derdhës me të cilat disponojnë disa lumenj mundësojnë sasi të mjaftueshme të ujit me ujëvare të shpeshta, kështu që në rrjedhat e tyre të poshtme ato shpesh derdhen. Për shkak të shkrirjes të akullit në periudhën verore prej lumenjve deri në derdhjen në Oqeanin Arktik, formohen të ashtuquajtura penda të akullit dhe në rrafshet e mëdha shkaktohen vërshime të tokës në sipërfaqe të mëdha.

- Sipas derdhjeve, në hartën e Azisë, identifikoi lumenjtë që të shikosh se prej nga burojnë, si rrjedhin dhe ku derdhen.

115

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

HIDROGRAFIA NË AZI BISEDË - A ke dëgjuar për Liqenin Kaspik? - Çka është ajo? Det apo liqen?

PYETJE - Si është përfshirja e liqeneve në Azi? - Cilat janë liqenet më të mëdha në Azi? Sipas shijes, si është uji në Liqenin Kaspik, Në Liqenin Aral dhe në Detin e Vdekur? - Çka din për Liqenin Kaspik dhe me çka karakterizohet ai? - Cilët lumenj derdhen në Liqenin Kaspik? - Përshkruaje Liqenin e Bajkalit? - Çka është karakteristike për Liqenin Aral? - Çka është Deti i Vdekur – liqe apo det? Trego diçka për Detin e Vdekur!

LIQENET ME RËNDËSI BOTËRORE Në territorin e madh të Azisë gjenden numër i madh i liqeneve, të ndryshëm sipas dimensioneve dhe sipas ngjarjes. Më të përfshira janë në pjesët qendrore të kontinentit dhe janë pellgje kryesore që i grumbullojnë ujërat nga derdhja e brendshme në Azi. Pjesë e madhe e liqeneve janë të njelmët, ashtu që disa prej tyre për shkak të madhësisë dhe ujit të njelmët janë të ngjashëm me detet. Të atilla, për shembull, Liqeni Kaspik (për shkak të madhësisë shpesh quhet det) dhe Deti i Vdekur. Liqenet më të njohur në Azi janë: Liqeni Kaspik, Liqeni Aral, Liqeni Bajkal, Liqeni Ballhak, liqeni Tuz, Van, Urmija, Derjaç, Nemek dhe numër i madh i liqeneve glaciale në Himalaje dhe në rrafshnaltën Tibet. Liqeni Kaspik është liqeni më i madh në botë. Shtrihet 28 m nën lartësinë mbidetare dhe si e atillë paraqet depresion. Gjendet në kufirin midis Azisë dhe Evropës. Në brigjet e Detit Kaspik dalin territoret e: Rusisë, Kazahstani, Turkmenistani, Irani dhe Azerbajxhani. Bie në grupin e Liqeneve tektonike. Shtrihet në drejtimin veri- jug, në gjatësi prej rreth 1 200 km, me gjerësi prej 300 km dhe ka thellësi prej 995 m. Përfshin rreth 379 000 km katror sipërfaqe. Në të derdhen lumenjtë Vollga, Ural, Kuma, Terek etj. Ka rëndësi të madhe ekonomike dhe të komunikacionit. Pas saj zbatohet transporti i naftës, i drurit i pambukut etj.

Incizim satelitor i Detit të Vdekur 116

MBAJ MEND - Azia ka numër të madh të liqeneve. Një pjesë e madhe e tyre gjenden në derdhje të brendshme të mbyllur dhe kanë mbetur prej nga deti i dikurshëm Tetis. Paraqesin depresione dhe kanë ujë të njelmët.

Len a

– Liqene më të njohura në Azi janë Liqeni Kaspik, Liqeni Aral, Liqeni i Bajkalit dhe Liqeni Deti i Vdekur.

Liq eni iB ajk alit

Kurkuman

Çeremkovë

Irkutsk

Ula-Ude

Suhe-Bator

Liqeni i Bajkalit

Incizim satelitor i Liqenit Aral DETYRË

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

Porte kryesore janë Baku, Astrahanj, Enzeli, Rasht etj. Përmes Astrahanjit dhe Vollgës me kanalet në aspektin lundrues lidhet me Detin Mesdhe dhe Baltik. Liqeni i Bajkalit është liqeni më i thellë në botë (1 620 m) dhe paraqet kriptodepresion. Gjendet në Rusi, në pjesët jugore të Siberisë. Ka formë të zgjatur me 626 km gjatësi dhe 79 km gjerësi. Ka sipërfaqe prej 31 500 km katror. Bie në gropën tektonike. Është i rrethuar me male të larta deri në 2 000 m. Ka mbi 300 degë, prej tyre rrjedh vetëm Angara. Paraqet rezervar të madh të ujit të pastër, të ëmbël. Posedon botë të gjallë specifike me rreth 1 800 lloje bimore dhe shtazore, prej të cilave tri të katërtat janë endemike (jetojnë vetëm në këtë liqen). Liqeni Aral gjendet në Kazahstan dhe Uzbekistan, në Ultësirën e Turanës. Bie në 53 m lartësi mbidetare. Ka sipërfaqe prej 66 500 km katror, kurse thellësi prej 68 m. Në të derdhen lumenjtë Amu - Darja dhe Sir – Darja. Bie në liqenet tektonike. Verës temperaturat e ujërave arrijnë deri në 30 gradë C, kurse dimrit paraqiten akullnaja. Liqeni i Aralit shfrytëzohet për lundrim dhe për peshkim; porte kryesore janë Munjak dhe Arallsk. Sipërfaqja e tij rregullisht zvogëlohet për shkak të mungesës së ujit, për shkak të avullimit dhe shfrytëzimit për ujitje. Deti i Vdekur është liqe relikt, kurse gjendet në kufirin midis Izraelit dhe Jordanisë. Ujin e merr nga lumi Jordan kurse e humb me avullim. Niveli është 392 m nën nivelin e Detit Mesdhe dhe paraqet depresion. Kripa është 260 promilë dhe prandaj në të nuk ka botë të gjallë. Është i gjatë 76 km, kurse i gjerë 15 km. Ka sipërfaqe prej 984 km katror. Posedon lëndë të para të rëndësishme për industrinë kimike.

- Në hartën e Azisë përpiqu t’i gjesh liqenet më të rëndësishme dhe t’i identifikosh se cilët lumenj derdhen apo rrjedhin prej tyre!

Incizim satelitor i Liqenit Kaspik 117

BISEDË PASURITË NATYRORE E KONTINENTIT TË AZISË

- Çka janë pasuritë natyrore? - Përse janë me rëndësi pasuritë natyrore?

Pasuritë natyrore në territorin e Azisë janë të shumta dhe të llojllojshme. Megjithatë, për shkak të dallimeve dhe kushteve të mëdha hapësinore (territore të pa shkelura malore, shkretia, kushte të ftohta klimatike) akoma nuk janë analizuar sa duhet. Më me rëndësi janë vend zbulimet e naftës, qymyrit, gazit tokësor dhe xehes së hekurit; ka male të mëdha, potencial hidroenergjetik, sipërfaqe bujqësore etj. Nafta, si lëndë djegëse e lëngët është midis pasurive më të rëndësishme natyrore në territorin e Azisë. Fushat më të mëdha të naftës gjenden në Azinë Jugperëndimore, më saktë në Arabinë Saudite, Ultësira e Mesopotamisë, rreth Kaukazit, Liqenit Kaspik, Ultësira e Turanit dhe Ultësira e madhe e Siberisë Perëndimor. Gazi natyror si pasuri e rëndësishme natyrore, më së tepërmi është përfshirë në pjesët veriore të Siberisë dhe të Ultësirës së Siberisë Perëndimore. Qymyri si lëndë e fortë minerale djegëse është përfshirë në pjesët qendrore Siberisë, në pjesët lindore të Kinës dhe në Indi.

PYETJE - Si janë pasuritë natyrore në Azi? - Me çfarë pasuri natyrore disponon Azia? - Në cilat territore në Azi është përfshirë nafta? - Ku ka rezerva më të mëdha të gazit tokësor? - Ku ka qymyr? - Ku është përfshirë hekuri, kallaji dhe volframi? - Pse malet janë pasuri e madhe natyrore? - Pse sipërfaqet e punuara paraqesin pasuri natyrore?

OQEANI I NGRIRË I VERIUT

Stamboll

Tokio Pekin Urumçi

Bejrut

Bagdad

Shangaj

NI Hong Kong

Delhi

Riad

OQEANI INDIAN Singapor

Pasuritë natyrore në Azi 118

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

PASURITË NATYRORE TË KONTINENTIT TË AZISË

FJALORI I TERMAVE GAZI TOKËSOR – lënda djegëse e gaztë që gjendet në brendi të Tokës. Përdoret si lëndë djegëse efikase për nevoja të ndryshme të njeriut. DETI –pjesë më e madhe apo më e vogël bregdetare e oqeaneve. Detet prej oqeaneve më shpesh janë të ndarë me siujdhesa, ujdhesa, madhështi nënujore, kurse lidhen përmes ngushticave më të gjera apo më të ngushta. POPULLZIM – relativisht numër më i madh apo më i vogël i banorëve në hapësirë konkrete. Popullsia më së shpeshti shprehet përmes dendësisë së vendosjes. NAFTA – lëndë e lëngët minerale. Gjendet në vendet shkëmbore sedimente. Rëndësi të madhe ka pas gjetjes së motorit me djegie të brendshme. Shfrytëzohet për prodhimin e benzinës, gazoja, vajra motorike, parfume etj. OQEAN – sipërfaqe më e madhe ujore në Tokë. Ekzistojnë katër oqeane: i Qetë, Atlantik, Indian, dhe Arktik. RELIKTI – mbeturinë prej diçka (bimë, gjallesa etj) prej kohërave të vjetra, kurse akoma gjendet në numër të vogël të disa hapësirave të kufizuara.

MBAJ MEND - Azia është e pasur me pasuri të llojllojshme natyrore, siç janë; nafta, gazi tokësor, qymyri, hekuri, kallaji, volframi, malet, sipërfaqet punuese, potenciali hidroenergjetik, rajonet e mëdha të peshkimit.

Fushë nafte

Gërmimi i thëngjillit

Platfora e naftës DETYRË - Sipas tekstit nga libri, përpiqu t’i gjesh lokacionet e vendosjes të pasurive natyrore në Azi që të japësh pasqyrën tënde për këto pasuri!

KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË

Prej lëndëve metalike janë përfshirë: hekuri në Rusi dhe në Kinë, kallaji në Malezi dhe në Indonezi, volfram në Kinë dhe në Majnmar etj. Pyjet në Azi mbulojnë rreth 30% të territorit dhe paraqesin pasuri të madhe natyrore, por janë vështirë të arritshme për eksploatim. Athua ndokush e din përse? Pasuri të veçanta natyrore janë sipërfaqet e punuara bujqësore të cilat përfshinë rreth 20% nga sipërfaqja e kontinentit. Ato janë bazë në të cilën kultivohet gruri, orizi, çaji, kauçuku, konopi dhe kultura tjera bujqësore. Azia është prodhuesi më i madh i këtyre kulturave në botë. Pasuri e veçantë natyrore është edhe potenciali hidroenergjetik me të cilin disponojnë rrjedhat e lumenjve të cilat lëshohen si shkëndija nga malet e larta. Ai është shumë me rëndësi sepse bëhet fjalë për lumenj të mëdhenj, të gjatë dhe plot me ujë ku janë ndërtuar dhe ndërtohen numër i madh i hidrocentraleve. Në lumenj janë ndërtuar numër më i madh i akumulimeve artificiale për qëllime të ndryshme, përveç për, prodhimtarinë e energjisë elektrike shfrytëzohen për ujitjen e sipërfaqeve bujqësore. Në atë mënyrë sigurohet ushqim për popullatën e shumtë në territorin e Azisë Jugore, juglindore dhe Lindore. Pasuritë natyrore të Azisë plotësohen me shfrytëzimin e deteve dhe të oqeaneve për komunikacion voluminoz dhe për transportin e mallrave dhe si rajone të pasura të peshkimit.

119

PYETJE - Sa sipërfaqe përfshinë Azia? - Përshkruaje kufirin e kontinentit të Azisë! - Ku ngjitet Afrika, Azia dhe Evropa? - Me cilin emër të përbashkët janë të njohura Azia, Afrika dhe Evropa? - Në cilin vend afrohet Azia dhe Amerika Veriore? - Si komunikon Azia me Oqeanin Atlantik? - Me cilat territore Azia afrohet drejt Australisë? - Përse Azia ka linjë të gjatë bregore? - Numëro disa nga siujdhesat dhe territoret e ujdhesave në Azi! - Në hartë gjej lumenjtë skajor dhe gjirin nga ana jugore e Azisë! - Gjej në hartë detet dhe gjirin që gjendet në anën lindore të kontinentin Aziatik! - Cilat janë ngushticat më karakteristike detare dhe kalimet? Shërbehu me hartën e Azisë! - Cilët nga Oqeanet dhe detet janë të pa përshtatshme për lundrim? - Çfarë tërësi të relievit ekzistojnë në Azi? - Numëroi ultësirat më të njohura në Azi! - Numëroi masivet e mëdha malore në Azi! - Cila është maja më e lartë në Tokë dhe ku gjendet? - Numëroi ultësirat më të mëdha në Azi! - Cilat shkretia gjenden në Azi? - Çka gjendet në lartësitë e mëdha dhe çfarë lloj relievi është i pranishëm? - Çka është ai brezi i zjarrtë? - Si ndahet Azia sipas tërësive natyrore? - Theksoi brezat klimatike që paraqiten në Azi! - Çfarë lloje klimatike hasen në pjesët qendrore të Azisë? - Cilat erëra periodike janë të njohura në Azinë Jugore dhe Lindore? - Përshkruajë veçoritë e erërave monsune verore dhe dimërore! - Ku fryjnë tajfunet? - Çka është cunami? - Ku mbizotëron klimë e shkretëtirës? - Cilët faktor ndikojnë ndaj formimit të rajoneve klimatikevegjetative? - Çfarë lloje klimatikevegjetative veçohen në Azi? - Ku hasen malet tropikale/xhunglat?

120

- Ku ka savane në Azi? - Ku është përfshirë vegjetacioni malor? - Për cilat territore në Azi është karakteristike vegjetacioni shkretinor dhe gjysmë shkretinor? - Cilat territore në Azi janë nën stepa? - Ku janë më të përfshira malet gjetherënës? - Ku shtrihen arealet të maleve halore në Azi, të njohura me emrin tajga? - Cili territor në Azi veçohet si tundra? - Si rrjedhin lumenjtë drejt deteve përreth në Azi? - Çka janë ato rajone të mbyllura të padredhura? - Cilët lumenj janë më të njohur nda derdhja e rajonit të mbyllur? - Cilët lumenj derdhen në Oqeanin Arktik? - Cilët lumenj derdhen në Oqeanin e Qetë: - Cilët lumenj derdhen në Oqeanin Indian? - Çfarë janë lumenjtë në Azinë Jugperëndimore? - Përse shfrytëzohen lumenjtë në pjesët qendrore aziatike shkretinore dhe gjysmë shkretinore? - Numëroi nevojat tjera të lumenjve në Azi? - Çfarë probleme shkaktojnë lumenjtë në disa pjesë të Azisë? - Si është përfshirja në liqenet në Azi? - Cilat janë liqenet më të mëdha në Azi? - Sipas shijes, si është uji në Liqenin Kaspik, në Liqenin Aral dhe në Detin e Vdekur? - Çka din për Liqenin Kaspik dhe me çka karakterizohet ai? - Cilët lumenj derdhen në Liqenin Kaspik? - Përshkruaje Liqenin e Bajkalit! - Çka është karakteristike për Liqenin Aral? - Çka është Deti i Vdekur – liqe apo det? - Trego diçka për Detin e Vdekur! - Çfarë liqene tjerë ekzistojnë në Azi? - Me çfarë pasuri natyrore disponon Azia? - Ku ka më së shumti rezerva të gazit tokësor? - Ku ka qymyr? - Ku është përfshirë hekuri, kallaji dhe volframi? - Pse pyjet janë pasuri e madhe natyrore? - Përse sipërfaqet e punuara paraqesin pasuri natyrore? - Si është potenciali hidroenergjetik në Azi?

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E AZISË

POPULLSIA E AZISË – PËRKATËSIA FETARE

DHE GJUHËSORE

– KULTURA DHE TRADITAT

NDARJA RAJONALE E AZISË

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E AZISË 122

POPULLSIA E AZISË BISEDË PËRKATËSIA FETARE DHE GJUHËSORE

- Sa është numri i popullsisë në Azi? - Për cilat fe ke dëgjuar, përveç për krishterimin dhe për islamizmin?

DETYRË - Në hartën e Azisë gjej ultësirat dhe në kontekst me kushtet klimatike cakto se në cilat pjesë popullsia është më e përfshirë dhe më e dendur!

Azia është kontinenti më i banuar në Tokë. Në të jeton mbi gjysma e popullsisë botërore, megjithatë për shkak të kushteve natyrore (klima, lartësia mbidetare, dobia e tokës etj.) popullsia është e vendosur në mënyrë të pa barabartë. Përhapja e madhe e tundrave dhe tajgave në veri, shkretëtirat në Azinë Qendrore dhe Jugperëndimore dhe malet e larta dhe rrafshnaltat janë pothuajse të pa banuara. E kundërta e asaj, në pjesët e ultësirave dhe në pjesët pran lumenjve të Kinës, Indisë, Gadishullit Indokinez dhe ishujt në Japoni, Filipine dhe Indonezi jetojnë rreth 90% e popullsisë në Azi. Në këto rajone janë ndërtuar numër i madh i qyteteve shumë milionëshe. Më të njohura janë: Bejxhing (Pekini), Shangai, Tjanxhin, Vuhan, Çengdu, dhe të tjerë në Kinë;

OQEANI I NGRIRË I VERIUT

Stamboll Tokio

Pekin Urumçi Bejrut Shangaj

Bagdad

Riad

OQEANI I QETË Delhi Hong Kong

Banorë në km2 mbi 200 10 - 50 100 - 200 1 - 20 50 - 100 nën 1 rajone të pa banuara

Singapor

OQEANI INDIAN

Feja (besimi) Popullsia në Azi i takon grupit indoevropian të popujve, karakteristike për Azinë Veriore, Jugperëndimore dhe Jugore dhe të grupit malaj të popujve – pjesëtarë të racës së verdhë karakteristik për Azinë Lindore dhe Juglindore. Popullsia e shumtë aziatike, edhe pse jeton në distanca të mëdha, sipas përkatësisë fetare është e vendosur në disa grupe religjioze. Pjesët veriore të Azisë, duke i përfshirë territoret e Rusisë dhe Kazahstanit, i takojnë besimit të krishterë ortodoks. Në Azinë Jugperëndimore, duke i përfshirë edhe shtetet nga Azia Qendrore bashkë me Afganistanin dhe Pakistanin, popullsia është me besim mysliman. Këtë fe (besim) e praktikon edhe popullsia në Bangladesh, në Indonezi dhe pjesërisht në Malezi. Në Azinë Jugore, më saktë në Nën kontinentin Indian është përfshirë hinduzmi, të cilin e praktikojnë rreth 280 popuj. Në shumë vende në Azinë Juglindore, në Kinë dhe në Kore mbizotëron konfuçianizmi dhe budizmi, kurse në Japoni 70 % të popullsisë njëkohësisht i takojnë shintizmit dhe budizmit. Gjuhët Numër i madh i njerëzve në Azi janë përfaqësues të një numri të madh të popujve. Shembuj tipik janë: India me rreth 280 popuj, Kina me mbi 50, Rusia me rreth 30 etj. Pjesa më e madhe e popujve në Azi kanë gjuhët e veta të veçanta; megjithatë, sipas numrit të popullsisë që i flet, më të përfshira janë; gjuha kineze (e flasin dhe e shkruajnë rreth 1 miliardë e 300 milionë njerëz), hindët në Indi, japonishtja, gjuha bengale, arabe, malaje (Indonezi), vietnameze, turke. Grupacion të madh përfshinë popullsia në Azinë Jugore, më saktë në nënkontinentin Indian, ku flitet në gjuhën hinde. Prej gjuhëve tjera në Azi grupe të mëdha të popullsisë flasin: japonisht në Japoni, gjuhën koreane në Korenë Veriore dhe Jugore dhe gjuhën turke në Turqi.

PYETJE - Çfarë përqindje e popullsisë botërore jeton në Azi? - Si është vendosur popullsia në Azi? - Ku kryesisht jeton popullsia në Azi dhe në çfarë përqindje? - Numëro disa nga qytetet milionëshe në Azi! - Cilave grupe i takon popullsia në Azi? - Cilat fe mbizotërojnë në Azi? - Për cilën pjesë të Azisë është karakteristik hinduizmi? - Ku praktikohet konfuçijanizmi, e ku budizmi? - Ku është i shtrirë islamizmi dhe krishterimi? - Cilat gjuhë janë më të përfshira sipas numrit të folësve?

MBAJ MEND - Në Azi jeton mbi gjysma e popullsisë botërore. - Popullsia në Azi është e ndarë shumë e pa barabartë, rreth 90% jetojnë në ultësirat e Azisë Jugore, Juglindore dhe Lindore. Në Azi janë formuar numër i madh i qyteteve shumë milionëshe. Më të njohura janë Tokja, Shanghaj, Bejxhing (Pekini), Nju Delhi etj. - Sipas përkatësisë fetare, pjesa më e madhe e popullsisë i takon konfucijanizmit (Kina), hinduizmit (India), budizmit (Azia Juglindore) dhe islamizmit (Azia Jugperëndimore dhe Indonezia). - Gjuhë më të përfshira janë: gjuha kineze, hindi, bengale, malaje, japoneze, arabe, koreane dhe turke.

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E AZISË

Tokio, Jokohama, Osaka, Kobe dhe të tjerë në Japoni; Seuli në Korenë Jugore; Bangkoku në Tajlandë; Xhakarta në Indonezi; Manila në Filipine; Daka në Bangladesh; Nju Delhi, Mumbaj, Kollkata dhe të tjerë në Indi; Karaçi, Llahore në Pakistan dhe të tjera.

Tempuj fetarë 123

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E AZISË 124

POPULLSIA E AZISË BISEDË - Çka kupton me fjalën kulturë dhe tradita?

KULTURA DHE TRADITATAT Ndryshueshmëria e madhe territoriale e Azisë dhe popullsia e shumtë e vendosur nëpër shumë territore të ndryshme karakteristike kanë mundësuar të zhvillohen numër i madh i kulturave dhe traditave. Prej periudhave të hershme janë të njohura shumë kultura dhe civilizime. Të atilla janë: asiriane, Mesopotamie, persiane, indiane, kineze, japoneze, mongole etj. Sot kulturat e popujve në Azi janë të ndryshme. Një pjesë e madhe e tyre mbështeten në traditat e të së kaluarës, mënyrës së jetës dhe dokeve fetare.

PYETJE - Pse Azia ka numër të madh të kulturave dhe traditave të ndryshme? - Cilat kultura dhe civilizime në Azi janë të njohura nga kohërat e lashta? - Cilat janë zbulimet më të njohura civilizuese në Kinë? - Me çka theksohet kultura dhe civilizimi Indian? - Cilat ndërtime arkitektonike janë arritje civilizuese në Azi? - Çfarë tradita hasen te disa nga popujt në Azi? - Me cilat vlera artistike dhe sportive karakterizohen vendet nga Azia, veçanërisht nga Azia Lindore? - Si është mënyra kastine e jetës?

MBAJ MEND - Për shkak të numrit të madh të popujve të ndryshëm të cilët jetojnë në kushte të ndryshme, Azia karakterizohet me numër të madh të kulturave dhe traditave. - Prej kohërave të vjetra në Azi janë zhvilluar kultura dhe civilizime asiriane, Mesopotamie, persiane, indiane, kineze dhe mongole. - Në Azi, më saktë në Kinë, është zbuluar letra, teknika e shtypit, baroti, mëndafshi, porcelani etj., kurse në Indi arritjet në matematikë dhe mekanikë. - Në Azi ka numër të madh të ndërtimeve të njohura arkitektonike, siç janë për shembull, Muri Kinez. - Në Azi janë zhvilluar vlera të veçanta sportive kulturore- artistike, të pranueshme për popullin përkatës. Shahu e ka prejardhjen prej Indisë.

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E AZISË

Kultura materiale dhe arritjet në vendet e Azisë në mënyrë më përkatëse duket përmes zbulimeve civilizuese (gjetja e letrës, teknika e shtypit, formimi i barotit, mëndafshi dhe porcelani etj). Në Kinë, e mandej në Indi, janë rregulluar themelet matematikës dhe mekanikës, matjen e sipërfaqes dhe të kohës, studimi i natyrës të jetës bimore dhe të gjallesave, arritjet në arkitekturë etj. Në përgjithësi janë të njohura ndërtimet botërore kulturore- historike, si, muri Kinez në Kinë, mavzololeji Taxh Mëhallë në Indi, tempulli hinduistik Angkor Vat në Kamboxhë etj. Megjithatë janë të njohura edhe ndërtimet bashkëkohore arkitektonike pothuajse në të gjitha qytetet të Azisë, posaçërisht në Japoni, Hong Kong, Singapor, Malezi etj. Kultura shpirtërore duket në arritjet e shumta në shkencë, në kulturë dhe në traditat. Format tradicionale të shprehjes kulturore duken përmes traditave fetare, si për shembull, mbulimi i plotë i fytyrës te gratë në botën islame, mos ngrënia e mishit të derrit, vizitat masive dhe lutjet në vendet e shenjta, veçanërisht ceremonitë në qytetet e shenjta. Të atilla janë: Jerusalemi – edhe për myslimanët edhe për të krishterët, vendet e shenjta Meka dhe Medina në Arabinë Saudite vetëm për myslimanët. Loja e shahut është gjetur në Indi. Popujt në Azi dallohen me vlera karakteristike artistike, sikur që janë vallëzimet (veçanërisht interesant në Tajlandë), muzika etj. Nga Azia Lindore dhe Juglindore kanë prejardhjen sportet karakteristike të mundjes, traditat e samurajit, sumoluftërave etj. Në Indi është e njohur mënyra Kastine e jetës, ku popullsia është e ndarë në kaste që zakonisht nuk përzihen njëri me tjetrin.

125

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E AZISË

PASYRA RAJONALE E AZISË BISEDË - Sepse Azia është shumë e madhe, si mundet të ndahet në rajone dhe shtete? - A mundesh të bësh ndarjen e atillë?

PYETJE - Cilët janë faktorët kryesor për ndarjen rajonale të Azisë? - Në sa rajone më së shpeshti ndahet Azia? - Cilat shtete bëjnë pjesë në Azinë Veriore? - Cilat shtete bëjnë pjesë në Azinë Lindore? - Cilat shtete bëjnë pjesë në Azinë Juglindore? - Cilat shtete bëjnë pjesë në Azinë Jugore? - Cilat shtete bëjnë pjesë në Azinë e Mesme? - Cilat shtete bëjnë pjesë në Azinë jugperëndimore?

Flamuri

Shteti

NDARJA RAJONALE Madhësia e territorit, tërësitë hapësinore natyrore – gjeografike (ultësira, male dhe territore tjera), me veçoritë socio gjeografike dhe ekonomike – gjeografike janë faktor kryesor për ndarjen rajonale të Azisë. Sipas kësaj, si tërësi të veçanta rajonale veçohen: - Azia Veriore - Azia Lindore - Azia Juglindore - Azia Jugore - Azia Jugperëndimore Azia Veriore Azia Veriore kryesisht i përfshinë territoret që bëjnë pjesë në anën e Oqeanit Atlantik, prej malit Ural deri në Oqeanin e Qetë. Ky territor në tërësi gjendet në Rusi. Azia Lindore Në Azinë Lindore, kryesisht, numërohen territoret që i takojnë pjesëve territoriale në rajonin e Oqeanit të Qetë, përkatësisht hapësirës e cila është e kufizuar me malet e larta Himalaje, Pamir, Altaj, Malet e Jabllanovës dhe të lumit Amur. Në Azinë Lindore gjenden territoret të RP të Kinës (Hong Kongu, Makao), Mongolia, Republika Popullore Demokratike e Koresë (Veriore), Republika e Koresë (Jugore), Japonia dhe Tajvani. Kryeqyteti

Kina

Bejxing (Peking)

Tajvani

Tajpej

Mongolia

Ulan Bator

RPD Koreja

Phenian

R. Koreja Japonia

Sipërfaqja në km2

9 806 400 1 331 115 200 35 870

23 027 672

1 564 200

2 671 000

122 760

23 906 000

Seul

99 270

48 333 000

Tokio

377 800

127 580 000

Vërejtje: të dhënat në tabelë janë informative, nxënësi nuk duhet t'i mësojë përmendësh

126

Popullsia (OKB, 2009)

Flamuri

Shteti

Kryeqyteti

Sipërfaqja në km2

Popullsia (OKB, 2009)

Mjanmari

Jangon

676 600

50 020 000

Tajlanda

Bangkok

513 100

63 389 730

Laosi

Vientian

236 800

6 320 000

Kamboxha

Pnom Pen

181 040

13 388 910

Vjetnami

Hanoj

332 400

88 069 000

Malezia

Kuala Lumpur

329 760

28 200 000

Singapori

Singapor

185

4 839 400

Bruneji

Bandar Seri Begavan

5 765

400 000

Indonezia

Xhakartë

1 904 500

230 330 000

Timori Lindor

Dili

14 600

1 134 000

Filipinet

Manilë

300 400

92 226 600

Vërejtje: të dhënat në tabelë janë informative, nxënësi nuk duhet t'i mësojë përmendësh

Azia Jugore Azia Jugore i përfshinë territoret të Gadishullit Indian, i cili në veri është i kufizuar me kurorën malore Himalaje, në perëndim me Malet e Afganistanit, kurse në lindje me malin Çin. Në Azinë Jugore gjenden shtetet Republika Islamike e Pakistanit, India, Nepali, Butani, Republika Popullore e Bangladeshit, Republika Demokratike Socialiste Shri Lanka dhe Maldivi.

MBAJ MEND - Përpiqu t’i mësosh shtetet sipas lokacionit të tyre gjeografik, kurse kryeqytetet për shkak të arsimimit dhe kulturës tënde.

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E AZISË

Azia Juglindore Azinë Juglindore e përbëjnë territoret të Gadishullit Indian dhe një numër i madh i ishujve, prej të cilëve më të mëdhenj ë janë: Kalimantan/Borneo, Java, Sumatra, Sulavesi, Mindanao dhe të tjera. Këtu gjenden shtetet: Mjanmar, Tajland, Republika Popullore Demokratike Laos, Kamboxha, Republika Socialiste e Vietnamit, Federata Malezia, Singapuri, Brunej, Indonezia, Republika Demokratike e Timorit dhe Filipinet.

127

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E AZISË 128

NDARJA RAJONALE E AZISË Flamuri

Shteti

Kryeqyteti

Sipërfaqja në km2

Popullsia (OKB, 2009)

Pakistani

Islamabad

796 100

166 649 000

India

Nju Delhi

3 287 600

1 165 040 000

Nepali

Katmandu

147 200

29 331 000

Butani

Timfu

46 700

697 000

Bangladeshi

Daka

147 600

162 221 000

Sri Lanka

Kolombo

65 610

20 238 000

Maldivi

Male

298

309 000

Vërejtje: të dhënat në tabelë janë informative, nxënësi nuk duhet t'i mësojë përmendësh

AZIA E MESME Azia e Mesme kryesisht krahasohet me territorin e rajonit jo lindor të Liqenit Kaspik, Aral dhe liqeneve tjera me territore shkretinore dhe me Ultësirën e Tibetit. Megjithatë, për shkak të kufijve shtetëror në Azinë e Mesme numërohen shtetet: Republika e Kazahstanit, Republika e Turkmenistanit, Republika e Uzbekistanit, Republika e Kirgistanit, Republika e Taxhikistanit dhe Afganistanit. Flamuri

Shteti

Kryeqyteti

Kazahstani

Astana

Turkmenistani

Sipërfaqja në km2

Popullsia (OKB, 2009)

2 717 300

15 571 506

Ashgabat

488 100

5 110 000

Uzbekistani

Tashkent

447 400

27 488 000

Kirgistani

Bishkek

198 500

5 482 000

Taxhikistani

Dushanbe

143 100

6 952 000

Afganistani

Kabul

662 200

28 150 000

Vërejtje: të dhënat në tabelë janë informative, nxënësi nuk duhet t'i mësojë përmendësh

AZIA JUGPERËNDIMORE Azia Jugperëndimore quhet territori nga Azia që del në Detin Mesdhetar, Detin e Kuq dhe Detin Arabik. Në këtë territor gjenden shtetet: Turqia, Gjeorgjia, Armenia, Azerbajxhani, Qiproja, Libani, Siria, Izraeli, Jordani, Iraku, Irani, Arabia Saudite, Kuvajti, Bahrejni, Katari, Emiratet e Bashkuara të Emirateve (OAE), Omani dhe Jemeni.

Shteti

Kryeqyteti

Sipërfaqja në km2

Popullsia (OKB, 2009)

Turqia

Ankara

780 600

71 517 100

Gruzia

Tbilisi

69 700

4 382 100

Ermenia

Erevan

29 800

3 230 100

Azerbejxhani

Baku

86 600

8 629 900

Qiproja

Nikozi

9 251

801 600

Libani

Bejrut

10 452

4 224 000

Siria

Damask

185 180

21 906 000

Izraeli

Jerusalem

21 000

7 411 500

Jordania

Aman

89 340

6 316 000

Iraku

Bagdad

438 300

30 747 000

Irani

Teheran

1 648 000

70 517 100

Arabia Saudite

Riad

2 149 700

25 721 000

Kuvajti

Kuvajt

17 820

2 985 000

Bahreini

Manama

7 109

791 000

Katari

Doha

11 430

1 409 000

OEA

Abu Dabi

82 900

4 579 000

Omani

Maskat

212 460

2 845 000

Jemeni

Sana

536 870

23 580 000

Vërejtje: të dhënat në tabelë janë informative, nxënësi nuk duhet t'i mësojë përmendësh

DETYRË - Në bazë të tabelave me shtetet në njësitë mësimore, llogarit se me çfarë sipërfaqe disponon secila tërësi rajonale dhe me sa popullsi, e mandej mbar numrin e popullsisë ndaje me mbar sipërfaqen në rajon dhe sipas dendësive të mara të popullsisë vërteto se si është vendosja e popullsisë! Të dhëna për Rusinë ka në pjesën për Evropën.

FJALORI I TERMAVE EMIRAT – monarki në krye të së cilës gjendet emiri, i cili ka mbar pushtetin dhe udhëheq me shtetin. NËNKONTINENT – pjesë më e madhe e territorit në periferi të ndonjë kontinenti, si për shembull, Gadishullin Indian i cili shpesh emërohet si Nënkontinent Indian. SULLTANAT – Monarki në krye të së cilës gjendet sulltani, i cili ka pushtetin e plotë dhe udhëheq me shtetin. FEDERATA – formë e rregullimit të shtetit e lënë nga shumë njësi territoriale. Ato munden të jenë me status të shteteve, republikave, krahinave, rajoneve, kontinenteve dhe të ngjashme. Njësitë federale kanë të drejta të veçanta me rregullime të veçanta të brendshme të veçanta shtetërore. Federata mundet të bashkojë tërësi historike, gjeografike, administrative dhe popullore.

KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E AZISË

Flamuri

129

PYETJE - Çfarë përqindje e popullsisë botërore jeton në Azi? - Si është vendosur popullsia në Azi? - Ku kryesisht jeton popullsia në Azi dhe me çfarë përqindje? - Numëro disa nga qytetet milionëshe në Azi! - Cilave grupe të popujve i takon popullsia në Azi! - Cilat fe mbizotërojnë në Azi? - Për cilën pjesë të Azisë është karakteristike hinduizmi? - Ku është i vendosur islamizmi dhe krishterimi? - Cilat gjuhë janë më të përfshira sipas numrit të folësve? - Pse Azia ka numër të madh të kulturave dhe traditave të ndryshme? - Cilat kultura dhe civilizime në Azi janë të njohura nga kohërat e hershme? - Cilat janë zbulimet më të njohura civilizuese në Kinë?

130

- Me çka theksohet kultura dhe civilizimi indian? - Cilat ndërtime arkitektonike janë arritje civilizuese në Azi? - Çfarë tradita hasen te disa nga popujt në Azi? - Me cilat vlera artistike dhe sportive karakterizohen vendet nga Azia, posaçërisht nga Azia Lindore? - Si është mënyra kastine e jetës? - Cilët janë faktorët kryesor për ndarjen rajonale të Azisë? - Në sa rajone më së shpeshti ndahet Azia? - Cilat shtete i takojnë Azisë Veriore? - Cilat shtete i takojnë Azisë Lindore - Cilat shtete i takojnë Azisë Juglindore? - Cilat shtete i takojnë Azisë Jugore? - Cilat shtete i takojnë Azisë së Mesme? - Cilat shtete i takojnë Azisë Jugperëndimore?

PASYRA RAJONALE E AZISË

AZIA LINDORE - KATASTROFA NATYRORE - POPULLSIA NË AZINË LINDORE (PËRKATËSIA FETARE, GJUHA, KULTURA, TRADITAT). - ROLI I FAMILJES, KULTURA DHE TRADITA - EKONOMIA NË AZINË LINDORE

AZIA JUGLINDORE DHE JUGORE - HIMALAJET – KARAKTERISTIKA DHE RËNDËSIA - MONSUNET DHE JETA E POPULLSISË - PASURITË NATYRORE TË INDISË - POPULLSIA NË INDI, PASURIA DHE PROBLEMET

AZIA E MESME - POPULLSIA DHE EKONOMIA NË AZINË E MESME

AZIA JUGPERËNDIMORE - NAFTA – PASURIA MË E MADHE E VENDEVE NGA AZIA JUGPERËNDIMORE

AZIA LINDORE BISEDË

PASQYRA RAJONALE E AZISË

- Çka numërohet në katastrofat natyrore? - Athua dikush prej juve ka ndjerë (përjetuar) tërmet?

Prishjet e mëdha të objekteve natyrore dhe antropogjen të sipërfaqes Tokësore nën veprimin shkatërrues të vullkaneve, tërmeteve, valëve të detit, vërshimeve, zjarreve, lavës etj – quhen katastrofa natyrore. PYETJE Azia Lindore është njëra nga territoret Tokësore që kara- Cilat fatkeqësi natyrore shkaktokterizohet me paraqitjen e fatkeqësive të ndryshme natyrore. jnë katastrofa në Azi? Shkak kryesor janë lëvizje tektonike dhe goditjet që ndodhin - Për çfarë arsye ndodhin erupsiomidis tokës evroaziatike dhe pllakës litosfere të Oqeanit të Qetë net e tërmetit dhe vullkanit në Azi? dhe Filipinet. Ajo, në lindje nga Ishujt Japonez dhe të Filipineve - Ku shtrihet i ashtuquajturi ‘Brezi hyn nën pllakën tokësore evroaziatike, kështu që vrimë e madhe i zjarrtë’? detare shtrihet nga Kamçat ka deri në Arkipelagun e Malajeve. - Çka janë ato vullkane të gjalla? Përplasja e dy pllakave nëpër gjatësinë e kësaj vrime shkak- Çka shkaktojnë tërmetet dhe ton tërmete dhe vullkane të shumta. Pikërisht prandaj, ky brez vullkanet nën ujore? quhet “Brezi i zjarrtë”. Numri i tërmeteve gjatë vitit është rreth 1 - Cilat era të fuqishme fryjnë në 000, por një pjesë e madhe prej tyre janë të dobëta dhe se njerëzit Azinë Lindore? nuk i ndjejnë. Megjithatë, ka edhe të atillë që nxisin rrënime të - Cilët lumenj shkaktojnë vërshime mëdha dhe viktima në njerëz. Të tillë janë, për shembull, tërnë Azinë Lindore? meti në vitin 1923 në afërsi të Tokios, kur vdiqën mbi 150 000 - Pse lava nuk shkakton shumë njerëz dhe tërmeti në vitin 1995 në afërsi të qytetit Kobe dhe kur viktima? vdiqën mbi 5 000 njerëz. Tërmetet i studion disiplinë e veçantë - Kur ndodh rrëshqitja e tokës dhe shkencore e quajtur sizmologji, kurse maten me instrumente të ku ndodhë më së shpeshti? quajtura sizmograf. Në linjën e “Brezit të zjarrtë” gjenden numër më i madh i vullkaneve të gjalla. Një pjesë prej tyre gjenden në tokë, si: Fuxhi në Japoni, Klluçevskaja Sopka në Kamçatka etj., te një pjesë ndodhin nënujor. Aktivitetet e vullkanit në këtë brez janë formimi i numrit të madh të ishujve. Tërmetet dhe vullkanet nënujore janë faktorët kryesorë për shkaktimin e valëve shkatërruese detare, të njohura me emrin cuname. Ato në sipërfaqe detare (mbi vendin e tërmetit apo vullkanit) janë të pa dukshme, por si shumë valë të llojllojshme deri në brigjet arrijnë si valë të mëdha edhe deri në 30 metra lartësi dhe shkaktojnë dëme të mëdha materiale dhe viktima në njerëz. Për shkak të tërmetit, cuname të atilla ndodhën në vitin 2004 kur Vulkani vdiqën rreth 200 000 njerëz në Azinë Jugore. Për shkak të presioneve të ndryshëm – mbi sipërfaqen tokëDETYRË sore të Azisë nga njëra dhe mbi hapësirat e Oqeanit të Qetë nga - Duke i pasur parasysh fatkeqësitë ana tjetër – drejt brigjeve të Azisë Lindore, posaçërisht në perie n ndryshme natyrore, në hartën e udhën verore të vitit, fryjnë era shumë të fuqishme të quajtura Azisë Lindore cakto cilat janë rajonet tajfune. Ato shkaktojnë valë me forcë shkatërruese. Me vete më të rrezikuara!

132

KATASTROFAT NATYRORE

mbajnë sasi të mëdha të reshurave të shirave të cilat, duke arritur mbi ultësirat e Azisë Lindore (afërsisht te territoret rreth 500 m), shkaktuan: derdhjen e lumenjve më të mëdhenj (posaçërisht Huang He) dhe duke vërshuar territore të shumta. Kështu shkaktohen dëme të mëdha materiale në bujqësi dhe në pasurinë e popullsisë. Për shkak të lartësive të masiveve malore dhe të pranisë të masave të reshurave shpesh shkaktohet rrjedhja e lavës; megjithatë, ato kryesisht nuk janë rrezik për njerëzit sepse ndodhin në vende të pa banuara. Në ishujt e Indonezisë dhe të Filipineve për shkak të reshurave të shumta shpesh vjen deri te rrëshqitja e tokës dhe të shkatërrimit të mbar lagjeve.

Saporo

- Katastrofat natyrore në Azinë Lindore i shkaktojnë lëvizjet tektonike për shkak të cilave ndodhin tërmete dhe vullkane në linjën nga Kamçatka deri në Indonezi.

Tokio

Phenian Seul

- Vullkane aktive apo të gjalla ka në Kamaçatka, Ishujt Japonez, Filipinet dhe Arkipelagun e Malajës. - Tërmetet dhe vullkanet nën ujore shkaktojnë valë të mëdha – cuname, të cilët duke goditur sipërfaqen tokësore shkaktojnë dëme të mëdha materiale. - Erërat e njohura të fuqishme me veprime katastrofale në Azinë Lindore janë tajfunet, të cilët duke fryrë nga deti drejt sipërfaqes tokësore shkaktojnë valë shkatërruese dhe kanë veprim rrënues.

Kitakjushu Çindao

Shangaj

Tajpej

OQEANI I QETË

- Në Azinë Lindore lumenjtë e mëdhenj shpesh vërshojnë dhe shkaktojnë vërshime. - Problem i veçantë në Azinë Juglindore, për shkak të reshurave të mëdha, është rrëshqitja e tokës.

Hong Kong

Manilë

FJALORI I TERMAVE TAJFUNI – erë cikloni me forcë të madhe shkatërruese. Ajo është reshje e madhe ajrore me diametër 80- 300 km. Shkaktohet në pjesët tropikale, në pjesë të ndryshme të botës. Fryn mbi det dhe thjesht lëviz drejt perëndimit, drejt sipërfaqes tokësore. Më karakteristik janë tajfunet rreth ishujve japonez, bregdetin e Kinës dhe Filipinet. Janë të pranishme dhe në pjesët e Gjirit Meksikan, por atje quhen uragane. CUNAMI- emër japonez për valët e detit që shkaktohen nën veprimin e tërmeteve dhe erupsioneve vullkanike nëndetare. Më së shpeshti ndodhin në brigjet e Oqeanit të Qetë. Cunami është valë e madhe (arrin 20- 30 m lartësi), ka fuqi të madhe shkatërruese dhe në brigje shkakton dëme të mëdha materiale.

PASQYRA RAJONALE E AZISË

MBAJ MEND

Vullkanet në Azinë Lindore

133

AZIA LINDORE POPULLSIA NË AZINË LINDORE (PËRKATËSIA FETARE, GJUHËSORE, KULTURORE, TRADITAT

BISEDË - Cilët janë popujt më me numër në Azinë Lindore? - A din të lexosh në gjuhën kineze.

Territori i Azisë Lindore është njëri nga më të banuarit në botë. Në pjesët Lindore të Kinës, më saktë në Ultësirën Kineze, në Manxhuri, në Gadishullin Korean dhe në Japoni jetojnë mbi 1 miliardë e 600 milionë njerëz.

PASQYRA RAJONALE E AZISË

PYETJE - Sa është numri i popullsisë në Azinë Lindore? - Cilat fe (besime) janë përfshirë në Azinë Lindore? - Cilat gjuhë janë përfshirë në Azinë Lindore? - Çfarë alfabeti shfrytëzojnë kinezët? - Cilët popuj jetojnë dhe me çfarë kulture karakterizohen vendet nga Azia Lindore? - Përse ndodhin ndryshimet shoqërore dhe kulturore te popullsia?

Përkatësia fetare Sipas përkatësisë fetare popullsia në Azinë Lindore, kryesisht, i praktikon mësimet e konfuçijanizmit, të budizmit dhe të taoizmit. Kështu për shembull, në konfuçianizmin në Kinë bëjnë pjesë rreth 90 % të popullsisë, budizmit në Kinë i takojnë rreth 5 %, në Korenë Jugore rreth 50 %, në Mongoli mbi 90 %. Në Japoni rreth 80 % të popullsisë njëkohësisht janë ithtarë të shintoizmit dhe budizmit. Në ishullin e Tajvanit mbizotërojnë ithtarët të konfuçianizmit dhe të budizmit, kurse rreth 20 % i takojnë taoizmit. Është karakteristike ajo që në Korenë Jugore mbi 40 % janë të krishterë, kryesisht me besim protestant dhe katolik, kurse nga ana tjetër në Korenë Veriore njerëzit zyrtarisht nuk janë religjioze (fetar), kurse jo zyrtarisht praktikojnë budizmin, krishterimin dhe shamanizmin.

Banorë në km2 mbi 200 10 - 50 100 - 200 1 - 20 50 - 100 nën 1 rajone të pa banuara

Tokio

Phenian Osakë

Pekin Seul

Çindao Shangaj

Tajpej Çonçun

Dalhi Hong Kong

Hanoj Dakë

Dendësia e popullimit 134

Manilë

Gjuhët Gjuhët të cilat fliten në Azinë Lindore i takojnë familjeve gjuhësore: kineze-tibete, tunguze-manxhure dhe mongole. Popullsia e shumtë e një numri të madh të popujve kanë folur gjuhë të ndryshme me shumë dialekte. Në Kinë dhe në Tajvan është përfshirë gjuha kineze me shumë dialekte. Shfrytëzohet alfabeti kinez hieroglifik. Në Mongoli gjuhë zyrtare është gjuha mongole me qirilikë prej vitit 1945, ndërsa kohën më të re është kthyer alfabeti i vjetër mongol i cili daton prej shekullit të 13. Në Gadishullin e Koresë, në dy shtetet flitet gjuha koreane dhe posaçërisht shfrytëzohet alfabeti korean. Në Japoni popullsia shfrytëzon gjuhën japoneze dhe posaçërisht alfabetin japonez.

- Konfuçianizmi është më i përfshirë në Kinë me rreth 90 % të popullsisë. - Në Azinë Lindore janë përfshirë gjuha kineze, koreane dhe japoneze. Kultura dhe traditat e popullsisë janë tradicionale. Me rrjedhat e reja zhvillimore dhe me shpërngulje në qytete vërehen ndryshime të dukshme në shoqëri dhe në kulturën e jetës te popullsia.

DETYRË - Mëso se si ndodhi në Tajvan dhe në Korenë Jugore të ketë përfshirje të madhe të besimit të krishterë.

PASQYRA RAJONALE E AZISË

Kultura dhe tradita Popujt nga Azia Lindore, të cilët në bazë grupohen si kinez, japonez, korean dhe mongol, karakterizohen me kulturë të veçantë e cila në masë të madhe mbështetet në traditën shumë shekullore. Kjo ka të bëjë edhe në fenë, në arsimin dhe në fushën e artit dhe të arkitekturës. Traditat e këtilla mbështeten në jetën e përditshme dhe në punën e popullsisë e cila akoma në numër të madh jeton në mjedis fshatar. Megjithatë, me zhvillimin industrial popullsia gjithnjë e më shumë shpërngulet në qytetet e mëdha ku pa mëdyshje fillojnë ndryshime shoqërore dhe kulturore. Gjithnjë e më i madh është transferimi nga sistemi nomad – blegtoral i sistemit të jetës dhe traditave drejt ekonomizimit bujqësor stacionar i cili shumë shpejtë riorientohet drejt degëve ekonomike sekondare, kështu që në procesin e të ashtuquajturës jetë të shpejtë në qytete bëhen ndryshime në traditat. Konsekuenca e njerëzve është vlerë e veçantë, si për shembull, saktësia e qarkullimit të trenave në Japoni, e cila matet me sekonda.

MBAJ MEND - Sipas përkatësisë fetare, popullsia në Azinë Lindore i praktikon mësimet e Konfuçianizmit, budizmit dhe taoizmit.

Objektet fetare 135

AZIA LINDORE BISEDË

PASQYRA RAJONALE E AZISË

- Çka është familja? - Përse është me rëndësi familja?

ROLI I FAMILJES, KULTURA DHE TRADITA Azia Lindore përfshinë relativisht territor të madh, në të janë zhvilluar disa popuj të cilët kanë formuar shtete të veta. Të atilla janë Kina, Japonia dhe Koreja. Të gjitha shtetet janë me numër të madh të banorëve, posaçërisht Kina, në të cilin territor janë vendosur mbi 1 miliardë e 600 milionë njerëz. Problemi i sigurimit të ushqimit për ekzistimin e popullsisë është arsyeja kryesore për karakteristikat e familjes, kulturës dhe traditës të popullsisë nga Azia Juglindore. Deri para do kohe, kryesisht zhvillimi ekstensiv është mënyrë e jetës të popullsisë, kryesisht i vendosur në mjediset fshatare, në gjurmim pas forcës punuese, me rastin e mënyrës ekstensive të ekonomizimit bujqësor është llogaritur se dalja nga kriza është në numrin e madh të anëtarëve të familjes. Nga ana tjetër, niveli relativisht i ulët i të arsimuarve kontribuon për shtimin e madh natyror të popullsisë në Azinë Lindore. Problemet e mëdha, të cilët janë të pranishëm, munden të kontrollohen vetëm me marrëdhënie të fuqishme në familje dhe me respektimin e shoqërisë dhe kulturës.

Familjet e Azisë Lindore PYETJE - Cilat janë marrëdhëniet në familje? - Cili është roli i gruas në familjen në Azinë Lindore? - Cilat vlera familjare janë karakteristike për njerëzit nga Azia Lindore? - Si reflektohet edukata familjare ndaj shoqërisë dhe kulturës? - Përse ndodhin ndryshime në kulturë në kushtet bashkëkohore të jetës?

Tokio 136

MBAJ MEND - Familja në Azinë Lindore karakterizohet me numër më të madh të anëtarëve. - Marrëdhëniet në familje janë të fuqishme, me lidhshmërinë e anëtarëve njëri me tjetrin. - Gratë në Azinë Lindore janë faktor kryesor për kultivimin e traditës, kulturës, traditave dhe edukimit. - Popullsia në Azinë Lindore karakterizohet me përmbajtje të madhe, me sjellje, durim, dhe vetëbesim. - Me hyrjen e mënyrës qytetare të jetës gjithnjë e më shumë bëhen ndryshime në mënyrën e jetës dhe në ruajtjen e kulturës dhe traditave.

PASQYRA RAJONALE E AZISË

Familja në Azinë Lindore karakterizohet me numrin e madh të anëtarëve. Është shumë me rëndësi roli i gruas në jetën dhe punën e përditshme. Pikërisht prandaj, ajo mjaft është e respektuar. Të gjitha mungesat në jetë mënjanohem me shkallë të lartë të përmbajtjes, dashurisë, durimit dhe këmbëngulësisë te secili anëtar i familjes. Këto vlera, si filozofi e jetës, janë vlera të familjeve në Azinë Lindore, kurse reflektojnë edhe në kultivimin e kulturës dhe traditave në shoqëri. Shembull tipik është konsekuenca e japonezëve në përpikërinë (saktësinë) në kohën në transportin. Si rezultat i vendosjes së këtillë, popullsia ka sukses gjithnjë më të madh në të gjitha sferat e jetës, kështu që kjo rezulton me zhvillim ekonomik gjithnjë më të përshpejtuar. Mënyra gjithnjë më ekstensive e jetës dhe punës në familje zëvendësohet me teknika dhe teknologji të reja dhe me mënyrë intensive të prodhimit. Kështu realizohet shkalla gjithnjë më e lartë e zhvillimit dhe të përmirësimit të jetës në familje dhe në shoqërinë në tërësi.

DETYRË Në internet gjej të dhënat për mënyrën e jetës, për traditat dhe kulturën e njerëzve në Kinë, në Japoni dhe në Kore.

Simbolet e Azisë Lindore 137

AZIA LINDORE BISEDË

PASQYRA RAJONALE E AZISË

- Me çka merret popullsia në Azinë Lindore? - Athua shtetet janë të zhvilluara?

PYETJE

OQEANI I NGRIRË I VERIUT

Stamboll

Tokio Pekin

Bejrut

Seul

Urumçi Bagdad

Phenian

Çonçun

Shangaj Tajpej

Riad Delhi

Dakë

Hong Kong

I I QET Ë

- Çfarë janë veçoritë natyrore dhe klimatike në Azinë Lindore midis rajoneve veriore dhe jugore? - Cilat janë dy kafshët e rëndësishme punuese dhe ku shfrytëzohen? - Cila kulturë bujqësore është kryesore në prodhimtarinë bujqësore? - Përveç për lundrim, përse shfrytëzohen detet në Azinë Lindore? - Si është zhvillimi industrial? - Çfarë vendi është Kina sipas zhvillimit ekonomik? - Çka është karakteristike për ekonominë në Japoni? - Me çka karakterizohen ekonomitë në Korenë Jugore dhe në Tajvan? - Si është ekonomia në Korenë Veriore?

Veçoritë natyrore të territorit të Azisë Lindore, shikuar nga aspekti regjional, janë shumë të ndryshme. Në pjesët veriperëndimore të Kinës dhe në Mongoli, janë të rrethuara malet të larta, mbizotëron klimë e thatë, kështu që janë të pranishme territore nën shkretëtira (Taklla Makan, Gobi etj.), gjysmë shkretia dhe stepa, ku popullsia merret me blegtori nomade dhe gjysmë nomade (kryesisht bagëti dhe me lopë). Në pjesët më të ulëta bregdetare të Azisë Lindore, të cilat nga aspekti klimatik janë më të përshtatura, më të pasura dhe dendësisht të banuara, është zhvilluar bujqësia, kurse prej degëve të blegtorisë veçanërisht janë të zhvilluara ruajtja e derrave dhe shpendarisë. Si kafshë punuese në Azinë Lindore janë karakteristike dy kafshë dhe atë: lopë e fuqishme qime gjatë që shfrytëzohet në hapësirat malore në Tibet; Bualli – cili ruhet dhe shfrytëzohet në ultësira me rastin e punëve bujqësore. Prej agrikulturës më e zhvilluar është mbjellja e orizit. Kultivohet edhe në ultësira dhe hapësirat kodrinore. Kryesisht është vendosur nëpër lugina e lumenjve të mëdhenj, veçanërisht Huang He dhe Çang Xhijang. Prej kulturave tjera, Kina paraqitet edhe si prodhues i madh i: grurit, misrit, patateve, kulturave të kopshtit, sojë, çaj, duhan etj. Për Kinën është karakteristike edhe prodhimi i mëndafshit.

OQEAN

138

Mbjellja e orizit

EKONOMIA NË AZIN Ë LINDORE

OQEANI INDIAN

Singapor

MBAJ MEND - Kushtet për zhvillim në Azinë Lindore janë të ndryshme për shkak të klimës mjaft të thatë në veri dhe kilës tropikale monsune në jug. - Kafshë kryesore për punë janë: lopa me qime të gjata shfrytëzohet në Tibet, kurse bualli – shfrytëzohet me rastin e kultivimit të orizit në ultësira. - Preokupimi kryesor në bujqësi është prodhimi i orizit, veçanërisht në rajonet monsune.

Fushat e orizit

PASQYRA RAJONALE E AZISË

Dalja në det të shteteve nga Azia Lindore i mundëson zhvillim peshkimit, kështu që këto vende llogariten si superfuqi të peshkimit. Vendet nga Azia Lindore në të kaluarën kryesisht kanë qenë të mbyllura për zhvillimin ekonomik. Por, pas Luftës së Dytë Botërore nga pothuajse shkatërrimi i tërësishëm i ekonomisë filloj zhvillim i shpejtë dhe i fuqishëm industrial. Në kushte të popullsisë së shumtë, ku problemi me ushqimin ishte shumë i shprehur, diçka më vonë, më saktë pas vitit 1970, Kina filloi me zhvillim të shpejtuar industrial. E njëjtë është situata edhe në dy shtetet Koreane. Prandaj, sot Azia Lindore është rajoni më i zhvilluar industrial në Azi. Pas vitit 1990, është ndaluar kufizimi për migrim, shpërngulja e popullsisë në qytete është rritur. Kështu janë formuar qytete të mëdha disa milionëshe pranë lumenjve Huang He dhe Çang Xhijang dhe në bregdet. Gjej në hartë qytetet më të mëdha në Kinë, në Japoni dhe në Gadishullin Korean! në qytetet e mëdha është zhvilluar industri e llojllojshme. Kina karakterizohet si vend agrar industrial me pasuri të mëdha natyrore dhe të mundësive për zhvillim të shpejtë. janë të zhvilluar metalurgjia e zezë, industria e makinave, prodhimi i automobilave, avionëve, anijeve, vagonëve, lokomotivave, elektro industrisë, industrinë kimike, të tekstilit, ushqimore etj. Gjithnjë është më i madh ndërtimi i rrugëve dhe hekurudhave. Japonia është vendi me zhvillim të lartë – befasia e veçantë industriale në botë, e cila përfshinë 12 % të prodhimtarisë industriale botërore. Japonia është vendi me teknologji më bashkëkohore shkencore dhe prodhuese në sferën e informatikës, mjeteve për lidhje dhe bio teknologjitë. Në vendin e parë në botë është me prodhimin e anijeve, automobilave, traktorëve, elektronikën dhe punë tjera. Është e varfër me energji dhe lëndë të para, të cilat i importon, kështu që ka metalurgjinë e zezë dhe të ngjyrosur fuqishëm të zhvilluar. Posedon mbi 50 centrale bërthamore (atomike), ka të zhvilluar industrinë e tekstilit, ushqimore, kimike, farmaceutike etj. Japonia karakterizohet me rrjetin më të zhvilluar të komunikacionit dhe të mjeteve po ashtu të komunikacionit në botë, me tregti dhe bankierizëm të zhvilluar. Zhvillim të ngjashëm industrial ka Koreja Jugore që përveç anijeve klasike, industrisë së automobilave dhe elektroindustrisë – janë të zhvilluara numër i madh i degëve bashkëkohore industriale; siç janë industria aerokozmike, bioteknologjitë, inxhinieria gjenetike, laserët etj. Në Tajvan janë të zhvilluara lartë prodhimet e kompjuterëve, aparatura elektronike, industria kimike, makinerisë, ndërtimit të anijeve, industria e tekstilit etj. Nga vendet në Azinë Lindore diçka më pak ngec Koreja Veriore, ku ekonomia e shtetit ka karakter të mbyllur, kurse industria teknikisht është e ngecur dhe me produktivitet të ulët.

Fabrika moderne DETYRË - Sipas aktiviteteve ekonomike në Azinë Lindore, sqaro përse ky rajon llogaritet ekonomikisht më i zhvilluar!

139

AZIA JUGLINDORE DHE JUGORE BISEDË

- Cili është masivi më i lartë malor në botë? - Cila është maja më e lartë në botë?

HIMALAJET – KARAKTERISTIKAT DHE RËNDËSIA Himalajet janë malet më të larta në botë. Shtrihen prej lumit Ind në perëndim deri në kufirin mjanmar- kinez në lindje – në gjatësi prej 2 500 km, kurse në gjerësi prej rreth 200- 300 km. Prej jugut janë të kufizuar me Ultësirën Hindustane në Indi, kurse në veri me rrjedhën e epërme të lumit Ind dhe rrjedhën e epërme të lumit Bramaputra. Në veri të Himalajeve paralelisht shtrihet kurorë paralele malore e njohur si Trans himalaje dhe rrafshnalta Tibet. Në veri perëndim të Trans himalajeve shtrihet Karakarumi, e në të – në pjesën më jugore të Pamirit shtrihet kurora malore Hindukush, i cili vazhdon në Afganistan. Në lindje të lakimit të lumit Bramapurta, Himalajet dhe Trans himalajet lakojnë drejt juglindjes duke u lëshuar drejt jugut në Mjanmar. Kështu, kjo kurorë malore nga Mjanmari deri në Afganistan e ndan ashpër nën kontinentin Indian nga pjesa tjetër e Azisë dhe kështu e bën kufirin e Azisë Jugore. Në Himalaje ka 14 maje më të larta se 8 000 m lartësi mbidetare. Maja më e lartë është Mont Everest (8 850 m) apo Çomollungma, maja më e lartë edhe në botë. Paraqet kufi të ashpër klimatik midis klimës monsune në Indi dhe klimë të ashpër malore kontinentale në Rrafshnaltën e Tibetit.

PYETJE - Çaka janë Himalajet?

PASQYRA RAJONALE E AZISË

- Ku gjenden Himalajet? - Cilat territore gjenden në veri, e cilat në jug të Himalajeve? - Si ndikojnë Himalajet ndaj rasteve klimatike? - Numëroi brezat vertikale vegjetative të Himalajeve, duke filluar prej hapësirave më të ulëta drejt atyre më të larta! - Me çka karakterizohen Himalajet mbi 3 000 m lartësi? - Cilat lloje të kafshëve gjenden në Himalaje? - Për çka shfrytëzohen Himalajet me veçoritë e tyre të relievit? - Pse ndodh rrëshqitja e tokës?

Lanxhou

Çendu

T Lahor

H i m a l a j e t Nju Delhi

Najpur

Kunmin

Katmandu

Lankou Daka

Rajoni më i gjerë i Himalajeve 140

MBAJ MEND - Himalajet janë sistemi më i lartë malor në botë. Në jug të Himalajeve shtrihet Ultësira Indogane, kurse në veri – rrafshnalta Tibet. Himalajet paraqesin kufi të ashpër klimatik midis dy tërësive. - Në Himalaje ka radhitje vertikale të vegjetacionit. Ajo fillon me malet tropikale/xhunglat mbi të cilat shtrihen male subtropikale, male gjetherënëse, drunj halor të Himalajeve dhe të mështekrës së argjendtë, bashkësive barishtore dhe të kufirit me borë mbi 3 000 m me akullnaja të shumtë. - Himalajet posedojnë potencial të madh energjetik në lumenjtë përplot me ujë. Për shkak të reshurave të mëdha shpesh ndodh edhe rrëshqitja e tokës.

PASQYRA RAJONALE E AZISË

Himalajet janë formuar me grumbullimin e llojeve të ndryshme të Tetisit geosinklinal, përkatësisht njëkohësisht me Alpet në Evropë. Kanë përbërje të ndërlikuar gjeologjike prej gurëve gëlqeror, dolomitit, granitit, gjërave të kristalta, rërave etj. Pjerrtazi lëshohen drejt Ultësirës Hindustane. Janë të ndërprera me gryka të thella të lumenjve që shtrihen në drejtimin drejt jugut dhe juglindje. Lumenjtë janë të pasur me ujë, veçanërisht në periudhën verore. Sqaro përse! Lumenjtë më të mëdhenj janë Ind, Gangë dhe Bramaputra. Shpatet jugore të Himalajeve karakterizohen me të reshura më të mëdha të cilat në vjet arrijnë edhe deri më 12 000 mm. Në Himalaje gjenden dukshëm të shprehur brezat vertikal vegjetativ. Deri rreth 1 000 – 1 200 lartësi mbi detare gjithnjë kemi drunj të gjelbër tropikal, përkatësisht xhungla. Mbi to shtrihet brezi i maleve subtropikale, mandej vazhdon brezi i drunjve gjetherënëse me lloje të drunjve karakteristike për brezin e matur. Këto male shtrihen në lartësi prej 2 000 deri në 3 000 m. Më lartë nëse 3 500 m, shtrihen në malet halore të Himalajeve dhe të balëve argjendor. Mbi këtë kufi malor, deri rreth 4 800 m në vende të ndryshme janë përfshirë bashkësi barishtore, kurse më lartë fillon kufiri me borë, kështu hapësirat më të larta karakterizohen me shkëmbinj të zhveshur të pjerrët, kryesisht të mbuluar me borë dhe akull permanente. Në lartësitë e këtilla të mëdha në Himalaje janë të pranishëm numër i madh i akullnajave që lëshohen deri në rreth 3 000 m. Në rajonet malore të Himalajeve hasen lloje të ndryshme të shtazëve, siç janë: elefanti, hundëbriri, buajt, majmunët, derrat e egër, dreri, tigri, pulat e egra, papagalli etj. Për pjesët e larta malore janë karakteristike dhitë e egra, deshtë e malor, ujqit, arinjtë e Himalajeve etj. Himalajet janë shumë të rëndësishme si hapësira me potencial të madh energjetik ku janë të pranishme numër i madh i lumenjve me koritë të lartë dhe me rënie të madhe të lumit. Mandej, si burim i ujit prej ku furnizohen lumenjtë Ind, Gangë dhe Bramaputra, prej të cilave në periudhën e thatë varet ekzistenca e njerëzve në Ultësirat Hindustane dhe Bengale. Me lartësitë e veta të mëdha mbidetare Himalajet janë pengesë për komunikime drejt veriut. Gjatë shirave monsune dhe të shkrirjes së borës në Himalaje ndodhin vërshime të mëdha dhe rrëshqitje të shpeshta të tokës nga shpatet e maleve të pjerrëta.

Mont Everest/Çomolungma DETYRË

FJALORI I TERMAVE FJALOR I TERMEVE – proces në të cilin nën veprimin e lagështisë së shtuar dhe të pjerrtësisë pjesë të caktuara të masës së tokës në mënyrë gravituese vendoset teposhtë.

- Në hartë apo xhirimin satelitor në Internet shikoje mirë ku dhe si shtrihen Himalajet dhe gjeje majën më të lartë Mont Everest apo Çomollungma!

141

AZIA JUGLINDORE DHE JUGORE BISEDË - Çka janë monsunet? - Ku gjenden në Azi?

PYETJE - Çka paraqesin monsunet?

PASQYRA RAJONALE E AZISË

- Çfarë monsune ka? - Si fryjnë monsunet dimërore dhe çfarë moti sjellin? - Si fryjnë monsunet verore dhe çfarë moti sjellin? - Si ndikojnë monsunet ndaj jetës së njerëzve? - Cilat lloje të drunjve gjenden në Azinë Juglindore dhe jugore? - Përse vonimi i monsuneve mundet të jetë katastrofal?

MONSUNET DHE JETA E POPULLSISË Monsunet janë erëra periodike vjetore në Azinë Jugore dhe Juglindore dhe në pjesët veriore të Oqeanit Indian. Monsunet shkaktohen në rajone e brezave super sportive për shkak të dallimeve në temperaturat dhe presionin e ajrit, i cili mbizotëron mbi masat tokësore në veri dhe ndikimet oqeanike në jug. Ekzistojnë dy periudha: dimërore dhe verore, prandaj janë të njohura si monsune dimërore dhe monsune verore. Monsunet dimërore janë erëra që prej tetorit deri në fund të prillit fryjnë pandërprerë nga Himalajet përmes pjesëve kontinentale të Azisë Jugore dhe Juglindore drejt Oqeanit Indian. Monsunet dimërore janë me fuqi më të matur. Në periudhën e pranisë së tyre mbizotëron mot i kthjellët, i thatë dhe i ftohtë dhe relativisht det i qetë. Monsunet verore janë erëra që nga territori i Oqeanit Indian fryjnë nga jugu drejt veriut dhe verilindjes drejt territoreve tokësore të Azisë Jugore dhe Juglindore. Veçohen me ajër të ngrohtë dhe të lagësht i cili me forcë më të madhe shkon drejt sipërfaqes tokësore, kështu që në rajonin e vendeve malore ngriMonsunet dimërore

AZIA OQEANI I QETË

OQEANI INDIAN AZIA

Monsunet verore 142

OQEANI INDIAN

OQEANI I QETË

MBAJ MEND - Monsunet paraqesin erëra periodike vjetore në Azinë Juglindore dhe Jugore. - Ekzistojnë monsune dimërore dhe verore. - Monsunet dimërore fryjnë nga Himalajet drejt Oqeanit Indian dhe sjellin kohë të thatë dhe të ftohtë. - Monsunet verore fryjnë nga Oqeani Indian drejt sipërfaqes tokësore dhe sjellin kohë të nxehtë dhe të lagësht, shumë me rëndësi për bujqësinë dhe për prodhimin e orizit. - Monsunet ndihmojnë edhe në lundrimin të anijeve.

FJALORI I TERMAVE DRURI MAHAGONOV – dru prej familjes Meleiaceae, i përbërë prej numrit më të madh të kaçubave që rriten në rajonin tropikal dhe subtropikal. Druri i mahangovit ekonomikisht është i rëndësishëm për ndërtimtari dhe zdrukthëtari. DRURI I SANDALES – dru halor gjysmë parazit. ka shumë lloje. Gjendet nëpër gjithë Indinë, në Indonezi, në Australi dhe Oqeani. Ai është dru i fuqishëm me ngjyrë të verdhë, të bardhë dhe të kuqe me erë specifike. Shfrytëzohet për përpunimin e lëndëve të gdhendura dhe të fituarit të masës eterike. DRURI I TIKËS – dru prej familjes shelg. Rritet në zonat monsune në Azinë Jugore dhe Juglindore. Në periudhën e thatë (dimërore) i humb gjethet. Jep dru mjaft cilësor, të çmueshëm për ndërtimtari për përdorime të ndryshme (për mobile, në ndërtimin e anijeve etj).

PASQYRA RAJONALE E AZISË

hen në lartësi dhe shkaktojnë re të dendura me shira të rrëkeshëm. Të reshurat janë të përcjella me bubullima dhe pothuajse pa ndërprerë zgjasin deri në dy muaj. Me këtë rast, ka lagështi të madhe, temperatura të larta dhe det jo të qetë, veçanërisht i shprehur pranë brigjeve perëndimore të Indisë, Në Gadishullin Mallavaj dhe në ishullin e Indonezisë. Gjatë monsuneve verore kushtet klimatike janë më të mira në brigjet lindore të Indisë dhe Shri Lankës. Mot më stabil paraqitet në kalimin midis periudhës verore dhe dimërore dhe zgjatë rreth dy javë. Erërat e monsunit në Azinë Jugore dhe Juglindore janë me rëndësi të madhe për rëndësinë e popullsisë. Monsunet verore janë dhuratë nga natyra të cilat territoreve dendësisht të banuara në Indi, Bangladesh, Shri Lankë, Mjanmar, Tajlandë, Vietnam, Malezi, Indonezi dhe Filipine (ku jetojnë rreth 2 miliardë njerëz) mundësojnë ekonomizim të suksesshëm bujqësor. Prej tyre varet prodhimtaria e orizit, si njëra nga kulturat më të përhapura në ato hapësira, e pa zëvendësueshme për popullsinë. Drejtimet e rëndomta të fyerjes të monsuneve janë me rëndësi të madhe në lundrimin detar të anijeve të shumta të cilat shfrytëzohen prej miliona njerëz të vendosur në pjesët bregdetare të siujdhesave dhe ujdhesave. Për shkak të gjerësive gjeografike dhe ndikimit të monsuneve, në Territorin e Gadishullit Indian dhe Indokinez dhe ishujt janë zhvilluar male të dendura me praninë e drunjve, siç janë disa lloje të drurit. Ato janë me rëndësi të madhe sepse shfrytëzohen në industrinë e drurit për nevoja të ndryshme. Vonimi i shirave të monsunit shpesh mundet të jenë fatal për prodhimtarinë bujqësore nga e cila varet ekzistenca e popullsisë së shumtë.

Xhungla

DETYRË - Në hartën e Azisë Juglindore dhe Jugore përpiqu t’i gjesh drejtimet e fryrjes të monsuneve. Shënoi monsunet verore me vija të kuqe, kurse atë dimërore me ngjyrë të kaltër.

143

AZIA JUGLINDORE DHE JUGORE BISEDË PASURITË NYTARORE TË INDISË

- Ku gjendet India? - A disponon me pasuri natyrore?

PYETJE

PASQYRA RAJONALE E AZISË

- Ku gjendet, sa sipërfaqe dhe sa popullsi ka India? - Çfarë pasurie natyrore posedon India? - Përse llogaritet për pasuri natyrore gjatësia linjave bregore detare në Indi? - Përse shfrytëzohen ultësirat anësore në Indi? - Çfarë rëndësie kanë lumenjtë në Indi? - Si është bota bimore në Indi? - Me cilat lloje të xeheve është e pasur India? - Me cilat lëndë të para energjetike disponon India dhe ku janë vendosur ato?

India është shtet në Azinë Jugore e cila ka sipërfaqe prej 3 287 600 km katror. Në të jetojnë 1,1 miliard njerëz, kështu që me dendësi të popullsisë prej rreth 345 banor në kilometër katror është njëra nga vendet me dendësi më të madhe bë botë. Kështu numri i madh i popullsisë në Indi mbështetet ndaj pasurive të ndryshme natyrore, siç janë: brigjet detare dhe oqeanike, ultësirat, lumenjtë e mëdhenj, llojet e ndryshme të botës bimore dhe shtazore, pasuritë e ndryshme të xeheroreve, burimet e pasura energjetike, peshkimi, malet e dendura etj. Linja bregore detare dhe oqeanike e Indisë shtrihet në rreth 5 700 km, kështu që mundëson pjesë të madhe e popullsisë të vendoset pranë brigjeve detare, t’i shfrytëzojë pasuritë detare, të merr pjesë n ë tregtinë detare dhe të ngjashme. Pasuri e veçantë natyrore e Indisë janë ultësirat hapësinore në të cilat gjenden rreth 50% të tokës së frytshme dhe pjellore në Indi. Posaçërisht është me rëndësi Ultësira Hindustane (midis Himalajeve dhe Rrafshnaltës Dekan), i cili është rrafsh e prerë me lumenj dhe kanale lundruese, të kalueshme, rajon shumë i frytshëm dhe ekonomikisht i zhvilluar në Indi. Është e ngjashme edhe Ultësira e Bengalit e cila i përfshinë territoret rreth deltës të lumenjve Gangë dhe Bramaputra. Këto ultësira janë rajone kryesore bujqësore dhe burim kryesor i ushqimit për numrin e shumtë të popullsisë së Indisë. Kultivohen kulturat që arrijnë në brezat e matur, tropikale dhe subtropikale. Më së shumti prodhohet oriz, grurë, misër, patate, perime panxhar për prodhimin e vajit, konop, pambuk, len etj.

Lumenjtë në Indi 144

MBAJ MEND - India ka pasuri të llojllojshme natyrore, siç janë: nafta, qymyri, hekuri, boksiti, mangani, bakri, kromi, plumbi, zinku, volframi etj. - Pasuri e veçantë natyrore të Indisë janë linjat e gjata bregore. - Të rëndësishme për ekzistencë të popullsisë në Indi janë ultësirat me sipërfaqet punuese dhe të prodhimit të orizit si burim i ushqimit për ekzistencën e popullsisë. - Lumenjtë në Indi janë të rëndësishëm për lundrim, për ujitje dhe si potencial energjetik. - Bota e pasur bimore, posaçërisht të drunjve të sandales, tikovës dhe mahagovit janë të rëndësishme për industrinë e drurit. - Në Indi është me rëndësi peshkimi.

PASQYRA RAJONALE E AZISË

Lumenjtë në Indi janë pasuri e shumëfishtë natyrore, të cilët përveç në bujqësi shfrytëzohen si rrugë natyrore lundrimi, të plotësuara me rrjete lundruese kanali, dhe janë zëvendësim kryesor për infrastrukturën jo mjaft të ndërtuar rrugore në Indi. Lumenjtë, posaçërisht ato që rrjedhin në Himalaje, disponojnë me potencial të pasur hidroenergjetik, për të cilën arsye janë shfrytëzuar për ndërtimin e numrit më të madh të akumulimeve artificiale dhe hidrocentraleve. Bota bimore dhe shtazore në Indi është mjaft e llojllojshme. Nëpër luginat e lumenjve në rrafshnaltën Dekan, në rrjedhën e poshtme të Gangut dhe Bramaputrës dhe në pjesët perëndimore të malit Gati janë të zhvilluara xhungla të dendura me barëra dhe drunj të llojllojshme. Në rrafshnaltën Dekan janë të pranishme savane barishtore hapësinore me palme të rralla të ulëta dhe bagremë. Në Himalaje deri në 1 000 m lartësi mbi detare janë të zhvilluara male gjetherënëse që në pjesët më të larta zëvendësohen me male halore. Në kuadër të botës së pasur bimore hasen posaçërisht drunjtë tiket, sandalet dhe të mehangovit të kërkuar, të cilët janë shumë të çmuar në industrinë e drurit. Territori i Indisë, i përbërë prej maleve dhe fushëgropave të vjetra gramade dhe maleve të reja vargore, disponon me pasuri të mëdha të xeheve, siç janë: hekuri, mangani, kromi, volframi, plumbi, bakri, ari, argjendi dhe boksiti. Xeherorja më e madhe gjendet në Bihar, në Orisë dhe në Penxhab. Prej lëndëve të para jo metalike prodhohen kripa, bariti, feldspati, azbesti, grafiti etj. India disponon me lëndë të para të pasura energjetike: qymyr, naftë dhe potencial hidroenergjetik. Vend zbulimi më i madh i qymyrit është në Bengalin Perëndimor, në Bihar dhe në Orisë. Naftë me sasi të madhe ka në Asam, në Penxhab, në Guxharat dhe në pjesët lindore të Azisë rreth Çenajit. India disponon me lëndë djegëse bërthamore, si për shembull, xehe të toriumit, uranit etj. Pasuritë natyrore të Indisë i plotësojnë edhe fushat e peshkimit pranë brigjeve të tyre.

Mbjellja e orizit FJALORI I TERMAVE DIJAMANTI – mineral, gurë i çmuar prej karbonit të pastër të kristalit. Në sasi minimale mundet të përmbajë hekur, mangan apo elemente tjera të cilët i japin ngjyrë të kuqe, gjelbër, kaltër dhe ngjyrë të verdhë. XEHE – shkëmbi i cili përmban përbërje metalike apo jo metalike që shfrytëzohen me përpunim.

DETYRË - Në hartën e Indisë vendosi rajonet e zbulimeve të pasurive natyrore.

145

AZIA JUGLINDORE DHE JUGORE BISEDË

PASQYRA RAJONALE E AZISË

- Përveç në Azinë Lindore, edhe në cilin vend tjetër ka popullsi të dendur në Azi?

POPULLSIA NË INDI, PASURIA DHE PROBLEMET India është mozaik prej mbi 280 popujve të ndryshëm me zhvillim të ndryshëm historik dhe kulturor, besim dhe gjuhë. Arsyeja për këtë është rruga e këmbimit të popujve nga perëndimi dhe lindja, të cilët kaluan përmes Ultësirave Hindustane dhe Bengale. Këtu ndeshen civilizime të shumta, mësime dhe besime. Përmes historisë të Indisë janë të njohura periudhat e Indisë së Vjetër, Periudha myslimane, periudha britanike dhe periudha e Indisë së pavarur pas vitit 1947. Përbërjen etnike e përbëjnë popuj prej grupit indoar, i cili është më i përfshirë me mbi 73 % dhe mbi 30 popuj, mandej grupi dravid, grupi kinezo-tibet etj. Sot, prej 1,1 miliard banor të Indisë: rreth 80 % janë indua, 12 % janë mysliman, 3,5 % janë të krishterë, të tjerët janë siki, budistë. Gjuhë zyrtare është hindi, por secili prej shteteve ka gjuhën e vet zyrtare, si për shembull: astme, bengale, kashmire, penxhabe, tamile etj..

Indiani Amricar

PYETJE - Sa popuj ka në Indi?

Nju Delhi

- Cilit grup të popujve i takon popullsia e Indisë? - Cilat fe janë të përfshira në Indi?

Kanpur Ahmedabad

- Si janë marrëdhëniet midis popullsisë të shumë llojllojshme në Indi?

- Si është pastërtia në qytete? - Si zhvillohet transporti në Indi?

146

I Kalkutë

Bombaj Gjiri i Bengalit

- Cili është problemi më i madh për popullsinë e shumtë në Indi? - Çfarë ndodh me popullsinë fshatare?

Hajderabad DETI ARABIK

Bangalor

Çanaj

Banorë në km2 më pak se 50 50 - 100 100 - 200 200 - 400 më tepër se 400

MBAJ MEND - India është territor me banim shumë të dendur. - Në Indi jetojnë rreth 280 popuj të ndryshëm. - Popujt në Indi i takojnë grupit indian me rreth 70 % të grupit dravid dhe grupit kinez-tibetian. - Sipas përkatësisë fetare, me rreth 80 % në Indi më e përfshirë është hinduizmi. – Gjuhë zyrtare është Hindi, edhe pse të gjitha shtetet indiane kanë gjuhë të veçanta. - Problem kryesor i Indisë është sigurimi i ushqimit për popullsinë e shumtë. - Në gjurmim pas punës ndodh m migracioni i popullsisë drejt qyteteve për të cilën arsye shkaktohet problem i madh në aglomeracionet e qytetit.

FJALORI I TERMAVE QYMYRI – lënda djegëse e fortë natyrore e cila është burim i rëndësishëm i energjisë dhe lëndëve të para. Shkaktohet me karbonizimin e drunjve në periudhë të gjatë kohore (gjeologjike). Gjenden në llojet e sedimenteve dhe mundet të ketë trashësi edhe me nga disa metra.

PASQYRA RAJONALE E AZISË

Laramania e këtillë prej popujve, feve dhe gjuhëve në Indi është pasuri e vërtetë, sepse edhe përkundër dallimeve të shumta në jetën e popullatës veçohet me tolerancë të madhe të ndërsjellë. Prapë se prapë, popullsia në Indi ballafaqohet me numër të madh të problemeve. Problem i madh është shpërngulja, posaçërisht në rajone të caktuara të shtetit, siç janë Ultësira Hindustane dhe Bengale dhe territoret bregdetare. Me rritje natyrore vjetore prej 19 promilave numri i popullsisë në Indi në vjet rritet për rreth 17 milion banor. Në atë rast seriozisht paraqitet problemi i sigurimit të ushqimit të mjaftueshëm. Mbi 300 milion njerëz janë nën kufirin e varfërisë. Rreth 70 % e popullsisë jeton në mjedisin fshatar. Në mungesë të kushteve për jetë një pjesë e madhe e popullsisë fshatare migron drejt qyteteve, me shpresë se do të sigurojë punë dhe kushte për jetë. Kështu llogaritet se në Indi sot ekzistojnë qytete rreth 30 milionëshe. Numri i tyre vështirë caktohet sepse një pjesë e madhe e popullsisë jeton në kvarte të varfër apo janë pa shtëpia. Dendësia e madhe në qytete shkakton ndotje të madhe me grumbuj të plehrave të forta, kurse në rajonet e qyteteve qendrore për shkak të vjetërsisë së trenave të parkuar edhe industria ka ndotje të madhe të ajrit. Transporti i popullsisë për shkak të infrastrukturës rrugore jo të rregulluar mirë është orientuar drejt transportit hekurudhor, i cili karakterizohet me hekurudhave dhe trenave të vjetruar të cilët në ditë transportojnë rreth 15 milion njerëz në tren të stërngarkuar me udhëtarë.

BLEGTORIA NOMADE – ruajtja e kafshëve në kushte kur blegtorët duke kërkuar vend kullosa të reja, bashkë me kafshët (dhentë, kuajt, lopët), shpërngulen prej një vendi në tjetrin. Më e zhvilluar është në stepet dhe shkretëtirat dhe në rajonet e tundrave. POPULLIMI TEJ MASE – dukuri e orientimit relativisht më të madh të popullsisë, e cila në rajone dhe shtete të caktuara me rastin e marrëdhënieve të caktuara të këqija shoqërore-ekonomike ballafaqohet me problemin e ekzistencës kryesore. RACA – grupi i njerëzve të cilët veçohen me karakteristika të përbashkëta antropologjike. Në bazë, ekziston klasifikim sipas ngjyrës së lëkurës, por edhe sipas ngjyrës dhe pamjes së flokëve, qimet e trupit, lartësisë etj.

Indiania DETYRË - Gjej në internet edhe shënime tjera për Indinë me qëllim që t’i pasurosh njohuritë dhe kulturën tënde.

147

AZIA E MESME BISEDË POPULLSIA DHE EKONOMIA E AZISË SË MESME Në Azinë e Mesme numërohen shtetet: Afganistani, Kazahstani, Kirgistani, Taxhikistani, Turkmenistani, dhe Uzbekistani. Bashkarisht zënë sipërfaqe prej 4 646 6000 km katror. Në këtë territor jetojnë rreth 85 milion banor. Vërehet se në sipërfaqe shumë të madhe jetojnë relativisht numër i vogël i njerëzve. Arsye për këtë janë reliefët dhe kushtet klimatike. Ai është territor i cili prej perëndimit, nga jugu dhe lindja është i kufizuar me male, kurse në veri është shumë larg detit, kështu që të reshurat në Azinë e Mesme arrijnë deri në 200 mm deri në maksimum 500 mm në vjet. Në mungesë të sasive të mjaftueshme të ujit janë formuar shkretëtira hapësinore. Me numër diçka më të madh të popullsisë karakterizohen Afganistani dhe Uzbekistani. Përbërjen etnike të popullsisë e paraqesin: Kazazët, Rusët, Turkmenët, Uzbekët, Kirgizët, Taxhikët, dhe Pashtunët. Me përjashtim të Afganistanit, ku flitet pashtu dhe shfrytëzohet alfabeti arab, të gjitha shtetet tjera kanë gjuhët e veta dhe shfrytëzojnë qiriliken. Përveç gjuhëve zyrtare përdoret edhe gjuha ruse. Popullsia në Azinë e Mesme është e besimit mysliman (80%), me besim krishterë (10 %) dhe të tjerë. Përjashtim është Kazahstani ku rreth 45 % e popullsisë janë krishterë ortodoks.

PYETJE

KAZA

- Cilat shtete numërohen në Azinë e Mesme? - Si është popullsia në Azinë e Mesme? - Cilët popuj e përbëjnë përbërjen etnike të popullsisë? - Çfarë alfabeti shfrytëzojnë? - Cilave besime (fe) u takojnë popujt nga Azia e Mesme? - Cilat vende janë industrialeagrare në Azinë e Mesme? - Cila është veçoria kryesore e prodhimtarisë bujqësore në Azinë e Mesme? - Çka është karakteristike për blegtorinë?

LIQENI KASP

PASQYRA RAJONALE E AZISË

- Cilin territor e përfshinë Azia e Mesme? - Në cilin rajon të derdhjes kryesisht i takon territori i Azisë së Mesme?

Baku

NIS

TA Ashgabat N

Dushnabe

Kuvajt

G AF

N TA S I Kabul

Arabia Saudite 148

S TTashkend Bishkek A N TAXHIGISTAN

Teheran

Astana

HIST

MBAJ MEND - Në Azinë e Mesme gjenden shtetet Afganistani, Kazahstani, Kirgistani, Taxhikistani, Turkmenistani dhe Uzbekistani. - Dendësia e popullsisë në Azinë e Mesme është e rrallë për shkak të kushteve klimatike në territoret e mëdha nën shkretëtira dhe gjysmë shkretëtira. - Përbërjen etnike të popullsisë e përbëjnë Pashtunë, Kazasët, Turkmenët, Uzbekët, Kirgizët, Taxhicët, dhe Rusët. Kazahstani, Uzbekistani dhe Turkmenistani janë vende industriale agrare. - Karakteristike për Azinë e Mesme është prodhimi i pambukut dhe të lëndës së mëndafshit. - Azia e Mesme disponon me pasuri të madhe të naftës, gazit tokësor, qymyrit, veçanërisht metaleve, hekurit etj.

PASQYRA RAJONALE E AZISË

Prej shteteve nga Azia e Mesme, sipas zhvillimit të ekonomisë Kazahstani, Uzbekistani dhe Turkmenistani janë vende industriale-agrare, kurse Afganistani, Taxhikistani dhe Kirgistani janë vende me zhvillim të dobët agrar-industrial. Territoret e mëdha me rrafshe pa fund në Kazahstan, në Uzbekistan dhe në Turkmenistan janë bazë ndaj të cilës mbështetet prodhimtaria industriale. Kultura më të rëndësishme bujqësore janë gruri (i cili në Kazahstan është përfshirë në mbi 50 % nga sipërfaqet punuese), elbi, orizi, misri, lule dielli, pambuku, rrushi për verë, patatet. Karakteristikë e veçantë është kultivimi i pambukut dhe mëndafshit, të cilat si lëndë e parë janë bazë për eksportim dhe zhvillim të industrisë të tekstilit. Mungesa e ujit kompensohet me ujitjen, posaçërisht nga lumenjtë Amu Darja dhe Sir-Darja, të cilët për shkak të përdorimit tepër të madh, shpesh nuk arrijnë deri te Liqeni Aral, e kështu ajo rregullisht zvogëlohet. N ë Azinë e Mesme është përfshirë edhe blegtoria. Kryesisht ruhen dhentë dhe dhitë, kurse prej kafshëve të mëdha – lopët, kuajt, devetë etj. Ruhen edhe kafshë me lëkura të çmueshme (dhelprat e të tjera, për shembull në Uzbekistan). Karakteristike për rajonin është ajo që posedon pasuri të llojllojshme natyrore, siç janë nafta, gazi tokësor, hekuri, metale të ngjyrosura, xehe polimetalike, volfram, urani, zhiva etj. Posaçërisht është me rëndësi pasuria me naftë dhe gaz tokësor rreth Liqenit Kaspik dhe Aral. Vendzbulimet e pasura të qymyrit, hekurit dhe metaleve të ngjyrosura, me përjashtim të Afganistanit (ku me luftërat dhe me shkatërrimin e mbar industrisë), kanë mundësuar zhvillimin e metalurgjisë së zezë dhe të ngjyrosur, të industrisë të makinerisë, industrisë kimike dhe të industrisë për përpunimin e naftës. Në bazë të lëndës së parë me prejardhje bujqësore dhe të blegtorisë janë zhvilluar degë të industrisë së lehtë, siç janë ajo e tekstilit, industrisë ushqimore etj. Për shkak të shkretëtirave dhe territoreve malore, kushtet transportuese në Azinë e Mesme nuk janë zhvilluar sa duhet.

FJALORI I TERMAVE BREZI NAFTËSJELLËS – territor në të cilin në nëntokë janë gjetur vendzbulime të naftës. OPEK –organizatë e vendeve-eksportuese të naftës. Organizatë multinacionale e cila është formuar në vitin 1960 që t’i koordinojë prodhimin e naftës dhe politikën eksportuese të anëtareve të saja: Irani, Irak, Kuvajti, Arabia Saudite, Venezuela, Katari, Indonezia, Libia, Emiratet e Bashkuara Arabe, Algjeri dhe Nigeria. REZERVAT E NAFTËS – sasitë e çmuara të naftës në rajon të caktuar apo shtet, që munden të jenë të eksploatuara.

Fushë me pambuk DETYRË - Në hartën e Azisë gjej shtetet nga Azia e Mesme, shikoje mirë hapësirën she paraqite përse nuk është shumë e banuar!

149

AZIA JUGPERËNDIMORE BISEDË

PASQYRA RAJONALE E AZISË

- Përse shfrytëzohet nafta? - Cilat territore në botë llogariten më të pasura me naftë?

Rafineria

PYETJE - Kur rritet interesimi për eksploatimin e naftës?

NAFTA – PASURIA MË E MADHE E VENDEVE NGA AZIA JUGPERËNDIMORE Nafta, si lëndë djegëse minerale, posaçërisht rëndësi të madhe ka pas zbulimit të motorit me djegie të brendshme. Kjo paraqet proces të hulumtimit të forcuar dhe të caktimit të vendeve me naftë. Kështu, përveç vend zbulimeve tjera në botë, rezerva të mëdha me naftë janë vërtetuar në territorin e Azisë Jugperëndimore. Në kushte të territoreve të mëdha në shkretëtira dhe të maleve të larta të pa pyllëzuara, popullsia në Azinë Jugperëndimore kohë të gjatë u orientua drejt ekonomisë të blegtorisë dhe bujqësisë, varet shumë nga ujitja. Pikërisht prandaj në Azinë Jugperëndimore janë ndërtuar numër i madh i hidrosistemeve në luginat e lumit Tigër dhe Eufrat, kurse sot zhvillohen sisteme më bashkëkohore për ujitje – pikë pas pike, me të cilat më së shumti karakterizohet Izraeli. Për shkak të gjendjeve të këtilla, popullsia kryesisht ishte vendosur në territoret bregdetare, rreth liqeneve, në oazat dhe në luginat të disa lumenjve më të mëdhenj. Me zhvillimin e industrisë në botë (veçanërisht në shtetet nga Evropa, Japonia, të cilat kryesisht nuk kishin rezerva të veta më të mëdha të naftës, SHBA etj.) dhe me prodhimtari më masive dhe të aplikimit të mjeteve të ndryshme transportuese (automobilave, anijeve, avionëve etj) pas Luftës së Dytë Botërore, përnjëherë u rrit kërkesa e naftës. Në atë kuptim, në mungesë Stamboll

- Me çka është marrë popullsia nga Azia Jugperëndimore para paraqitjes së nevojave për naftë dhe derivateve të naftës në botë?

Rasht Monsul Teheran Homs Aleksandri

- Kur u rritën nevojat për naftë, cilat kompani kanë filluar ta eksploatojnë naftën në Azinë Jugperëndimore?

Haifa

Damask Aman

Kermansh Bagdad Abadan

Kajro

Shiraz

Kuvajt Ras Riad

- Si e ndryshoi nafta mënyrën e jetës në vendet e Azisë Jugperëndimore?

Dohë

Salih el Malih Maskat

fusha kryesore të naftës në plan ose ekzistojnë ose në ndërtim gazpërcjellës naftëpërcjellës

150

Isfahan

MBAJ MEND - Në Azinë Jugperëndim ore gjenden rezerva të mëdha të naftës. - Eksploatimin e naftës në Azinë Juglindore kryesisht e bëjnë numër i vogël i kompanive nga SHBA-të, nga Britania e Madhe, Franca, nga Holanda dhe nga Japonia. - Të ardhurat financiare nga nafta nga vendet e Azisë Jugperëndimore janë aq të mëdha sa që e ndryshojnë mënyrën e jetës. - Transporti i naftës bëhet përmes numrit të madh të naftësjellësve dhe me transportin detar.

Shkretëtira

PASQYRA RAJONALE E AZISË

të kapitalit personal, në vendet nga Azia Jugperëndimore eksploatimi i naftës sipas parimit 50:50 (rrallë kur 75:25) e kryejnë numër i vogël i kompanive të naftës në SHBA, nga Britania e Madhe, nga Franca, nga Holanda, nga Japonia dhe nga Italia. Ato udhëheqin me rreth 90 % të prodhimtarisë së naftës në Azinë Jugperëndimore. Kërkesa e madhe e naftës dhe të derivateve të saja në botë, edhe përkundër parimeve të eksploatimit, prapë se prapë, në vendet e Azisë Jugperëndimore mundëson të ardhura të atilla financiare që e ndryshojnë mënyrën e jetës të popullsisë në këto vende. Nga blegtoria nomade dhe gjysmë nomade, bujqësia ekstensive dhe jeta në rajonet bregdetare, luginat e lumenjve dhe oazave, sot në vendet e Azisë Jugperëndimore janë zhvilluar numër i madh i qyteteve të rregulluara bashkëkohore dhe qendra industriale në të cilat është zhvilluar industria e llojllojshme. Në një pjesë të madhe të shteteve edhe prej naftës edhe prej gazit realizohen mbi 90 % të bruto-prodhimit të vendit. Një numër i madh i shërbimeve për popullsinë janë pa pagesë, por me pasurinë, kryesisht disponojnë numër i caktuar i njerëzve – sheik, të cilët në pjesë më të madhe udhëheqin me shtetin. Shembuj tipik janë: Kuvajti, Emiratet e Bashkuara Arabe, Arabia Saudite etj. Në funksion të zhvillimit dhe përpunimit të naftës janë ndërtuar numër i madh i naftësjellësve, përmes të cilëve nafta transportohet në kapacitetet e përpunimit dhe në portet eksportuese në brigjet e Detit Mesdhe dhe Gjirit Persik, prej ku transportohet në vendet e zhvilluara industriale-eksportuese të naftës, siç janë Japonia, Korea Jugore, SHBA-të dhe vendet nga Evropa.

Eksploatimi i naftës DETYRË

Dubai

- Në hartën e Azisë Jugperëndimore shikoi mirë vend zbulimet e naftës, drejtimet e naftësjellësve dhe drejtimet nëpër të cilat transportohet nafta!

151

PYETJE - Si është roli i gruas në familjen në Azinë Lindore?

- Përse shfrytëzohen Himalajet me veçoritë e tyre të reliefit?

- Cilat vlera familjare janë karakteristike për njerëzit nga Azia Lindore?

- Përse ndodh rrëshqitja e tokës?

- Si reflektohet edukata familjare ndaj shoqërisë dhe ndaj kulturës?

- Çfarë monsune ka?

- Përse ndodhin ndryshime në kulturë në kushtet bashkëkohore të jetës? - Si janë veçoritë natyrore dhe klimatike në Azinë Lindore midis rajoneve veriore dhe jugore? - Cila kulturë bujqësore është kryesore në prodhimtarinë bujqësore? - Përveç për lundrim, përse shfrytëzohet detet në Azinë Lindore? - Si është zhvillimi industrial? - Çfarë vendi është Kina sipas zhvillimit ekonomik? - Çka është karakteristike për ekonominë e Japonisë? - Me çka karakterizohen ekonomitë të Koresë Jugore dhe të Tajvanit?

- Si fryjnë monsunet dimërore dhe çfarë moti sjellin? - Si fryjnë monsunet verore dhe çfarë moti sjellin? - Si ndikojnë monsunet ndaj jetës së njerëzve? - Cilët drunj të çmueshëm i hasim në Azinë Juglindore dhe Jugore? - Përse vonesa e monsuneve mundet të jetë katastrofal? - Ku gjendet, çfarë sipërfaqe përfshinë dhe sa popull ka India? - Çfarë pasuri natyrore posedon India? - Përse llogaritet pasuri natyrore gjatësia e linjës bregore detare në Indi? - Përse shfrytëzohen ultësirat anësore në Indi?

- Si është ekonomia në Korenë Veriore?

- Çfarë është rëndësia e lumenjve në Indi?

- Çka janë Himalajet?

- Si është bota bimore në Indi?

- Ku gjenden Himalajet?

- Me cilat lloje të xeheve është e pasur India?

- Cilat territore gjenden në veri, e cilat në jug të Himalajeve?

- Me cilat lëndë të para energjetike disponon India dhe ku janë të vendosura?

- Si ndikojnë Himalajet ndaj kushteve klimatike?

- Sa popuj ka në Indi?

- Numëroi brezat vertikale të vegjetacionit të Himalajeve, duke filluar nga hapësirat më të ulëta! - Me çka karakterizohen Himalajet mbi 3 000 m lartësi? - Cilat lloje të kafshëve gjenden në Himalaje? 152

- Çka paraqesin monsunet?

- Cilit grup të popujve i takon popullsia e Indisë? - Cilat besime (fe) janë të përfshira në Indi? - Si janë marrëdhëniet midis popullsisë së llojllojshme dhe asaj më me numër në Indi? - Cili është problemi më i madh për popullsinë e shumtë në Indi?

- Çka ndodh me popullsinë fshatare?

- Çka është karakteristike për blegtorinë?

- Si është higjiena në qytete?

- Me cilat pasuri natyrore disponon Azia e Mesme?

- Si zhvillohet transporti i popullsisë në Indi? - Cilat shtete numërohen në Azinë e Mesme? - Si është vendoja e popullsisë në Azinë e Mesme? - Cilët popuj e përbëjnë përbërjen etnike të popullsisë? - Çfarë alfabeti shfrytëzojnë? - Cilave besime u takojnë popujt nga Azia e Mesme?

- Kur rritet interesimi për eksploatimin e naftës? - Me çka merret popullsia nga Azia Juglindore para paraqitjes të nevojave për naftë dhe derivateve të naftës n ë botë? - Kur u rritën nevojat për naftë, cilat kompani filluan ta eksploatojnë naftën në Azinë Jugperëndimore?

- Cilat vende janë industrialeagrare, e cilat agrare- industriale në Azinë e Mesme?

- Si e ndryshoi nafta mënyrën e jetës në vendet nga Azia Jugperëndimore?

- Cila është veçoria kryesore e prodhimtarisë bujqësore në Azinë e Mesme?

- Çka ndërtohet dhe si transportohet nafta nga Azia Jugperëndimore?

153

PËRMBAJTJA EVROPA 1. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË EVROPËS - Pozita gjeografike, kufijtë dhe madhësia.....................................................6 - Kufizimi bregor i kontinentit evropian........................................................8 - Karakteri i reliefit të Evropës.....................................................................10 - Klima dhe vegjetacioni - Kushtet klimatike.................................................................................12 - Fusha klimatikevegjetative.................................................................14 - Hidrografia................................................................................................16 - Pyetje.......................................................................................................18 2. KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E EVROPËS - Popullsia në Evropë - Karakteristika kryesore të popullsisë në Evropë (numri i banorëve dhe dendësia e popullsisë).............................................20 - Llojllojshmëria gjuhësore dhe fetare në Evropë..........................................22 - Lagjet në Evropë.......................................................................................24 - Ndarja rajonale e Evropës..........................................................................26 - Bashkimi Evropian.....................................................................................28 - Pyetje........................................................................................................30

3. PASQYRA GJEOGRAFIKE E RAJONEVE NË EVROPË - Evropa Jugore - Pozita gjeografike, shtete dhe kryeqytete..............................................32 - Karakteristikat kryesore të rregullimit të shtetit......................................34 - Rajonet karakteristike të eksponuara tërmeteve dhe vullkaneve, pasoja dhe ndikime ndaj jetës së njerëzve..........................................36 - Klima dhe vegjetacioni në Evropën Jugore...........................................38 - Deti Mesdhe – karakteristikat kryesore natyrore – gjeografike dhe të rëndësisë ekonomike..............................40 - Ngjashmëri dhe dallime të popullsisë në Evropën Jugore.....................42 - Ekonomia dhe turizmi në Evropën Jugore............................................44 - Evropa Perëndimore - Pozita gjeografike, shtete dhe kryeqytete..............................................46

- Karakteristika kryesore të rregullimit të shtetit.....................................48 - Reliefi dhe klima në Evropën Perëndimore.........................................50 - Ndikimi i deteve ndaj jetës së njerëzve (dikur dhe sot)........................52 - Popullsia në Evropën Perëndimore.....................................................54 - Ekonomia në Evropën Perëndimore (dikur dhe sot)............................56 - Evropa Veriore - Pozita gjeografike, shtete dhe kryeqytete...........................................58 - Karakteristikat kryesore të rregullimit të shtetit....................................60 - Roli i reliefit dhe të klimës ndaj jetës së njerëzve.z në Evropën Veriore..............................................................................62 - Karakteristika të bregut detar dhe të rëndësisë së tij...........................64 - Popullsia në Evropën Veriore.............................................................66 - Resurset natyrore dhe ekonomia në Evropën Veriore........................68 - Evropa e Mesme - Pozita gjeografike, shtete dhe kryeqytete..........................................70 - Karakteristika kryesore të rregullimit të shteteve................................72 - Karakteristika kryesore të reliefit dhe të klimës në Evropën e Mesme......................................................74 - Ultësira e Panonisë dhe rëndësia e saj për zhvillimin e ekonomisë...................................................................76 - Alpet dhe rëndësia e tyre për vendet nga Evropa e Mesme................78 - Lumenjtë dhe rëndësia e tyre për jetën e njerëzve..............................80 - Popullsia në Evropën e Mesme.............................................................82 - Ekonomia në Evropën e Mesme (dikur dhe sot)..................................84 - Evropa Lindore - Pozita gjeografike, shtete dhe kryeqytete...............................................86 - Karakteristikat kryesore të rregullimit të shteteve.................................88 - Reliefi dhe klima në Evropën Lindore....................................................90 - Rrjeti i lumenjve – karakteristika, rëndësia dhe problemet.....................92 - Ngjashmëritë dhe dallimet e popullsisë në Evropën Lindore.................94 - Kushtet për zhvillim të ekonomisë në Evropën Lindore......................96 - Pyetje...........................................................................................................98

AZIA 4. KARAKTERISTIKAT NATYRORE-GJEOGRAFIKE TË AZISË - Pozita gjeografike, kufijtë dhe madhësia....................................................104 - Përkufizimi bregor i Azisë............................................................................106 - Veçoritë e reliefit të Azisë............................................................................108 - Klima dhe vegjetacioni - Kushtet klimatike..............................................................................110 - Rajonet klimatikevegjetative...........................................................112

- Hidrografia në Azi - Lumenjtë dhe rëndësia e tyre............................................................114 - Liqenet me rëndësi botërore..............................................................116 - Pasuritë natyrore të kontinentit të Azisë......................................................118 - Pyetje.........................................................................................................120 5. KARAKTERISTIKAT SOCIO-GJEOGRAFIKE DHE NDARJA RAJONALE E AZISË - Popullsia në Azi - Përkatësia fetare dhe gjuhësore.........................................................122 - Kultura dhe tradita...............................................................................124 - Ndarja rajonale e Azisë...............................................................................126 - Pyetje..........................................................................................................130

6. PASYRA RAJONALE E AZISË - Azia Lindore - Katastrofat natyrore...........................................................................132 - Popullsia në Azinë Lindore (përkatësia fetare, gjuha, kultura dhe traditat....................................134 - Roli i familjes, kultura dhe tradita.......................................................136 - Ekonomia në Azinë Lindore...............................................................138 - Azia Juglindore dhe Jugore - Himalaje – karakteristika dhe rëndësia.............................................140 - Monsunet dhe jeta e popullsisë.........................................................142 - Pasuritë natyrore të Indisë.................................................................144 - Popullsia në Indi, pasuria dhe problemet..........................................146 - Azia e Mesme - Popullsia dhe ekonomia e Azisë së Mesme.....................................148 - Azia Jugperëndimore - Nafta – pasuria më e madhe e vendeve nga Azia Jugperëndindore...............................................................150 - Pyetje................................................................................................152

Prof. d-r Blagoja Markoski: GEOGRAFIJA za VII oddelenie za osumgodi{no osnovno obrazovanie * Glaven i odgovoren urednik: Qube Ristovski * Prevod: Murtez Sejdiu * Lektor: ]efsere Sejdiu * Tehni~ko-grafi~ki urednik: Dejan Bo{kov * Podgotovka: Trimaks Kartografija - Skopje * Kompjuerska obrabotka na albanski jazik: Solidar Sulejmani * Podgotovka za pe~at - ureduvawe: PROSVETNO DELO AD ul. Dimitrija ^upovski 15 * Pe~at: Grafi~ki centar - Skopje * Tira`: 700 350 primeroci.

Prof. dr. Bllagoja Markoski: GJEOGRAFIA për klasën VII të arsimit fillor tetëvjeçar * Kryeredaktor dhe redaktor përgjegjës: Lube Ristovski * Përkthyes: Murtez Sejdiu * Lektore: Qefsere Sejdiu * Redaktor teknik-grafik: Dejan Boshkov * Përgatitjen: Trimaks Kartografia * Përpunimin kompjuterik në gjuhën shqipe: Solidar Sulejmani * Përgatitjen për shtyp - redaktimin: PROSVETNO DELLO SHA rr Dimitrija Çupovski 15 - Shkup * U shtyp në shtypshkronjën: Grafiçki centar - Shkup * Tirazhi: 350 700 kopje.

CIP - Katalogizacija vo publikacija Nacionalna i univerzitetska biblioteka „Kliment Ohridski“ - Skopje 373.3.016:91(075.2)=163.3 MARKOSKI, Blagoja Geografija za VII odddelenie za osumgodi{no osnovno obrazovanie / Blagoja Markoski. - Skopje : Ministerstvo za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija, 2009 - 153 str. : ilustr. vo boja: 29 sm Re~nik na pomalku poznati zborovi: str.[82-85] ISBN - 978-608-4575-54-2 COBISS. MK-ID 79221002