GJUHA LETRARE DHE DIALEKTET E GJUHËS SHQIPE Lexoni me vëmendje poezinë ,,Mëmëdheu” të Çajupit dhe dy strofat e para të poezisë “Dallëndyshe eja” të Filip Shirokës. Në cilët dialekte janë shkruar këto poezi. A janë në gjuhën standarde (letrare)? Argumentoni përgjigjen tuaj. Gjuha shqipe flitet në Shqipëri, në Kosovë, në Mal të Zi, në luginën e Preshevës tek arbëreshët e Italisë e të Greqisë dhe në çdo vend tjetër ku jetojnë shqiptarët jashtë atdheut. Gjuha e përbashkët kombëtare përfshin gjuhën letrare dhe gjuhën dialektore. Gjuha letrare është formuar nga gjuha popullore nga e cila vazhdon të pasurohet me fjalë e shprehje të reja. Në gjuhën shqipe dallohen dy dialekte: dialekti i Veriut ose gegërishtja dhe dialekti i Jugut ose toskërishtja. Këto dialekte i ndan lumi Shkumbin. Në të djathtë të Shkumbinit flitet gegërishtja, në të cilën hyjnë edhe të folmet e Kosovës dhe të Malit të Zi dhe pjesa më e madhe e të folmeve shqipe të Maqedonisë veriperëndimore; ndërsa në anën e majtë të tij flitet toskërishtja që përfshin edhe disa fshatra të rrethit të Prespës, të Manastirit dhe të Strugës. Por, këtë dialekt e flasin edhe arbëreshët e Italisë dhe të Greqisë. Dialektet e shqipes janë mjaft të afërta me njëri – tjetrin, prandaj nuk paraqesin kurrfarë pengesash që shqiptarët të merren vesh njëri me tjetrin. Dallimet kryesore ndërmjet këtyre dy dialekteve hasen kryesisht në fushën e fonetikës, por mund të vërehen edhe në leksik e më pak në morfologji dhe në sintaksë. Dallime fonetike e leksikore hasen edhe brenda një dialekti. P.sh.: cucë (caucë), në të folmen e Tetovës; gocë në të folmen e Tiranës; çikë në të folmet e Kosovës e të Veriut. Shumë fjalë dialektore të Veriut apo të Jugut sot kanë gjetur vend në gjuhën letrare. Kjo do të thotë se fjalët dialektore janë burim i pashtershëm i gjuhës letrare. Ato, përveç tjerash, shërbejnë edhe për t’i zëvendësuar huazimet e panevojshme, si: abuzim=keqpërdorim, akuzë=padi, start=nisje etj. Përdorimi i fjalëve krahinore (dialektore) në letërsi sjell koloritin, zakonet dhe mendësinë e krahinës. Shkrimtari Jakov Xoxa në romanin “Lumi i Vdekur” përdor mjaft krahinorizma, sepse e tërë ngjarja vendoset në një krahinë. Për përhapjen e dialektizmave rol të madh luajnë shkrimtarët me veprat e tyre artistike. 144
GJUHA SHQIPE DHE LEXIMI VIII