Duurzame Scholen Magazine 5 by Kennisplatform Duurzaam Gebouwd

Duurzame Scholen Magazine april 2017

Duurzame Scholen

THE ROAD TO ALL-ELECTRIC

De schakel tussen probleem en oplossing

Alklima, exclusief importeur van de warmtepompconcepten van Mitsubishi Electric, staat voor kennisdeling en verregaande verticale integratie binnen de bouwkolom. In verschillende bouwprojecten komt deze ‘samenwerking met meerwaarde’ naar voren. De kennis die wij en verschillende partners opdoen wordt weer terug in de keten gestuurd, zodat er gezamenlijk geïnnoveerd kan worden.

Duurzame Scholen #5 | april 2017

De moderne energiehuishouding van Mitsubishi Electric

‘We moeten het onderwijs radicaal anders inrichten’ Architect Thomas Rau

ROC, Amsterdam

In dit nummer: Thema Monitoring: Dunamare zet vol in op verduurzaming

Klimaatneutrale en gezonde school in Amsterdam

Basisscholen gezond en naar Nul-op-de-Meter

ROADTRIP DOOR DE MODERNE STAD www.alklima.nl

Het gebouw van de toekomst...

...is gebouwd rondom de gebruiker. 3

— Kunnen gebouwen denken? Uiteraard!

Sustainable buildings Sustainable relationships 1) De Kromhout Kazerne is door BREEAM-NL op meerdere vlakken excellent beoordeeld. 2) Het energielabel van het gerenoveerde a.s.r. hoofdkantoor ging van G naar A++ waardoor het energieverbruik met ruim vijftig procent is gereduceerd. 3) Uitgangspunt bij Rijkskantoor ‘de Knoop’: zo min mogelijk slopen en zoveel mogelijk hergebruiken. 4) Cradle-to-cradle Stadskantoor Venlo wekt meer energie op dan dat het gebruikt, heeft een gesloten waterkringloop en zuivert zelfs de lucht.

Een gezonder leefklimaat, meer comfort en productiviteit staan centraal, slimme automatiseringsoplossingen vormen de basis. Verwarming bijvoorbeeld, maar ook verlichting en ventilatie. Producten in een intelligente omgeving, voor maximaal gemak en meer vrijheid voor de gebruiker. Maar ook voor extra functionaliteiten zoals betere communicatie, beveiliging en optimaal facilitair beheer. Energiezuinig bovendien; over vooruitkijken gesproken. Ontdek gebouwintelligentie volgens ABB op: www.abb.nl/lowvoltage

Tijdens Building Holland 2017 gaan wij graag met u in gesprek over deze en andere projecten. U bent van harte welkom op stand 11.063.

ONDERDEEL VAN

/ INHOUDSOPGAVE

Korte berichten uit de markt

Hoofdinterview architect Thomas Rau

Het 4e Gymnasium: eerste energieneutrale middelbare school van Amsterdam

Thema: Monitoring

Rondetafelgesprek: ‘Niet één pot geld voor onderwijs en onderhoud’ Onderwijs worstelt met gebouwinstallaties Monitoring brengt energieverbruik omlaag Acht scholen naar energieneutraal Marktvisie Ronald Schilt: ‘Als de confetti is opgeruimd’ Veel deelnemers Energiebesparing Basisscholen Dunamare zet vol in op verduurzaming Hoogleraar Zeiler: ‘Goed werkend schoolgebouw zorgt voor betere schoolprestaties’

Basisschool De Kameleon in Den Dolder

Tien tips voor monitoring Stichting Spaarnesant bespaart door te meten

In Nepal staan vijftien aardbevingsbestendige scholen dankzij Nederlandse architect

Stadsparkconcept leidt tot gevarieerd, open studielandschap in Hogeschool InHolland

Basisscholen gezond en naar Nul-op-de-Meter

Hogeschool Rotterdam krijgt toekomstbestendig gebouw

Doorgeefcolumn: Hak van Nispen tot Pannerden

Utrecht leert van duurzaamheidsambities

‘Monitoren is de beste manier om te leren’

Op zoek naar een spin in het web

Nieuwe projecten

Duurzame Scholen | mei 2017 | 3

Infraroodverwarming als alternatief voor schoolverwarming

Seminars over verduurzaming van scholen

Verwarming met infraroodpanelen kan een interessant alternatief voor traditionele verwarming vormen voor schoolbesturen. Kenmerken van verwarming via infrarood zijn de energiezuinigheid, veiligheid en de geringe ruimte die noodzakelijk is om de techniek toe te passen. In een schoollokaal zijn vier tot zes panelen (zie onderstaande foto) nodig om het aangenaam warm te krijgen, waarbij de warmte uit de panelen onzichtbaar is. Ten opzichte van de klassieke radiatoren zijn er diverse voordelen te noemen, waarbij rechtstreekse in plaats van indirecte verwarming een belangrijke is. Daarnaast voelt de lucht minder snel droog aan en hoeven de

In mei organiseert kennisplatform Duurzaam Gebouwd drie

ramen van een lokaal niet om de haverklap opengezet te worden

seminars over de verduurzaming van onderwijsgebouwen.

om te ventileren.

Tijdens deze seminars staan onder meer praktijkvoorbeelden van

Nog niet alle aspecten van verwarmen met infraroodpanelen

renovatie- en nieuwbouwprojecten centraal. Daarnaast passeren

zijn onderzocht, maar kennisinstituut ISSO meldt dat met deze

onderwerpen als gezonde leeromgevingen, verduurzaming en de

vorm van verwarmen minder snel tocht ontstaat. Daarnaast

flexibiliteit van schoolgebouwen en de Green Deal Scholen de revue.

concludeerde de Katholieke Universiteit Leuven dat intelligente

Op 9 mei vindt dit evenement in Zwolle bij Hogeschool

infrarood verwarmingssystemen aan alle voorwaarden voldoen om

Windesheim plaats, op 16 mei in Hoofddorp bij Circulair Expo en

een optimaal binnenklimaat te realiseren.

op 18 mei in ’s-Hertogenbosch bij BBS Boschveld. Tijdens de drie

Coach Wilfried Trapp van Trapp Studiecoaching past infrarood-

seminars is Marco van Zandwijk van Ruimte-OK de dagvoorzitter.

verwarming toe en kent de effecten. “De combinatie van milieu-

Iedereen die werkzaam is in de onderwijssector en voor de

vriendelijk, goedkoop en netjes afgewerkt maakte mij enthousiast.

overheid, kan deze seminarreeks gratis bezoeken. Inschrijven

Vroeger hadden we een cv die het hele pand moest verwarmen.

kan via DuurzaamGebouwd.nl/DGscholen. Hier staat ook extra

In de praktijk betekende dat, dat die altijd stond te branden, want

informatie over deze seminars.

er is altijd wel één huurder thuis. Dit is veel efficiënter.”

Rivers International School met Frisse Scholen B Een basisschool, middelbare school en kinderdagopvang maken deel uit van de nieuwbouw van Rivers International School Arnhem. Deze nieuwbouw is gevestigd op een prominente plek in de Arnhemse wijk Schuytgraaf. Architect LIAG ontwierp leeftijdsgericht, waarbij de organisatie goed keek en luisterde naar de wensen van de diverse gebruikers. Zo zijn het interieur en de faciliteiten op comfortabele hoogte voor kinderen gemaakt en zijn er lage ramen bij de basisschool en de kinderdagopvang. De basisschool en de kinderdagopvang bevinden zich op de begane grond. Hier zijn ook gezamenlijke functies als kantine en drama- en muziekruimte te vinden. Bezoekers parkeren in de kelder, waardoor meer ruimte ontstaat op het terrein voor speelplaatsen en schoolpleinen. Optimale zontoetreding op het schoolplein wordt bereikt door het gebouw aan een zijde schuin ‘af te snijden’.

4 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ KORTE BERICHTEN UIT DE MARKT

Voorstel PO-Raad in wet?

Duurzame scholen in noordelijke provincies

Om het tempo van modernisering van schoolgebouwen

Eco-Schools Nederland, IVN en Perspectief op Energie hebben

te doorbreken, is een aanpassing in de wet noodzakelijk.

begin februari een samenwerkingsovereenkomst getekend voor

Daarom moet een nieuw kabinet het voorstel van PO-Raad,

de verduurzaming van scholen in Drenthe, Friesland en Groningen.

VO-Raad en de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG)

Het doel van deze samenwerking is dat tien procent van alle

omzetten in beleid en wetgeving.

scholen in deze provincies structureel met duurzaamheid aan de

Dat staat in de Bouwagenda 2017-2020, die Bernard

slag gaat en het duurzaamheidskeurmerk Eco-Schools behaalt.

Wientjes, voorzitter van de Taskforce Bouwagenda, eind

De samenwerkende partners ondersteunen actief de scholen die

maart heeft gepresenteerd. De drie organisaties hebben eind

willen deelnemen met energiekennis, natuur- en milieu-educatieve

vorig jaar een gezamenlijk plan gepresenteerd, waarmee

materialen, activiteiten en procesbegeleiding. Scholen die kiezen

knelpunten op het gebied van onderwijshuisvesting willen

om een duurzame school te worden, bepalen zelf met welke

wegwerken. In dit voorstel worden de posities van gemeenten

thema’s zij aan de slag gaan. Zij maken die keuze op basis van

en schoolbesturen meer gelijk getrokken. Zo moeten

een Eco-scan. (Bron foto: Eco-Schools International)

gemeentebesturen in samenspraak met de schoolbesturen een integraal huisvestingsplan (IHP) voor ten minste vijftien jaar vaststellen. Daarnaast gaan alle schoolbesturen per schoolgebouw een meerjarig onderhoudsplan vaststellen en voor de uitvoering daarvan middelen reserveren. Renovatie wordt een gezamenlijke verantwoordelijkheid van gemeenten en schoolbesturen. Renovatie moet de levensduur van een schoolgebouw met ten minste 25 jaar verlengen, moet voldoen aan de eisen van het Bouwbesluit en moet het gebouw geschikt maken voor het onderwijs van de toekomst. In de Bouwagenda wordt dit voorstel een-op-een overgenomen. Daarnaast onderschrijft de Taskforce in de Bouwagenda de aanbeveling om op rijksniveau te onderzoeken hoe de door de Rekenkamer geconstateerde ontoereikendheid van de huidige middelen kan worden aangepast. Verder staat hierin dat iedere regio een onafhankelijke regisseur moet aanstellen, die als taak heeft om samen met gemeenten en besturen de huidige voorraad schoolgebouwen betrouwbaar in kaart te brengen en te helpen met het opstellen van de integrale huisvestingsplannen

Betere kwaliteit kinderopvang en peuterspeelzalen

onderwijs. “Dit is een belangrijke erkenning van het werk van de sectororganisaties en de VNG”, vindt voorzitter Rinda den

Baby’s en peuters krijgen vanaf 2018 een betere dagopvang

Besten van de PO-Raad.

en de kwaliteit van peuterspeelzalen gaat omhoog.

Aan de hand van zes regionale kennissessies vertellen

De Tweede Kamer stemde in februari voor twee wetsvoorstellen

PO-Raad, VO-Raad en VNG schoolbesturen en gemeenten

van destijds minister Lodewijk Asscher van Sociale Zaken

de laatste ontwikkelingen rondom renovatie. Deze

en Werkgelegenheid: het wetsvoorstel Innovatie en Kwaliteit

sessies vinden plaats van eind mei tot en met half juni op

Kinderopvang en het wetsvoorstel Harmonisatie Kinderopvang

locaties door het hele land. Kijk voor meer informatie op

en Peuterspeelzaal.

GreenDealScholen.nl/regionale-kennissessies.

Daarnaast krijgen werkende ouders die gebruikmaken van peuterspeelzaal straks ook recht op kinderopvangtoeslag, zoals die nu geldt voor de kinderopvang. Het voornaamste doel van beide wetten is dat iedereen in de toekomst terecht kan bij kwalitatief hoogstaande kinderopvang en peuterspeelzalen.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 5

De route naar een duurzame school Bent u op zoek naar inspiratie en praktische informatie voor het verduurzamen van scholen? Building Holland heeft dit jaar bijzonder veel aandacht gewijd aan dit onderwerp. In de gratis whitepaper ‘Uw school verduurzamen. Wat nu?’ vindt u uitgebreide informatie over het traject dat een school doorloopt om te verduurzamen. Daarnaast komen ontzorging door ESCo’s, de financieringsstimuli van subsidies, rapportages en lokale en nationale verduurzamingsinitiatieven onder de aandacht. Per onderwerp krijgt u meerdere voorbeelden en tips, zodat u na het lezen van de whitepaper weer helemaal op de hoogte bent over de mogelijkheden voor schoolverduurzaming. Tevens bevat de whitepaper een infographic met de route naar een duurzame school. De whitepaper is gratis aan te vragen op de website van Building Holland via BuildingHolland.nl/scholen. Na het invullen van het formulier ontvangt u de whitepaper direct in uw inbox.

Werkboekje voor waardevolle school beschikbaar

Leeromgeving van de toekomst? Hoe kunnen schoolgebouwen de innovatie in het beroepsonderwijs optimaal faciliteren? Deze vraag staat centraal tijdens de conferentie ‘Leeromgeving van de toekomst’, die op donderdag 15 juni in ’s-Hertogenbosch plaatsvindt. Schoolleiders, MR-leden en ouders die overwegen het initiatief te

Het beroepsonderwijs speelt met andere vormen van leren in op

nemen om hun school te gaan verduurzamen, kunnen aan de slag

de toekomst. We zien steeds meer hybride vormen van onderwijs

met het werkboekje ‘Werken aan een Waardevolle School’.

ontstaan, waarbij onderwijs, beroepspraktijk en maatschappij bij

Op basis van vier pijlers toont die boekje verschillende mogelijk-

elkaar komen. Ook (nieuwe) technologieën spelen hierbij een rol.

heden, waarop duurzaamheid binnen het onderwijs verankerd kan

Deze veranderingen hebben directe invloed op het ruimtelijke

worden. Zo helpt dit boekje met het opstellen van een verbeterplan

ontwerp van het beroepsonderwijs.

voor de eigen school, op basis van opdrachten, tips en links naar

Deze conferentie vindt plaats in aanloop naar het ontwikkeltraject

nuttige informatie.

‘Leeromgeving van de toekomst’, dat komend najaar van start

De partners van de Green Deal Scholen, Stichting Ouders &

gaat. In dit traject gaan ontwerpers – met ondersteuning van het

Onderwijs samen met Eco-Schools en de Dutch Green Building

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie – met scholen samenwerken

Council hebben dit boekje opgesteld. Met het programma

aan huisvestingsvraagstukken voor toekomstgericht mbo. Scholen

‘Waardevolle Scholen’ willen de betrokken partijen laten zien

die geïnteresseerd zijn in deelname aan dit ontwikkeltraject,

dat het mogelijk is de verduurzaming van scholen op te pakken,

kunnen zich tijdens de conferentie inschrijven. Voor ontwerpers zal

zonder dat dit leidt tot extra werkdruk van schoolleiders. De focus

een open oproep worden uitgezet.

gaat namelijk naar ouders die in hun dagelijkse leven werken als

Deze conferentie vindt plaats op het Koning Willem I College, in

professional in of rond de bouw-, handel- en dienstensector.

’s-Hertogenbosch. Kijk voor meer informatie op Stimuleringsfonds.nl.

6 | mei 2017 | Duurzame Scholen

DUCO AT SCHOOL

Natuurlijk ventileren

beter studeren!

ING

NT I

BASISVE

Bredeschool ‘De Waterhoef’

‘SLIMME’

TIE LA

VENTILATIE Drie pijlers, één oplossing!

VE NT

LIN ILAT IEVE KOE

Natuurlijke basisventilatie is het fundament van dit totaalconcept voor een gezonde leeromgeving. Door verse lucht op natuurlijke wijze toe te voeren, is elke student verzekerd van een optimale gemoedsrust en kan op elk moment van de dag het maximale uit zichzelf worden gehaald.

We inspire at www.duco.eu

â&#x20AC;&#x2DC;Een school moet kinderen vooral opleiden tot burgersâ&#x20AC;&#x2DC;

/ HOOFDINTERVIEW

Architect Thomas Rau pleit voor omwenteling in de onderwijssector

‘We moeten een concertgebouw voor kinderen bouwen’ Tekst: Henk-Jan Hoekjen

Duurzaam bouwen zit in de lift? De onderwijssector haakt aan bij het groene denken dat de laatste jaren zo veel terrein gewonnen heeft in de bouwsector? Er mag de laatste jaren het nodige bereikt zijn, het gaat architect Thomas Rau lang niet ver genoeg. “Er is behoefte aan een fundamentele verandering in het onderwijs.”

Vraag iemand een ‘groene’ architect te noemen en de kans is groot dat het antwoord ‘Thomas Rau’ luidt. De van oorsprong Duitse architect heeft het afgelopen decennium een serie opmerkelijke initiatieven ontplooid, waarmee hij voor velen geldt als belangrijke inspiratiebron bij het verduurzamen van de bouwsector. Bij de renovatie van het kantoorgebouw van het Wereld Natuur Fonds in Zeist heeft hij een oud en afgeschreven pand met slimme ingrepen omgetoverd tot een baanbrekend duurzaam kantoorgebouw. Ook met een uitzending van het VPRO-programma Tegenlicht wist Rau velen – binnen én buiten de bouwsector – te inspireren. In de uitzending ‘Het einde van bezit’ deed hij op bevlogen wijze zijn ideeën omtrent het gebruik van grondstoffen uit de doeken.

Geen oplossing meer

Regels in bouwsector

“Vroeger was een product altijd bedoeld als een oplossing”, zegt

In de bouw ligt het misschien net even iets anders: gebouwen

Rau over het probleem dat hij in die veelbekeken uitzending aan

worden nu eenmaal niet gemaakt om ‘net niet in te storten’. Er

de orde stelde. “Maar het probleem voor een producent is dat

gelden in ons land regels die ervoor zorgen dat gebouwen – en

wanneer hij fantastische producten maakt, de markt spoedig

zeker schoolgebouwen – veilig gebruikt kunnen worden. Toch is

verzadigd is met fantastische producten. En wat gaat hij dan

er op het verdienmodel binnen de bouwsector ook van alles aan

doen? Niet meer produceren?”

te merken. Ook in deze sector zijn volgens Rau maar heel weinig

Als gevonden oplossing maken producenten in uiteenlopende

partijen wérkelijk duurzaam.

sectoren producten die op enig moment vervangen moeten

Hij refereert onder meer aan het project dat hij uitvoerde voor

worden. “‘Nieuw’ betekent tegenwoordig eigenlijk ‘nog net niet

nutsbedrijf Liander. In Duiven realiseerde zijn architectenbureau

stuk’. Dát is het verdienmodel. Ieder product is eigenlijk een soort

in samenwerking met een aantal andere partijen een gebouw

georganiseerd probleem geworden. Je kunt tegenwoordig het

dat een nieuwe standaard zet op het gebied van duurzaamheid

snelst rijk worden door eerst een probleem te veroorzaken en

en circulariteit. Bij de bouw van het complex zijn grondstoffen

dan zelf een nieuwe oplossing te bieden. Dat denken moeten we

en materialen hergebruikt en gedocumenteerd in een

radicaal doorbreken.”

grondstoffenpaspoort: nieuwe materialen zijn recyclebaar. Hoe mooi dit ook klinkt, en hoe aansprekend het eindresultaat ook

Thomas Rau: “Het meest waardevolle dat we hebben, zijn onze

is, de realisatie van het Liander-kantoor ging bepaald niet zonder ››

kinderen. Maar dat blijkt niet uit de schoolgebouwen, waarin ze dagelijks werken.” (foto: Jaap Vork)

Duurzame Scholen | mei 2017 | 9

slag of stoot. “Een goed voorbeeld is het dak van het atrium”, vertelt Rau over de nieuwe binnenruimte, die ontstond door tussen vijf bestaande gebouwen een glazen overkapping te realiseren. “Ik vroeg een offerte aan bij een staalleverancier. De oplossing die hij bood maakte gebruik van zoveel mogelijk materiaal. Natuurlijk: dáár verdient hij zijn geld mee. Hij wil zoveel mogelijk verkopen.

‘Duurzaamheids-

Maar daarmee komen we natuurlijk niet verder.”

certificaten

Hoe kan dit denken doorbroken worden?

zijn afleidings-

“Door anders te denken. Neem nu eens de kermis in Tilburg. Daar wordt voor een aantal dagen per jaar een gigantische kermis opgebouwd, die vervolgens weer zo snel mogelijk afgebroken

manoeuvres‘

moet worden. Dat is een inspirerend voorbeeld voor de bouwsector. Want om alles zo efficiënt mogelijk te laten verlopen, maken de bouwers van kermisattracties gebruik van zo min mogelijk materiaal. Logisch: elke kilogram te veel levert logistieke problemen op en kost dus geld.” Geïnspireerd door dit voorbeeld kwam Rau tot een innovatieve oplossing voor het atriumdak in Duiven. “Ik heb contact opgenomen met een bedrijf dat gespecialiseerd is in het bouwen van achtbanen”, vertelt hij. “Eerst reageerde men nogal verbaasd, want een verzoek om een atriumdak te maken krijgen ze niet vaak. Maar uiteindelijk hebben we samen een prachtig dak kunnen maken waarin maar liefst 35 procent minder staal is verwerkt, dan wanneer we voor conventionele staalbouw hadden gekozen.”

Duurzame ontmoetingsplek Zijn inzet voor een ommekeer in het denken bracht hij in het verleden niet alleen tot uitdrukking in de publieke sector, de kantoorwereld of de zorg, ook in het verduurzamen van onderwijsarchitectuur heeft de architect nadrukkelijk zijn sporen verdiend. Zo realiseerde Rau met zijn bureau onder meer projecten voor de vrije Tobiasschool in Amsterdam. Daarnaast is zijn bureau actief in het Belgische Kortrijk, waar momenteel het nieuwe campusgebouw van de Howest Hogeschool verrijst. Het ontwerp van zijn architectenbureau RAU en het Belgische architectenbureau ABDM gaat dienst doen als duurzame ontmoetingsplek waar leren, studeren, ontdekken en ontmoeten in een comfortabele, stimulerende omgeving mogelijk wordt. Hoe belangrijk is duurzaamheid in het onderwijs? “Eigenlijk is dat de verkeerde vraag. Want wanneer je spreekt over Rau beschouwt het Concertgebouw als het beste zorggebouw

het onderwijs, moet je eerst een veel fundamentelere vraag stellen:

van Nederland: “Mensen gaan er moe en uitgeblust naar

wat willen wij eigenlijk met het onderwijs?” Rau is duidelijk over het

binnen en komen er blij en opgetogen weer uit.”

antwoord: “We moeten het onderwijs radicaal anders inrichten.

(foto: Cha già José)

Het meest waardevolle dat we hebben op de wereld, zijn onze

10 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ HOOFDINTERVIEW

kinderen. Maar dat blijkt absoluut niet uit de schoolgebouwen, waarin ze dagelijks moeten werken. Als je alleen maar bezig bent om die schoolgebouwen een beetje duurzamer te maken – en ook hier het bestaande systeem te optimaliseren – ben je bezig met een nepoplossing. Echt duurzaam onderwijs is alleen te realiseren, wanneer we grote budgetten aan het onderwijs gaan besteden. Echt duurzaam onderwijs krijgen we alleen wanneer we zorgen dat we de allerbeste mensen voor de klas krijgen en wanneer we die mensen daarvoor dik gaan betalen.” Vooral in het openbaar onderwijs moeten de budgetten fors omhoog, stelt Rau. “Binnen het openbaar onderwijs worden kinderen opgeleid om zo goed mogelijk te functioneren binnen het bestaande systeem. Eigenlijk wordt iedereen opgeleid als consument. Maar voor een duurzame maatschappij – en voor het behoud van onze democratie – moeten we kinderen opvoeden tot burgers. De fundamentele vraag op het gebied van duurzaam onderwijs is dus niet hoe je gebouwen eruit zien, maar hoe je je onderwijssysteem inricht en hoeveel geld je bereid bent daarvoor te betalen.”

‘Het leven is een kermis’ Impuls De Duurzaamheidsfabriek in Dordrecht fungeert als creatieve broedplaats, waar

Er zijn wel degelijk initiatieven die in zijn ogen de goede kant

bedrijven en leerlingen samen op zoek

opgaan. Hij beschouwt de Duurzaamheidsfabriek in Dordrecht, die

gaan naar nieuwe, technologische

hij heeft ontworpen, als een goed voorbeeld. Het gebouw fungeert

oplossingen. (foto: Hans Morren)

als creatieve broedplaats, waar bedrijven en leerlingen samen op zoek gaan naar nieuwe, technologische oplossingen. Het gebouw is voorzien van een techniekhal, ateliers, labs, kantoren, bedrijfsruimtes en ontmoetingsplekken. Het vormt onderdeel van het onderwijs waarin duurzame technologie, energietransitie en energie-efficiency centraal staan. In de Duurzaamheidsfabriek kunnen bedrijven innovaties en nieuwe producten uitproberen, maar ze komen er ook vroegtijdig in contact met potentieel, goed gekwalificeerd personeel. “De Duurzaamheidsfabriek geeft straks niet alleen een enorme impuls aan de verduurzaming van Dordrecht, maar levert ook een belangrijke bijdrage aan het terugdringen van het tekort aan geschoolde technici.” ››

Duurzame Scholen | mei 2017 | 11

Samen met het Belgische architectenbureau ABDM heeft RAU gezorgd voor het ontwerp van het nieuwe campusgebouw van de Howest Hogeschool in het Belgische Kortijk.

Aan welke ruimtelijke eisen moet een duurzaam onderwijsgebouw

het maken van duurzame scholen. Een echt duurzame school is

voldoen?

een concertgebouw voor kinderen: een gebouw waar de kinderen

“Een schoolgebouw is een heel ander gebouw dan bijvoorbeeld

als blije en geïnspireerde burgers naar buiten komen.”

een kantoor of een gemeentehuis. Bij het ontwerpen van een gebouw is het essentieel om rekening te houden met de mensen

En zo’n ‘concertgebouw voor kinderen’ zou standaard moeten

die ervan gebruik gaan maken. In het onderwijsgebouw gaat dat

voldoen aan de hoogste duurzaamheidscertificaten?

om mensen die eigenlijk nog mens moeten worden. Scholieren

Rau zucht. “Duurzame certificeringen zijn vaak afleidings-

zijn kwetsbaar en beïnvloedbaar; zij maken een mentaal en

manoeuvres. We praten allemaal over circulair of Cradle to

fysiek groeiproces door. Dat zijn allemaal aspecten, waaraan je

Cradle en denken dat we daarmee de problemen oplossen.

als architect aandacht moet besteden. Het ontwerpen van een

Maar daarmee lossen we de problemen juist helemaal niet op.

schoolgebouw is daarmee een ongelooflijk verantwoordelijke taak

Wie alleen maar bezig is met het behalen van een certificaat,

voor een architect. Het gaat namelijk niet om het maken van een

probeert het huidige systeem te optimaliseren. En wie dat doet,

mooie gevel, maar om het bieden van het juiste evenwicht tussen

blijft meebouwen aan een toren van Babel waarmee we nooit de

openheid en beschutting. Bovendien moet een schoolgebouw

hemel bereiken.”

de kinderen inspireren, zodat ze hun talenten optimaal kunnen ontplooien.” In dit laatste opzicht vertelt hij een interessant anekdote. “Iemand

Grondstoﬀencrematorium

vroeg mij laatst wat ik het beste zorggebouw van Nederland vind. Mijn antwoord was: het Concertgebouw. Want mensen gaan er

“Laten we alles maken alsof het leven een kermis is”, vervolgt hij.

moe en uitgeblust naar binnen en komen er blij en opgetogen

“Laten we in de toekomst onze gebouwen maken als een machine

weer uit. Er gebeurt iets in dat gebouw dat goed is voor mensen.

en materiaal beschouwen als een service. Want alleen door echt

Dat moeten we ook voor ogen houden wanneer we bezig zijn met

anders te denken, kunnen we iets veranderen. We moeten echt

12 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ HOOFDINTERVIEW

ophouden om het bestaande systeem te optimaliseren.”

We moeten op een totaal andere manier met grondstoffen

In dit opzicht kraakt hij nog een aantal harde noten.

omgaan. Daarom hebben wij het publieke platform Madaster

Energieprestatiecontracten (EPC)? Groene stroom? Rau vindt

opgezet. Hiermee willen we materialen een identiteit geven. Want

het doekjes tegen het bloeden. “Groene stroom is elektriciteit die

zodra materialen niet meer anoniem zijn, worden ze als waardevol

afkomstig is uit een grondstoffencrematorium. En met een EPC

erkend. Afval is in feite niets anders dan materiaal zonder identiteit.

krijg je BENG: bijna-energieneutrale gebouwen. Daar hebben we

Wanneer het je lukt om materiaal zijn identiteit terug te geven,

niets aan.”

wordt het mogelijk om een gesloten systeem te realiseren, waarin

Hetzelfde geldt volgens hem voor het door velen bewierookte

alles zijn waarde behoudt.”

klimaatakkoord in Parijs. “Het ergste wat er op de klimaattop in

Daarnaast strijdt Rau voor een officiële universele verklaring voor

Parijs kon gebeuren, is dat er een akkoord werd bereikt”, stelt

de rechten van het materiaal. Hij probeert het onderwerp zelfs

hij. “Stel je voor dat ik mijn vrouw beloof om in 2020 niet meer te

op de agenda van de Verenigde Naties te krijgen. “Want het

drinken, om in 2030 te stoppen met roken en om vanaf 2040 te

enige echte veto waar de Verenigde Naties rekening mee moeten

proberen trouw te zijn. Dan verklaart ze me toch voor gek? Maar

houden, is het veto van de natuur.”

precies dát hebben we in Parijs met de planeet afgesproken.” Hoe moet het dan?

Betalen voor service

“We moeten bedrijven zelf verantwoordelijk maken voor de troep die ze maken. Een bedrijf als Shell wordt rijk, ten koste van

Om het ‘veto van de natuur’ af te wenden blijft hij zich voortdurend

waardevolle grondstoffen. Dat kunnen we niet langer volhouden.

inzetten voor het aangaan van slimme samenwerkingsverbanden. In dit opzicht verwijst Rau naar de organisatie Turntoo, die hij in 2010 heeft opgericht en dat zich richt op het ontwikkelen van

De Howest Hogeschool in Kortrijk

nieuwe businessmodellen. “Klanten moeten bijvoorbeeld niet

gaat dienst doen als duurzame

meer betalen voor de armaturen, maar alleen voor de service

ontmoetingsplek.

waar ze eigenlijk behoefte aan hebben: licht”, zegt hij over de samenwerking met Philips. Dit bedrijf staat bekend om zijn inzet voor een duurzame en gezonde verlichting. Binnen de onderwijswereld vestigde de lichtspecialist enkele jaren geleden bijvoorbeeld nadrukkelijk de aandacht op zich met het biodynamische SchoolVision-systeem. Hiermee kan men beter tegemoetkomen aan de biologische lichtbehoefte van schoolkinderen. Niettemin was het zelfs bij Philips niet eenvoudig om de nieuwe manier van denken op de kaart te krijgen. “We konden het ‘licht als service’-concept alleen ontwikkelen door de top van Philips een tijd lang niet in te lichten. De Philips-medewerkers met wie ik werkte aan het concept, waren bang dat ze door hun bazen zouden worden teruggefloten.”

Paden verlaten Werkelijke duurzaamheid – in het onderwijs én in alle andere facetten van de maatschappij – kan alleen bereikt worden wanneer we de platgetreden paden verlaten, vindt Rau. “De enige manier om écht duurzaam te worden, is door de dingen fundamenteel anders te doen. We moeten ons realiseren dat we geen menselijke wezens op een spirituele reis zijn. Integendeel. We zijn spirituele wezens op een menselijke reis.”

Duurzame Scholen | mei 2017 | 13

Paul de Ruiter realiseert energiezuinige school met optimaal binnenklimaat

Eerste energieneutrale middelbare school van Amsterdam “Het ontwerpen van een goede en duurzame school gaat verder dan het zoveel mogelijk beperken van het energiegebruik.” Voor het ontwerp van Het 4e Gymnasium in Amsterdam ontving Paul de Ruiter Architects de publieksprijs van de Nederlandse Bouwprijs. Architect en partner Noud Paes geeft uitleg bij het bijzondere project.

Tekst: Henk-Jan Hoekjen Beeld: Sonia Arrepia

Het hart van de school wordt gevormd door het centrale atrium met trap, dat ook als theater dienst kan doen.

Met ingang van dit schooljaar maakt Het 4e Gymnasium in

Daglicht

Amsterdam gebruik van een nieuw schoolgebouw, ontworpen door het architectenbureau Paul de Ruiter Architects. Het nieuwe

Het nieuwe gebouw van Het 4e Gymnasium bewijst dat beide

onderwijsgebouw is gesitueerd in het Houthaven-gebied in

aspecten elkaar niet hoeven te bijten. Want in het Houthaven-

Amsterdam, een voormalig industrieel gebied dat op initiatief van

gebied werd een schoolgebouw gerealiseerd dat het label ‘Frisse

de gemeente getransformeerd wordt tot de eerste energieneutrale

School’ mag dragen en bovendien kan gelden als de eerste

wijk van de hoofdstad. Die duurzaamheidambitie is duidelijk

energieneutrale middelbare school van Amsterdam. “We doen

herkenbaar in het gebouw van Het 4e Gymnasium.

vaker onderwijsprojecten en denken daarbij altijd van binnenuit”,

“Bij de architectenselectie hebben we ingezet op twee belangrijke

vertelt Paes over het ontwerpproces. “We hebben gekozen voor

aspecten”, verduidelijkt Paes. “Behalve een energiezuinige school

een compact bouwvolume, met zo min mogelijk gevel. Want

wilden we ook een gezonde school. Want wanneer je alleen inzet

een gevel is een verliesgevend oppervlak. Het beperken van het

op een energiezuinige school, ben je volgens mij verkeerd bezig.

geveloppervlak is een van de manieren om te komen tot een

Wij denken altijd andersom; ons uitgangspunt is het maken van

optimaal binnenklimaat.”

een gezond gebouw dat de wensen van de gebruikers zo goed

Een hoge mate van daglichtinval kenmerkt dit gebouw. “Om zoveel

mogelijk ondersteunt. Op basis van die kennis proberen we dat te

mogelijk daglichtinval te realiseren, hebben we gekozen voor hoge

realiseren bij een zo gunstig mogelijk energieverbruik.”

ruimtes – net zoals dat in oude schoolgebouwen altijd het geval

14 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ PROJECT

was. Door te kiezen voor hoge lokalen met hoge ramen, valt er

Inspiratie

veel meer daglicht de ruimtes binnen.” Bovendien realiseer je zo meer kubieke meters per lokaal, wat een

Bij de ruimtelijke organisatie van het ontwerp heeft verrassend

gunstige invloed heeft op de luchtkwaliteit in de lokalen. “Frisse

genoeg het vorige gebouw van de school als inspiratiebron

lucht in scholen is een groot probleem. Ook dat aspect is voor

gediend. “Een gebouw moet passen bij een organisatie”, zegt

ons van belang. Vandaar dat we altijd minstens inzetten op het

Paes. “Daarom hebben we heel goed gekeken naar het oude

label Frisse School B. In het Bouwbesluit wordt Frisse School

onderkomen van Het 4e Gymnasium. Op basis van de kenmerken

C gevraagd, maar onze ambitie gaat verder. Onze standaard

van het oude, semipermanente, gebouw hebben we een nieuw

ligt nadrukkelijk hoger dan het basis-Bouwbesluit en Frisse

ontwerp gemaakt, dat overzichtelijk en helder is en bovendien

Scholen C.”

beschutting biedt. Want ook dat is belangrijk in een schoolgebouw voor leerlingen tussen 12 en 18 jaar.” Die inspiratie komt onder meer terug in de kleurige gevel van

‘Het architecturale ontwerp vormt de basis van een gebouw; de basale architectuur moet goed zijn’

de school. De kleuren geel, oranje en rood van de verticaal gelede gevel zijn gekozen, omdat deze ook prominent in het onlangs gesloopte oude gebouw zichtbaar waren. Daarnaast heeft de ruimtelijke organisatie van de nieuwbouw bepaalde kenmerken ontleend aan het vorige schoolgebouw. Het gebouw is onderverdeeld in drie horizontale zones. In de plint bevinden zich de entree en het openbaar programma, waaronder het centrale ››

Sinds dit schooljaar maakt Het 4e Gymnasium in Amsterdam gebruik van een kleurrijk, nieuw schoolgebouw.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 15

De leerpleinen zijn via de gangen verbonden met de lokalen.

atrium met trap, dat ook als theater dienst kan doen.

over de positionering van het bouwvolume ten opzichte van de

Vanaf de hoofdingang is er dwars door het gebouw een diagonale

zon.”

zichtlijn naar de buitenruimte op het dakterras. In het atrium

Verder is het nieuwe onderwijsgebouw voorzien van betonkern-

‘hangen’ verschillende leerpleinen – waar leerlingen zelfstandig

activering, een WKO-installatie, hoogwaardig drievoudig glas

kunnen werken – en balkons die als loungeplekken dienst doen.

en zonnepanelen. Paes benadrukt overigens dat deze laatste

Deze leerpleinen zijn via de gangen verbonden met de lokalen:

maatregel nooit meer kan zijn dan een sluitstuk van een duurzaam

door een schuifpui te openen kan het lokaal uitgebreid worden

ontwerp. “Wij gaan uit van een piramide. Het architecturale

met het leerplein tot een continu studielandschap. De bovenste

ontwerp vormt de basis; de basale architectuur moet goed zijn. De

verdieping biedt ruimte aan twee volwaardige sportzalen en een

klimaatinstallaties, de betonkernactivering en de WKO-installatie

groot dakterras. “Dit is echt een gebouw dat tot stand is gekomen

zijn het middendeel. En pas op de top komen de zonnecellen.

in samenwerking met de gebruikers”, vindt Paes. “Het is een

Natuurlijk kun je een gebouw ook energieneutraal maken, door

sociaal project, waarvan ook de buurt gebruikmaakt. Daarom

alleen maar een heel dak vol te leggen met zonnepanelen.

is het toepasselijk dat deze school juist de publieksprijs van de

Maar dan heb je nog geen gebouw met een goed binnenklimaat.

Nederlandse Bouwprijs won.”

Wij hechten juist de meeste waarde aan het binnenklimaat.

Zonnepanelen als sluitstuk De ‘sociale duurzaamheid’ wordt in het nieuwe school gecombineerd met allerlei maatregelen die de energiekosten in

Het verlagen van energiekosten is alleen zinvol, wanneer je een gebouw maakt dat prettig is voor de mensen die het gebruiken.”

Interactieve ledschermen

sterke mate terugdringen. “We kiezen in ons werk altijd voor een integrale benadering”, geeft Paes aan. “We kijken bijvoorbeeld

De hoge ambitie van de architect en de opdrachtgever om

al bij aanvang van het ontwerpproces naar allerlei factoren die

te komen tot een gezond en duurzaam schoolgebouw, heeft

invloed hebben op het binnenklimaat. Zo denken we natuurlijk na

geleid tot het eerste klimaatneutrale onderwijsgebouw van

16 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ PROJECT

‘Dit gebouw is tot stand gekomen in samenwerking met de gebruikers’ Amsterdam, dat bovendien het predicaat Frisse School B mag dragen. In het nieuwe gebouw kunnen ongeveer 800 leerlingen van Het 4e Gymnasium zich in een transparante, beschutte en gezonde omgeving voorbereiden op een succesvolle toekomst. Het accent ligt daarbij op kunstzinnige en culturele vorming. Naast het gebruikelijke curriculum kunnen ze vakken als film, drama, schilder- en tekenkunst volgen. Om deze vakken mogelijk te maken, zijn er – naast de reguliere leslokalen – een atelier, een filmzaal, een theater en een laboratorium aanwezig. “Een laatste

Ook de buurtbewoners kunnen de twee sportzalen op

leuke onderdeel van de school zijn de interactieve ledschermen

de bovenste verdieping gebruiken.

op de gevel. Leerlingen kunnen hierdoor hun eigen teksten op de gevel projecteren.” Paes glimlacht. “Zolang het door het beugel kan, natuurlijk.” Dankzij de hoge ramen valt veel meer daglicht de klaslokalen binnen.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 17

Wat is een gezond binnenklimaat?

ROC Mondriaan, Den Haag

Een gezond binnenklimaat is een klimaat dat past bij de functie van een gebouw. VBI bouwt daarom mee aan duurzame, ﬂexibele en comfortabele woon- en werkomgevingen die steeds aan te passen zijn aan de wensen van de eindgebruiker. Of het nu gaat om geluid, licht, temperatuur of luchtkwaliteit. Flexibel comfort noemen we dat. Meer weten? Bel +31 (0)26 379 79 79 of volg ons via @ﬂexibelcomfort

www.vbi.nl

Monitoring 20 Rondetafelgesprek: ‘Niet één pot geld voor onderwijs en onderhoud’ 24 Onderwijs worstelt met gebouwinstallaties 28 Monitoring brengt energieverbruik omlaag 32 Acht scholen naar energieneutraal 34 Marktvisie: ‘Als de confetti is opgeruimd’ 38 Veel deelnemers Energiebesparing Basisscholen 42 Dunamare zet vol in op verduurzaming 46 Interview: ‘Goed werkend schoolgebouw zorgt voor betere schoolprestaties’ 50 Tien tips voor monitoring

Basisschool De Kameleon in Den Dolder

Rondetafelgesprek over beheer en monitoring in scholen

‘Niet één pot geld voor onderwijs en onderhoud’ “Onze conciërge loopt iedere dag op eigen gelegenheid om 17.00 uur door het schoolgebouw om alle apparaten die aan staan uit te doen. In één jaar tijd heeft hij zo € 10.000 aan energiekosten bespaard.” Dit vertelde vestigingscoördinator Jan Jongeneel van Develstein College tijdens de Round Table over Duurzame Scholen. Tekst: Tim van Dorsten

De deelnemers aan de Round Table over Duurzame Scholen. “We kunnen met installaties wel allerlei zaken regelen”, vond

onderhoudscontracten anders in te delen”, bracht hij de

Jongeneel. “Maar een van de lastigste zaken is om het gedrag

eerste stelling in de groep. “Het bedrijf dat installaties aanlegt,

van mensen te beïnvloeden.” Hij gaf daarbij wel aan dat dit in

moet ze ook beheren en onderhouden”, vond technisch

het onderwijs lastig is. “Een docent wisselt vaak van lokaal, waar

commercieel adviseur Joy den Hartog van Duco. “Dat legt extra

leerlingen wachten. Hij denkt dan niet aan de apparatuur en

verantwoordelijkheid bij de installateur.” Hierbij sloot adviseur

weet niet of een collega ‘zijn’ lokaal die dag nog gebruikt. Dan

bouwconcepten Peter Musters van VBI zich aan. “Dan zorgen

kunnen de ramen ook open blijven staan. Onze conciërge doet

leveranciers en installateurs ervoor dat hun werk goed is, omdat ze

bijvoorbeeld ook iedere dag alle ramen dicht en alle verwarmingen

tijdens de exploitatie erbij betrokken blijven.”

uit. Dat bespaarde geld kunnen we weer gebruiken voor andere zaken.” Omdat Jongeneel de enige vertegenwoordiger uit de onderwijssector was, hingen de elf overige deelnemers regelmatig aan zijn lippen. Centraal bij dit rondetafelgesprek, dat plaatsvond bij luchtbehandelingsspecialist DencoHappel, stonden de onderwerpen beheer en monitoring. Volgens gespreksleider en gastheer Maarten van Dalen scoren deze onderdelen namelijk onvoldoende. “Dit kunnen we oplossen door prestatie- en

20 | mei 2017 | Duurzame Scholen

‘Als leveranciers en installateurs tijdens de exploitatie betrokken blijven, dan zorgen ze ervoor dat hun werk goed is’

/ MONITORING

Verantwoordelijk voor product

er veel randvoorwaarden zijn. “In 2006 hebben we een nieuw schoolgebouw laten bouwen, met onderhoud erbij. Maar voor ons

Volgens commercieel manager Eric Parlevliet van Sonesto wil de

bestaande gebouw uit 1977 hebben we die regeling niet. Ik moest

markt betalen voor gebruik. “En niet voor de aanschaf.” Dat vond

dus zelf de boer op om dat met installateurs te regelen. En wij

Van Dalen interessant. “Zo maak je leveranciers verantwoordelijk

willen het liefst dat het onderhoud in de zomerperiode plaatsvindt,

voor een product. Je kunt ook een stap verder gaan: ‘Wij

omdat het dan het onderwijs niet in de weg zit.”

nemen van jullie frisse lucht af.’ Zo forceer je leveranciers om voor energiezuinige oplossingen te zorgen en hoogwaardige producten toe te passen.” Marco van Vliet van Radiair liet weten

Installatie als sluitpost?

dat onderhoudscontracten buiten de aanbesteding vallen. “In het onderwijs gaat het vaak om de laagste prijs. Maar wij merken wel

Hannink merkte op dat budget vaak een doorslaggevende factor

dat als je een installatie één of twee jaar kan beheren, je hierin ook

speelt. “Als de installatie een sluitpost is bij een gebouw, dan

voor een optimalisatie kan zorgen.”

functioneert het niet goed. Hierdoor komt ook het onderhoud

Volgens projectmanager Aniel Ramjanam van Dynamic Spaces

niet goed uit de verf.” Daar is Ramjanam het niet helemaal mee ››

denken installateurs vaak niet na over hoe een installatie in de praktijk werkt. “Dan kan het dus gebeuren dat onderhoud het onderwijsproces verstoort. Als alle partijen in een vroeg stadium als een soort bouwteam met elkaar overleggen, dan komen ze tot een beter eindproduct. Daarnaast is het van belang dat ze hun boerenverstand gebruiken.” Jongeneel liet weten dat

‘Het bespaarde geld kunnen we weer gebruiken voor andere zaken’

Van links naar rechts: Jan Jongeneel van Develstein College, Aniel Ramjanam van Dynamic Spaces en Jan Hannink van Vlint.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 21

Van links naar rechts: Anne Wagenmakers van bouwbedrijf Van der Heijden, Joy den Hartog van Duco en Eric Parlevliet van Sonesto.

eens. “Uiteraard is budget belangrijk. Maar op een gebouw

voor het onderhoud van het gebouw. Hiervoor hebben we een

met een slim ontwerp bespaar je later veel in de exploitatie.

meerjarenonderhoudscontract, zodat we jaarlijks weten wat het

Sommige architecten kennen het gebied rondom het gebouw

gebouw ons kost.” In het geval van het Develstein College ligt

niet goed; bomen en andere omliggende gebouwen kunnen voor

dit bedrag op € 1 miljoen tot en met 2021. “Puur op grond van

beperkingen kunnen zorgen.”

onderhoud schrijven we jaarlijks gemiddeld zo’n € 180.000 af van

Volgens Jongeneel speelt budget wel een belangrijke rol. Hij

het gebouw.”

was het dan ook eens met de stelling ‘Er zijn te weinig prikkels

Maar daarbij blijft het niet. “Dan blijft er nog een bedrag over

vanuit de overheid en gemeente zijn om schoolbesturen de

voor andere dingen, die niets met onderhoud te maken hebben.

mogelijkheid te geven een hoge standaard neer te zetten’. “Het

Denk hierbij aan een ventilatiesysteem of een extra schilderbeurt.

is bijzonder teleurstellend. Ik ben al jaren met klimaatsystemen

Daarnaast gaan we mee in de digitaliseringsslag, dus hebben we

en andere zaken bezig. We hebben enkel € 3.000 aan subsidie

pc’s, beamers, schermen en smartboard aangeschaft. Dat soort

ontvangen voor een adviseur, die in een kwartier tijd vertelde welke

zaken waren er tien jaar geleden nog niet. En onderaan zit nog een

klimaatinstallatie het best in het gebouw past. Een vervolgstap

strookje geld om aan duurzaamheid te doen.”

moesten we uit onze eigen middelen bekostigen.”

Eén pot budget Het voortgezet onderwijs werkt namelijk met een budget uit één pot. “Dat budget ontvangen we op basis van het aantal leerlingen. Het is dus ieder jaar hopen dat dit aantal gelijk blijft of stijgt.” Van dit budget betaalt de school allereerst haar personeel. “Maar als het aantal leerlingen daalt, blijft er dus minder geld over

22 | mei 2017 | Duurzame Scholen

‘Als je zelf een prestatie moet leveren, mag je zelf beslissen hoe je dat invult’

/ MONITORING

‘Vraag marktpartijen naar oplossingen’

een prestatie moet leveren, mag je zelf beslissen hoe je dat invult. Het is belangrijk als je dedicated mensen hebt, die samen voor iets gaan. Het is dan wel geen onderwijsgebouw, maar zonder bestek hebben we in 2012 in vier maanden tijd het gebouw van Masterblenders neergezet. Alleen maar omdat de betrokken mensen er samen voor gingen.”

Oplossingen van marktpartijen Op de derde stelling ‘Leveranciers, installateurs en adviseurs die Gespreksleider Maarten van Dalen van DencoHappel.

duurzaamheid gecombineerd aanbieden als totaaloplossing helpt bij monitoring en beheer’ liet Ramjanam weten hiervoor te zijn. “Als

Scheid gebouwbeheer en onderwijs

de partijen in een vroeg stadium bij elkaar komen en de architect niet meer is dan een designconsultant. De partijen beschikken namelijk al over de benodigde kennis.” Dit beaamde Hannink. “Leg de verantwoordelijkheid bij de leverancier. Dit werkt ook goed in de autosector.” Parlevliet ging verder: “Vraag marktpartijen naar

Daarom bracht Hannink zijn idee in om het gebouwbeheer

oplossingen.”

en het onderwijs van elkaar te scheiden. “In dat geval is

Jongeneel kwam met een ander idee. “Gezien de snelle

Rijksgebouwendienst verantwoordelijk voor de gebouwen: zij zorgt

ontwikkelingen op allerlei gebieden kunnen we wellicht naar

voor de kwaliteit van het gebouw en de school huurt het gebouw.

semipermanente gebouwen gaan. Dan kun je flexibel inspelen

Daarbij kan de school kwaliteitseisen stellen. Dus niet: één pot met

op bepaalde ontwikkelingen, ook op technisch gebied.” Volgens

geld voor de leraar, de beamer en de installaties. Hierdoor wordt

Musters gebeurt dit al. “De rechtbank in Amsterdam zit in

de installatie namelijk een sluitpost.” Ramjanam vindt zo’n knip

een remontabel gebouw, met de kwaliteit van een permanent

een goed idee, maar denkt dat het niet zo eenvoudig is. “Dat komt

gebouw. Over vijf jaar demonteren we dit gebouw om dit op

door de verschillende onderwijsvormen en -filosofieën.” Hij ziet

een andere plek weer in elkaar te zetten. Dat kan dus een

als optie om het bedrijfsleven te betrekken bij het onderwijs. “Dit

school worden. Daarnaast is in Amersfoort vorig jaar een school

gebeurt bijvoorbeeld in de Verenigde Staten en Canada. De school

opgeleverd, die is voorbereid om over twintig jaar – als er in de

staat midden in de samenleving en het bedrijfsleven doneert of

wijk geen behoefte meer is aan een school – te transformeren

adopteert bepaalde schoolfacetten.”

naar een appartementengebouw inclusief extra verdiepingen

Op de vraag van Floor Korbijn van DencoHappel hoe je tot de

en buitenruimtes. Zo behoudt het gebouw zijn waarde voor de

beste kwaliteit kan komen, reageerde Ramjanam met: “Als je zelf

eigenaar.”

Duurzame Scholen | mei 2017 | 23

Belang van natuurlijke lichtinval in schoolgebouwen erkend

Onderwijsinstellingen moeten veel meer laagdrempelige onderhoudscontracten ‘op maat’ afsluiten.

Onderwijs worstelt met gebouwinstallaties Tekst: Gerrit Tenkink

Verkeerd ingestelde of zelfs uitgeschakelde installaties zorgen voor een slecht binnenklimaat in schoolgebouwen. Los van gezondheidsklachten en mindere schoolprestaties betekenen slecht-afgestelde installaties ook onnodig veel energieverbruik. Vaak helpt het om bij de aanschaf van nieuwe installaties met de installateur aan tafel te gaan en rechtstreeks contact te zoeken met de fabrikant.

Zo gebeurt het dat de luchtbehandelingskast wordt uitgeschakeld

Met een concreet voorbeeld geeft hij aan waar het mis gaat.

om deze vervolgens niet meer aan te zetten. Adjunct-directeur

“Neem bijvoorbeeld een school die een CO2-regelinstallatie heeft

Peter Nieuwenhuis van Van Dorp installaties herkent de geschetste

laten plaatsen. Zo’n installatie is uitgerust met filters. Als je die niet

problemen. “Dat gebrek aan belangstelling begrijp ik wel. Het

regelmatig reinigt of vervangt, heeft de installatie geen nut. Het

onderwijzend personeel heeft de handen vol aan het geven van

gevolg is dat deze dan wordt uitgezet. Je hebt iemand nodig die

goed onderwijs. Beter is het om een technisch bedrijf je gebouw

daarop let.”

te laten monitoren, bijvoorbeeld met een gebouwbeheersysteem (GBS). Maar dat kost natuurlijk geld.”

Meerwaarde

De lumpsumregeling betekent dat scholen zelf hun financiën op orde moeten houden en zelf moeten kiezen waaraan ze hun geld

Het is een uitdaging voor technische bedrijven om aan te tonen

uitgeven. “Als het budget krap is, dan halen ze al snel geld weg

dat hun inzet van belang is en voor meerwaarde zorgt. Volgens

bij bijvoorbeeld schoonmaak of de inzet van de installateur”, zegt

Nieuwenhuis is dat echter het probleem. “Een oplossing kan zijn

Nieuwenhuis.

om laagdrempelige onderhoudsovereenkomsten af te sluiten,

24 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ MONITORING

waarbij de verantwoording voor het onderhoud bij de installateur

gebouw staat en of de zon schijnt. Heb je vloerverwarming die je

ligt. Binnen de diverse contractvormen zijn ook eenvoudige

nog niet wilt vervangen, dan moet je daarop een goede koeling

modellen beschikbaar, die verhoudingsgewijs niet duur zijn.”

afstemmen. In feite werken die twee systemen tegen elkaar in en

Ook bij klimaatapparatuurspecialist Alklima/Mitsubishi Electric

dat kost onnodig veel energie. Vervang je dus alles of accepteer

herkennen ze het probleem. “Wij leveren een totaalconcept,

je de situatie zoals die er nu is en stem je alleen de systemen op

waarbij koelen, verwarmen en ventileren zijn geïntegreerd en

elkaar af? Dat zijn lastige vragen.”

regeltechnisch met elkaar communiceren”, zegt consulent Rudy Grevers. “Dat kunnen we vervolgens op afstand monitoren.” Hij geeft aan dat de problemen meestal ontstaan als er sprake

Eenvoudige aansturing

is van een renovatie, waarbij slechts een deel van de installaties wordt vervangen. “Die installaties communiceren dan onderling

“Daarnaast levert de bediening en de aansturing nog wel eens

niet met elkaar en werken dan als het ware tegen elkaar in.”

problemen op: deze is dan te complex voor de docent of

Grevers benadrukt dat alle problemen zijn op te lossen.

conciërge. Wij hebben een concept ontwikkeld dat we centraal

“Met een goed GBS is technisch gezien alles mogelijk, maar

aansturen. Hierbij heeft de docent de mogelijkheid om met

dan moet je wel in de bestaande technische installaties

een heel eenvoudige aansturing zelf invloed uit te oefenen op

investeren. Neem bijvoorbeeld de vloerverwarming die bij veel

de temperatuur, bijvoorbeeld omdat er ’s avonds nog tien-

scholen is geïnstalleerd. Wij zien in de praktijk dat dat veel

minutengesprekken plaatsvinden. Als er toch service nodig is of

problemen oplevert. Deze verwarming reageert te traag, omdat

er moet een bijstelling plaatsvinden, dan kan de conciërge dat

omstandigheden in een lokaal heel snel kunnen wijzigen. Maar

doen. Hij acteert dus één niveau hoger. Daarboven zit dan weer

het is wel een verschil: of dertig leerlingen met een laptop in een

de installateur, die op storingen kan reageren. Hij krijgt dus een

lokaal zitten of vijftien zonder. Daarnaast maakt de ligging ook het

melding ‘op afstand’”, vertelt Grevers. ››

verschil: of het lokaal aan de noordkant of aan de zijkant van het

››

Met deze schematische weergave maakt Alklima zijn totaalconcept voor verwarmen, koelen en ventileren inzichtelijk.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 25

Isolatieoplossingen van Termokomfort

Milieubewust en innovatief! Door alle aandacht voor energiebesparing en milieu in de media is het isoleren van woningen en gebouwen ‘hotter’ dan ooit. Bij Termokomfort is de isolatie van gebouwen pas echt in ‘groene’ handen. Dat komt onder andere omdat we recyclebare en biologisch afbreekbare grondstoffen voor onze isolatieproducten én -systemen gebruiken die zorgen voor een minimale belasting van het milieu. BioFoamPearls bijvoorbeeld is 100% plantaardig, cradle-to-cradle gecertiﬁ ceerd en biedt de allerhoogste isolatiewaarde in de markt.

100% natuurlijk product Gecertiﬁceerd energiezuinig Hoogste isolatiewaarden in de markt 100% veilig voor mens en milieu Flexibel in de verwerking Inzetbaar voor vele vormen van isolatie

dakisolatie

spouwisolatie

kruipruimteisolatie

Bel vandaag nog voor een vrijblijvend gesprek en wij vertellen u graag hoe Termokomfort de beste ‘groene’ isolatieoplossingen in de markt kan bieden! akoestische isolatie

(036) 538 75 58 www.termokomfort.nl

maakt het behaaglijk

/ MONITORING

Met eindgebruiker aan tafel Als installatie-importeur zit Alklima niet altijd bij de eindgebruiker aan tafel. Voor uitleg is het bedrijf afhankelijk van de installateur. Gezien de complexe materie en de vaak gebouwspecifieke oplossingen kan die installateur niet altijd goed uitleggen wat het volledige concept inhoudt. “Toen een school ons vroeg om een totaaloplossing op het gebied van het binnenklimaat, triggerde dat ons. Energiebesparing in combinatie met verduurzaming en milieuaspecten speelden daarbij een belangrijke rol. De school

Een systeemoplossing voor scholen, zoals Remeha die

had van drie installateurs een advies gekregen, maar dat voorzag

op de markt brengt.

alleen in het plaatsen van een nieuwe hr-ketel. In onze ogen was dat geen optimale oplossing. Dat was voor ons een eye-opener.

Nu zitten we steeds vaker rechtstreeks met de eindgebruiker aan tafel om de mogelijkheden door te spreken. Uiteraard levert en installeert de installateur daarna de installatie en zorgt hij dan ook

Op zoek naar deelnemers

weer voor de monitoring van het systeem.”

voor pilot ‘Groep 7’

Onwenselijk

Huisvesting en het monitoren van technische installaties, het

Voor accountmanager applications Ruud Brunst van Remeha

vormt voor scholen vaak lastige materie. Het is moeilijk om

is het geschetste probleem heel herkenbaar. “Ook voor ons als

het totale plaatje inclusief de financiën te overzien. Daarom

fabrikant is dat heel onwenselijk. Als de school een ketel laat

zijn Van Dorp Installaties en PHB Facility een samenwerking

plaatsen, dan maken wij veelal een besparingsplan. Daar komt

‘Groep 7’ aangegaan, waarbij diverse partijen uit de keten

dan uit dat we met nieuwe ketels een besparing van twintig

de totale zorg voor het gebouw op zich nemen.

procent kunnen realiseren. Dan kan het voorkomen dat de

“Bij Groep 7 hanteren we een integrale aanpak, waarbij

besparing niet gerealiseerd wordt. Dit heeft voornamelijk te maken

verschillende disciplines samenkomen en zo één

met foutieve handmatige instellingen. De ideale situatie zou zijn

geheel vormen”, legt Nieuwenhuis uit. “Wij staan garant

dat alle installaties op afstand gemonitord en bestuurd worden.

voor de totale ontzorging. Het is een ketenmodel: het

Deze monitoring vraagt wel een extra investering, maar die wordt

bouwbedrijf en de installateur nemen de gehele technische

ruimschoots terugverdiend.”

monitoring voor hun rekening, maar naar behoefte worden subpartners ingeschakeld. We bundelen onze kennis met een breed partnernetwerk. Zo werken we samen

Preventief onderhoud

met onderwijsprofessionals, schoolpleinarchitecten, onderzoekers en communicatieprofessionals en ontstaat

Die monitoring op afstand is zinvol, maar Remeha gaat een stap

er een groep van zeven kernspecialismen, waarbij het

verder, vertelt Brunst. “We hebben een nieuw systeem ontwikkeld:

onderwijsproces het uitgangspunt is.”

Remeha Connect. Dit geeft niet alleen de status ‘goed’ of ‘fout’

Volgens hem gaat Groep 7 verder dan alleen het monitoren

aan, maar ook wanneer in de toekomst er problemen dreigen

van installaties. “Het zorgt ook voor huisvestingsadvies

te ontstaan. Dit systeem waarschuwt de installateur dat er

en visievorming op onderwijsconcepten. Daarnaast geeft

onderhoud gepleegd moet worden, een zogeheten predictive

het antwoord op vragen over krimp of leegstand en

melding. Dit voorkomt storingen op voorhand. Bovendien kan de

energieneutrale, duurzame concepten en we denken mee

installateur de juiste onderdelen meenemen en de werkzaamheden

hoe de inrichting van de binnen- en buitenruimte van belang

uitvoeren op het moment dat het hem en de klant uitkomt.”

is bij de ontwikkeling van leerlingen. Verder denken we

Volgens Brunst wordt dit systeem in een pilotfase uitgevoerd met

mee over alternatieve financieringsvormen, zoals ESCo’s.

de Tzerra cv-ketels. “Op dit moment betreft het nog de ketels

De plannen staan op de rails, maar we zoeken een school

die we in woningen plaatsen, maar we gaan dit systeem ook

die gelooft in dit concept en waarmee we een pilot kunnen

introduceren in de utiliteit.”

uitvoeren.”

Duurzame Scholen | mei 2017 | 27

Basischool De Kameleon bespaart dankzij energiemanagement

Monitoring brengt energieverbruik omlaag

Basisschool De Kameleon in Den Dolder is sinds 2008 gevestigd in een nieuw gebouw. Sinds de opening zijn er klachten. “We hebben problemen met het klimaat en het totale energieverbruik is enorm hoog. Dat verwacht je niet bij zo’n nieuw gebouw. Daarom laten we het energieverbruik monitoren.”

Tekst: Piet Scheerhoorn

Het opvallende T-vormige gebouw heeft twee verdiepingen, waarin

Onderzoek energieverbruik

een aantal fraaie elementen zijn verwerkt. Het pand is destijds in opdracht van de gemeente gebouwd als Brede School. Behalve

Het Sticht is bewust bezig om het energieverbruik van de

de school is er ook een kinderopvangorganisatie gevestigd.

schoolgebouwen te beperken. Aan energiemanagementspecialist

Schoolbestuur Het Sticht is verantwoordelijk voor de exploitatie.

Enodes heeft ze de opdracht gegeven alle elf onderwijslocaties

Sinds de ingebruikname zijn er allerlei problemen. Inpandige

te benchmarken. Drie schoolgebouwen sprongen er enorm uit,

dakgoten raken regelmatig verstopt met dennennaalden, het

wat betreft het energieverbruik. “Van twee schoolgebouwen uit de

voegwerk is ondeugdelijk: hierdoor komen deuken in de wanden

jaren zestig en zeventig hadden wij verwacht dat ze veel energie

en wordt regenwater niet goed afgevoerd zodat het schoolplein

zouden gebruiken. Maar dat het nieuwe gebouw van De Kameleon

regelmatig blank staat. Daarnaast veroorzaken lichtstraten op de

het hoogste energieverbruik van al onze gebouwen heeft, was een

tweede verdieping temperatuurproblemen.

verrassing”, vertelt hij.

“Die lichtstraten zijn gemaakt van kunststof materiaal, dat slecht

Daarnaast heeft het schoolbestuur Enodes de vervolgopdracht

isoleert”, zegt facilitair manager Vincent van der Meulen. “In de

gekregen om het gebouw nader te onderzoeken op

winter is het ijskoud en ‘s zomers bloedheet. Er is een mechanisch

energieverbruik. Dat onderzoek gebeurt in een aantal stappen.

ventilatiesysteem. Maar doordat de ramen niet open kunnen, kan

Op basis van de constructie, de installaties (waaronder ventilatie,

de warmte in die lichtstraten niet weg. Zonder een airco is het er in

verwarming, verlichting en computers), de bezetting van het

de zomer echt niet te harden.”

gebouw en de afgesloten contracten wordt een inschatting gemaakt van de hoeveelheid energie die het gebouw zou mogen

28 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ MONITORING

‘Bij ons ging de cv-ketel om 01.00 uur een poosje aan en vanaf 05.00 uur werd volop gestookt’

gebruiken. Daarna monitort Enodes het werkelijke gebruik gedurende een langere periode. Het resultaat van dat onderzoek wordt gepresenteerd in een uitgebreide rapportage. Daarin is met duidelijke grafieken te zien hoeveel energie de verschillende apparaten gebruiken en wanneer deze zijn ingeschakeld. Bij De Kameleon bleek dat sommige installaties op de vreemdste momenten ingeschakeld waren. “Bij ons ging de cv-ketel om 01.00 uur een poosje aan en vanaf 05.00 uur werd volop gestookt. Ook brandde de kachel op zaterdagochtend, terwijl het gebouw dan niet eens wordt verhuurd. Dus er werd op allerlei momenten energie verbruikt, terwijl dat nergens voor nodig was.”

Lager energieverbruik In de rapportage is ook een aantal aanbevelingen gedaan om het energieverbruik omlaag te brengen, compleet met terugverdientijden. De eerste maatregelen zijn al genomen. “Uit het onderzoek bleek dat een pomp van de vloerverwarming niet was aangesloten”, vertelt Van der Meulen. “Dat is gerepareerd. Daarna is de verwarming waterzijdig ingeregeld. Die maatregelen zorgen ervoor dat er minder energie wordt verbruikt en dat het in

Een lichtstraat op de tweede verdieping.

de winter een stuk aangenamer is.” Enodes heeft ook geadviseerd om de verlichting te vervangen door de ledvariant. In de investeringsagenda is daarvoor een post

‘Uit het onderzoek bleek dat een pomp van de vloerverwarming niet was aangesloten. Dat is gerepareerd’

opgenomen. Totdat die agenda bekrachtigd is, worden de lampen die kapot gaan vervangen door een energiezuinig exemplaar. “Dat lijkt misschien onbegonnen werk, maar het gaat best snel. We hebben veel spots en die gaan regelmatig kapot.” Ook wordt werk gemaakt van het afstemmen van de installaties op het gebruik van het gebouw: een tijdrovend en intensief proces. Toch blijkt uit recente metingen dat deze maatregelen al effect hebben, want het energieverbruik is gedaald. ››

Duurzame Scholen | mei 2017 | 29

30 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ MONITORING

Systemen op elkaar afstemmen Schoolgebouwen die de afgelopen jaren zijn gebouwd, zijn over het algemeen goed geïsoleerd. Een energieprestatiecoëfficiënt lager dan de verplichte 0,7 is geen uitzondering. Ten behoeve van het binnenklimaat worden de gebouwen voorzien van complexe klimaatinstallaties. Geheel tegen de verwachting in is het energieverbruik

Vincent van der Meulen: “Nieuwere scholen hebben veel

van de elektrische installaties in deze goed energiezuinige

techniek. Maar degenen die de scholen gebruiken, weten daar

gebouwen vaak veel hoger dan dat van ‘gewone’

niets van.”

schoolgebouwen. Hoe het komt dat het energieverbruik veel hoger is dan op basis van de berekende energieprestatie mag worden verwacht, kan worden achterhaald door het gebouw te laten monitoren. De opgeleverde data geven duidelijke aanwijzingen in welke richting naar oplossingen moet

‘We hebben ons nu geconcentreerd op de installaties’

worden gezocht. Dat komt meestal neer op het inregelen en op elkaar afstemmen van de systemen. Want dat is bij de ingebruikname van de gebouwen gedaan zonder

Financieel aantrekkelijk

rekening te houden met de goede isolatie. Verkeerd inregelen van de verwarming (stooklijn) kan

Van der Meulen constateert dat de gebruikers van De Kameleon

ertoe leiden, dat in de lokalen een situatie ontstaat

te weinig kennis van het gebouw hadden. “Nieuwere scholen

waarbij het CO2-niveau veel te hoog wordt. Het gevolg

hebben veel techniek. Maar degenen die de scholen gebruiken,

is dat het ventilatiesysteem constant op vol vermogen

weten niets van die techniek. Dan gaat het verkeerd. Dat was bij

draait, maar niet erin slaagt om het CO2-niveau omlaag

ons ook het geval en dan kom je uiteindelijk in de problemen met

te brengen. Bij het inregelen van de verwarming is geen

de exploitatie.”

of onvoldoende rekening gehouden met de aanwezigheid

Kostentechnisch is het heel aantrekkelijk om aan energie-

van kinderen in de klas. De leerlingen produceren

management te doen. Het monitoren van het gebouw kost € 500

warmte, zo’n 40 Watt per m2, en zijn als het ware

per jaar en de genomen maatregelen waren niet duurder dan

kacheltjes. In een goed geïsoleerde school is het niet

een paar honderd euro. Vervolgstappen zijn duurder, maar die

zozeer de uitdaging om de klas te verwarmen, maar juist

komen voor rekening van de gemeente. “We hebben ons nu

om voldoende te ventileren en te koelen.

geconcentreerd op de installaties. Ik zou graag met scans laten

Monitoring en energiemanagement kan het energie-

aantonen dat het gebouw warmtelekken heeft, want dan kan ik de

verbruik van deze gebouwen weer op peil brengen.

gemeente verantwoordelijk maken voor mijn problemen. Die heeft het uiteindelijk gebouwd.”

Duurzame Scholen | mei 2017 | 31

Acht scholen naar energieneutraal Tekst: Irma Thijssen en Hans Korbee, RVO.nl

Beheer en onderhoud Er is echter meer aandacht nodig voor oplevering, beheer en onderhoud. De gemonitorde projecten geven goed inzicht in succesfactoren en verbeterpunten, deels projectgebonden, deels structureel. Belangrijke conclusie is dat van een correcte oplevering en van goed beheer en onderhoud nog lang niet altijd sprake is.

Zeer energiezuinige scholen bouwen kan. Maar er is meer aandacht nodig voor oplevering, beheer en onderhoud. Dat blijkt uit een jaar lang monitoren.

Zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers moeten meer aandacht hebben en verantwoordelijkheid nemen voor goede controle bij de oplevering van gebouw en installaties, goede instructies voor de gebruikers, goede overdracht aan het onderhoudsbureau, snel oplossen van storingen, monitoring van energiegebruiken en binnenmilieu aspecten, inventariseren van gebruikerservaringen

Acht zeer energiezuinige scholen zijn een jaar lang gemonitord.

en snel doorvoeren van correcties en verbeteringen. Die

Het gaat om vijf ‘NESK’-scholen, uit de tender Naar Energieneutrale

verbeteringen dienen ertoe te leiden dat de scholen daadwerkelijk

Scholen en Kantoren uit 2009 van het voormalige ministerie van

zo energiezuinig en fris zijn, als vooraf is beoogd en dat ook

Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu plus drie andere

gedurende de exploitatieperiode kunnen blijven.

bijzondere nieuwbouwscholen. Samen bieden ze qua bouwkundige

Het rapport ‘Acht scholen naar Energieneutraal’ levert waardevolle

en installatietechnische oplossingen een mooi palet aan innovatieve

informatie voor aanscherping van de energie-eisen, voor

nieuwbouwscholen voor het primair en voorgezet onderwijs.

‘bijna-energieneutraal bouwen’ in 2020, en voor de Innovatie

De monitoring bestond uit het meten en analyseren van de energie-

Bouwagenda. Het rapport is te vinden op RVO.nl/frissescholen.

verbruiken, diverse binnenklimaataspecten, en de gebruikerstevredenheid gedurende vier seizoenen. De bevindingen zijn besproken met alle betrokkenen, die vervolgens verbeteringen konden doorvoeren. Adviesbureau Enerdeco heeft de monitoring uitgevoerd, in opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend

Berekende en gemeten energiegebruiken

Nederland (RVO.nl). 600 MJ/m2

Tachtig procent energiebesparing

400

200

m id

an re il ge

Jir

ad er ur Ze

en ilg W

s cu Fo

ha ut

ein

-200

De monitoring heeft een schat aan informatie opgeleverd.

Belangrijkst is het bewijs dat er inderdaad grote stappen zijn

energiebesparing ten opzichte van de norm op het moment dat

-600

Scholen. De acht scholen bereiken gemiddeld tachtig procent

van het binnenmilieu vaak aan het Programma van Eisen Frisse

-400

W es

gemaakt richting energieneutraal. Daarnaast voldoet de kwaliteit

-800

berekend

gemeten

zij de bouwvergunning kregen. Eén school is energieneutraal en één zelfs energieleverend. De nieuwe top-15 uit 2016 die RVO.nl onlangs heeft gepubliceerd, laat zien dat er sindsdien al weer

De bovenstaande grafiek geeft een overzicht van de berekende

verdere verbetering van de energieprestaties is geboekt.

en de gemeten gebouwgebonden energiegebruiken. Dit zijn de

32 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ MONITORING

Trommelende kinderen in Brede School Houthaven in Amsterdam (foto: Thea van den Heuvel)

in Westergeest veel meer zonnepanelen gekregen dan in de berekeningen was verondersteld. En bij de twee Amsterdamse scholen Houthaven en Klaverblad blijken de installaties veel langer te draaien dan nodig. Met als gevolg veel extra elektriciteitsgebruik van de ventilatoren en onnodige opwarming van verse lucht buiten gebruikstijden. Na correctie voor de hoeveelheid zonnepanelen en verbetering van de instellingen ontstaat het beeld uit de de figuur linksonder op deze pagina. Duidelijk is dat de berekende en de gemeten verbruiken die verwacht mogen worden na goede inregeling dicht bij elkaar komen te liggen. De monitoringrapportages gaan in op nadere details.

verbruiken voor verwarming, koeling, ventilatie, warmtapwater

Energiegebruik op de meter

en verlichting. De scholen zijn oplopend gesorteerd volgens de berekende energiegebruiken. Opvallend is dat er vaak grote verschillen zijn tussen berekende en gemeten waarden. Maar

600 MJ/m2

400

gemiddeld voor de acht scholen is dit verschil minimaal, zie de meest rechtse kolommen in de figuur.

200

Resultaten na herinregelen

ld de

an re il ge

av Kl

ilg W

Jir

bl ad

st en

ve n

O ein

Ho ut

400

W es

-200

MJ/m2

300

berekend

ingeregeld

op de meter geregeld

200

De bovenstaande figuur geeft de verbruiken op de meter weer,

100

zoals verwacht mogen worden na goede inregeling van de eld

basisscholen, multifunctionele accommodaties met intensiever

gebruik en bijvoorbeeld een praktijkschool als focus, waarbij de

W es berekend

installaties. Hier blijken grote verschillen op te treden tussen

id d

ns u Jir

am Kl av er bl Ze ad eb ur ge re ila nd

en st ilg

Fo W

O st Pl ein ee

-200

-100

ut h

av e

cu s

gemeten

lesapparatuur zorgt een stevig additioneel gebruik. De resultaten van deze monitoring ondersteunen het pleidooi

Bij de monitoring van de acht scholen is diepgaander inzicht

voor het werken met drie energiemodules: 1. het gebouw â&#x20AC;&#x2DC;as builtâ&#x20AC;&#x2122;

verkregen in de energetische werking van de scholen. Daarbij zijn

2. kwaliteit van de inregeling en beheer en 3. een gebruiksmodule.

verklaringen gevonden voor sterk afwijkende energiegebruiken.

Een indeling die nodig is op het traject naar een werkelijk energie-

Zo heeft de energieleverende multifunctionele accommodatie

neutrale gebouwde omgeving.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 33

Als de confetti is opgeruimd

Tientallen dan wel honderden scholen dragen inmiddels de kwalificatie ‘Frisse Scholen’. RVO stelt sinds twee jaar zelfs een top-15 samen van de meest energiezuinige scholen. Adviesbureau Merosch was in 2016 betrokken bij vijf van scholen uit deze lijst.

Tekst: Ronald Schilt, Merosch

Menig bestuurder heeft duurzame en frisse scholen tot een van

zijn gemiddeld genomen scholen met eenduidige structuren

de topprioriteiten gesteld. Verschillende scholen zijn aangepakt

en hoge plafonds. Veelal zonder enige vorm van ventilatie en

en met de nodige aandacht en tamtam geopend. Maar hoe

energetisch en luchttechnisch (lees: tocht) zo lek als een mandje.

functioneren de scholen als het rode lint is doorgeknipt en de

Dat laatste heeft een voordeel, namelijk de kwaliteit van de

confetti van de opening is opgeruimd?

binnenlucht voldoet zelden aan de eisen van het huidige en oude bouwbesluit, maar slecht is het zeker niet.

Waar komen we vandaan?

Vervolgens beschikken de scholen die gebouwd zijn na 1970 veelal over lage plafonds, zijn ze energetisch beter met roosters in de gevel en mechanische afzuiging. Echter, hier functioneert de

Voordat we kijken hoe we het nu doen, is het goed om te beseffen

installatie zelden goed, staan roosters veelal dicht en wordt niet

waar we vandaan komen. De scholen die voor 1970 zijn gebouwd,

zelden een zeer slecht binnenluchtkwaliteit gemeten. Tot slot de

De energieleverende MFA ’t Saamdeel in het Zeeuwse Kapelle staat op de tweede plaats in de top-15 van RVO. Van alle lokalen is hier centraal inzichtelijk wat de temperatuur en de CO2-concentratie is in het lokaal. De eerste twee jaar wordt in het kader van de oplevering de kwaliteit van de binnenlucht gemonitord en bewaakt.

34 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ MONITORING

scholen die zijn gebouwd na 2000. Waar gebalanceerde ventilatie is geïnstalleerd die het goed zou moeten doen, maar wat zeker nog niet altijd het geval is. In theorie is er dus vooruitgang, maar in de praktijk zeker niet! Uit metingen bij honderden scholen waarbij we betrokken zijn, is er helaas geen causaal verband tussen de leeftijd van de scholen en de kwaliteit van het binnenklimaat. Daarnaast is het aantal installaties toegenomen. Maar als het gaat om het bijbehorende technische toezicht, is dit in de meeste situaties niet het geval. Tot slot zijn gebouwen duurder geworden in zowel realisatie als exploitatie.

Wat hebben we gedaan? Rond 2010 rinkelden er verschillende alarmbellen bij GGD’s en scholen ten aanzien van het slechte binnenklimaat bij scholen. Dit leidde uiteindelijk tot het Frisse Scholen Programma van Eisen en aanscherping van de ventilatienorm in het bouwbesluit. Zeker het Frisse Scholen Programma van Eisen heeft een belangrijke rol gespeeld en speelt het nog steeds om te komen tot gezonde en duurzame scholen. Ook de scholen van het UKP-NESK-programma heeft voor veel kennisontwikkeling over dit thema gezorgd. De scholen die de laatste jaren gebouwd worden, scoren gemiddeld genomen bij oplevering goed. Hierbij worden nog wel te veel ontwerpen bouwfouten geconstateerd, maar daar ga ik in dit artikel niet verder op in. Dus terecht dat trotse directeuren hun school openen en de confetti rijkelijk de lucht in gaat.

Welke stappen MOETEN

“Het ontbreekt scholen vaak aan mankracht en financiën.“ Ronald Schilt

we nog zetten? Toch blijkt dat scholen niet vanaf dag één goed functioneren en dat ze naar verloop van tijd – enkele maanden tot jaren – niet goed meer functioneren. We komen nog steeds scholen tegen waar ventilatoren niet zijn aangesloten of waar de school de luchtbehandeling heeft uitgezet, omdat deze te veel herrie of tocht veroorzaakt. Daarnaast komt het voor dat de luchtbehandeling

‘De zwakste schakel is de kwaliteit van het opgeleverde en het beheer en onderhoud’

zonder reden al maanden of jaren uit staat, in storing staat en dat filters jaren niet zijn vervangen. Niet zelden wist de school niet eens waar de filters vervangen moesten worden, laat staan dat ze wist waar die zaten. Iedere ketting is zo sterk als de zwakste schakel en de zwakste schakel is nu absoluut de kwaliteit van het opgeleverde en het beheer en onderhoud.

1. Bij de oplevering: per lokaal luchtdebietmetingen en geluidsmetingen doen, waardoor wordt aangetoond dat aan gestelde eisen wordt voldaan. 2. Na de oplevering: permanente meting van de CO2-concentratie

Dan komen we uit op de volgende zaken die we echt beter

in de lokalen om de goede werking continue te bewaken en

moeten borgen:

direct acties ondernemen als dit niet het geval is. ››

Duurzame Scholen | mei 2017 | 35

VolkerWessels bouwt aan een betere levenskwaliteit

Wij geloven in een toekomst waarin levenskwaliteit centraal staat. Een leefomgeving die bijdraagt aan natuurlijk kapitaal, gezondheid, werk en sociale participatie. Een leefomgeving opgebouwd uit sociale en technologisch hoogstaande wijken en buurten. Waar alles aanwezig is en niets verloren gaat. Een leefomgeving die haar bewoners tijd bespaart en optimaal laat genieten van wonen, recreĂŤren, leren en sporten. Een leefomgeving die slim ontworpen is. Een leefomgeving die verder gaat dan het faciliteren van woongenot. Een leefomgeving die bijdraagt aan levenskwaliteit.

www.volkerwessels.com

@volkerwessels

/volkerwessels

/ MONITORING

In Amsterdam worden in de periode van 2015 tot 2018 110 scholen voorzien van nieuwe ventilatievoorzieningen. Bij oplevering moeten met metingen alle lokalen qua CO2-concentratie en geluid aan niveau B van het Frisse Scholen Programma van Eisen voldoen, anders is er geen sprake van oplevering. Merosch voert de metingen uit, onderzoekt de oplossingsrichtingen, maakt de ontwerpen en begeleidt de uitvoering. (Bron: Edwin van Eis)

‘Het is te hopen dat leveranciers onderhoud en beheer van ventilatiesystemen voor scholen als standaarddienst aanbieden’

Beide punten vragen geen noemenswaardige meerkosten. De

dat de beheer- en onderhoudskosten (inclusief het vervangen van

metingen horen bij de leveringseisen. De voorzieningen voor de

filters) voor goede ventilatie rond de € 250 tot € 300 per jaar per

monitoring van de CO2-concentratie zit in de meeste gevallen al

lokaal exclusief btw bedragen. Dat is enorm veel geld.

standaard op de luchtbehandelingsunits. Daarin zit het probleem

De belangrijkste reden is dat hier de wet van de grote getallen nog

dus niet, maar wel in het bewaken en beheren van de units. En

niet geldt en er nog geen bedrijven zijn die hiervoor een nieuwe

daar wringt de schoen dus.

standaard dienst ontwikkeld hebben. Een eenvoudige berekening van onderdelen (met name de filters) en manuren leert dat de

De Frisse Scholen wacht

kosten teruggebracht kunnen worden naar minimaal de helft. Een leverancier die overigens goede stappen richting deze doelstelling gezet heeft, is Klimaatgroep Holland. Het is te hopen dat andere

Scholen zijn zelf vaak onvoldoende bekwaam en installateurs

grote leveranciers zoals NedAir en Itho Daalderop hierin snel

en leveranciers hebben hier in beperkte mate een standaard

volgen. Dat zij onderhoud en beheer van ventilatiesystemen voor

betaalbare dienst voor. Want los van dat dit nog een blinde vlek

scholen als een nieuwe standaarddienst aanbieden, zodat onze

is voor scholen, ontbreekt het hen aan mankracht en financiën.

kinderen gegarandeerd en betaalbaar in een gezond binnenklimaat

Vanuit verschillende aanbestedingen die we hebben gedaan, blijkt

les kunnen krijgen. Ook nadat de confetti is opgeruimd!

Duurzame Scholen | mei 2017 | 37

Veel deelnemers Energiebesparing Basisscholen Het initiatief om basisscholen enthousiast te maken voor energiebesparing in de regio Drechtsteden is succesvol. Als het project is afgerond, hebben ruim vijftig scholen energiescans uitgevoerd, waarin maatregelen staan opgenomen die ze binnen vijf jaar terugverdienen. “Daar zijn we best trots op.” Tekst: Piet Scheerhoorn

Basisschool De Schalm heeft aan het energiebesparingsproject deelgenomen.

De regio Drechtsteden bestaat uit zes gemeenten. Een onderzoek van de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid naar het energieverbruik in het voortgezet onderwijs was eind 2014 een trigger voor de regio om ook het energieverbruik in het basisonderwijs

‘Een op de drie scholen betaalde te veel transportkosten’

aan te pakken. “Wij vonden het vreemd dat het primair onderwijs buiten dat onderzoek is gebleven, zegt duurzaamheidsregisseur Naoual Loiazizi van de gemeente Dordrecht. “In die tijd startte ook de landelijke Green Deal Scholen en werd het Klimaatakkoord in Parijs ondertekend. Dat bood kansen om daar met een project Energiebesparing Basisscholen op mee te liften.”

De laatste, optionele stap is dat Duurzaamheidscentrum Weizigt de scholen een gastles aanbiedt. Leerlingen uit groep 7 en 8 gaan

Beginnen bij de basis

dan zelf aan de slag met het besparen van energie op school. Hun tips presenteren ze aan het schoolbestuur, die ze kunnen meenemen in het vervolgtraject.

Het achterliggende doel van het project is scholen te stimuleren

In de praktijk blijkt het best lastig om het energieverbruik van een

energiebesparende maatregelen te nemen. De eerste stap is een

school te achterhalen. Vaak wordt dat te hoog ingeschat, met als

quickscan om het energieverbruik van de school te achterhalen.

gevolg dat ook de aansluitwaarde van de meter niet klopt en de

De scan is de basis voor de tweede stap: het opstellen van een

scholen teveel transportkosten betalen. “Een op de drie scholen

plan van aanpak met energiebesparende maatregelen. Dit omvat

betaalde te veel transportkosten. Dat kun je simpel verlagen en

een inschatting van de reductie van de CO2-uitstoot, de financiële

dan heb je meteen een eerste besparing te pakken. Daarom

besparingen en de terugverdientijd. Het accent ligt op maatregelen

vonden wij het belangrijk te beginnen bij de basis. Want meten is

die zichzelf binnen vijf jaar terugverdienen.

weten.”

38 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ MONITORING

Tijdens de gastles gaan leerlingen uit groep 7 en 8 zelf aan de slag met het besparen van energie op school.

Elektriciteitsverbruik

Blijf met elkaar praten Energiebesparing Basisscholen is een samenwerkingsproject van zes partijen: Regio Drechtsteden, Duurzaamheidscentrum Weizigt, burgerinitiatief Drechtse Stromen, de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid, Ingenieursbureau Drechtsteden en het Groene Gasverbruik

Scholen Collectief, een commerciële partij. De samenwerking verliep niet altijd even eenvoudig. “Iedereen heeft zijn eigen belangen, ook binnen de gemeente”, laat Loiazizi weten. “Het is belangrijk om met elkaar te blijven praten en de tijd te nemen om dat te laten uitkristalliseren. Je moet het wel samen doen.” Ook waren er misverstanden. Bij de start van het project werd ervan uit gegaan dat alle scholen grootverbruikers zijn, die op grond van de wet Milieubeheer verplicht kunnen worden om energiebesparende maatregelen te nemen. De meeste ››

Energieopwekking met zonnepanelen

Via een monitoringsysteem volgt het Groene Scholen Collectief alle energiestromen.

‘Zorg ervoor dat je inzicht hebt in het energieverbruik en de facturen’ Duurzame Scholen | mei 2017 | 39

THE PROOF IS IN THE EXPERIENCE. ALL-IN VERZEKERDE GARANTIE

BEWEZEN LEVENSDUUR

WÉDÉFLEX ESTABLISHED DEALERS

Uitsluitend de allerhoogste kwaliteit, daaraan doen wij geen enkele concessie. Zo garanderen we al bijna 40 jaar onovertroffen perfectie. Zowel van onze innovatieve en hoogwaardige producten als van de

unieke verwerking daarvan. Natuurlijk altijd met de signatuur van onze Wédéﬂex Established Dealers. Want samen leveren we al bijna 40 jaar het waterdichte bewijs. Wédéﬂex. The proof is in the experience.

Wédéflex Duurzame Daksystemen Zuid-Willemsvaart 14, Postbus 811, 5201 AV ’s-Hertogenbosch Telefoon: 073 - 613 10 40, Fax: 073 - 614 62 46, E-mail: info@wedeflex.nl, Internet: www.wedeflex.nl

/ MONITORING

Deelname aan energiebesparingsproject Als een van de scholen heeft De Schalm uit Alblasserdam

voor ledbuizen. Dit levert niet alleen energiewinst op, maar

met veel enthousiasme aan het energiebesparingsproject

voorkomt ook verspilling van materiaal. Ook zijn zonnepanelen

deelgenomen. Onder begeleiding van Duurzaamheidscentrum

geïnstalleerd, de verwarming is waterzijdig ingeregeld en de

Weizigt gingen leerlingen uit groep 8 in het schoolgebouw

installaties zijn optimaal op elkaar afgestemd. Het Groene

op zoek naar energieslurpende apparaten. Over hun

Scholen Collectief verzorgt het volledige energiebeheer: via

bevindingen gingen ze daarna in gesprek met directeur Tanja

een monitoringsysteem worden alle energiestromen gevolgd

Laging. Daaruit bleek dat het onderwerp flink leeft onder de

en de cv-installatie wordt op afstand geschakeld. Voor alle

leerlingen. De conclusie was dat er nog veel te verbeteren is

maatregelen is een onafhankelijke marktconsultatie gedaan.

in het gebouw. De leerlingen gaven ook aan dat ze best een

Hoewel het schoolbestuur formeel verantwoordelijk is

duurzaamheidsjuf of -meester op school willen om elke dag

voor de hele operatie, zijn alle technische werkzaamheden

iets over dit onderwerp te leren.

uitgevoerd onder leiding van het Groene Scholen Collectief.

Voor die gastles hebben burgerinitiatief Drechtse Stromen en

Projectleider Jaap Boer van schoolbestuur PIT-KO heeft

het Groene Scholen Collectief een Energie Prestatie Keuring

daar veel waardering voor. “De gemeente heeft aan ons

in de school uitgevoerd. Op basis van die keuring is een

bevoegde gezag € 32.000 subsidie verstrekt. Ik heb de

Plan van Aanpak gemaakt, waarin de aanbevelingen van de

opdracht gekregen om offertes aan te vragen en vervolgens

leerlingen zijn meegenomen.

zijn de opdrachten verstrekt. Verder heeft Het Groene Scholen

Omvangrijke maatregelen

Collectie ons bijna al het werk uit de handen genomen.” Alle besparingsmaatregelen zijn eind 2016 genomen, maar

De maatregelen om De Schalm energiezuiniger te maken zijn

het project is nog niet afgerond. Het schoolgebouw wordt

tamelijk omvangrijk: er is dubbele beglazing aangebracht en

voorlopig uitgebreid gemonitord om zeker ervan te zijn dat

de verlichting is vervangen door een ledvariant. Hierbij zijn de

de energiebesparingen ook werkelijk gerealiseerd worden.

bestaande armaturen omgebouwd om ze geschikt te maken

basisscholen zijn echter kleinverbruikers. Die hebben die

gestoken in promotie via websites en social media. Ondanks dat

verplichting niet. De belangrijkste tip voor gemeenten en regio’s

de gemeente de gastles, de quickscan en het opstellen van het

die een energiebesparingsproject willen doen, is te zorgen voor

programma van aanpak uit het project bekostigde, kwam het

een goede voorbereiding. “Zorg ervoor dat je inzicht hebt in het

project pas goed op gang na mond-tot-mondreclame van de

energieverbruik en de facturen, stem goed af met de collega’s van

eerste enthousiaste schoolbesturen.

onderwijshuisvesting en zorg ervoor dat je dezelfde taal spreekt.”

Op de scholen zijn vooral besparingen gerealiseerd in de categorie ‘laaghangend fruit’. Dat gaat om isolatie of het corrigeren van

Mond-tot-mondreclame

de aansluitwaarde van de elektriciteitsmeter. De gemiddelde terugverdientijd per school is twee jaar. Als de voorgestelde maatregelen worden uitgevoerd, kan er jaarlijks ruim 9.400 kilo

Deelname aan Energiebesparing Basisscholen in de Drechtsteden

CO2 minder uitgestoten, evenveel als door 470 bomen in een jaar

gebeurt op vrijwillige basis. De organisatie heeft veel energie

kan worden opgenomen. Verdeeld over twee ronden is op 37 scholen een energiescan gedaan, een plan van aanpak geschreven en zijn maatregelen

‘Als regio zijn we trots dat we straks 52 van de ruim honderd scholen hebben kunnen bereiken’

getroffen. In de komende periode doen nog eens vijftien scholen mee. “Na die derde ronde stopt het project: het geld is op en wij vinden dat de scholen nu zelf aan zet zijn”, laat Loiazizi weten. “Maar het project is wel succesvol. Als regio zijn we er best trots op dat we straks 52 van de ruim honderd scholen hebben kunnen bereiken.”

Duurzame Scholen | mei 2017 | 41

Duurzame oplossingen leiden tot betere leerprestaties

Dunamare zet vol in op verduurzaming Tekst: Tom de Hoog

Met 13.700 leerlingen, 1.350 docenten, 24 scholen en 32 locaties is Dunamare Onderwijsgroep een speler van formaat in onderwijsland. Yvonne de Boer zet de ambities van deze onderwijsstichting om in praktische projecten voor verduurzaming van de vastgoedportfolio. ‘Meten is weten’ is haar credo en monitoren van energieverbruik heeft haar volle aandacht.

maar partijen bleken niet altijd bereid om direct mee te werken. Dan doel ik op de netbeheerders: dat blijken helaas toch starre organisaties als het gaat om dit soort zaken. De kosten van die aanpassingen liggen bij ons, dus dat is het probleem niet. Maar we lopen tegen praktische zaken aan, zoals afstanden tussen de meters en installaties. Op een paar locaties speelt dit nu nog, maar op de meeste locaties werkt het nu en we kunnen de historie inlezen. Wat we nog willen, is de koppeling met de productiemeters

“We hebben als stichting de ambitie geformuleerd dat we willen

van de zonnepanelen die we vorig jaar hebben geplaatst.”

verduurzamen door de energiekosten te verlagen”, vertelt Hoofd Huisvesting en Inkoop Yvonne de Boer. “Daarnaast willen we het comfort van ons vastgoed voor leerlingen, docenten en

All electric een optie?

ondersteunend personeel verbeteren. Om onze ambities vorm te geven, hebben we van elke locatie een energiescan gemaakt. Zo

Welke installaties die bijdragen aan de verduurzaming en het

verkregen we inzage ons huidige duurzaamheidsniveau en welke

comfort, zijn geplaatst in de scholen van Dunamare? “We hebben

eenvoudig terug te verdienen maatregelen we kunnen toepassen.

zonnepanelen er zijn scholen met warmtepompen en scholen

Ook is inzichtelijk gemaakt waar we staan op het punt van comfort in de scholen en wat nodig is om dat minimaal op het niveau van ‘Frisse Scholen klasse C’ te krijgen. Als vervolgstap hebben we per school een plan van aanpak gemaakt, dat we koppelen aan de meerjarige onderhoudsplanning. De haalbaarheid van te nemen maatregelen is zo snel duidelijk.”

Slimme meters “Dankzij energiemonitoring zien we waar we nu staan en kunnen we volgen of onze duurzaamheidsmaatregelen ook het beoogde effect hebben. Daarom spraken we bij het implementeren van de meting met de netbeheerders af dat we een stuk historie in energieverbruik te zien krijgen. Op de meeste locaties zijn inmiddels de slimme meters geplaatst. Daarmee zijn we overigens al twee jaar bezig. Je zou denken dat zoiets sneller moet kunnen,

Yvonne de Boer, Hoofd Huisvesting en Inkoop Dunamare Onderwijsgroep: “Dankzij energiemonitoring zien we waar we nu staan en kunnen we volgen of onze duurzaamheidsmaatregelen het beoogde effect hebben.”

42 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ MONITORING

Het Sterren College in Haarlem is een van de moderne locaties van de Dunamare Onderwijsgroep.

met een WKO-installatie. Daarnaast passen we balansventilatie

van het gebouw kunnen de leerlingen elkaar ontmoeten en zijn er

toe. Voor de aansturing van verlichting gebruiken we bewegings-

zelfstudieruimtes. Daarnaast is het een overzichtelijke school met

sensoren en daglichtregeling. Ook brengen we uiteraard dak-

veel lichtinval: dat is prettig voor leerlingen en docenten.”

isolatie en dubbele beglazing aan.” Op de vraag of all electric mogelijk zou zijn voor de klimaatinstallaties, is De Boer duidelijk. “Dat zou mooi zijn, maar is niet

Ervaringen met WKO

voor alle scholen in onze portefeuille realistisch. We beschikken bijvoorbeeld over Rijksmonumenten, daar is de toepassing van

Volgens De Boer duurde het even voordat de WKO-installaties

dubbele beglazing al een enorm punt: wat betreft kosten en de

naar behoren werkten. “In Haarlemmermeer Lyceum Zuidrand

medewerking vanuit monumentenzorg.”

zijn er nog drie ruimtes met problemen wat betreft klimaatsturing.

Ze beschouwt het Haarlemmermeer Lyceum Zuidrand als

We hebben meerdere scholen met een WKO, maar we denken

modernste vastgoed dat aan de nieuwste inzichten voldoet. “Dat

dat het uiteindelijk niet geschikt is voor onderwijsvastgoed. De

zit nu in het derde schooljaar. Het gebouw heeft een GPR-score

koeling is met name voor de zomermaanden, maar dan zijn de

van 7,5 en energielabel A. Er liggen zonnepanelen op het dak, het

scholen langdurig gesloten. De balans in de bronnen voor WKO

pand beschikt over een goede klimaatinstallatie en is compact

is een aandachtspunt, dus we vragen ons echt af of dit het juiste

gebouwd. Dit schoolgebouw is op veel manieren duurzaam

systeem is voor de onderwijssector. Het complexe is dat er wel

gerealiseerd: het is niet alleen praktisch en flexibel in te delen,

een verantwoording naar provincie ligt om de bronnen voor de

maar sluit ook nauw aan bij het onderwijsconcept. In het hart

WKO-installatie in balans te houden. Het zou dan mooi zijn als je samen met een ander type gebruiker dezelfde bron kan benutten. Dat kan alleen bij nieuwbouw echt een rol spelen, want in een

‘Renoveren is vaak voordeliger dan vervangende nieuwbouw’

bestaande situatie is dit moeilijk te realiseren. De kosten daarvoor zijn veel te hoog. Meer dan vijftien jaar aan terugverdientijd is niet realistisch, omdat je dan voorbij het vervangingsmoment komt van componenten in een installatie. De kosten blijven dan voor ons ››

Duurzame Scholen | mei 2017 | 43

Pioneering for You

Wilo BIM ready Wilo is de eerste fabrikant van pompinstallaties ter wereld die zijn BIMcontent op een eenvoudige wijze beschikbaar stelt voor uw BIM projecten! Middels de Wilo-Revit Plugin kunt u onze intelligente Revit Families met ETIM productinformatie direct toepassen in uw BIM-projecten. Deze ‘Wilo button’ installeert u direct in Revit zelf en werkt onafhankelijk van uw toegepast BIM-teken-applicatie. BIM - Building Information Modelling – is de oplossing die maakt dat alle relevante informatie gedurende het hele bouwproces wordt opgeslagen, gebruikt en beheerd in een 3D model.

“Niet alleen de techniek JT IPPHFGÜDJ OU PPL EF ondersteuning in de ontwerpfase”

112

februari 2015 | duurzaam gebouwd

Wilo Nederland bv Rak 18 1551 NA Westzaan T. +31 (0)889456000 F. +31 (0)889456199 www.wilo.nl info@wilo.nl

/ MONITORING

‘Netbeheerders blijken helaas starre organisaties’ doorlopen en dat is niet realistisch. Uiteindelijk moet het meeste geld natuurlijk wel naar het onderwijs zelf gaan.”

Renovatie voordeliger Dunamare heeft ook oudere onderwijsgebouwen in het bestand.

De meting van systeemprestaties op een van de

Hoe gaat ze daarmee om en stoot ze ook panden af? “Ons oudste

Dunamare-scholen.

gebouw is rond 1632 gebouwd, gesticht als rustieke hofstede door de Amsterdamse burgemeester Jan Corneliszoon Geelvinck

begroting als het om vergaande verbeteringen gaat. We mogen

als zijn buitenverblijf. Sinds 1945 is dit pand als school in gebruik.

niet investeren ‘in stenen’, maar we zijn wel verantwoordelijk voor

De nieuwste gebouw dateert van enkele weken terug. Het is

groot onderhoud. Er ligt nu een nieuw advies vanuit de PO- en

niet zo dat we een schoolgebouw zomaar afgestoten, omdat

VO-Raad, dat renovatie een verantwoordelijkheid wordt van de

de gemeentes verantwoordelijk zijn voor het aantal vierkante

overheid. Daar lopen we nu tegenaan: gebouwen zijn niet na

meters dat beschikbaar is voor huisvesting van onderwijs. Wij

veertig jaar afgeschreven en het is vaak voordeliger om ze te

blijven als bestuur verantwoordelijk voor de aanpassing van onze

renoveren dan om vervangende nieuwbouw te plegen.”

gebouwen aan de geldende normen. Dan zitten we boven onze

Naar prestatiecontracten met installateurs Vanuit de historie met daarbij de kennis van de installaties zorgen huisinstallateurs voor de plaatsing en onderhoud in Dunamarescholen. De Boer ziet in de toekomst wel veranderingen in deze afspraken. “Onze scholen maken hun keuzes voor klein onderhoud en de daaraan verbonden contracten. Het staat op ons lijstje om te bespreken wat we eigenlijk mogen verwachten aan dienstverlening op basis van die contracten en of we niet naar andersoortige afspraken kunnen gaan. Meer prestatiegericht in plaats van periodiek onderhoud op basis van een standaardlijstje. Daar denken we aan, omdat we zo meer grip krijgen op de effecten van onze maatregelen om energie te besparen en ons vastgoed te verduurzamen. Binnen die nieuwe afspraken maak je een installateur als het ware mede-eigenaar om dat gewenste resultaat te realiseren. Daarbij houden we ons uiteraard wel aan de aanbestedingsregels, dus we moeten nadenken hoe we dat kunnen vormgeven. Dat is zeker met installaties lastig, want er is lokaal kennis opgebouwd over de omstandigheden. Die kennis is belangrijk voor het goed onderhouden van een installatie. Daarbij hebben we een gevarieerd gebouwenbestand met grote verschillen in het gebruik van installaties.”

Duurzame Scholen | mei 2017 | 45

TU/e-hoogleraar Wim Zeiler wil meer aandacht voor uitvoering

‘Goed werkend schoolgebouw zorgt voor betere schoolprestaties’ Tekst: Tim van Dorsten

“Slechts 1,2 procent van het schoolbudget gaat naar energiekosten en onderhoud. Maar een goede werking van het schoolgebouw zorgt wel voor betere leerprestaties.” Daarom pleit TU/e-hoogleraar Bouwkunde Wim Zeiler voor een betere samenwerking tussen architecten en installateurs. “Als ze op visionair gebied samenwerken, kunnen ze een gebouw beter laten functioneren.”

In het jaar 2100 zijn alle gebouwen gasloos en all-electric, daarvan is Wim Zeiler overtuigd. Hij is hoogleraar Installatietechnologie aan de Faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven. Daarnaast werkt hij al ruim 30 jaar voor Kropman Installatietechniek. “Het is duidelijk dat we naar all-electric gaan, maar we wekken nu nog te weinig duurzame elektriciteit op om alle gebouwen daarmee te verwarmen en te koelen. We moeten goed nadenken over de stappen hoe we daar komen.” In 2008 zette de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland hiervoor een eerste stap. In samenwerking met adviesbureau Mobius Consult heeft het agentschap inmiddels twee keer de top-15 energiezuinige scholen uitgebracht. De samenstelling van deze lijsten komt tot stand op basis van de energieprestatie van de scholen, omdat vanaf eind 2020 alle nieuwbouw (bijna) energieneutraal moet zijn.

Meten in scholen “Ik dacht destijds: dat is leuk, energie besparen”, vertelt Zeiler. “Maar een school bespaart ook energie als alle installaties uitgeschakeld zijn.” Daarom ging hij met zijn Master-studenten

TU/e-hoogleraar Bouwkunde Wim Zeiler: “De ideale school is vrij in te delen, zodat het ook toekomstbestendig is.”

46 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ MONITORING

naar diverse scholen uit deze top-15 om metingen uit te voeren of de installaties wel optimaal werkten. “Dit doen we al langer, sinds 2003. In het begin troffen we in klaslokalen gemiddelde waarden van 3.000 tot 5.000 parts per million (ppm) aan, terwijl de concentratie CO2 volgens de Inspectie voor de Gezondheidszorg niet boven de 1.000 ppm mag uitkomen.” Om de metingen in de scholen uit de top-15 op de juiste waarde in te schalen, hielden de studenten de waarden van Frisse Scholen klasse A, B en C aan. “C is in mijn ogen ontoelaatbaar, dat is niet toekomstbestendig. Als scholen mogen kiezen tussen A en B, kiezen ze voor B. Dit komt neer op een 6je. Dat is typisch Nederlands, want in bijvoorbeeld Duitsland zijn mensen bereid om meer te betalen.” Uit de metingen van zijn studenten bleek echter dat slechts één school op één punt Frisse Scholen klasse B niet had gehaald. De rest viel voor een groot deel van de aspecten in klasse C, op basis van de metingen. “Daar schrok ik van”, geeft Zeiler toe.

Complexiteit ventilatiesysteem

Zeiler: “In de jaren zestig pleitte de Franse architect Le Corbusier al voor samenwerking op visionair gebied tussen ingenieurs

In zijn ogen komt dit mede door de complexiteit van een

en architecten.”

ventilatiesysteem. “Zo’n systeem moet zorgen voor de juiste temperatuur, geen tocht en een goede luchtkwaliteit. Daarnaast moet het betaalbaar zijn, met lage onderhoudskosten. Dat is geen eenvoudige combinatie: ’s ochtends komt een docent in een koud klaslokaal. De verwarming springt aan, maar een kwartier later komen de leerlingen binnen. Ook zij brengen warmte het klaslokaal in, waardoor de docent de ramen na enige tijd open doet om voor extra ventilatie te zorgen.”

‘In mijn ogen is de ideale school vrij in te delen, zodat het ook toekomstbestendig is’

De procentuele verdeling van de jaarlijkse kosten in een bestaande school in Noord-Brabant. (Bron: Wat wilt u weten over Frisse Scholen, SenterNovem).

Daar komt bij dat het onderwijs steeds meer individualiseert. “Waar vroeger leerlingen in lokalen les kregen, gebeurt dat tegenwoordig steeds meer op leerpleinen. In mijn ogen is de ideale school vrij in

1,2% 0,6% 0,0% 0,2% 9,3% 3,3% 7,3%

afschrijving (gebouw) per jaar (over 20 jaar) (0,6%) energiekosten (= gas + water + elektriciteit) (1,2%) 0,2% 3,1% 1,9%

te delen, zodat het ook toekomstbestendig is. Maar dit maakt het

technisch onderhoud (= onderhoud CV-installaties) (0,0%)

voor installatiebedrijven niet eenvoudiger.”

bouwkundig onderhoud (= klein onderhoud) (0,2%)

In zijn ogen zijn de huidige ventilatiesystemen altijd een compromis.

schoonmaak (3,3%)

“Ze kunnen niet aan alle eisen optimaal voldoen.” Maar dat hoeft

overige hyuisvestingslasten (= beveiliging, tuinonderhoud etc.) (3,1%) aanschaf leermiddelen (1,9%)

van hem ook niet. “Ik stel voor dat installatiebedrijven niet steeds opnieuw proberen het wiel uit te vinden. Laat ze maar eerst ervoor

aanschaf/onderhoud kleine inventaris (0,2%) salariskosten (72,8%) inhuren vervangend personeel bij ziekte (7,3%)

72,8%

overig (reproductie, abonnementen, bijdrage onderwijsbureau, contributies, bestuurlijke organisaties, verzekeringen, sportdag, excursies etc.) (9,3%)

zorgen dat hun systeem een zes haalt. Dit kan bijvoorbeeld door een beperkt aantal standaardoplossingen op de markt te brengen, net zoals dit in de autobranche gebeurt. Pas deze oplossingen toe in proefprojecten en leer hiervan.”

››

Duurzame Scholen | mei 2017 | 47

Transformatie gebouw A, Windesheim Zwolle

Voor meer comfort, een gezonder binnenklimaat en energiebesparing Een gezond binnenklimaat bij de juiste gewenste temperatuur, draagt bij aan betere leerprestaties en voorkomt gezondheidsklachten. Bij een conventioneel geregeld ventilatiesysteem geschiedt de ventilatie met een gerichte stroming. Het nadeel hiervan is dat de lucht zich niet goed mengt. Daardoor ontstaan temperatuurgelaagdheid, koude gebieden en is er kans op tochtverschijnselen. Dit alles wordt als oncomfortabel ervaren. Het gevolg is dat de studenten de thermostaat hoger zetten, hetgeen resulteert in een nadelige toename van het energiegebruik. Kan dit worden voorkomen? Ja, door de toepassing van een automatiseringssysteem met de software Climotion®. Deze regeltechniek verbetert het binnenklimaat, voorkomt comfortproblemen en bespaart minstens 25% energie. Een bijkomend voordeel is, dat de bouwingrepen minimaal zijn. Dus ideaal voor transformatie van bestaande gebouwen, zoals gebouw A van Hogeschool Windesheim in Zwolle.

Kanalen geïntegreerd in de gevel Hogeschool Windesheim heeft de gevel van gebouw A grondig aangepakt: meer glas en minder baksteen. Het gebouw uit de jaren tachtig krijgt een volledig geïsoleerde (vlies-)gevel, waarbij de lichttoetreding een belangrijke rol speelt. Een bijzondere oplossing is gevonden voor de luchtkanalen van de nieuwe klimaat installatie. Er is geen mogelijkheid de kanalen inpandig te plaatsen. Architecten- en ingenieursbureau Kristinsson heeft in het ontwerp de kanalen op mooie wijze geïntegreerd in de nieuwe gevel. Zo krijgt het gebouw geen hinderlijke kanalen in het zicht en wordt bespaard op materiaal- en arbeidskosten.

Minimale vorming van luchtlagen, geen tocht en zones met koude lucht De installatietechniek is ontworpen door Sijperda-Hardy uit IJlst en is

uitgevoerd door Engie uit Zwolle. De twee luchtbehandelingskasten zijn op het dak gesitueerd. Van daaruit gaan de luchtkanalen over het dak, en per gevelstramien (om de 3,6 m), via zakkanalen naar de verdiepingen eronder. Op de plaatsen waar die kanalen door de gevel naar binnen komen is een koof gemaakt. Via de koven wordt de geconditioneerde lucht in de lokalen gebracht. De luchtafvoer geschiedt via overstroom naar de centrale hal. Met de regeltechniek van Kieback&Peter en de Climotion® software wordt gezorgd voor een goede menging van de toegevoerde lucht met de aanwezige ruimtelucht. Zo ontstaat een aangenaam en gezond binnenklimaat, een minimale vorming van luchtlagen, geen tocht en geen zones met koude lucht. www.kieback-peter.de/nl-nl/ oplossingen/climotion (0341) 27 80 20 info@kieback-peter.nl

/ MONITORING

Basisschool De Kleine Weide in het Brabantse dorp Oijen stond in 2016 op de eerste plaats in de top-15 Energiezuinige Scholen. Het is niet bekend of Zeiler met zijn studenten ook in deze school metingen heeft uitgevoerd.

Goede leerprestaties

Pleidooi voor samenwerking

Een goed werkend ventilatiesysteem is namelijk een noodzakelijk

In navolging hiervan pleit hij daarom voor meer aandacht naar de

aspect om tot goede leerprestaties te komen, vertelt hij. “Een

uitvoering in plaats van naar het ontwerp van een schoolgebouw.

goede kwaliteit van het binnenklimaat verbetert de productiviteit

“Dit kan alleen als ingenieurs en architecten op visionair gebied

voor drie tot achttien procent. Daarnaast bespaart het 47 tot

met elkaar samenwerken”, legt hij uit. “Dit vond de Franse

79 procent energie, ten opzichte van een niet goed werkend

architect Le Corbusier in de jaren zestig al”, geeft hij aan. “Beide

systeem.”

beroepsgroepen zorgen namelijk voor de totstandkoming van

Overigens snapt hij dat schoolbesturen hiervoor minder aandacht

een gebouw en bouwen is vertrouwen. Maar beide groepen

hebben. “Slechts 1,2 procent van het schoolbudget gaat naar

willen elkaar niet eens leren kennen, laat staan dat ze elkaar willen

energiekosten en onderhoud, terwijl tachtig procent naar het

vertrouwen en samen willen werken.”

personeel gaat. Aan de andere kant: in gebouwen met een

Toch ligt de oplossing voor de hand. “Gebruik het morfologische

relatief slecht binnenmilieu is ongeveer een kwart van het totale

overzicht. Het doel hiervan is om alle mogelijke oplossingen en een

ziekteverzuim gerelateerd aan de werkomgeving. Daarnaast blijkt

complex probleem te onderzoeken. Als ieder deelnemer aan een

uit onderzoek uit 2005 van professor Pawel Wargocki van de

bouwproces zo’n overzicht invult en die overzichten samenvoegt,

Technische Universiteit van Denemarken dat leerlingen beduidend

dan kom je tot een integrale samenwerking.” De architecten hebben

minder fouten maken als de lokalen fors geventileerd worden

hierbij echter een probleem, vertelt hij: “Ze vinden de blokken te

dan wanneer de hoeveelheid verse luchttoevoer minimaal is. Een

beperkt en kunnen of willen niet in zo’n systeem denken.”

verdubbeling van de hoeveelheid luchttoevoer bleek te leiden tot

Volgens hem heeft dit overzicht zijn waarde inmiddels al bewezen.

zo’n vijftien procent betere leerprestaties. Hiervoor kunnen scholen

Door de overzichten van alle deelnemers in één overzicht te

zorgen door de installaties in hun schoolgebouwen op de juiste

plaatsen en met elkaar te combineren, nam het aantal technische

manier te gebruiken.”

functies toe met 61,5 procent toe en het aantal oplossingen met 104,7 procent.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 49

Tien tips voor monitoring Tekst: Marvin van Kempen

Ongeveer een derde van de scholen voldoet vijf jaar na oplevering niet meer, als het gaat om energieverbruik en binnenklimaat. De vaak onderbelichte exploitatiefase verdient dus meer aandacht, evenals monitoring en verbetering in deze gebruiksfase. Deze tien tips zoomen in op een efficiënte monitoring van scholen.

Verlate oplevering met kwaliteitscheck

Overweeg een verlate oplevering, waarbij bijvoorbeeld twee jaar na realisatie wordt bekeken of alles werkt naar behoren. Tijdens deze periode beheert en monitort de verantwoordelijke partij of de duurzaamheidsmaatregelen op de gewenste manier aansluiten op de ambities. Mocht dit niet zo zijn, dan is deze

Grip op je verbruik

periode te gebruiken om wijzigingen aan te brengen en de school alsnog naar het gewenste niveau te brengen.

Met een slimme thermostaat krijgt u meer grip op uw energieverbruik. De meeste slimme thermostaten zijn op afstand bestuurbaar via een app, zodat u overal in de temperatuur kunt regelen. Daarnaast zijn deze thermostaten vaak zelflerend: ze

regelen op basis van gegevens uit het verleden het meest gunstige

Houd de staat van het schoolgebouw bij

stookgedrag. Verder brengen slimme energiemeters in kaart welke apparaten veel energie verbruiken. Hierdoor kunt u kiezen hoe u deze apparaten gebruikt en zo energie besparen.

Het Scholendossier is een onafhankelijk platform, waarmee u eenvoudig de staat van uw schoolgebouw kunt vastleggen en bijhouden. Het systeem is een

Bewust ventileren

open applicatie, waarmee scholen een nulmeting kunnen (laten) uitvoeren. Het is een basisdossier waarin alle data op een plek worden bewaard en

Sinds april 2017 zijn alle scholen en kinderdagverblijven

bijgehouden. Zo geeft het een helder overzicht van

verplicht om het CO2-gehalte te monitoren met een

alle relevante indicatoren rondom uw gebouwbezit.

CO2-meter. Door zo’n meter te gebruiken, kun je de

Het Scholendossier is ontwikkeld door de coöperatie

luchtkwaliteit bewust(er) ventileren met beschikbare

Digitaal Gebouw Dossier. Hierin werken vijftien

ventilatievoorzieningen. Denk hierbij aan ramen en

bedrijven samen om de landelijke scholenuitdaging van

luchtroosters. Daarnaast waarschuwt zo’n meter je als een

decentralisatie op een eenvoudige manier het hoofd te

mechanisch ventilatiesysteem niet goed functioneert.

bieden.

50 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ MONITORING

SubsidiĂŤring en externe advisering

Overweeg om, eventueel met subsidie, een externe adviseur in te schakelen om mee te helpen uw ambities te formuleren. De adviseur kan u ondersteunen bij het

Langer contract met installateur

formuleren van de uitvraag en een selectie maken van kansrijke en minder noodzakelijke duurzaamheidsmaatregelen. De subsidie die u voor het inhuren van

Garanties worden in de bouwwereld vooral gegeven op basis

deze adviseur kunt aanvragen bedraagt vijftig procent

van het vervangen van kapotte onderdelen. Daarom kunt u

van de advieskosten, met een maximum van â&#x201A;Ź 3.500.

doorgaans rekenen op niet meer dan een jaar garantie op bijvoorbeeld de installaties. Idealiter is er een contract met de installateur voor vijf of tien jaar die de leiding neemt over het beheer en onderhoud van de installaties. Zo loopt u een lager risico.

Bijsturen en verbeteren

Zorg dat uw succes duurzaam is. Ongeveer een derde van

Begeleiding bij aanbestedingen

de scholen voldoet vijf jaar na oplevering niet meer als het gaat om energieverbruik en binnenklimaat. Voorkom dit en trap niet in de valkuil van een onderbelichte exploitatiefase.

Het aanbesteden bij een nieuwbouw- of renovatieproject

Maak contractafspraken met partijen die de touwtjes in

kan een gecompliceerd proces zijn. Op Pianoo.nl vindt u

deze fase in handen hebben of houd zelf de vinger strak

diverse voorbeelddocumenten over onder andere integraal

aan de pols en vervang of repareer installaties en monitor op

inkopen. Vergeet niet in uw aanbesteding vast te leggen wie

resultaten. Stuur zo nodig zelf bij of vraag uw contractpartij

verantwoordelijk zijn voor welk onderdeel van de realisatie en

om periodieke updates.

het monitoringsproces.

Klimaatinstallaties optimaliseren

Beheer en onderhoud uit handen

Een Energy Service Company (ESCo) kan het volledige energiebeheer en onderhoud van een school uit handen nemen en hierbij prestaties monitoren. ESCoâ&#x20AC;&#x2122;s kunnen

In opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend

verbeterplannen opstellen om bijvoorbeeld gedurende

Nederland (RVO.nl) heeft adviesbureau DWA, in

tien jaar een uitgebreid verbeterplan op te stellen voor de

samenwerking met Building Vision, de installatiescan

installaties, om zo het binnenklimaat nog verder te optimali-

ontwikkeld. Met deze scan kunnen scholen de

seren. Een contract van 5 jaar is mogelijk, maar een langere

inregeling en het functioneren van klimaatinstallaties

looptijd zorgt voor meer budget en mogelijkheden om de

in het schoolgebouw op de meest relevante punten

exploitatiefase te optimaliseren.

door een installateur laten controleren en optimaliseren. Het resultaat van deze scan is een rapportage voor de school, waarin de resultaten van de inspectie en verbetermaatregelen ten aanzien van de inregeling en financiering van de klimaatinstallaties staan.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 51

Energiemonitoring levert basis van onderhoudsbeleid

Stichting Spaarnesant bespaart door te meten Tekst: Ruud van Vliet, Projectleider Klimaatverbond Nederland

In alle brochures over energiebesparing lees je over het belang van energiemonitoring. Dit zou eenvoudig tien tot vijftien procent energiebesparing kunnen opleveren. Maar is dat ook zo? Om daarachter te komen, ging Ruud van Vliet van de vereniging Klimaatverbond Nederland op bezoek bij de stichting Spaarnesant: een stichting voor openbaar basisonderwijs in de gemeente Haarlem.

“Ik was extra benieuwd hoe het er tegenwoordig voor staat, omdat ik eind jaren negentig van de vorige eeuw als energiecoördinator bij de gemeente Haarlem bezig was met de energiemonitoring bij scholen. Het bestuur heeft ongeveer dertig gebouwen in beheer en de gebouwenvoorraad is divers. Sommige scholen zijn uit de jaren twintig van de vorige eeuw, maar de meeste komen uit de periode tussen 1960 en 1990. In 2016 is ook een klimaatneutrale school opgeleverd. Vijf jaar geleden ging André van der Snoek bij Spaarnesant aan de slag als energiecoördinator. Hij werkt intensief samen met directeur bedrijfsvoering Jan Aalberts, die verantwoordelijk is voor het onderhoud en beheer van de gebouwen. Ook is hij ambassadeur voor de Green Deal Scholen. De aanleiding om een energiecoördinator aan te stellen was in eerste instantie de energie-inkoop. Om voor dertig gebouwen energie in te kopen is het belangrijk scherp inzicht te hebben in het eigen energiegebruik. Maar ook in de markt. Dergelijke expertise was destijds niet voorhanden bij het schoolbestuur. Dus koos het bestuur ervoor om een expert in te huren.

Administratie op orde brengen Als eerste actie bracht Van der Snoek de administratie op orde. Om dat voor elkaar te krijgen nam hij alle facturen van de jaren daarvoor door. Hieruit kwamen verschillende fouten naar voren. Zo bleek er een reeks facturen te zijn voor het verbruik van een gasmeter die niet bestond. Jaarlijks werd op basis van inschattingen een jaarverbruik in rekening gebracht. En de kosten hiervan werden betaald. Omdat hij kon aantonen dat het

52 | mei 2017 | Duurzame Scholen

Jan Aalberts (links) en André van der Snoek.

/ MONITORING

berekenen van deze kosten op een vergissing was gebaseerd, kon hij € 100.000 aan teveel betaalde rekeningen terugvorderen. Deze situatie is overigens geen uitzondering. Bij vrijwel alle vastgoedbeheerders zien we dergelijke fouten in facturen voorkomen. De meeste organisaties besteden geen aandacht aan die facturen. Ze zijn redelijk ingewikkeld en het kost dus tijd om de stand van zaken goed bij te houden. Wat ook meespeelt, is de vanzelfsprekendheid dat we energie kunnen gebruiken. Toch is het raar dat bij de meeste

Voortschrijdend jaarverbruik elektriciteit

inkoopfacturen strikte controle plaatsvindt of ze kloppen, maar dat dit bij energiefacturen vaak achterwege blijft. Bij de meeste factuurcontroles ontdekken experts grote, verkeerd gefactureerde bedragen. Door dit te herstellen en die middelen terug te vorderen verdient een schoolbestuur een aardig bedrag terug, waarmee ze een volgende stap kan zetten.

Verspilling Vervolgens is Van der Snoek aan de slag gegaan met de energiemonitoring. Met behulp van slimme meters verzamelt hij

Voortschrijdend jaarverbruik gas

Voorbeeld van resultaten energiemonitoring van een gebouw waar maatregelen zijn genomen.

de gegevens van alle schoolgebouwen en verwerkt hij deze in overzichten. Daarmee is hij in staat het energiegebruik van de gebouwen onderling te vergelijken. En hij signaleert trends, zodat hij afwijkingen snel kan opsporen. Zo ziet hij dat veel cv-installaties en ventilatiekasten in weekenden, vakanties en ’s nachts volop draaien. Ook ziet hij afwijkingen in het elektriciteitsgebruik, die om

‘Nog steeds maakt het energiebedrijf fouten bij de facturatie’

een verklaring vragen. Van der Snoek meldt de afwijkingen bij de betreffende school. Soms is de afwijking te verklaren, omdat de school bijvoorbeeld in een weekend in gebruik was. Maar vaak zijn afwijkingen indicaties van verkeerd afgestelde apparatuur.

om te gaan met de middelen, want de inhuur van een expert

Als voorbeeld vertelde hij me: “Bij een van de gebouwen bleek het

betaalt zichzelf terug. Ook nu nog, na vijf jaar. Want nog steeds

elektriciteitsgebruik doordeweeks maar twee keer hoger te zijn

maakt het energiebedrijf fouten bij de facturatie. Nog steeds

dan in het weekend. Bij andere gebouwen was die verhouding 1:3

spoort Van der Snoek deze snel op. En afwijkingen door verkeerde

of 1:4. Toen ik hierover belde met de installateur bleek al snel dat

instellingen in de centrale verwarming zijn snel veroorzaakt.

de afstelling van de ventilatie niet in orde was. Dit is snel hersteld,

Voor Spaarnesant vormt de informatie die de energiemonitoring

het verbruik in het weekend halveerde en de verhouding weer

oplevert een belangrijke basis voor het onderhoudsbeleid. De

normaal.”

gebouwen laten verschillende patronen zien. Op basis daarvan bepaalt Aalberts welke verbetermaatregelen de hoogste urgentie

Rendabel

hebben. Zo kan hij de beschikbare middelen slim inzetten, zodat het leidt tot besparingen in de exploitatie. Ook is de expertise van de energiecoördinator tijdens renovatieplannen van grote

Dergelijke afwijkingen komen regelmatig voor. Daarom is

waarde. Hij kent de gebouwen en heeft ook kennis van zaken

energiemonitoring niet iets tijdelijks, maar vraagt het continu

als het gaat om de moderne energietechnieken. Aalberts werkt

aandacht. We spreken daarom liever over energiemanagement,

bij renovatieplannen standaard met een sterk team dat goed

waarvan monitoring uiteraard een belangrijk onderdeel is.

samenwerkt. Met de informatie uit de energiemonitoring worden

Monitoring geeft een schat aan informatie, waarop een

plannen verrijkt. Met als resultaat: een besparing van gemiddeld

schoolbestuur kan sturen. Daardoor zijn besturen in staat efficiënt

24 procent op het energiegebruik. ››

Duurzame Scholen | mei 2017 | 53

Meteen de mogelijkheden van een leegstaand pand zien?

Zo snel kan het gaan. Met een paar swipes uw toekomstplannen visualiseren: het is moeilijk voor te stellen. Maar nu al kunt u met augmented reality in één oogopslag zien hoe die duurzame uitbreiding van uw kantoor gaat worden. Alsof het er al staat. Wilt u deze én andere ontwikkelingen in uw sector voorblijven? Praat er eens over met onze relatiemanagers. Kijk voor meer informatie op abnamro.nl/bouw

/ MONITORING

Waarom? Daarom! Het verhaal van Spaarnesant laat zien dat energiemonitoring in combinatie met energiemanagement veel kan opleveren. Elk schoolbestuur kan dit regelen, ongeacht de omvang. Het moet wel op een passend niveau zijn, om het haalbaar te houden. Een schoolbestuur met slechts een of twee gebouwen zal energiemanagement niet op dezelfde manier kunnen organiseren als Spaarnesant. “Begin desnoods met iemand die in enkele uren per jaar de jaarafrekeningen controleert”, geeft Aalberts aan. “Dit levert meestal interessante financiële voordelen op.” Energiemonitoring kan zoals Spaarnesant in eigen beheer of het kan via een gespecialiseerde dienstverlener. In beide gevallen zijn de kosten voor energiemonitoring meestal snel terugverdiend. Sommige dienstverleners bieden hun activiteiten deels aan op

Om de energie te monitoren, verzamelt André van der

basis van no-cure-no-pay. Hieraan zitten geen risico’s voor het

Snoek met behulp van slimme meters de gegevens van

schoolbestuur, maar het gaat hierbij meestal om activiteiten om

alle schoolgebouwen en verwerkt hij deze in overzichten.

de administratie op orde te krijgen.

‘Slechte isolatie zorgde voor een hoge energierekening’

leverde altijd grote problemen op voor het binnenklimaat. De slechte isolatie zorgde voor een hoge energierekening. In verschillende vakanties is het gebouw fors aangepast: een indrukwekkende luchtbehandelingskast is geplaatst en de

Trots

gevelelementen zijn vervangen. Ook is overal ledverlichting aangebracht en zijn zonnepanelen en heatpipes geplaatst. De besparing in het gebouw zit rond de veertig procent en kan

Van der Snoek en Aalberts nemen mij mee naar een recent

nog verder dalen. Energiemonitoring moet ervoor zorgen dat de

gerenoveerde school: een mytylschool die ik ken uit mijn periode

resultaten blijvend zijn. De heren zijn duidelijk trots op het resultaat.

als energiecoördinator. De aanwezigheid van een zwembad

En dat is volkomen terecht. Zij laten zien dat slim investeren op basis van concrete data zinvol is. Spaarnesant heeft inmiddels andere schoolbesturen in Haarlem geïnformeerd en voorgesteld

Factuurcontrole

dat ze gratis gebruik kunnen maken van de beschikbare kennis, warmtecamera en CO2-meters. Het bezoek heeft mij bevestigd dat energiemonitoring zinvol en

Via factuurcontrole komt een organisatie tal van zaken op

belangrijk is. Eigenlijk moeten alle scholen in Nederland op die

het spoor, die niet kloppen. Niet-bestaande aansluitingen

manier geholpen worden om het energiegebruik te reduceren.

zijn geen uitzonderingen: vaak blijken de aansluitwaardes

De Green Deal Scholen helpt schoolbesturen en gemeenten hier

van de gas- en elektriciteitslevering te hoog ingeschat. Dit

stappen in te zetten.”

leidt tot structureel te hoge kosten. Deze aansluitwaarde kan eenvoudig worden aangepast. Verder blijkt in veel gevallen dat de belastingkorting voor gebouwen met een woon- of verblijffunctie ontbreekt op de energierekening. In 2017 gaat het om een bedrag van € 308,54 exclusief btw per aansluiting.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 55

Stichting SPOM verduurzaamt in kleine stappen

Scholen Nederlandse architect ongeschonden na aardbeving

In Nepal staan vijftien aardbevingsbestendige scholen Zes jaar geleden bouwde Martijn Schildkamp van Smart Shelter Foundation vijftien scholen en een hostel in Nepal. De grote aardbeving van vorig jaar liet zien dat hij op de goede weg zit; alle gebouwen staan nog overeind. Op korte termijn wil hij onderzoeken of hij de juiste technieken heeft toegepast en of het goedkoper kan.

Tekst: Ingrid Rompa

Een van de aardbevingsbestendige scholen die is gebouwd met cementblokken.

De meeste gebouwen in Nepal worden niet-aardbevingsbestendig gebouwd. Er is geen geld en geen kennis. Ook het feit dat grote aardbevingen ‘slechts’ eens in de tachtig jaar plaatsvinden, speelt een rol. Als er geen direct gevaar is, is de urgentie weg, vertelt Schildkamp. “De bouwkwaliteit in Nepal is zo laag dat scholen van nog geen twintig jaar oud door trillingen scheuren en uit elkaar vallen. Wij hebben scholen in de bergdorpen in het Midden-Nepalese Kaski-district vervangen, maar wel op een aardbevingsbestendige manier. Uiteindelijk is het resultaat dat de scholen geen schrammetje hadden na de aardbeving. Maar zij staan niet in het zwaarst getroffen gebied. Ze zijn dus niet helemaal voluit getest.” Een aantal van deze aardbevingsbestendige scholen is gebouwd met cementblokken. “Er zijn vijf met staal gewapende betonnen horizontale banden aangebracht en er zit staal in de hoeken. Daarnaast hebben we gebouwd in bergstenen met cementmortel. De bewoners gebruiken ook bergstenen, maar met aardemortel. Dat is niet sterk genoeg. Wij gebruiken onder meer stenen die over de volle breedte gaan. Daardoor krijg je goed verband in je muren. Wel of geen staal, daarover zijn de experts het niet met elkaar eens.”

58 | mei 2017 | Duurzame Scholen

De techniek met cementblokken, met verticaal staal erin. De nummers geven de te onderzoeken punten aan.

/ ACHTERGROND

Hergebruik materialen Voor de herbouw van de scholen is een deel van de oude materialen hergebruikt. “Zoals de harde donkergrijze stenen en de kozijnen. Vaak kun je van twee oude kozijnen een nieuwe maken. Het is prima hardhout, dus we hakken geen extra bomen om. We halen ook geen nieuwe stenen uit de bergen.” Het project werd onder meer succesvol door de betrokkenheid van het dorp. “De people’s participation speelde een grote rol. Ongeveer twintig tot dertig procent van het budget kwam uit het dorp. Dit bevorderde ook het verantwoordelijkheidsgevoel. Het was hun eigen project; ik kwam geen cadeautje brengen.” Doordat de bewoners financieel in het project zaten, was hergebruik aantrekkelijk. “Zo bleven we binnen het budget. Het hele dorp hield in de gaten of iedereen bijdroeg aan het project en of iedereen zijn verantwoordelijkheid nam.” Dit community participation-verhaal werkt nu niet meer, meent Schildkamp. “Er is veel veranderd door de aardbeving. Als je eigen huis is ingestort, ga je niet helpen een school of het huis van je buurman op te bouwen. Dan zorg je eerst voor jezelf.” Na de afronding van de school vertrok hij uit Nepal. “Dat was vijf jaar geleden. Onze partnerorganisatie is wel verder gegaan en wij hebben dat ondersteund. We hebben ook getracht zoveel mogelijk kennis achter te laten, onder meer de tien vuistregels voor aardbevingsbestendig bouwen voor non-engineers. De mensen in Nepal leren dit werk van generatie op generatie. Daarbij komt geen engineer aan te pas.”

Hostel voor blinde studenten Veel beweringen zijn nergens op gebaseerd of niet aardbevingsBehalve een aantal scholen, heeft Schildkamp een hostel

bestendig terwijl het wel als zodanig wordt gepresenteerd, vindt

gebouwd voor blinde studenten. “Het gaat om circa dertig

hij. “Dat is gevaarlijk, want mensen denken dat de informatie klopt.

kinderen uit berggebieden, die normaal gesproken geen onderwijs

Zij kopiëren het, omdat het veilig en betrouwbaar lijkt. Het is zelfs

zouden krijgen. Ze mogen vlak bij het hostel basis- en middelbaar

zo erg dat vooraanstaande ontwerpers of architecten die een

onderwijs volgen.”

gebouw ontwerpen in aardbevingsgebieden vaak niet eens weten

Het hostel is twee lagen hoog. “We hebben daar een iets andere

dat ze in een aardbevingsgebied zitten. Of dat ze niet weten hoe

techniek toegepast. Hierbij werkt metselwerk samen met een

ze aardbevingsbestendig moeten bouwen.”

gewapend betonnen frame. We hebben eerst metselwerk

Een concreet voorbeeld is Global Shelter Cluster. “Deze organi-

geplaatst en later volgestort met beton. Daar zit kwaliteitscontrole

satie coördineert alle hulporganisaties na een ramp. Zij hebben op

in, want dat moet echt goed gedaan worden. Deze manier is

hun website the essential reading top 4 documents gepubliceerd.

goedkoper, omdat er minder staal in zit.”

Deze informatie is echter zeer tegenstrijdig, want het ene

Hij is blij met de gebouwen die hij heeft gebouwd, maar hij is

document geeft aan dat je wel staal moet gebruiken en een ander

het niet meer eens met de manier waarop. “Ik ben architect,

document zegt van niet. Er klopt helemaal niets van. Op het

geen aardbevingsexpert. Dus ik moest kennis verzamelen. Op

moment dat ik de scholen ging bouwen, heb ik contact gezocht

het moment dat ik op internet ben gaan kijken, verzoop ik in de

met het Earthquake Engineering Research Instituut (EERI) met

informatie. Het is bovendien informatie waar ik niets mee kon

de vraag of ik staal moest gebruiken. Ook zij hebben verschillende

doen. Het praktische blijft ontzettend achter bij het technische.”

meningen.”

››

Duurzame Scholen | mei 2017 | 59

Rainbox 3S inﬁltratiekratten Duurzaam omgaan met regenwater

Na regen komt Duborain Slim en duurzaam omgaan met regenwater kan voortaan ook eenvoudig en snel met het Duborain assortiment. De Rainbox 3S inﬁltratiekratten van DYKA zijn bijvoorbeeld snel en foutloos te plaatsen. De kratten zijn standaard omhuld met geotextiel. Dit voorkomt dat zand het inﬁltratiebekken binnendringt en verhoogt de levensduur van de kratten.

Inspecteer- en reinigbaar

Duborain regenwaterbeheer

De Rainbox 3S kratten zijn langs alle kanten voorzien van

De Rainbox 3S inﬁltratiekrat is een onderdeel van het Duborain

verschillende aansluitmogelijkheden. Zo is inspectie en reiniging

regenwaterbeheer assortiment. Deze duurzame oplossingen

altijd mogelijk. Dit houdt de kratten in optimale conditie. Met de

van DYKA spelen in op steeds intensievere regenbuien.

3S krat voldoet u niet alleen aan de eis om regenwater af te koppelen van afvalwater. U voorkomt zowel lokale

Meer weten of ontvangt u graag onze documentatie?

wateroverlast als uitdroging van de bodem.

Bel met onze experts, +31(0)521 - 53 44 80.

DYKA | +31(0)521 - 53 49 11 | info@dyka.nl | www.dyka.nl

/ ACHTERGROND

‘Er is nooit iets uitgerekend of getest. En dat wil ik nu doen’

Onverantwoord

De techniek in bergstenen, die uit de berg worden gehakt. “Dankzij een stalen wapening in horizontale banden hebben wij ervoor gezorgd voor een aardbevingsbestendige techniek”, vertelt Schildkamp.

te laten berekenen. “Hiervoor moeten we lokale grond- en materiaaleigenschappen bepalen. Dat is nog nooit in detail

Volgens Schildkamp is de kennis in ontwikkelingslanden op het

gedaan. Voor hoogwaardig beton en staal bestaan die

gebied van aardbevingsbestendig bouwen gebaseerd op aannames,

berekeningen wel. Ook in Nederland, want de Nederlandse

opinies en meningen. “Er is nooit iets uitgerekend of getest. En dat

bouwregelgeving eist dat. Maar voor non-engineers in Nepal

wil ik nu doen. Nu ik weet dat de kennis die we gebruiken niet is hoe

bestaat dat niet.”

hij moet zijn, vind ik het onverantwoord om het toch toe te passen. SMARTnet wil meer weten van aardbevingsgedrag van bepaalde technieken. Daarnaast wil ik een hoog technisch verhaal simpel

Groningen

kunnen uitleggen aan de lokale metselaar.” De school die hij zelf heeft gebouwd, wordt van voor tot achter

Hiervoor voert Schildkamp onder meer gesprekken met enkele

doorgelicht. “Hoeveel horizontale banden moeten erin? Zijn staal

vooraanstaande ingenieursbureaus. “Ik hoop dat ze me helpen

en steunberen nodig?” Hij heeft hiervoor een strategie bedacht.

met de berekeningen. Zij zijn onder meer betrokken bij de

“We zetten studenten en professoren in, die allemaal kleine stukjes

aardbevingsproblematiek in Groningen, dus dat is interessant.

van dit proces oppakken. We hebben al twintig plekken op de

Zelf doe ik daar niets mee, maar ik zie zeker een aantal

wereld waar studenten hiermee bezig zijn, onder meer in de

overeenkomsten tussen Nepal en Groningen. De trillingen in

Verenigde Staten, Italië en Japan. Dat is de eerste stap. Om dit

Groningen staan natuurlijk niet in verhouding met wat in Nepal

uit te breiden, hebben we € 15.000 nodig. Daarvoor zoeken we

kan gebeuren. Maar ook daar geldt: als een 150 jaar oude schuur

sponsors.”

in Groningen een aardbeving te voorduren krijgt, dan gaat hij

De tweede stap is de techniek met bergstenen te testen in

scheuren. Dit kan tot instorting leiden. De ingrepen die wij in Nepal

een laboratorium en deze door een hoogwaardige computer

doen, kunnen dus ook in lichte mate gelden voor Groningen.”

Duurzame Scholen | mei 2017 | 61

Hogeschool InHolland betrekt verduurzaamd hoofdgebouw

Stadsparkconcept leidt tot gevarieerd, open studielandschap Tekst: Frits van Wolveren

Komende zomer betrekken studenten en medewerkers van Hogeschool InHolland het gerenoveerde hoofdgebouw van de vestiging in Alkmaar. BRTArchitecten zorgde een open en natuurlijke leer- en werkomgeving. Blikvanger van het gebouw is het trappenhuis, waarin over 18 meter weelderige planten groeien die extra zuurstof leveren en fijnstof uit de lucht filteren.

Vestigingsdirecteur Dirk van der Bijl van InHolland Alkmaar: “Een bijdrage leveren aan een duurzame samenleving vinden wij een serieuze taak voor onze onderwijsinstelling.”

Hoe maak je een gedateerd gebouw modern, duurzaam

Studies met circulaire economie. Maar een bijdrage leveren aan

en toekomstproof? Namens de opdrachtgever benadrukt

een duurzame samenleving vinden wij een serieuze taak voor onze

vestigingsdirecteur Dirk van der Bijl dat Hogeschool InHolland in

onderwijsinstelling.”

Alkmaar duurzaamheid niet alleen voor de komende zes jaar in haar beleidsplan heeft opgenomen. Het is ook concreet gemaakt in de interne verbouwing. “Duurzaamheid heeft voor ons prioriteit.

Strategisch plan

Bovendien streven we ernaar om duurzaamheid waar mogelijk te verankeren in onze opleidingen en lesprogramma’s. In onze

Daarom heeft duurzaamheid bij de planvorming voor de

opleiding bouwkunde is dat bijvoorbeeld prima te integreren, net

aanpassing van de gebouwen een doorslaggevende rol

zoals voor de richting Agri, Food & Life Sciences en Business

gespeeld. Het duurzaamheidsbeleid van InHolland, vervat in het

62 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ PROJECT

‘We hadden als doel om het gebouw toekomstproof te maken en in te spelen op actuele trends’

flink onder handen genomen, met als doelstelling: toekomstproof maken en inspelen op actuele trends als flexibel werken en duurzaamheid.” Openheid, transparantie en up-to-date gebruik van duurzame materialen en installaties zijn de meest opvallende veranderingen.

Gevarieerd studielandschap Voor dit gebouw ontwikkelden Erik van Wel en Jolien Huberts van BRTArchitecten het ‘stadspark’-concept. Ruimten zijn ontworpen vanuit het perspectief van de activiteiten die er plaatsvinden: ze worden ontmoetingsplekken, concentratieplekken en overlegplekken genoemd. Op elke verdieping bevindt zich een gevarieerd studielandschap waar hout en groen overheersen. “We hebben het aantal vaste werkplekken teruggebracht”, vertelt Van Wel. “Deze besparing heeft een gunstige invloed gehad op de ruimtelijkheid. Dit maakt het gebouw aantrekkelijker om in te verblijven en vergroot de kans op spontane ontmoetingen. De beschikbare ruimte is veel opener geworden en heeft aan kwaliteit Ruimten zijn ontworpen vanuit het perspectief

gewonnen.” ››

van de activiteiten die er plaatsvinden. strategisch plan tot 2022, richt zich op drie thema’s: een gezonde samenleving, creatieve business en duurzaamheid. Van der Bijl

Verduurzaming op een rij

is bijzonder enthousiast over de start-ups en incubators: jonge innovatieve bedrijven en studentenbedrijfjes die zich bezighouden

Het hoofdgebouw van InHolland Alkmaar voldoet aan de

met diverse duurzame projecten onder andere op het gebied van

norm ‘Frisse Scholen klasse B’, dankzij:

windenergie en energie verkregen uit de getijdenstromen. Deze

• Plantwires van Green Fortune

innovatieve broedplaats is ondergebracht bij Incubator Duurzame

• CO2-neutrale Leoxx-vloerbedekking

Energie Alkmaar (IDEA), wat zorgt voor een unieke interactie

• Twee WKO-installaties

tussen studenten en bedrijfsleven.

• Luchtbehandelingskasten met warmteterugwinning-

Al geruime tijd bestonden er plannen om het InHolland-complex

systeem

in de Noord-Hollandse plaats te vernieuwen. Nieuwbouw was

• Ledverlichting

een van de opties. Maar na zorgvuldige afweging is besloten tot

• Daglichtregeling en aanwezigheidsdetectie

de renovatie van het zogeheten A-gebouw. “Dit gebouw was al

• Energiebesparende Armaflex-isolatie

afdoende geïsoleerd. We dienden het alleen aan te passen aan de

• Ruim honderd zonnepanelen op het dak

eisen van de tijd”, laat Van der Bijl weten. “We hebben dit gebouw

• Sedum-dakbedekking

Duurzame Scholen | mei 2017 | 63

Management Advies Automatisering Bouw Huisvesting Vastgoed

Als je kunt delen, kun je ook vermenigvuldigen

foto: Herman Zonderland

“

De deskundigen in onze sector zijn het er met elkaar over eens: de vragen van morgen zijn wezenlijk anders dan die van gisteren en vandaag. En wat was komt voor het merendeel niet meer terug. Bedrijven en hun medewerkers zullen zich opnieuw moeten uitvinden en daar zit de innovatiekracht die ongekend groeit. Vele nieuwe initiatieven worden genomen en start-up’s ontstaan. Ook Brink Groep heeft daarin heel fors geïnvesteerd. We zijn er van overtuigd dat we, door onze kennis en ervaringen met onze stakeholders te delen, het meest van betekenis kunnen zijn voor onze (potentiële) opdrachtgevers en onze medewerkers en de wereld om ons heen. Hans de Jonge, directievoorzitter Brink Groep

brinkgroep.nl/duurzaam

”

/ PROJECT

‘De beschikbare ruimte is veel opener geworden en heeft aan kwaliteit gewonnen’ gangen. Het is onder andere samengesteld uit veredeld papiermaché, dat een geluiddempend effect heeft.

Hangplanten in het trappenhuis Bijzonder zijn de ‘plantwires’ in het trappenhuis: hangplanten die in en rondom het trappenhuis langs een draadsysteem lopen. Volgens deskundigen stimuleren ze een natuurlijke rust en hebben Volgens Huberts kunnen studenten in dit open studielandschap

ze een positief effect op vermoeidheid en hoofdpijn. “Om het

eenvoudig hun plek vinden om te studeren of te overleggen. ”Op

gesloten trappenhuis tot het bruisende hart van het gebouw te

elke verdieping staat een houten paviljoen en zijn stiltecoupés

transformeren moesten we de bestaande ‘schacht’ slopen”, vertelt

geplaatst. Ook zijn hier een facilitycorners met koffieautomaten.”

Van Wel. “Deze schacht was vanaf de begane grond verbonden

Iedere opleiding is gevestigd op een eigen verdieping met een

met de vijfde verdieping. Vroeger was hier het conservatorium

typerende kleurstelling: bij Economie overheerst bruin, Techniek

gevestigd. Muziekinstrumenten zoals piano’s werden door deze

heeft de kleur blauw, groen typeert Gezondheid, Sport en Welzijn,

schacht naar boven getakeld. Dit is nu een open vide, waardoor

en bij Onderwijs & Innovatie overheerst rood.

er vanaf beneden veel meer doorzicht naar boven is. Doordat elke verdieping een eigen kleur heeft gekregen, hebben we voor

CO2-neutrale vloerbedekking

elke studierichting een eigen identiteit gecreëerd: dat is direct herkenbaar voor de studenten.” Op het dak van het gerenoveerde hoofdgebouw zijn

Het materiaal van de vloerbedekking is de combinatie van Leoxx-

technische installaties geplaatst, zoals een WKO-installatie

tapijt en rubber, een natuurlijke en duurzame oplossing. “Het is

en luchtbehandelingsinstallatie. Hier liggen ook ruim honderd

CO2-neutraal en heeft een positief effect op de akoestiek en de

zonnepanelen. Een deel van het dak is voorzien van een sedum-

luchtkwaliteit”, vertelt Huberts. “Het tapijt neemt bovendien stof op

bedekking. Deze houdt water vast, werkt verkoelend en isolerend,

en beperkt de hoeveelheid fijnstof.” Opmerkelijk is de toepassing

daarnaast heeft een gunstige invloed op de afwatering.

van akoestisch spuitwerk op leidingen in de plafonds van de

Leerproces InHolland Alkmaar

Tijdens de verbouwing ging het onderwijs normaal door. De renovatie startte 10 februari 2016 met het volledig strippen van

De InHolland-vestiging in Alkmaar heeft veertien opleidingen

het pand. Bij de geïmproviseerde receptie in het nabijgelegen

in de interessegebieden Business/Finance/Rechten;

B-gebouw zijn de studenten vanaf het begin op de hoogte

Techniek/Ontwerpen/Informatie; Gezondheid/Sport en

gehouden van de ontwikkelingen door een foto-expositie.

Welzijn; Onderwijs en Innovatie. Momenteel zijn er ruim

Kijkgaten dienden hen nieuwsgierig te maken naar het resultaat.

3.500 studenten. De vestiging is kleinschalig en sterk

Een digitaal magazine informeerde medewerkers en studenten

gericht op persoonlijk contact met de student.

over de ontwikkelingen. Opmerkelijk is dat studenten van onder andere de richting Bouwkunde regelmatig de bouwplaats hebben bezocht om zo direct betrokken te raken bij de verbouwing.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 65

Basisscholen gezond en naar Nul-op-de-Meter Tekst: Tim van Dorsten

Tien basisscholen toekomstbestendig verduurzamen naar Nul-op-deMeterniveau, die voldoen aan Frisse Scholen klasse B. Dit wil kennisen netwerkorganisatie Platform31 met haar Energiesprong-programma School vol Energie uiterlijk eind volgend jaar bereiken. Inmiddels zijn er zes scholen gevonden, waaronder De Schakel in Vlaardingen.

Een grote grijze ingemetselde steen aan de ingang van de openbare basisschool De Schakel herinnert aan de oorsprong van het schoolgebouw: op 10 oktober 1958 legde Evert Pieter van der Veen, raadslid namens de voormalige politieke partij ChristelijkHistorische Unie (tegenwoordig CDA), de eerste steen van destijds de Ds. Talmaschool. Pas na de fusie met de De Savornin Lohmanschool in 1983 veranderde de naam in De Schakel. De bouw van een hal aan de kleuterschool maakte van beide scholen één gebouw. Vijftien jaar geleden maakte de binnentuin plaats voor een centrale multifunctionele hal met een trap naar de bijgebouwde eerste verdieping. Twee jaar geleden kwam er een nieuw tapijt in verschillende ruimten. “Dat was toen ook echt nodig”, vertelt directeur Hans de Ruiter. “Je kon de betonnen vloer zien liggen.” Hij is inmiddels zo’n vijf jaar directeur van deze Vlaardingse De Schakel. “Toen ik hier kwam als directeur aantrad, bestonden er plannen om hier een volledig nieuwe school te plaatsen. Door de economische crisis heeft de gemeente Vlaardingen deze plannen

Green Deal Scholen

echter op de lange baan geschoven.” Die gelden staan nog steeds gereserveerd op de gemeentelijke rekening. Dat bleek toen innovatiemanager Atto Harsta van Energiesprong tijdens de Klimaattop Vlaardingen in juni 2016 in contact kwam met wethouder Ruud van Harten. “Hij noemde Nul-

‘Wij kiezen ervoor om het gebouw eerst Nul-op-de-Meter te maken’

op-de-Meter bij scholen als een van de ambities van de gemeente Vlaardingen”, herinnert Harsta zich. “Via de overkoepelende onderwijsstichting Uniek kwamen we toen uit bij De Schakel.” Een halfjaar eerder zag de Green Deal Scholen het levenslicht, toen diverse partijen het akkoord tekenden. Het Energiesprongprogramma School vol Energie is onderdeel van deze Green Deal. “We hebben hiermee als doel om schoolgebouwen te renoveren

66 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ GREEN DEAL

Eind 2017 is basisschool De Schakel in Vlaardingen de gerenoveerd tot een integraal kindcentrum, dat Nul-op-de-Meter is en voldoet aan Frisse Scholen klasse B.

naar Nul-op-de-Meterniveau, met een gezond binnenklimaat en

Gezond en toekomstbestendig

toekomstbestendig”, vertelt hij. Zijn collega Jaap van der Wal voegt toe: “Hetzelfde principe als bij ons woningbouwprogramma,

Daarnaast zorgen ze ervoor dat het schoolgebouw na de renovatie

dat nu Stroomversnelling heet, waarbij we de energiekosten

voldoet aan Frisse Scholen klasse B, vanwege de gezondheid

inzetten om de woning te verduurzamen.”

van de docenten en kinderen. Verder dient het gebouw toekomst-

Volgens hem schieten in het geval van schoolgebouwen de

bestendig te zijn, zodat het gebouw in de toekomst eenvoudig

energiekosten echter tekort om deze gebouwen volledig Nul-

kan worden aangepast aan nieuwe onderwijskundige inzichten

op-de-Meter te krijgen. “Daarom gebruiken we hiervoor ook het

en behoeftes. “Om dit te bereiken, stellen we marktpartijen een

onderhoudsbudget, dat de school in haar eigen budget al heeft

andere vraag, als ze met de schoolrenovatie aan de slag gaan”,

gereserveerd“, legt Van der Wal uit.

vertelt Harsta. “Ze moeten niet alleen het gebouw renoveren,

Dit is in zijn ogen hard nodig, vindt hij. “Mede vanwege slechte

maar ook twintig jaar zorgen voor de energie en het beheer en

isolatie en haperende installaties schieten de huisvestingslasten

onderhoud. Door deze prestatie te borgen, voldoet het school-

voor basisscholen als De Schakel in de meeste gevallen te kort.

gebouw niet alleen aan het Nul-op-de-Meterniveau en Frisse

Naar schatting gaat het om zo’n 6.000 scholen. Ze ontvangen

Scholen klasse B maar is het ook toekomstbestendig. De achter-

geld op basis van het aantal ingeschreven leerlingen, maar kunnen

liggende gedachte is dat het gebouw na die twintig jaar nog

hiermee slechts dertig tot veertig procent van hun totale kosten

twintig jaar in goede staat meekan.”

betalen. Dit komt mede door de hoge energiekosten. Daarom kiezen wij ervoor om het gebouw eerst Nul-op-de-Meter te maken.”

Duurzame Scholen | mei 2017 | 67

Plafondunit tevens geschikt voor scholen

solid-air.nl

Alles voor een gezonde leeromgeving:

Solid Air luchtbehandelingskasten! Topprestaties op maat Solid Air Climate Solutions levert compacte luchtbehandelingskasten op maat. Topprestaties in warmteterug-

winning worden bereikt met onze uitgebreide range.

Compacte en geïntegreerde oplossingen De Aeolus range biedt u een compacte en geïntegreerde oplossing voor een gezond en comfortabel binnenklimaat. De luchtbehandelingskast is volledig stekkerklaar, voorzien van Eurovent certiﬁcering en is ErP 2018 ready!

zowel in als onder het plafond en is leverbaar met luchtdebieten tot maximaal 1.950 m3/h. Het formaat, het design en het zeer lage geluidsniveau maken deze WTW-unit bij uitstek geschikt voor scholen, maar ook voor kinderdagverblijven. Deze energiezuinige plafondunit voldoet aan het Programma van Eisen Frisse Scholen 2015 klasse A.

Meer weten? Bel ons op onderstaand nummer of ga naar

Aeolus® CPL-C De Aeolus CPL-C is een compacte HR WTW-unit met topprestaties in warmteterugwinning. Deze decentrale unit is universeel te plaatsen,

www.solid-air.nl/luchtbehandeling

Solid Air® Climate Solutions maakt deel uit van de Nijburg Industry Group. Een internationaal actieve organisatie die naast Solid Air® Climate Solutions bestaat uit Velu® Klimaattechnische Groothandel en Nijburg® Klimaattechniek (engineering, installatie en montage).

Luchtbehandeling

Tel +31 20 696 69 95 mail@solid-air.nl

• Klimaatplafonds • Luchtverdeeltechniek • Brandwerende producten • Koelconvectoren

/ GREEN DEAL

Renovatie en nieuwbouw

Van links naar rechts: Jaap van der Wal, Atto Harsta (beiden School vol Energie) en directeur Hans de Ruiter van basisschool De Schakel.

In het geval van De Schakel gaat het niet alleen om een renovatie, maar wordt het gebouw ook uitgebreid. Door deze basisschool uit te breiden met het nabijgelegen kinderdagverblijf – dat plaatsmaakt voor woningen – wordt het een integraal kindcentrum. Hoewel de gemeente voor de uitbreiding van deze basisschool

Proefprojecten

nog geld had gereserveerd, betekende dit nog niet dat De Schakel direct op een vernieuwd gebouw kon rekenen. De Ruiter moest

De Schakel is voorlopig een van de zes scholen, die tot de

eerst zorgen voor een goede businesscase. “Aan de hand van

proefprojecten van School vol Energie behoren. De overige

onder meer het Actieplan Wonen heb ik een schatting gemaakt

scholen staan in Almelo, Huizen, Krimpen aan den IJssel en twee

van de toekomstige aantallen kinderen in deze wijk voor de

in Rotterdam. “Het was lastiger dan gedacht”, vertelt Harsta. “De

komende vijftien jaar. Onze ligging midden in de wijk is ideaal,

renovatie van scholen is nog steeds een grijs gebied, wat betreft

maar we weten ook dat veel flatgebouwen hier plaatsmaken voor

de financiering: is dit voor de rekening van de school of van de

rijtjeshuizen. Binnenkort krijgen we dus te maken met een dip,

gemeente? Daarbij komt dat veel gemeenten het lastig vinden om

maar die zal van korte duur zijn.”

de toekomstige behoefte in te schatten. Aan de ene kant speelt

Zo’n inschatting is van belang, omdat de school budget krijgt op

de lokale demografie een rol, aan de andere kant het integrale

basis van het aantal leerlingen. Nadat De Ruiter deze business-

huisvestingsplan onderwijs.”

case heeft opgesteld, hebben Platform31 en de overkoepelende

Van der Wal benadrukt wel dat het hierbij gaat om experimenten.

scholenstichting Uniek dit ook doorgerekend. “We gaan hier uit

“Dit is een leerproces, waarbij we zoeken naar durfallen. Het zal

van 360 leerlingen”, vertelt Van der Wal. “Maar we zorgen ook dat

niet in één keer goed gaan, maar het voornaamste is dat we voor

het gebouw vijftig leerlingen minder of meer aan kan.” Op basis

betere scholen zorgen.”

hiervan stelt de gemeente Vlaardingen € 700 per vierkante meter

Voor de zomer moet het nieuwbouw- en renovatieproject van De

bruto vloeroppervlak beschikbaar voor het te renoveren deel. De

Schakel van start gaan en voor het eind van het jaar moet het

totale kosten voor het volledige project bedragen € 4,2 miljoen.

nieuwe IKC aan de Van Boisotstaat in Vlaardingen verrijzen.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 69

/ PROJECT

Hogeschool Rotterdam krijgt toekomstbestendig onderwijsgebouw Komend schooljaar neemt Hogeschool Rotterdam haar nieuwe gebouw in gebruik, dat is bestemd voor studenten en medewerkers van Rotterdam Business School. Onder meer door de toepassing van driedubbelglas, een zonwerende coating en door hoge eisen aan isolatiemateriaal is duurzaamheidscertificaat BREEAM-NL Excellent binnen handbereik. “Dit gebouw is flexibel te gebruiken en multifunctioneel inzetbaar.”

elkaar onder meer van de bouw van het Polak-gebouw, dat zo’n 500 meter verderop staat. “Met bijvoorbeeld SMT werken we vaker samen”, vertelt Van Wijk. “Dit bedrijf is gespecialiseerd in het realiseren van onderwijsgebouwen en bouwt meerdere scholen per jaar in samenwerking met ons.”

Binnenklimaat Dankzij dit samenwerkingsverband kent hij de belangrijkste prioriteit in onderwijsgebouwen: het binnenklimaat. “Dat moet goed zijn”, weet Van Wijk. “Aangezien ons specialisme op het gebied van geveltechniek ligt, spelen we hierbij een belangrijke rol. Een gebouw dient namelijk goed te ventileren, maar ook luchtdicht te zijn.” Het hedendaagse hogere onderwijs is niet meer enkel colleges

In het geval van de Hogeschool Rotterdam zorgt onder meer de

volgen. Behalve kennis opdoen gaat het ook om kennis

drievoudige beglazing hiervoor. Daarnaast heeft Facédo bij dit

uitwisselen met collega-studenten en docenten. “Wij weten

gebouw de mogelijkheden voor zonwerend glas onderzocht. “Aan

nu nog niet hoe het onderwijs er over twintig jaar uitziet. Maar

de binnenkant hebben we in het bovendetail boven opgenomen,

onze opdrachtgever Hogeschool Rotterdam wil wel dat haar

waarin een binnenzonwering komt. Zo kunnen gebruikers de

nieuwe gebouw voor studenten en medewerkers van Rotterdam

zonwering per ruimte regelen.” Het aan elkaar is de aansluiting

Business School op de toekomst is voorbereid”, vertelt Facédo-

tussen de gevel en de zonweringskoof aan de binnenzijde.

projectmanager Maikel van Wijk.

Daarnaast komen op ieder stramien twee luiken van ruim drie meter hoog. Zo kan de gebruiker per ruimte spuien naar behoefte.

Het Nieuwe Studeren

“Dat is belangrijk voor voldoende frisse lucht. We hebben deze samen met de systeemleverancier Hueck in korte tijd ontwikkeld. Hierbij lag de uitdaging vooral op het wind- en waterdicht uitvoeren

Daarom heeft de gevelspecialist gekozen voor een flexibele,

van deze luiken.”

repeterende gevel. “We hebben gezorgd voor een multifunctioneel gebouw, dat klaar is voor Het Nieuwe Studeren. Dus met flexibele leer-, werken interactiezones, die gelijkmatig over het gebouw

Perfectioneren

zijn verspreid. Mocht de hogeschool in de toekomst behoefte hebben aan een andere ruimtelijke indeling, dan is dat eenvoudig

Het gebouw is inmiddels grotendeels wind- en waterdicht. “Nu

mogelijk.”

perfectioneren we het tot aan het oplevermoment”, vertelt Van

Samen met Paul de Ruiter architecten, bouwer SMT Bouw &

Wijk. “We willen ervoor zorgen dat gebruikers zich prettig voelen

Vastgoed en adviseur DGMR heeft Facédo aan het onderwijs-

in het gebouw en optimaal functioneren. Daarnaast willen we de

gebouw gewerkt, dat komende zomer wordt opgeleverd en

duurzaamheid onderbouwen door het BREEAM-NL Excellent-

komend schooljaar in gebruik wordt genomen. De partijen kennen

certificaat te behalen.”

70 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ DOORGEEFCOLUMN

Eco-onderwijs? Zoek het lekker zelf uit! Onlangs hebben de Dutch Green Building Council, Green Deal Scholen, Ruimte-OK en Eco-Schools deze handschoen opgepakt. In het kader van het project ‘Waardevolle School’ roepen we (groot)ouders op om de school van hun (klein)kind te helpen verduurzamen. Iedere (groot)ouder heeft een eigen expertise die we kunnen inzetten om de scholen duurzamer te maken. Een ouder die zelf iets heeft met duurzame energie, kan de school helpen met besparing. Als we nu de school van onze (klein)kinderen eens bekijken op duurzaamheid met de handleiding van Waardevolle School daarbij, dan kunnen wij waarschijnlijk zelf de school van onze kinderen beter maken. Hoe leuk is dat?

Hak van Nispen tot Pannerden

‘Laat de leerlingen lekker meedoen om de school duurzamer te maken!’

Coördinator Eco-Schools Nederland Volgens ons staan we aan het begin van een beweging om zelf de vaak slechte schoolgebouwen te verduurzamen. Zo kunnen

Scholen die voor duurzaamheid kiezen, die kiezen voor een duurzame verandering. Niet alleen maar weer eens een afval-, energie- of waterprojectje of een schoolbestuur of directie die op de proppen komt met een lumineus idee. Nee, het gaat erom dat duurzaamheid echt ingebed wordt in de hele school: het gebouw, het curriculum, het gebruik. Kortom de hele school wordt duurzaam. En de leerlingen zijn daarvan de trekker.

de scholen/schoolbesturen veel geld besparen. Dit geld kan dan weer worden geïnvesteerd in andere duurzame maatregelen of in bijvoorbeeld een aantal uren van een conciërge of gymleraar. Of natuurlijk in het behalen van het Eco-Schoolskeurmerk, het door de VN erkende keurmerk voor duurzame scholen. Ik zou zeggen: wie durft duurzaam te zijn? Ik geef de pen door aan Eke Schins, sectorleider onderwijshuisvesting bij Arcadis. Arcadis is naast duurzame scholenbouw

Ik merk een soort waterscheiding tussen de educatie in de school

ook bezig met de ontwikkeling van een bijzondere plafondtegel.

en het beheer van het gebouw. Voor het beheer wordt al snel

De bestaande plafondtegels worden met een speciale verf

verwezen naar het meerjarenonderhoudsplan (MJOP) en de (vaak

veranderd in een luchtzuiveringstegels en deze tegels geven

externe) partij die dat uitvoert. Bij basisscholen regelt het bestuur

ook nog licht aan de klaslokalen.

dat voor de school. En dit is onwijs jammer. Juist het gebouw is een prachtige leeromgeving. Laat de leerlingen lekker meedoen om de school duurzamer te maken!

Duurzame Scholen | mei 2017 | 71

Utrecht leert van duurzaamheidsambities Tekst: Marco van Zandwijk (Ruimte-OK)

Hoe zijn duurzaamheidsambities op papier in de praktijk waar te maken? En hoe kan diezelfde praktijk van waarde zijn voor het maken van beleid? Bij de gemeente Utrecht werkt Marcel Prijt dagelijks aan antwoorden op deze vragen: zowel vanuit het perspectief van beleid als vanuit de realiteit. De renovatie van schoolgebouwen maakt hier onderdeel van uit.

“Net als bij nieuwbouw wordt bij een renovatie van een school verwacht dat er maatregelen worden getroffen, waarmee het gebouw op termijn energie kan leveren”, vertelt projectmanager

Integrale afweging keuzes en kosten

Maatschappelijk Vastgoed Marcel Prijt van de gemeente Utrecht. “Dit streven is natuurlijk mooi, maar voor scholen ligt dat toch

De verbouwing van een basisschool uit de jaren dertig was

lastiger dan voor kantoorgebouwen.”

een van de eerste projecten die de gemeente Utrecht in 2015

“Veel bestaande onderwijsgebouwen kampen met het probleem

liet invoeren als bestaand gebouw in GPR. De invoering in

van oververhitting. Gebouwen waarin les gegeven wordt,

GPR Gebouw gaf partijen direct zicht op consequenties voor

kennen een veel hogere bezetting per vierkante meter dan een

duurzaamheid van bepaalde keuzes. Samen met het inzicht in

kantoorgebouw en daarmee een hogere interne warmtelast. In

kosten werd daardoor een integrale afweging mogelijk. Op basis

de verduurzaming van deze gebouwen wordt dit probleem nog

van de doorgevoerde aanpassingen is het gebouw met een

groter. Want hoe raakt het gebouw na renovatie zijn warmte kwijt?

energielabel G opgewaardeerd naar energielabel A++.

Omdat onderwijsgebouwen steeds intensiever worden gebruikt, is het belangrijk met elkaar daarover realistische verwachtingen te hebben.”

GPR Gebouw als beoordelingssysteem

Verantwoord investeren in duurzaamheid Om als opdrachtgever (voor de renovatie was gemeente Utrecht bouwheer) een juiste afweging te maken ten aanzien van duurzaamheidsinvesteringen, is het goed een Total Cost of Ownership-berekening

Voor de renovatie van basisscholen zet de gemeente Utrecht

te laten maken. Om deze berekening te kunnen maken, dienen een

steeds vaker GPR Gebouw in bij de openbare aanbesteding.

aantal aannames te worden gedaan. Cruciaal is daarbij de aanname

“Het gebruik hiervan in het aanbestedingsproces heeft volgens

rondom bijvoorbeeld de ontwikkeling van de prijs voor gas en

hem geholpen om met de juiste partijen aan tafel te komen.

elektriciteit. “Vijf jaar geleden dachten wij dat de prijs voor elektriciteit

“Met daarbij als kanttekening dat een beoordelingssysteem

zou verdubbelen”, vertelt Prijt. “Het tegendeel blijkt waar: scholen

als GPR een vertragend effect kan hebben op innovatie in de markt.” Als voorbeeld noemt Prijt de ontwikkelingen op het gebied van infrarood verwarmingselementen of hybride warmtepompsystemen. Deze zijn nu nog moeilijk in te voeren in GPR Gebouw. “Daardoor loop je als uitvrager de kans dat inschrijvers snel terugvallen op traditionele systemen. Dit hoeft niet erg te zijn, maar je moet je er wel bewust van zijn bij het formuleren van de uitvraag aan de markt.

72 | mei 2017 | Duurzame Scholen

‘Scholen kochten nog nooit zo goedkoop hun eigen elektriciteit in als nu’

/ PROJECT

Bij de renovatie van basisschool Wijzer aan de Vecht was de gemeente Utrecht opdrachtgever. (Foto: Alex Nijhoff)

kochten nog nooit zo goedkoop hun eigen elektriciteit in als nu.” Om ervoor te zorgen dat schoolbesturen vertrouwen krijgen dat

kost tijd en geld voor wie redeneert vanuit de korte termijn. Wie op

het investeren in verduurzaming loont, vindt Prijt dat er meer

langere termijn kijkt, ziet dat opgedane inzichten zich bij nieuwe

aandacht moeten zijn voor bewezen aanpakken. “Niet op het

projecten dubbel en dwars terugverdienen.”

moment van oplevering, maar vijf jaar daarna. Ook kan het helpen een energiecoach in te zetten. Daarmee blijft het eigen energieverbruik en eventuele energieverspilling permanent onder

Tevreden eindgebruiker

de aandacht van de gebouwgebruiker en de gebouweigenaar.” Ambities ten aanzien van duurzaamheid zijn niet altijd even

Standaardisatie Programma’s van Eisen

eenvoudig meetbaar en concreet te maken. “Over de uitwerking naar een concreet PvE wordt snel te eenvoudig gedacht”, merkt ook Prijt. “Een te sterke focus op getallen kan afleiden van het daadwerkelijk beoogde resultaat. Denk aan het politieke belang van een tevreden eindgebruiker en een goede samenwerking met

Om de afstand tussen beleid en realiteit te verkleinen, is hij binnen

het schoolbestuur.”

de gemeente Utrecht jaren geleden gestart met het evalueren van

Inmiddels neemt de gemeente Utrecht een GPR-score steeds

projecten na oplevering. Op basis van die evaluaties wordt gewerkt

vaker standaard mee als zij een project opstart en daarvoor intern

met een standaardprogramma van eisen (PvE) voor scholen.

de projectkaders definieert. Zo blijven de ambities tijdens het

Bij ieder project wordt dit PvE weer verder aangescherpt. Door

traject steeds direct toetsbaar. De met GPR Gebouw verkregen

hiermee te werken is circa 95 procent van de technische aspecten

inzichten voorzien in feedback voor het interne ‘standaard PvE’

voor een uitvraag gestandaardiseerd. De overige vijf procent

zoals gemeente Utrecht dat hanteert. Daarnaast worden ook het

wordt per project bekeken en ingevuld met het schoolbestuur.

PvE Frisse Scholen van RVO en het Kwaliteitskader Huisvesting

Dit zijn met name zaken die betrekking hebben op de gewenste

van de PO-Raad, VO-raad en de Vereniging Nederlandse

functionaliteit en gebruikskwaliteit. “Het evalueren van projecten

Gemeenten zo ingezet.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 73

NIEUW

Aerostop Building Systems MINDER ENERGIEVERBRUIK, MINDER CO2-UITSTOOT MEER COMFORT, GEEN TOCHT EN EEN BETER BINNENKLIMAAT BETERE GELUIDSWERING EN THERMISCHE ISOLATIE

SLIM EN DUURZAAM LUCHTDICHT BOUWEN De wettelijke eisen m.b.t. het energieverbruik in gebouwen worden steeds strenger. Luchtdicht bouwen wordt cruciaal om aan deze nieuwe normen te kunnen voldoen. Een goede luchtdichtheid is belangrijk voor een gezond en comfortabel binnenklimaat zonder tocht en vochtproblemen en levert ook een flinke besparing op, omdat er geen energieverspilling meer plaatsvindt in het gebouw. Bostik heeft de speciale productlijn Aerostop Building Systems ontwikkeld voor luchtdicht en energiezuinig bouwen met o.a. een speciale en elastische montagelijm, afdichtingskit, pu-schuim en coating, afdichtingsfolies, expansie- en butyltapes. Hierdoor kan de slimme vakman snel en eenvoudig de juiste producten kiezen. Kijk voor meer informatie op: www.bostik.nl of neem contact met ons op, tel: 073- 6 244 244.

/ PROJECT

‘Monitoren is beste manier om te leren’ In het voorjaar van 2015 is het Stationsweggebouw van het Elzendaalcollege in Boxmeer opnieuw in gebruik genomen. Bij de renovatie van dit gebouw uit 1949 betrok RoosRos Architecten Duco om het gebouw te voorzien van een degelijke ventilatie en zonwering.

Voor het architectenbureau vertolkten verse lucht, akoestiek en thermisch comfort elk een belangrijke rol. Geen eenvoudige missie dus om een optimaal binnenklimaat in deze middelbare school te realiseren. Daarom koos RoosRos Architecten bij dit renovatieproject voor ventilatiespecialist Duco. “Bij aanvang van de besprekingen vinden we het belangrijk om een grondige situatieschets van de school te maken en de bouwplannen in te kijken”, vertelt Richard Geraerts, verkoopleider Nederland bij Duco. “Daarnaast staan we steeds in nauw contact met de schooldirectie om de persoonlijke wensen en noden af te toetsen.”

Volledig klimaatconcept

Belang van monitoren Na de oplevering was Duco niet meer betrokken bij het gereno-

RoosRos Architecten benaderde Duco ruim voor de renovatie

veerde schoolpand en dat betreurt Geraerts. “We bieden de

van het Elzendaalcollege. “Deze aanpak heeft ook onze voorkeur.

mogelijkheid om te monitoren, maar daar had de opdrachtgever

Hoewel iedere school behoefte heeft aan een efficiënte toevoer

nauwelijks behoefte aan. Ik heb wel van diverse partijen vernomen

van verse lucht, hebben ze allemaal hun eigen eisen en wensen.

dat het binnenklimaat hen goed bevalt.” Hij adviseert scholen

Of het nu gaat om nieuwbouw of renovatie, schoolbesturen

om onder meer het energiegebruik van hun apparatuur te

kunnen bij ons steeds rekenen op maatwerk.”

monitoren. “Er is namelijk een verschil tussen de theoretische en

Daarbij werd het DUCO at SCHOOL concept ingezet. “We richten

de praktische uitvoering. Daarnaast hebben we nog steeds veel

ons niet op afzonderlijke producten, maar op een doordacht

te leren en monitoren is hiervoor de beste manier.”

klimaatconcept. Met onze combinatie van ventilatie- en zonwering-

Inmiddels sloot Duco een samenwerkingsverband met de TU in

systemen zorgen we voor een gezonde leeromgeving, waarin het

Eindhoven, die woningen voor ouderen gaat monitoren. Het liefst

aangenaam is voor zowel docenten als leerlingen om te vertoeven.”

ziet Geraerts dit binnenkort ook in schoolgebouwen gebeuren.

“Ook bij het Stationsweggebouw in Boxmeer was het belangrijk

“We krijgen vandaag de dag veel aanvragen voor renovatie- en

om de warmte buiten te houden”, vertelt Geraerts. “Daarom was

nieuwbouwwerkzaamheden aan schoolgebouwen. Dit jaar zetten

de keuze voor DucoTwin 120 ‘ZR’ CAP snel gemaakt: dit systeem

we daarom extra in op deze sector, onder meer door hiervoor een

combineert immers ventilatie en buitenzonwering in één systeem,

extra medewerker aan te werven.”

en is bovendien voorzien van extra geluiddempend materiaal. Daarnaast wordt het aluminium rooster onzichtbaar achter het spouwblad gemonteerd, waardoor het ook esthetisch volledig tot zijn recht komt.”

DUCO at SCHOOL

Het zonweringdoek van dit systeem zakt eerst verticaal naar beneden, maar valt daarna automatisch uit in een hoek van maxi-

Het DUCO at SCHOOL-concept richt zich op vijf pijlers:

maal 90 graden. “Net als bij de traditionele oranje zonneluifels

• Basisventilatie

• Doorvoerventilatie

krijgt de zonnehitte geen kans. Extra troef van dit systeem is dat

• Luchtafvoer

• Nachtventilatie

de leerlingen niet meer tegen het zonnescherm aan hoeven te

• Buitenzonwering

kijken; er komt namelijk genoeg licht binnen.”

Duurzame Scholen | mei 2017 | 75

Welk eﬀect heeft een gezond schoolgebouw op schoolprestaties?

Op zoek naar een spin in het web Tekst: Gerrit Tenkink

Een gezond schoolgebouw, met een prettig binnenklimaat, genoeg daglicht en een aangename temperatuur is van invloed op het welzijn van de gebruikers. Maar heeft een gezond schoolgebouw ook invloed op de schoolprestaties? Een positief antwoord ligt voor de hand, maar de directe relatie is moeilijk aan te tonen. Het bedrijfsleven en scholen zoeken naar manieren om plannen omtrent gezonde gebouwen te realiseren. Er blijkt behoefte aan een spin in het web, die het vertrouwen heeft van beide partijen.

De hoeveelheid daglichttoetreding heeft effect op de leerprestaties van leerlingen.

Het instituut voor toetsontwikkeling Stichting Cito beschikt niet over onderzoeksgegevens van de prestaties van leerlingen voor en na verduurzaming van het schoolgebouw. “Het is heel moeilijk te toetsen”, zegt Corine Theuns, communicatieadviseur bij Cito. “Allereerst heb je steeds te maken met andere groepen leerlingen,

veel scholen ronduit slecht is. Volgens GGD GHOR Nederland,

maar meerdere factoren veranderen. Denk daarbij aan docenten

de gemeentelijke gezondheidsdienst en geneeskundige hulp-

en aan lesmethoden. Bij Cito zijn geen rapporten bekend die het

verleningsorganisatie – is in slechts van twee op de tien scholen

totale plaatje laten zien.”

de ventilatie op orde. Wetenschappelijk is bewezen dat dit ten koste gaat van leerprestaties en dat kinderen met bijvoorbeeld

Onderzoek naar binnenklimaat

astma vaker ziek zijn en vaker medicijnen gebruiken. Ook een bedrijf als Ecophon laat weten dat een goede aanvoer van gezonde buitenlucht effect heeft op leerprestaties. Zo toont

Die rapporten zijn er wel bij diverse bedrijven en instellingen die

onderzoek aan dat de snelheid waarmee huiswerk wordt gemaakt

afzonderlijk onderzoek hebben gedaan naar het binnenklimaat

met acht procent verbetert, bij een verdubbeling van de aanvoer

in scholen. Al langere tijd is bekend dat het binnenklimaat op

van buitenlucht.

‘Als schoolprestaties van kinderen met 2,8 procent verbeteren, dan stijgt de economische groei van dat land met 6,7 procent tot 9,5 procent’ 76 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ ACHTERGROND

Eke Schins, sectorleider Onderwijs bij Arcadis: “Het bedrijfsleven staat met 2-0 achter, omdat het niet op dezelfde golflengte communiceert als de opdrachtgever.”

Daarnaast speelt akoestiek een belangrijke rol. Het Stress Research Institute in Stockholm publiceerde in juli 2016 een rapport met de bevindingen over stress in een open kantoor. Uit dat onderzoek bleek dat de akoestische verbetering leidt tot dertig procent minder afleiding en stress. Uit ander onderzoek van dit instituut bleek dat kantoormedewerkers iedere dag 86 minuten tijd verliezen door afleiding. Het Duitse onderzoeksinstituut Fraunhofer Institute voor Building Physics toont aan dat 95 miljoen schoolkinderen in Europa hun lessen volgen in schoollokalen met een te hoog CO2-gehalte en onvoldoende daglicht. De onderzoekers kwamen tot de conclusie dat de snelheid waarmee scholieren werken, met vijftien procent stijgt door meer te ventileren. ››

Duurzame Scholen | mei 2017 | 77

Elke geïnvesteerde euro in de verduurzaming van een gebouw heeft een effect van € 500 gedurende de levenscyclus van dat gebouw.

Economische groei Betere prestaties in het onderwijs hebben namelijk niet alleen voordelen voor de individuele leerling. Als het niveau van onderwijs in Europese landen vergeleken wordt aan de hand van PISA-testscores, een internationaal peilingonderzoek van

‘Het opschalen van de aanbestedingen van nieuwbouw of renovatie kan een oplossing zijn’

de Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) naar de kennis en vaardigheden van 15-jarigen, toont dit aan dat er een relatie is met de economische groei in deze landen. Het onderzoeksrapport laat zien dat als schoolprestaties van kinderen met 2,8 procent verbeteren, de economische groei van

in de verduurzaming van een gebouw een effect heeft van € 500

dat land met 6,7 procent tot 9,5 procent stijgt (gebaseerd op het

gedurende de levenscyclus van dat gebouw. Daarbij kan gedacht

bruto nationaal product per hoofd van de bevolking).

worden aan diverse effecten die de verduurzaming heeft op de

Ontwerp- en consultancybureau Arcadis onderzoekt de relatie

gebouwgebruiker: mensen worden slimmer, leerprestaties gaan

tussen het verduurzamen van gebouwen en de effecten hiervan

omhoog. Ze leveren dus betere en hogere prestaties en zijn

op de gebruikers. Hieruit komt naar voren dat elke euro investering

minder ziek.

78 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ ACHTERGROND

‘Een installateur moet zijn installatie aanpassen aan de vraag van de docent, niet andersom’

Opschalen Hoewel de relatie tussen een gezond schoolgebouw en leerprestaties al lange tijd bekend is, is het binnenklimaat op veel scholen nog steeds onder de maat. Arcadis-sectorleider Onderwijs Eke Schins ziet dat partijen elkaar in de houdgreep houden. “De bewustwording dat er wat moet veranderen, is bekend. Maar de financiën zijn een probleem. Scholen kunnen maar één keer

Mentaal functioneren

hun geld uitgeven en hebben hun prioriteiten. Het opschalen van de aanbestedingen van nieuwbouw of renovatie kan een oplossing zijn. Nu wordt er vaak per school aanbesteed. Als de

Een duurzaam gebouw dat zicht biedt op de buitenruimte heeft

aanbesteding van meerdere scholen tegelijkertijd plaatsvindt,

meerdere positieve effecten, stelt Arcadis. Ze deed onderzoek

wordt het een stuk interessanter voor bedrijven en dat scheelt ook

naar de operationele kosten, de productiviteit en de gezondheids-

in de kosten. Gemeenten of grotere schoolbesturen kunnen met

effecten in LEED-gecertificeerde gebouwen en kwam tot een

raamcontracten werken. Dan hoef je niet alles bij één grote partij

aantal opmerkelijke conclusies.

neer te leggen.”

Zo gaat het mentaal functioneren en het geheugen in een verduurzaamd gebouw dat voldoet aan de duurzaamheidstandaard LEED, met 10 tot 25 procent vooruit. De verblijfstijd in ziekenhuizen met een duurzaamheidscertificaat daalt met 8,5 procent. Ook het opnemen van informatie, bijvoorbeeld bij

‘Het gaat om onderling vertrouwen’

een telefoongesprek, stijgt met 6 tot 12 procent. Daarnaast is het toetreden van daglicht van groot belang bij de leerprestatie. Zo bereiken studenten hogere testscores (5 tot 15 procent) op het moment dat er sprake is van voldoende daglicht. Bovendien leren de studenten sneller, wanneer ze in een daglichtrijke

Spin in het web

omgeving werken. Dat kan 20 tot 26 procent schelen, geeft het onderzoeksrapport aan.

Volgens Schins is er nog sprake van meerdere werelden als

Verlichting, ventilatie en temperatuur hebben ook effect op

het gaat om scholen, overheden en het bedrijfsleven. “Het

prestaties, stelt Arcadis. Zo kan goede verlichting zorgen voor

bedrijfsleven staat met 2-0 achter, omdat het niet op dezelfde

toename van prestaties tot zo’n 23 procent. Het effect van goede

golflengte communiceert als de opdrachtgever. In het verleden

ventilatie kan oplopen tot elf procent en een goede regeling van

zijn mooie oplossingen aangedragen, maar de gebruiker – lees:

temperatuur levert een positieve bijdrage van drie procent.

de docent – ging daar niet in mee. Als een docent de klas met dertig leerlingen binnenkomt, dan wil hij het raam openzetten. Als

Holistische benadering

een installateur zegt dat dat niet mag vanwege de installatie, dan begrijpt hij het niet. Hij moet zijn installatie aanpassen aan de vraag van de docent, niet andersom”, geeft Schins aan.

Arcadis stelt verder in het rapport dat het verduurzamen van

Ze is van mening dat organisaties als de PO-Raad, de VO-Raad

een gebouw zich steeds meer vertaalt van het traditionele

en Ruimte-OK het voortouw moeten nemen bij het samenbrengen

businessmodel naar een meer holistisch totaalmodel. Hierbij gaat

van partijen. “We hebben behoefte aan een spin in het web:

het niet alleen over productiviteit en directe verdiensten, maar ook

een partij die het vertrouwen krijgt van onderwijs, overheid

over het welzijn van de gebruiker. Als het gaat over duurzaamheid,

en bedrijfsleven. Het gevaar bestaat dat er overal initiatieven

dan ligt op dit moment de focus bij de economische agenda. Dit

ontstaan, die parallel aan elkaar lopen. Er is behoefte aan een paar

bureau verwacht dat we in de toekomst uitkomen bij de werkelijke

voorbeeldprojecten waar de problemen integraal en op schaal

betekenis van verduurzaming. Klimaatverandering en de sociale

worden aangepakt. Het gaat om onderling vertrouwen, maar ook

impact daarvan komen hoger op de agenda van bedrijven

om het vertrouwen dat een gezond binnenklimaat betaalbaar en te

en er zal sprake zijn van een grotere focus op de impact die

realiseren is.”

verduurzaming heeft op de maatschappij.

Duurzame Scholen | mei 2017 | 79

Flexibel Kindcentrum in RijswijkBuiten

Eindhovense basisscholen profiteren van gebouwbeheersysteem Foto: Rosemoon

In opdracht van de gemeente Rijswijk is SMT Bouw & Ontwikkeling half april gestart met de bouw van het nieuwe Kindcentrum BuitenRijck in RijswijkBuiten. Het ontwerp komt van LIAG Architecten, dat een flexibel kindcentrum heeft bedacht. Zo kunnen verschillende

Diverse basisscholen van de Stichting voor Katholiek en Protestants-Christelijk Onderwijs (SKPO) in Eindhoven hebben het nieuwe gebouwbeheer- en energiemanagementsysteem Qanteon van Kieback&Peter in gebruik genomen. Door het systeem in te zetten is het mogelijk om klimaatinstallaties effectief te regelen en te bewaken.

gebruikers op meerdere momenten gebruikmaken van de ruimten, zoals twee groepen in een extra grote ruimte. Door

“Het eerste doel was om de schooldirecteur zelf de

de toepassing van open leerpleinen voor de midden- en

mogelijkheid te geven om het binnenklimaat aan te passen”,

bovenbouw ontstaat een zee van ruimte met grote flexibiliteit.

vertelt adviseur huisvesting Arno de Vlaming. “Door de eenvoudige en intuïtieve structuur was het eenvoudig om het

Energiezuinig en milieuvriendelijk

beheersysteem te leren en de installaties aan te passen.”

Naast een gezond binnenklimaat worden diverse maat-

Aanpassen kan op school zelf, maar ook thuis op een pc,

regelen getroffen om tot een energiezuinig en milieuvriendelijk

tablet of smartphone. “Omdat het beheersysteem continu

onderwijsgebouw te komen. Op het dak komt bijvoorbeeld

alle waarden registreert, kunnen we op elk tijdstip de

230 m2 aan zonnepanelen om te zorgen voor het grootste

gegevens over het binnenklimaat uitlezen.”

deel van de eigen energievraag. De duurzaamheidsmethodiek GPR geeft een gemiddelde score van 8,3 voor

Op afstand controleren

dit gebouw.

Directeur Jan Bergmans van de aangesloten basisschool

In dit kindcentrum komen naast de basisschool De Buit en

De Wilakkers (zie foto) ervaart de mogelijkheden om

kinderopvang SRK ook een sportzaal en een welzijnsruimte

schakeltijden van de cv-installatie in het schoolgebouw zelf

voor de gemeente. Zo biedt het kinderen van 0 tot 12 jaar

te veranderen als gebruiksvriendelijk. “De volgende stap is

doorlopende speel-, leer- en ontwikkelingsmogelijkheden.

energiemanagement en proactief storingenbeleid”, vertelt

Iedere functie krijgt een eigen plek binnen dit centrum met

De Vlaming. “Het is de opzet dat de installateur op afstand

elk een eigen entree en herkenbaarheid. Samen met de

de parameters controleert en indien nodig aanpast. Zo

leerlingen heeft wethouder Nicole Dierdorp de start van de

functioneren de installaties effectiever, hetgeen een gunstig

bouw op een feestelijke wijze ingeluid. Naar verwachting is

effect heeft op de energieprestaties. Bovendien wordt de

het gebouw eind 2017 klaar, zodat de kinderen begin 2018

continuïteit gewaarborgd en is ons doel om een proactief

in dit nieuwe Kindcentrum BuitenRijck kunnen starten.

storingenbeleid te realiseren.

(ontwerp: LIAG architecten en bouwadviseurs)

80 | mei 2017 | Duurzame Scholen

/ NIEUWE PROJECTEN

Circulaire en energieneutrale nieuwe school

Basisschool in een flexibel IKC

Naar verwachting verschijnt eind 2018 het nieuwe circulaire schoolgebouw van de Sterrenschool Hilversum aan de Huygenstraat/Leeuwenhoekstraat en kunnen de oude gerecyclede voordeuren weer open.

Het Integraal Kindcentrum (IKC) ‘De Geluksvogel’ aan de Balijeweg in Maastricht is gerealiseerd met een EPC van nul en een tien voor het GPR-thema ‘Energie’. Dit nieuwe gebouw is bestemd voor basisschool ’t Spoor van

Het moet een van de duurzaamste schoolgebouwen van

stichting MosaLira, dat al jaren op twee locaties in de wijken

Nederland worden. Naast dat het gebouw energieneutraal

Limmel en Nazareth gevestigd is. Dit pand wordt ingericht voor

wordt, is het de bedoeling dat leerlingen zelf een deel

peutergroepen, basisschoolkinderen, een schoolbibliotheek,

van de energie gaan opwekken, door te bewegen aan

logopedie, school maatschappelijk werk en een gymzaal.

klimrekken of bewegende elementen. Het schoolgebouw is met behulp van inbreng van leerlingen, leerkrachten, ouders

Flexibel in de toekomst

en deskundigen van TRAJECT tot stand gekomen. Ook de

Dit gebouw beschikt over een verhoogde isolatie van de schil,

omwonenden worden bij de invulling van het schoolplein en

ledverlichting, warmtepompen en een warmteterugwinning

de schoolomgeving betrokken.

met een CO2-regeling. Daarnaast zorgen zonnepanelen op het pand voor de opwekking van duurzame energie.

Duurzame installatieconcepten

Architectenbureau UArchitects heeft voor het ontwerp

TRAJECT Adviseurs & Managers ontwerpt, adviseert en

gezorgd en heeft er rekening mee gehouden dat er in de

begeleidt de nieuwbouw in opdracht van STIP Openbaar

toekomst flexibel met het gebouw kan worden omgegaan. Het

Basisonderwijs Hilversum. De organisatie verricht onderzoek

onderwijsconcept van ’t Spoor is namelijk mede gebaseerd

naar hoe er bij zoveel mogelijk duurzame elementen extra

op de uitgangspunten van de landelijke stichting O4NT:

financiering verkregen kan worden. Daarnaast wordt er

Onderwijs Voor Een Nieuwe Tijd. Een belangrijk onderdeel

gekeken naar de haalbaarheid en toepassing van duurzame

hierbinnen is het optimaal inzetten van ICT om leerlingen

installatieconcepten om zo een gezond gebouw te realiseren.

uitdagend onderwijs te bieden en om het onderwijs beter te

Voordat het zover is, wordt het huidige schoolgebouw

organiseren. Dit onderwijsconcept wordt doorvertaald in de

gesloopt. Om daar voldoende tijd voor te hebben, verhuist

nieuwbouw. Zo is groene architectuur verweven in het hele

de Sterrenschool na de zomer van 2017 tijdelijk naar een

interieur door duurzaam gebruik van materialen, plantenh en

schoolgebouw aan de Jan Blankenlaan.

groenten. Daarnaast zorgt het nieuwste, digitale lesprogramma ervoor dat natuur en onderwijs hand-in-hand gaan. Dit IKC is opgeleverd in februari 2017. (Beeldmateriaal bovenaan: UArchitects)

Duurzame Scholen | mei 2017 | 81

Colofon Duurzame Scholen Magzine is een uitgave van DGB B.V. in samenwerking met

Website

Stichting Duurzame Scholen en verschijnt tweemaal per jaar in een oplage van

www.duurzaamgebouwd.nl

minimaal 5.000 exemplaren Uitgeverij / redactieadres DGB BV, Beekhuizenseweg 11, 6881 AA Velp T: +31 (0)85 273 59 70 Redactie Tim van Dorsten, Redacteur E: vandorsten@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Marvin van Kempen, Redacteur E: vankempen@duurzaamgebouwd.nl T: +31 (0)85 273 59 70 Tijdo van der Zee, Eindredactie

Verspreiding DGB BV, info@duurzaamgebouwd.nl Opmaak Coco Bookmedia, Amersfoort Realisatie Real Concepts BV, Velp Alle advertentieplaatsingen worden afgesloten conform de Regelen voor het advertentiewezen, gedeponeerd bij de rechtbanken in Nederland. Vrijwaring Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld. Evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen

Aan dit nummer werkten mee:

enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever

Henk-Jan Hoekjen, Tom de Hoog, Hans Korbee, Hak van Nispen tot Pannerden,

en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade,

Ingrid Rompa, Piet Scheerhoorn, Ronald Schilt, Gerrit Tenkink, Irma Thijssen,

van welke aard dan ook.

Ruud van Vliet, Frits van Wolveren, Marco van Zandwijk

ÂŠ DGB BV Het verlenen van toestemming tot publicatie in Duurzaam Gebouwd houdt in dat de uitgever met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk door de auteur gemachtigd is de door derden verschuldigde vergoedingen voor KopiĂŤren, als bedoeld in art. 17 lid 2 van de Auteurswet 1912 en in het Koninklijk Besluit van 20 juni 1974 (8tb. 35) ex en art. 16b van de Auteurswet 1912: te innen en/of daaryoe in een buiten rechte op te treden. ISSN 2210-5689

Het gebouw van de toekomst...

...is gebouwd rondom de gebruiker. 3

— Kunnen gebouwen denken? Uiteraard!

Tijdens Building Holland 2017 gaan wij graag met u in gesprek over deze en andere projecten. U bent van harte welkom op stand 11.063.

ONDERDEEL VAN

Duurzame Scholen Magazine april 2017

Duurzame Scholen

THE ROAD TO ALL-ELECTRIC

De schakel tussen probleem en oplossing

Duurzame Scholen #5 | april 2017

De moderne energiehuishouding van Mitsubishi Electric

‘We moeten het onderwijs radicaal anders inrichten’ Architect Thomas Rau

ROC, Amsterdam

In dit nummer: Thema Monitoring: Dunamare zet vol in op verduurzaming

Klimaatneutrale en gezonde school in Amsterdam

Basisscholen gezond en naar Nul-op-de-Meter

ROADTRIP DOOR DE MODERNE STAD www.alklima.nl