drbesi/dbmi
TE GJITHA TE DREJTAT E REZERVUARA Kopirajt © Dr. Besi, 2020
Lajmerim per librin elektronik sipas te Drejtes te Autorit. © DBMI Shkurt 2020. Te gjitha te drejtat e rezervuara per: Nitroglicerina & Perdorimi i NG ne Semundjet Kardiovaskulare Ndalohet marrja e materialeve te ketij libri, ndryshimi, riprodhimi, kopjimi, shperndarja dhe publikimi i tyre; ne cdo forme, nga kushtdo, pervec © Dr. Besi / DBMI, Londer, Britani e Madhe e-Book copyright notice: an ebook or electronic book is the digital equivalent of a traditional print book. It can be downloaded via the Internet and read using a computer or an ebook reader. According to Title 17 of the U.S. Code, copyright laws protect the ownership rights of the authors of original works. According to the U.S. Copyright Office, an ebook created on or after January 1, 1978 is automatically copyright protected for 70 years after the author's death. Anything written ("notated or recorded") in a fixed form, in this case the form of an ebook, is automatically copyrighted. Copyright prevents anyone from: copying author’s work distributing copies of it, whether free of charge or for sale renting or lending copies of intellectual work performing, showing or playing other’s work in public making an adaptation of anyone else’s work putting it on the internet Only the author owns the copyright, unless the author has legally transferred the rights to another party (in writing).
UK, copyright protection is enforced by IPO, Intellectual Property Office. Copyright is an automatic right protects eBook authors for 70 years following death.
In the USA, copyright protection is enforced by U.S. Copyright Office. Copyright is an automatic right and protects eBook authors for 70 years following death.
Intellectual property is protected by copyright in other countries through international agreements, The Berne Convention
All rights reserved for: NITROGLICERINA Copyright © Dr. Besi/DBMI 2014-2020, London, United Kingdom. No part of this book may be used, reproduced in any manner whatsoever without written permission except in the case of brief quotations embodied in critical articles or reviews. Book & Cover design by Dr. Besi/DBMI. For information contact: DBMI 1st ed. 22. February 2020
Hyrje Le salaire de la peur Me kujtohet nga femijeria kur lexoja novelen Pagesa e Frikes te Xhorxh Arno (Georges Arnaud) vite me pas mesova se kishte sherbyer si skenar per filmin me te njejtin titull me aktorin Yves Montand (1953) Filmi pati sukses te menjehershem, fitoi Ariun e Arte ne festivalin e Berlinit & Palmen d’Or ne festivalin e Kanes. Ne Angl. eshte perkthyer si Wages of Fear, Ngjarja me pak fjale, disa individe te deshperuar kane ngelur ne nje qytet-shkretetire; ku e vetmja rruge per te ikur eshte aeroporti por ata s’kane mundesi te paguajne bileten. Ne kete zone te harruar ku nuk ka as pune as shpresa, fati u vjen pas nje aksidenti industrial kur shperthen nje pus nafte i manaxhuar nga kompani amerikane. Meqenese punetoreve te rregullt [sindikates] su lejohet te bejne kete pune shume te rrezikshme, duhet te gjinden vullnetare nga jashte kompanise. Per ta fikur do perdoret parimi i ‘luftimit te zjarrit me zjarr’ pra duhet hedhur brenda nitroglicerine ne pusin e naftes. 4 individe ne 2 kamione do te transportojne substancen e lengshme – nitroglicerinen e futur ne fuqi - ne distance ~500km. Puna do behet kundrejt nje shume prej $2.000 qe per kohen ish shperblim i larte dhe rruga e vetme per keta desperado te blinin bileten per tu kthyer ne shtetet e tyre.
NITROGLICERINA - NG
Megjithe rrezikun nga nitroglicerina e lengshme qe eshte shume volatile [jo-stabel] te joshur nga pagesa dalin shume vullnetare. Zgjidhen francezet Jo & Mario, gjermani Bimba e italiani Luigji. Rruga jo e mire shton rrezikun per shperthim. Kamionet nisen ne distance kohe prej 30minutash qe mos te jene prane njeri-tjetrit. Bimba dhe Luigji hidhen ne ere.
Mario qe arrin pas tyre sheh kraterin e formuar nga shperthimi; ku dhe u ngelet makina e tyre. Jo del jashte per te ndihmuar. Mario e shkel, duke e plagosur rende. Arrijne te cojne NG te pusi ku priten si heronj por Jo ka vdekur nga plaget dhe Mario eshte i tej-lodhur. Pasi refuzon te transportohet nga kompania e me pagesen e dyfishte ne xhep, ne kthim e siper duke ecur me shpejtesi per te shkuar te shoket qe e prisnin, Mario ben gabim e perplaset me bordurat anesore ne kthese - me pasoja fatale. Filmi mbahet nder me realistet e kinemase boterore dhe e kane futur ne 100 filmat me te mire ne histori.
6
dr.besi/dbmi
1 Fillimi i nje historie “A nuk eshte kjo nje ironi e fatit qe mjeket me japin
nitroglicerine? Ata e quajne trinitrine per te mos frikesuar farmacistin dhe publikun” Alfred Nobel …i shkruan A. Nobel nje miku ne 1896 pak muaj para se te vdiste nga hemorragia cerebrale - pasi mjeket i kishin rekomanduar nitroglicerine per dhimbje te gjoksit [angina] individit qe gjithe jeten e kishte studiuar, punuar me te dhe perhapur ne formen e substances shperthyese kudo ne bote. Alfred Nobel (1833-96) konsiderohej kimist i kompletuar qe ne moshen 16 vjecare. Ka studiuar ne Suedi, Rusi, France & Amerike, fliste Anglisht, Frengjisht, Gjermanisht, Rusisht e natyrisht Suedisht. Pasi kuptoi heret potencialin e NG (punonte ne fabriken e municioneve te babait, me pas konvertuar per prodhime ne kohe paqeje) ne forme aksidentale zbulon nje perzierje dhe detonatore qe e benin NG me te sigurte (186365) Gjithsesi NG ngelej e rrezikshme.
7
NITROGLICERINA - NG
Ne 1864 shperthen fabrika e Nobelit duke vrare Emilin, vellain e vogel dhe disa punetore. Ne 1867 Nobel zbulon nje perzierje te NG / dinamitin (Gr. dynamis - fuqi/force) dhe merr patenten duke e bere produktin te shperndahej ne shume vende te botes; me perdorim ne miniera, hapje tunelesh, rruge, hekurudha etj. Ne 1885 ai krijon nje forme akoma me te fuqishme te dinamitit (xhelatinen shperthyese) pasi perzien NG me nitroceluloze.. Ndersa ne 1887 krijon balistitin.
Megjithese Nobel mbahet mend per dinamitin, ai ka pasur mbi 350 patenta zbulimesh ne vende te ndryshme, nder te cilat dhe per mendafshin artificial e lekuren. Thuhet se ideja per krijimin e cmimit Nobel i erdhi kur i vdiq vellai dhe gazetat e ngaterruan me te, duke publikuar obituare me titujt: vdiq tregtari i vdekjes; ndaj deshi te linte pas vetes nje emer me te paqte sa e njihnin bashkekohesit. Fondacioni i krijuar (1895) per Cmimin Nobel (Kimi, Fizike, Fiziologi/ mjekesi, Literature e Paqe) i suprizoi te gjithe. Cmimet Nobel per here te pare jane dhene ne vitin 1901.
8
dr.besi/dbmi
Nobeli jepet cdo vit ne Stokholm te Suedise, pervec cmimit per Paqe qe jepet ne Oslo te Norvegjise. Nga 1901 ne 2018 ky cmim eshte dhene 590 here per 935 individe e organizata. Laureatet e cmimit Nobel marrin nje medalje floriri, nje diplome dhe nje shume monetare me vlere $1.110.000 (2017) ose £836.000. Ne 1969 Nobel-it i shtohet dhe cmimi per shkencat Ekonomike. Cmimin Nobel ne Fiziologji/ Mjekesi e kam pershkruar edhe ne librin tim Historik i Mjekesise Boterore ne fq 18-20, klik ketu (publikuar me21. Korrik. 2015) Nje fakt interesant per ‘Cmimin Nobel, solucionet e kimistet’ Kur Gjermania pushtoi Danimarken ne L2B radiokimisti hungarez me origjine hebre - George de Hevesy qe ne ate kohe punonte ne Institutin Niels Bohr ne Kopenhagen, perdor *aqua regia dhe shkrin 2 medalet e cmimit Nobel te Laue dhe Franck. Kete e beri sepse gjate pushtimit ishte ilegale te levizej floriri – dhe qe te dy koleget ishin shkencetare madhore te kohes dhe kundershtare te shkenctareve & ideologjise Naziste; po ashtu nese do te gjindeshin medaljet e arit do konfiskoheshin nga Nazistet. Solucionin e la ne laboratorin e institutit mes kavanozave te qelqte e epruvetave kimike, sado kontrolle te beheshin aty per nje sy te patranjuar nuk mund kuptohej cfare lengu ishte. Kur kthehet pas lufte ne institut gjen solucionin ne dollapin ku e kishte lene. Precipiton floririn [Au] nga perzierja acide dhe ja jep fondacionit. Fondacioni Nobel-it e perdor per te ri-bere te dyja medaljet qe me pas u kalojne 2 shkencetareve. Kjo eshte nje histori legjendare ne analet e kimise moderne. Historia nuk mbaron me kaq, as Max von Laue dhe as James Frank se kane ftuar cmimin per kimine.
9
NITROGLICERINA - NG
Laue e mori ne Fizike (1914) per punen me rrezet-X. Franck ndan cmimin me Gustav Hetrtz (1925) ‘per zbulimin e tyre ne ligjet qe kontrollojne impaktin e nje elektroni ne nje atom’ por nje person ne kete histori e fitoi cmimin Nobel ne Kimi- George de Hevesy, ne vitin 1943 per ‘punen e tij ne perdormin e
izotopeve simarkues (tracers) ne studimin e proceseve kimike.’
* L’eau régale ne Fr., origj. Lat. aqua regia - Uji i Mbretit, me formule kimike HNO3+3HCl eshte perzierje e acidit nitrik me acid kloridrik ne raport 1:3, shkrin metalet e rralla si flori, palladium, platinium etj
Nitroglicerina-NG me formule kimike C3H5N3O9
ose
C3H5(ONO2)3 eshte nje eksploziv i forte ne vetvete por dhe si
perberes ne eksplozive te tjere (dinamiti) NG perdoret ne disa industri [miniera, ndertime per shperthime te ndryshme] dhe per municione e raketa etj, si dhe ne mjekesi per te hapur enet e gjakut dhe qetesuar dhimbjet kardiake.
10
dr.besi/dbmi
Eshte cudie qe ilac i quajtur – Ilaci i Mrekullise mbi nje shekull s’ka pesuar ndryshime duke i rezistuar modes terapeutike dhe ngelur i preferuar ne trajtim te disa problemeve kyce [angines, krizave hipertensive etj] dhe megjithe rritjen e kostos se shume
barnave, NG eshte ne ilacet me te lira qe ka sot mjekesia.
1847, kimisti Italian Ascanio Sobrero si zbuluesi i NG e quan piroglicerine, ne disa artikuj paralajmeron ‘sa veshtire eshte per tu marre me kete produkt, nisur nga volatiliteti ekstrem’ dhe nga frika ai e mbajti zbulimin sekret permbi 1 vit.
1849 mjeku amerikan Constantin Hering e rekomandon per shume semundje (jo per angina e hipertension) duke qene i interesuar ne homeopatine interesi i tij s’vazhdon me gjate.
1851 Alfred NOBEL fillon prodhimin e NG ne Suedi si eksploziv, te cilen me pas arriti ta shperndaje kudo ne bote
1879 mjeku e farmakologu anglez William Murrel, publikon ne The Lancet rezultatet e eksperimenteve me NG (1876-78) ne uljen e tensionit te larte te gjakut dhe qetesimin e dhimbjeve nga angina.
1977 profesori Amerikan (me origjine Shqiptare) Ferid Murad zbulon efektin e oksidit nitrik (te leshuar nga NG) ne muskulaturen vaskulare.
1980-87 R. Furchgot & J. Zawadski, si dhe L. Ignarro & S. Moncada, zbulojne dhe kuptojme mekanizma te tjere ne zgjerimin e eneve te gjakut dhe oksidit nitrik.
11
NITROGLICERINA - NG
2 pikat e fundit, punen e Prof. F. Murad & kolegeve me te cilet ndau cmimin Nobel (1998) i kam shpjeguar ne nje punim te publikuar te DBMI-ISSUU (25. Qershor. 2015) klik: The Pill & Viagra (fq.17)
Nitroglicerina nuk ka ngjyre, eshte substance vajore qe vjen nga perzierja e acideve nitrike & sulfurike me glicerinen. Perbehet nga 4 elemente kimike, karbon, hidrogjen, oksigjen dhe azot, ky i fundit ne sasi te larte (18.5%)
NG gjate shpethimit zmadhohet mbi 1.200 me shume nga volumi original
Duke arritur temperaturen 5000°C dhe presionin 20.000 atmosfere
Vala shperthyese arrin shpejtesine 7.7 Km/s ose >27.000km/h
Nitroglicerina eshte shume volatile e me potencial te larte shperthimi gjate levizjes, tronditjes dhe nxehtesise si ne gjendje te lenget dhe ne ate te ngurtesuar.
Disa vite me pare Shoqata e Kardiologeve Amerikane shkruan: “ne mjekesi barnat e rinj zakonisht i zevendesojne te vjetrit me shpejtesi por nitroglicerina perben nje perjashtim duke qene ne perdorim te pashkeputur permbi nje shekull”
12
dr.besi/dbmi
2 Nitroglicerina ne Mjekesi Nitroglicerina eshte nje substance e lengshme me konsistence viskoze (vajore) e zbuluar ne mesin e shek. 19-te qe perdoret ne ushtri (dinamiti, baruti etj) miniera e kudo ku ka nevoje per shperthime. Mjekesia e njeh si vazodilatator (vaza - ene gjaku, dilatacion – zgjerim) me dobi ne disa gjendje te zemres qe jepet ne disa forma: solucion intravenoz, tableta sublinguale (subnen, lingua-gjuhe) spray lingual, kremera ose patches (copeza leukoplasti me perberje nitroglicerine qe ngjiten ne lekure per kohe te caktuar) ose filma/pjeseza poroze/plastike dhe tableta e kapsula orale me shperbashkim te zgjatur.
Emrat mjekesore te nitroglicerines:
trinitroglicerine (TNG)
nitroglicerine,
gliceril-trinitrati (GTN) 13
NITROGLICERINA - NG
Nitroglicerina futen ne grupin e ilaceve te quajtura nitrate qe perdoret ne disa gjendje mjekesore si angina pectoris (a. pectoris) goditje ne zemer, insuficence kardiake, tension te larte te gjakut, sindroma Raynaud, fistura e fistula anale. Emrat ne perdorim jane te shumte, p.sh vetem brand names (sic) ka mbi 100 qe variojne nga shteti ne shtet e mes prodhuesve - klik ketu, por japim formulen: C3-H5-N3-O9 e emrin kimik: 1,2,3-
Propanetriol, trinitrate, dhe disa emra te huaj. Anglisht njihet si nitroglycerin, Latinisht - glyceroli trinitratis, Gjermanisht – glyceroltrinitrat, Frengjisht - trinitrine. Shqip - nitroglicerina
Emra xhenerike: nitroglicerin, trinitrine, nitroglicerol, GTN, nitroglycerol, nitromed, NTG, TNG, nitroglicerine e holluar, solucion i glicerol/glycerin trinitratit, glyceryl trinitrat i koncentruar, nitroglicerina etj Mekanizmi i veprimit. Nitroglicerina konvertohet ne NO – oksidin e azotit (oksidi nitric) NO aktivon guanilil ciklazen, qe konverton GTP (guanozine trifosfatin) ne guanozine 3’,5’monofosfat (cGMP) ne muskulaturen indore dhe muskulaturen e lemuar te eneve te gjakut. cGMP aktivon fosforilimin e bazuar te protein_kinaza.
Fosforilimi eshte lidhja kimike e 1grupi
forforil (PO 3-) te 1 molekule organike, dhe se bashku me defosforilimin jane vitale ne proceset e qelizave biologjike, ndodh tek protenat (duke aktivuar gjysmen e enzimave) sheqernat, yndyrnat e molekula te tjera – gjate fosforlimit te perkohshem. (angl. - phosphorylation) 14
dr.besi/dbmi
Ne perfundim ka di-fosforilim te zinxhireve te lehte te miozines (nen-grupe te vogla polipeptidesh) brenda muskulaturave te buta
fibroze duke sjelle relaksimin e eneve te gjakut dhe kjo jep efektin vazo-dilatator – hapjen/ zgjerimin. 
Me hapjen e eneve te gjakut kemi ulje te fluksit venal (gjaku qe kthehet ne zemer) ulje te volumit ventrikular
and te kerkeses per oksigjen. 
Relaksimi arterial ul rezistencen arteriolare duke rritur kerkesat e miokardit per oksigjen

Nitroglicerina sjell zgjerim te arterieve koronare dhe permireson
shperndarjen
e
gjakut
ne
miokard
(muskulaturen e zemres)
Ne figure eshte e njejta ene gjaku, ana e djathe ka procesin e vazodilatacionit [zgjerimit] qe ndodh kur hapet muskulatura e
lemuar brenda mureve te eneve te gjakut qe mund te jene vena & arterie te medha ose arteriola (me te vogla) Procesi i kundert quhet vazokonstriksion (ngushtim) Hapen enet e gjakut >> Bie rezistenca vaskulare >> Rritet fluksi i gjakut >> Rritet output [rendimenti] kardiak >> Bie presioni (tensioni) i gjakut.
15
NITROGLICERINA - NG
Muskulatura e lemuar me print-screen nga DBMI_ISSUU e-book Semundjet Kardiovaskulare publikuar me 23. 06. 2015, Kap. 3,
fq. 24. Smooth muscle (ne fig.) muskulatura e lemuar e enes se gjakut, pjesa qe relaksohet pas marrjes se Nitroglicerines.
Gjate ecurise se ketij e-book se bashku me nitroglicerinen dhe si e kur duhet te perdoret, do sjell dhe deteje per semundjet e zemres ne pergjithesi – SKV-te semundjet kardiovaskulare dhe SAK-te semundjet e arterieve koronare; dhe rendesine e tyre ne shendetin tone, familje, shoqeri dhe ekonomine boterore. 16
dr.besi/dbmi
Menyrat e Perdorimi te Nitroglicerines. Pavaresisht perberjes, dozes dhe menyres se administrimit te NG, nuk duhet ta perdorni nese keni alergi ndaj NG ose po merrni barna per trajtim te disa semundjeve specifike [te cilat duhet ti dije mjeku juaj] P.sh mos merrni NG nese jeni duke
perdorur barna per trajtimit e disfunksionit erektil si viagra, sildenafil, levitra, cialis etj, pasi ekziston rreziku per renie te menjehershme dhe te rrezikshme te tensionit te gjakut. Sipas FDA Amerikane para se te jape NG mjeku juaj duhet te dije nese ju keni keto simpatoma/ semundje:
Anemi serioze me sasi te ulet te rruazave te kuqe te gjakut Presion te shtuar ne koke, intrakranial Probleme me qarkullimin e gjakut Simptoma te nje infarkti; dhimbje ne gjoks, nofull, shpatull, marrje mendesh dhe djersitje Keni kaluar nje goditje kardiake dhe cdo lloj problem tjeter te zemres Goditje traumatike ne koke dhe hemorragji cerebrale Tension te ulet te gjakut - hipotension Nese jeni shtatzene ose po ushqeni femijen me gji
Kujdes: NG orale/sublinguale s’jepet te personat <18 vjecare. Per Me Teper
Ne cdo nivel te personelit mjekesor qe merret me kurimit tuaj duhet te njoftoni qe po merrni NG, pershire mjeket ne spitale e klinika, infermieret, farmacistet si dhe dentistet tuaj
17
NITROGLICERINA - NG
Kujdes me veprimet qe beni gjate puneve te ndryshme, duke mesuar/ e me pas ditur/ efektin e nitroglicerines dhe kur largohet; qe ju te keni shikim te kthjellhet, jo marrje mendesh me pas dhe te jeni plotesisht vigjilente Mos beni levizje te shpejta, duhet te coheni me ngadale e te ecni me kujdes ose te ngjisni/zbrisni shkallet me kujdes per pak kohe pas marrjes se NG Kontrolloni tensionin e gjakut pas marrej se NG, sic dhe ju ka keshilluar mjeku juaj Njihen raste kur NG mund te ndikoje dhe rezultatet e laboratorit (kur merret me injeksion) ndaj duhet ti tregoni personelit/ teknikeve laborante Mos merrni alkohol!
Efektet e NG. Gjate administrimit te nitroglicerines te cdo lloj forme - tablete, kapsule, spray apo patches (sic) efektet anesore jane te njejta dhe vlejne per te gjitha, si dhe ju do keni [ne gjuhen perkatese, zakonisht en Anglisht] informacione per keto ne fleten shoqeruese qe vjen brenda kutise se nitroglicerines. Kam konsultuar disa website per te nxjerre efektet anesore ne forme te qarte per lexuesit e DBMI, nga FDA Amerikan, Mayo clinic, drugs.com, NHS Britanik etj. Efektet anesore ne pacientet qe marrin NG. Duhet kuptuar se jo cdo efekt i listuar do te provohet prej jush por keto jane regjistruar ne shume paciente te ndryshem. Efekte anesore jo shume te hasura:
Enjtje ne fytyre, duar, krahe dhe kembe Sensacion djegie, kruaje, mpirje ose si gudulisje Veshtiresi ne frymemarrje 18
dr.besi/dbmi
Marrje mendesh, Ndjesi te nxehti ose skuqje zakonisht ne qafe/ fytyre. Djersitje dhe shtrengim ne gjoks
Efekte anesore te rralla:
Urine ne ngjyre te erret Ethe dhe zbehje ne lekure Shtim i ritmit te zemres Tharje goje/ fyti Ndjesi mbi lodhje dhe / ose dobesie
Efekte anesore me incidence te panjohur*
Dhimbje ne trup, duar, kurriz dhe dhimbje ne qafe e ne nofull Dhimbje ne gjoks Probleme me shikimin Konfuzion mendor Kollitje Veshtiresi ne gelltitje Marrje mendesh sidomos kur coheni nga pozioni ulur /shtrire Djersitje e rritur Enjtje e qepallave e te pjeses rreth syve, buzeve dhe gjuhes Lekure ‘me luspa’ ‘lekure qe cahet lehte ose ka zona me plasaritje ne lekure Sensasion vertigo /sikur ju/ dhe ambjenti rreth jush po rrotullohet
*me incidence te panjohur mjekesia kupton konceptin ‘mund te ndodhe sepse eshte raportuar qe ka ndodhur por aktualisht mungojne statistikat e mjaftueshme per ti aplikuar sakte per popullate.’ 19
NITROGLICERINA - NG
Overdoza nga NG
Buze ne ngjyre mavi ose blu, shihet dhe ne duar e thonj Marrje mendesh dhe humbje vizioni Ndryshime ne vetedje dhe aftesi te procesimit te ngyrave, zakonisht ngjyra e verdhe dhe blu Urine me ngjyre te erret dhe lekure te zbehte Sensitivitet te shtuar ndaj drites Humbje te vetedijes dhe paralize etj
Duhet pasur parasysh ne efektet standarte anesore pas marrjes se NG, jo te gjitha kane nevoje per trajtim mjekesor se ikin pas aplikimit. Keto do i diskutoni me mjekun tuaj. Do shtoja: ka paciente te cilet duke provuar nje fare dobesie/ marrje mendesh ose dhimbje te perkohshme ne koke pas aplikimit te NG [gjate nje krize te angines] nuk deshirojne ose frikesohen ta perdorin heret e tjera. Ky eshte mendim i gabuar e me pasoja. Efektet anesore per profesionistet e mjekesise [sipas FDA] qe
vlejne per te gjitha metodat administrimit te nitroglicerines: sublinguale, i.v. tablet, kapsula, patches, rektale, spray, transdermal, topikale, me leshim te vonuar ose forme pluhuri
Efekti anesor me i perhapur eshte dhimbja e kokes, qe haset ne >64% te rasteve
Efekt anesor i zakonshem (1-10%) marrje mendesh, sinkope, vertigo
Efekt anesor i rralle (0.1-0.01%) dhimbje esktreme dhe e zgjatur e kokes
Efekt anesor shume i ralle (<0.01%) ishemi cerebrale
Shenim: cfare eshte e listuar persa me siper vlen per te gjitha format/perberjet/ menyrat e marrjes se Nitroglicerines.
20
dr.besi/dbmi
Si do merret NG. Ju duhet te ndiqni me saktesi:
Keshillat e doktorit tuaj, Rekomandimet e farmacistit, dhe Instruksionet ne fleten shoqeruese te ilacit – NG
Sapo keni shenjen e nje dhimbje ne gjoks mund te perdorni NG sublinguale ose brenda 10 minutash te nje aktiviteti qe zakonisht ju jep dhimbje ne gjoks. [1.] Nitroglicerina me tableta sublinguale Merret nen-gjuhe. NG tablete eshte ne forme te stabilizuar e te kompresuar. Perdoret nen gjuhe duke e lene te shkrihet ne ate pozicion. Nuk duhet kafshuar. As copezuar. Nuk duhet gelltitur.
Perdorimi & Indikacioni. Merret per te lehtesuar dhimbjet nga angina pectoris ose per qellim profilaktik
te prandalojme
anginen gjate nje aktiviteti fizik. Dozat bazohen ne gjendjen tuaj mjekesore dhe pergjigjen ndaj trajtimit me kete ilac.
Merret nje tablet nen-gjuhe. Prit 5 minuta. Perdor nje tablet tjeter nese dhimbja nuk eshte larguar. Prit serish 5 minuta Nese keni akoma dhimbje mbas dozes se 2-te merrni nje tablet tjeter.Nese dhimbja nuk eshte larguar pas 3 tabletave, ne interval prej 5 minutash, ne total 15 minuta >>> therrisni urgjencen.
Mos perdorni me teper se 3 doza gjate nje goditje.
21
NITROGLICERINA - NG
Kunderindikacionet. Nuk duhet marre nga pacientet qe perdorin sildenafil, avanafil, tadalafil, vardenafil hidroklorid dhe nga ata qe perdorin guanilat ciklaze stimuluesit [riociguat] pasi mund te sjelle hypotension [ulje] serioz ose ishemie te mokardit. Nese pacienti ka anemi serioze ose presion te rritur intrakranial [brenda kokes] nuk duhet te perdoret NG. Po ashtu nuk jepet ne rastet e pacienteve me insuficence cirkulatore acute dhe ato qe jane ne gjendje shoku. Toleranca. Kur perdoret ne menyre konstane mund te kemi tolerance ndaj NG, ndaj keshillohet te perdoret doza me e voge e mundshme per qetesimin e angines akute. [Shenim: do shkruaj kapitull te vecante per tolerancen ne fund te librit; eshte e rendesishme kjo teme qe nuk dihet nga pacientet dhe shpesh nuk kuptohet as nga profesionistet e mjekesise]
Dhimbje koke. Ne fillim NG sjell dhimbje koke te lidhura me marrjen e saj [menjehere pas aplikimit] qe ne disa raste mund te jete e larte por zakonisht shkalla e dhimbjes bie me kalimin e kohes. Te semureve duhet tuu tregohet se dhimbja e perkohshme e kokes qe vjen nga marrja e nitroglicerines, zakonisht largohet shpejt. Kjo dhimbje eshte e pashmangshme por mund te merren nje tablete qetesuese â&#x20AC;&#x201C; paracetamol/ acetaminophen. Pacientet gjithmone pyesin, pse vjen dhimbja e kokes pas marrjes se NG? NG hap enet e gjakut, se bashku me arteriet koronare [qe furnizojne zemren] sepse per kete qellim perdoret, menjehere hapen dhe enet e gjakut ne koke e ne tru e kjo mund te sjelle edhe dhimbje te perkohshme te kokes.
22
dr.besi/dbmi
[2.]Nitroglicerina spray (sic) Perdorimi i saj eshte per pacientet qe vuajne nga angina pectoris (dhimbje te gjoksit) qe vjen nga semundjet e arterieve koronare. NG mund te perdoret edhe per efekt profilaktik, para nje eforti fizik per te parandaluar anginen ne keta paciente, duke qene vazodilatator NG hap enet e gjakut dhe lehteson punen e zemres gjate sforcimit dhe aktiviteteve fizike. Perdorimi dhe indikacioni. Spray merret gjate dhimbjes ose 5-10 minuta para nje eforti fizik qe mund te sjelle angina, dicka qe pacienteve u ka ndodhur me pare dhe ai/ajo mund te parashikojne. Merreni sipas keshilles se mjekut tuaj dhe lexoni fleten shoqeruese te ilacit.
Ne cdo shishe/pompe/flakon/ mbahet parasysh:
Kur perdoret per here te I.re duhet bere priming (sic) si tip mbushje per ‘te aktivuar sistemin e aerosoleve/ spray’ Mbahet larg vetes dhe te tjereve. Shtypet butoni 1 - 2 - 3 here, te drejtuar ne nje lavaman ose nga toka. Kur se keni perdorur per te pakten 6jave, duhet qe serish te beni priming (sic) me 1-2 shtypje larg vetes.
Aplikimi i NG spray
Uluni. Mbani pompen/shishen e vogel pa e tundur ate. Hiqeni tapen.
23
NITROGLICERINA - NG
Hapni gojen. Me gishtin tregues shtypni butonin fort 1 ose 2 here [jo me shume] Spray kalon ne gojen tuaj. Mos a thithni apo te inhaloni. Mbyllni gojen. Per 5-10 min mos pini lengje [uje, alcohol etj] Mos pini cigare. Mos shperla gojen. Mos peshtyni. Mbyllni shishen. Prisni sa te kaloje dhimbja.
Efektiviteti e sa duhet perdorur NG spray.
Merret nje spray dhe pritet per 5 minuta. Perdor spray tjeter nese dhimbja nuk eshte larguar. Prit serish 5 minuta Nese keni akoma dhimbje mbas dozes se 2-te merrni nje spray tjeter. Nese dhimbja s’largohet pas marrjes se 3 spray, ne interval 5 min., ne total 15 min, therrisni urgjencen. Mos perdorni me teper se 3 doza/ spray gjate nje goditje angine ne gjoks
NG spray eshte NG translinguale, d.m.th. nje spray/ aerozoli hidhet te mukoza e gojes, ne/perreth gjuhes (zone shume e pasur me ene te gjakut) ku dhe do te absorbohet me shpejtesi per te dhene nje efekt gati te menjehershem. (foto nitromist.com)
24
dr.besi/dbmi
[3.] Nitroglicerina transdermale/ aplikimi ne lekure. Nga latinishtja prefiksi trans - mbi/ pergjate, derma - lekure pra NG e percuar/ marre nga lekura. Kjo metode perdoret vetem per te parandaluar dhimbjet e gjoksit [angina] ne paciente me semundje te arterieve koronare. Nuk perdoret per qetesimin e nje ataku te angines qe sapo ka filluar. Perdorimi & Indikacioni. Zakonisht per efekt profilaktik qe te prandalojme anginen e zakonshme te pacienti ose qe pritet te vije gjate nje aktiviteti fizik. Dozat jane te bazuara ne gjendjen tuaj mjekesore dhe pergjigjen ndaj trajtimit me kete ilac.
NG ne kete forme percohet ne trup per kohe te gjate dhe ne doza te uleta. Duhet vene ne gjoks ose ne pjeset e siperme te kraheve. Aplikohet cdo dite ne te njejten ore. Mbahet per 1214h dhe pastaj duhet hequr pasi trupi ka nevoje per nje periudhe â&#x20AC;&#x2DC;pa nitrateâ&#x20AC;&#x2122; Nuk aplikohen me shume patches ose doza se sa ju ka dhene mjeku. Mos prisni ne gjysme nje patch per ta perdorur dy here. Pjesa e trupit ku aplikohet nuk duhet te kete qime, kallo, cikatrice, djege, irritime etj., zakonisht zgjidhet zone e ndryshme e trupit cdo dite. Efekti i NG transdermale. Ne kete rast kemi nje rezervuar multi-qelizor (mini-magazina) te NG qe leshojne ilacin ne forme graduale e te ngadalesuar.
25
NITROGLICERINA - NG
Lekura pasi absorbon NG e percon ne brendesi te trupit/ sistemit te eneve te gjakut. Ngaqe doza eshte e vogel nuk ka efektivitet ne rast ataku akut te angina pectoris por perdoret vetem per
parandalimin e saj ne forme graduale. Ne disa raste mund te shoqerohet me dhimbje koke e ndryshime ne tensionin e gjakut Aplikimi i NG transdermale. Ndiqni keshillen e mjekut/ farmacistit tuaj e lexoni fleten shoqeruese te ilacit.
Lani duart dhe me pas hapni njeren ane te leukopastit/ filmit te NG
Zgjidhni nje zone pa qime/ demtime ne trup.
Vini me kujdes ne lekure njeren gjysme, pastaj duke hequr cipen plastike ngjisni gjysmen tjeter
Lani duart serish
Venia dhe me pas heqja e NG nga lekura duhet te jene ne te njejten kohe/ore cdo dite.
Sigurohuni qe pjeset e ngelura nga aplikimi, dhe NG kur hiqet nga trupi te depozitohen ne forme te sigurte, sidomos larg femijeve.
Shenim. Perdorimi i barnave ne lekure me adezive [si leukoplaste] eshte aprovuar nga FDA ne 1979. Ilaci i pare ishte skopolamina per individet me ‘semundjen e udhetarit’ gjate levizjes se mjeteve [avione, anije, makina etj] Sot perdoret per nikotinen [lenien e duhanit] disa opioide [per dhimbje] hormone, vitamina etj. Kete lloj metode nuk do e rekomandoja per NG per dy arsye (a) toleranca qe arrin pacienti kur e perdor per kohe te gjate [bie efekti] dhe (b) lekura eshte nje barriere natyrore efektive ku vetem molekulat shume te vogla mund te kalojne, gjate ketij procesi jo e gjithe sasia e ilacit percohet ne sasine/ saktesine e duhur. Gjithesi ky eshte mendim/ preference personale dhe ju duhet te keshilloheni me mjekun tuaj.
26
dr.besi/dbmi
[4.] Nitroglicerina me veprim te ngadalshem. Ne Anglisht
quhet extended-release d.m.th leshim per nje kohe te gjate. Jepet ne forme kapsulash ose tabletash qe duhen gelltitur ne intervale te rregullta dhe perdoren per parandalimin e nje angine qe vjen nga semundjet e arterireve koronare. Sic shkruhet dhe ne figuren ilustruese, NG e marre ne kete menyre dhe Ng transdermale [ne lekure] nuk mund te qesojne dhimbjet e nje angine qe sapo ka nisur. Sâ&#x20AC;&#x2122;merret para aktiviteteve fizike qe pacienti mendon se mund ti shkaktojne angine pasi efekti i saj eshte i vogel & gradual e kerkon kohe te gjate. Ne situate te nje angine akute duhen forma te tjera per te cilat ju sqaron dhe mjeku qe jep NG
Kapsulat ose tabletat me efekt te vonshem, ose te ngadalte e gradual merren nga goja 3 ose 4 here/dite. Duhen gelltitur te plota, nuk copetohet, nuk pertypen dhe as mbahen ne goje. Doza eshte ne varesi te semundjes tuaj dhe pergjigjes ndaj ketij ilaci sipas rekomandimit te mjekut. Si me cdo forme tjeter te NG ju mund te keni dhimbje koke dhe marrje mendesh por zakonisht kalojne shpejt. Nese keto shenja persistojne tregoni mjekut tuaj si dhe para marrjes se ilacit . Gjate vizites duhet te tregoni mjekut per cdo semundje tjeter, per shtrimet qe keni pasur ne spitale, ilacet e tjera qe merrni dhe per shqetesime e probleme te tjera qe keni ne trupin tuaj.
27
NITROGLICERINA - NG
Nitroglicerina nuk futet tek barnat sherues por eshte vetem qetesues i simptomave, sa kohe qe ekziston semundja qe i sjell keto simptoma, SAK - semundja e arterieve koronare. Per kete dhe ne varesi te stadit te demtimit mjeku mund t’ju rekomandoje per operacione ose nderhyrje me angioplasti ku vihen stente per te hapur arteriet e ngushtuara.
[5.] Nitroglicerina me injeksione. Eshte ne formen e nje solucioni te lengshem dhe pa ngjyre. Cdo mL ka 5mg NG, 30% alcohol, 30% propylene glikol dhe uje per injeksion, me pH 3.06.5. Lengu eshte steril, jo-pirogenik e jo-shperthyes. Perdorimi i.v [intravenoz] s’eshte per perdorim direkt ne vene (si merret nga flakoni/ampula) por hollohet ne dekstroze 5% (solucion sheqeri) ose solucion salin 0.9% (NaCl) para injeksionit. Aplikohet ne spitale ku e dine metoden e administrimit te NG me injeksione. Duhet kujdes nese ndryshohet produkti [brandi/ emri i NG] pasi vijne ne % e volume te ndryshme, dhe kjo ka
pasoja ne hollim, administrim dhe efekt. Serish: te jeni te vemendshem e ti tregonit mjekut tuaj per cdo semundje te meparshme dhe mjekime qe po merrni qofte edhe per ‘ilacet popullore’ sepse rreziku i amplifikimit (shtimit) te efekteve te disa banave si p.sh sildenafil… 28
dr.besi/dbmi
â&#x20AC;Śnese perdoren gjate kohes kur ju merrnin NG; mund te sjelle hipotension ekstrem [tension te gjakut shume te ulet] qe mund te rezultoje me pasoja serioze ne shendetin dhe/ose jeten tuaj.
Perdorimi & Indikacioni. Ne kete forme zakonisht perdoret ne gjendjet peri-operatore te tensionit te larte te gjakut per te kontrolluar deshtimet kardikae kongjenitale, infarktin akut te miokardit, dhe angina pektoris ne ata paciente te cilet nuk kane rezultate me NG sublinguale. (prefiksi - peri, dm.th pergjate/ rreth, te mos ngaterrohet me prefiksin pre/ para/ para operacionit)
Kunderindickacionet. Literatura thekson se alergjia nga NG eshte shume e rralle por prape duhet patur kujdes. NI me injeksion nuk jepet te pacientet qe kane alergji ndaj ketij ilaci. Si dhe, NG nuk jepet ne keto raste: pacientet me kardiomiopati, tamponade perikardiake, perikardit restriktiv. ď&#x201A;ˇ
Pacientet shtatzena. Nuk ka studime per teratologjine ne kafshet (demtimet e fetusit) nga injeksionet me NG. Ndersa studimet ne kafshe me aplikime topikale [ne lekure] nuk kane rezultuar me efekte toksike por duhet theksuar nuk ka te dhena te sakta te grate shtatzena, ndaj duhet dhene veten ne raste kur eshte vertete e nevojshme per to.
29
NITROGLICERINA - NG
Pacientet me femije me gji. Nuk dihet nese NG sekretohet ne qumeshtin e nenes por duke ditur se shume barna sekretohen me qumeshtin duhet pasur kujdes.
Pacientet femije. Nuk ka studime te sigurise dhe efektivitetit te nitroglicerines tek femijet.
Personeli mjekesor ka kujdes dhe e di protokollin se si, dhe se kur duhet te administrohet NG i.v [intravenoze] per menyren si duhet te ruhet ilaci dhe si duhet te veprohet ne rastet kur dyshojne per nje overdoze me nitroglicerine. Kjo metode e marrjes/ dhenies se NG nuk mund dhe as nuk duhet qe te aplikohet nga pacientet, ne liber e kam sjelle ne forme desktriptive; sepse ekziston si ilac/ menyre administrimi.
Dhenia e NG i.v. aplikohet vetem ne spitale ose ne ambulanca, gjate transportimit te pacienteve per disa arsye:
Angina e pa-stabilizuar nuk u pergjigjet trajtimeve orale Kateterizim kardiak ose gjendje kur NG perdoret per manaxhimin e dhimbjes Hipertensionin gjate nje nderhyrje kirurgjikale
30
dr.besi/dbmi
3 Semundjet Kardiovaskulare - SKV Semundjet kardio-vaskulare, SKV-te jane nje grup-semundje qe
pershijne zemren (kardio) dhe enet e gjakut (vazat) ketu futen; tensioni i larte i gjakut, insuficienca kardiake, kardiomiopatite, hemorragjite cerebrale, semundjet kongjenitale te zemres (te trasheguara)
semundjet
reumatike
te
zemres,
karditi,
aneurizmat aortike, tromboembolite, trombozat venoze, semundjet e arterieve periferike, ritmet abnormale te zemres, probleme me valvulat e zemres etj. si dhe semundjet e arterieve koronare SAK-te - infarkti i miokardit dhe angina pectoris
31
NITROGLICERINA - NG
Semundjet kardio-vaskulare (SKV) jane shkaktari nr.1 i vdekshmerise sot ne bote. ~17.300.000 persona vdesin cdo vit nga SKV-te, vecanerisht nga infarkti dhe hemorragjite cerebrale; per krahasim: malaria, HIV/SIDA + tuberkulozi ne total vrasin 3.860.000 persona/vit. Ne Amerike, SKV jane shkaktari nr.1 i vdekshmerise ku SAK sjellin 1 ne 7 vdekje duke vrare 366.800 persona ne vit (shumezo me 7 per SKV-te) Ndersa humbjet ne ekonomi llogariten ne > $220 miliarde/vit.
Ne Rusi SKV jane shqetesim shume serioz, ku pergjigjen per ~57% te vdekjeve ne vit. Rusia ka numrin me te larte te semundjeve te zemres me 1.752 vdekje per 100.000 banore cdo vit. Ne Kine eshte nje figure fenomenale prej 230.000.000 personash qe vuajne nga semundjet e zemres; kjo tregon se 1 ne 5 te rritur e ka kete problem. Ndersa vdekshmeria eshte 931 per 100.000 banore ne lidhje me SKV ose hemorragjite. 32
dr.besi/dbmi
Ne Britanine e Madhe Semundjet e Arterieve Koronare (SAK) jane pergjegjese per numer te larte vdekjesh. 160.000 persona vdesin cdo vit nga SKV nga te cilet 42.000 vdesin nga SAK-te. SKT-te sjellin vdekjen e 38% te meshkujve dhe 37% te femrave cdo vit (nga nr. total i vdekjeve) Ekonomia Britanike cdo vit humb £19.000.000.000 nga shpenzimet direkte per keto semundje si dhe nga pasojat e e mepashme te tyre.
Burimi i statistikave: Organizata Boterore e Shendetesise - OBSH, Atlasi i Semundjeve te Zemres dhe Hemorragjive cerebrale, Click for WHO – The Atals of Heart Disease and Stroke
Karta nga DBMI, publikuar me 20. 11. 2016
33
NITROGLICERINA - NG
Karta nga DBMI, publikuar me 12. 04. 2017
Karta nga DBMI, publikuar me 25. 08. 2018
34
Karta nga DBMI, publikuar me 20. 11. 2016
NITROGLICERINA - NG
SEMUNDJET E ARTERIEVE KORONARE - SAK ARTERIOSKLEROZA Shkaktohet nga ngushtimi dhe ngurtesimi i
arterieve, nga depozitat yndyrore te quajtura - ateroma (atheroma) Procesi qe sjell arteriosklerozen fillon me nivele te larta te yndyrnave ne gjak. Keto subtanca infiltrojne muret arteriale e krijojne demtime mikroskopike (â&#x20AC;&#x153;gervishtjeâ&#x20AC;?) aq duhet, se shtresa e pare eshte vetem nje qelize e holle dhe formohen depozitat e quajtura atheroma. Kjo mund te ndodhe ne cdo pjese te trupit, tek truri kemi hemorragji cerebrale. Mini-depozitat, gradualisht formojne kore (plaques) brenda mureve arteriale, te mbuluara me cipe fibroze. Korja ngushton hapesiren ose lumenin e arteries, kjo ul rrjedhjen totale te gjakut neper inde. Krijohen vorbulla, duke ndikuar ne kalimin normal te fluksit te gjakut, po ashtu rritet rreziku per trombe [mpiksje gjaku] Shkaktaret madhore te arteriosklerozes: duhani, mungesa ushqimit, dieta e dobet dhe mbi-pesha.
36
dr.besi/dbmi
ANGINA. Angina pectoris jane dhimbje te gjoksit qe vijne me
ushtrim fizik dhe qetesohen kur pushojme, si shenje qe muskuli i zemres nuk po merr furnizimin e mjaftueshem me gjak. Vjen prej ngushtimit te arterieve nga arterioskleroza. Dhimbja, zakonisht fillon kur rritet ritmi i zemres, p.sh. gjate vrapimit dhe bie kur pushojme. Disa shkaktare qe sjellin anginen jane: stresi, sforcimi fizik, te ftohtit, ose ushqim me tepri. Nje goditje tipike e angjines fillon me dhimbje ngushtuese pas derrases se gjoksit dhe mund te perhapet tek qafa, nofulla e deri poshte ne krahe - vecanerisht krahun e majte. Zakonisht angina iken vete e qetesohet pas 10-15 minutash. Pacientet me angine shpesh marrin mjekime qe ul dhimbjen, duke bere qe arteria koronare te dilatohet (hapet) per nje angine akute perdoret nitroglicerina sublinguale tablete ose NG spray. ANGIOGRAFIA.
Ekziston
nje
procedure
diagnostike
ne
kardiologji e njohur si angiografi, qe tregon konturet e eneve te gjakut ne nje imazh te rrezeve X (imazh i specializuar) i quajtur Angiogram. Nje kateter shume i holle (tub) futet ne arterie, zakonisht nga kemba ose dora. Me kujdes shtyhet drejt zemres dhe aortes, brenda kateterit injektohet nje substance kontrasti (Angl. dye) dhe imazhet e rrezeve X shikohen ne monitor. Keto imazhe na tregojne â&#x20AC;&#x153;ngjyrenâ&#x20AC;? qe kalon ne rrjeten arteriale e cila furnizon zemren keshtu na jepet mundesia qe te shikojme zonen ku jane bllokimet; ne cilen ane te zemres e cilin segment te arterieve koronare; forma e arterieve koronare ne shumicen e zemrave eshte i njejte. Per cdo arteria dhe rajon te zemres kemi emertime te sakta. 37
NITROGLICERINA - NG
INFARKTI / Goditja ne Zemer Infarkti i miokardit eshte rezultat i semundjes koronare qe vjen nga arterioskleroza, dhe formimi i mepasshem i nje trombi. Kur formohet trombi, mund te bllokoje kalimin e gjakut ne nje zone te zemres, duke e lene pa oksigjen e kjo mund te shkaktoje vdekje te asaj pjese te indit/ zones te zemres. NESE ka mundesi, fluksi i gjakut te qelizat duhet rregulluar sa me shpejt te jete e mundur
Infarkti zakonisht vjen papritmas, me pak ose pa sinjale te meparshme. Dhimbja e gjoksit mund te duket e ngjashme me anginen, por eshte me e rende, jo domodoshmerisht vjen nga ushtrimi fizik (kete mbajeni mend!) dhe megjithese ju pushoni, vazhdon te persistoje. Infarkti i miokardit mund te shkaktoje djersitje, probleme me frymemarrjen, marrje mendesh dhe humbje te vetedijes. Trajtimi i Infarktit. Trombolitiket, celesi ne trajtimin e infarktit eshte SHPEJTESIA. Sa me pare te hapet bllokimi ne arterie me shpejt fluski i gjakur ri-kthehet ne zonen e demtuar, e ajo pjese mund te kete shance vete-riparimi. Ilacet tombolitike (shkrires te trombit) shpesh futen direkt ne qarkullimin e gjakut. 38
dr.besi/dbmi
Keto ndihmojne ne shkrirjen e trombit qe bllokon arterien koronare, duke rritur nivelet e nje substance - plazminogjen qe thyen pjeset/ fijet e fibrines qe mbajne trombin e bashkuar dhe trombi shkrihet. Ilacet anti-trombocitare (drogat anti-platelet) jepen si rutine e per nje kohe pasi pacienti del nga spitali, se hollojne gjakun duke parandaluar formimin e trombeve te rinj. ANGIOPLASTIA ka te njejtin parim si angiografia diagnotikuese,
por perdoret per te hapur nje seksion te arteries koronare qe eshte ngushtuar/bllokuar nga ateroma. Shpesh, perdoret per trajtimin e angines se rende apo pas infarktit. Nganjehere mund te behet direkt gjate angiografise qe vizualizon arterien koronare ne grafi (rreze X) nen anestetik lokal. Nje kateter i holle futet te arteria femorale (ne kofshe) ose ne krah, kalohet deri tek aorta e ne rrejtin koronar. Kur arrihet zona e prekur, fryhet nje ballon shume i vogel ne fund te kateterit dhe hapet zona e ngushtuar. Nje rrjete e hapshme (stent- mendojeni si susten e vogel ne maje te stilolapsit) lihet aty ne menyre te
perhershme dhe terhiqet balona e kateteri, stenti parandalon arterien qe te ngushtohet apo murin arterial te beje kolaps.
39
NITROGLICERINA - NG
4 Angina Pektoris – angina pectoris Angina pectoris jane dhimbje te gjoksit qe vijne me ushtrim fizik dhe qetesohen kur pushojme, shenje qe muskuli i zemres s’ka furnizim te mjaftueshem me gjak. Vjen prej ngushtimit te arterieve nga arterioskleroza. Dhimbja fillon kur rritet ritmi i zemres, p.sh. gjate vrapimit bie kur pushojme. Disa shkaktare qe sjellin anginen jane: stresi, te ftohtit, ose ushqim me tepri. Nje goditje tipike e angines fillon me dhimbje ngushtuese pas derrases se gjoksit. Mund te perhapet tek qafa, nofulla e poshte ne krahe, zakonisht ne krahun e majte. Zakonisht iken qetesohet pas 10-15 minutash. Pacientet me angine marrin Nitroglicerine qe ul dhimbjen, duke bere qe arteria koronare te dilatohet (hapet) Jane 3 tipe angine:
Angina e stabilizuar (me e hasura) ku zemra detyrohet te punoje me shume se sa zakonisht, dhe largohet pasi pacienti ulet/ pushon ose me ane te mjekimit me nitroglicerine per pak minuta.
Angina e pastabilizuar mund te vije edhe pa mundim fizk dhe nuk qetesohet nga pushimi, ne disa raste kerkon vizite mjekesore pasi mund ti paraprije nje infrakti; nje angine e tille zgjat deri ne gjysme ore. 40
dr.besi/dbmi
ď&#x201A;ˇ
Angina variant
ose Prinzmetal vjen kur arteriet
koronare ngushtohen dhe bie fluksi i gjakut e zemer; dhimbja mund te jete shume e larte dhe ndodh ne pozicion qetesie.
Cfare eshte angina pectoris. [angina pectoris] gjendja kur rritet kerkesa per oksigjen nga zemra e ulet furnizmi i zemres me gjak sjell dhimbje ne gjoks â&#x20AC;&#x201C; angina. Shkaku kryesor i saj eshte semundja e arterieve koronare. Arteriet koronare jane ato qe furnizojne muskulaturen e zemren me gjak. Dhimbja ne gjoks nuk eshte e lehte te percaktohet â&#x20AC;&#x201C; cfare eshte dhe nga vjen, ndaj duhet vizite te mjeku per ta klasifikuar ate. Simptomat. Dhimbje dhe shqetesim ne gjoks qe mund te shoqerohet me dhimbje ne duar, nofulla, gjoks e shpine, marrje mendesh dhe lodhje, marrje fryme dhe te djersitura. Ka rendesi qe ne fillm te vizitoheni te mjeku per te percaktuar nese eshte angine e stabilizuar [ose jo] apo dhimbje e nje goditje ne zemer/ infarkt. Si regull: angina e stabilizuar vjen kur ju jeni duke bere ushtrime fizike/ jeni ne ecje, dhe iken kur ju uleni dhe jeni ne pozicion qetesie. 41
NITROGLICERINA - NG
Angina nuk eshte jete-kercenuese por ne disa raste mund te jete paralajmerim per nje hemorragji cerebrale ose goditje ne zemer, ndaj duhet mare seriozisht dhe te vizitoheni te mjeku. Faktoret e riskut/rrezikut 1. Obeziteti shton volumin e punes se zemres per te mbuluar me gjak/ O2 masen e shtuar indore/ te trupit [mbipeshen] dhe haset ne rastet me diabet, kolesterol e tension te larte te gjakut. 2. Diabeti rrit shancet per arteriosklerozen, semundjet e arterieve koronare [ngushtime/ bllokime] dhe infarktin e miokardit - per me shume klik ketu 3. Presioni i larte i gjakut [hipertensioni] me kohen demton [forcon] arteriet duke alteruar sasine e gjakut qe pompon zemra dhe fluksin e gjakut ne qarkullimin arterial. 4. Faktoret hereditare, nese ne familjen tuaj keni histori te arteriosklerozes, semundjeve koronare e tensionit te larte. 5 & 6. Duhani e stresi demtojne muret arteriale pasi ngushtojne arteriet dhe mund te perkeqesojne dhimbjen ne gjoks [anginen] 7. Jeta sedentare ndikon duke perkeqesuar e kontribuar ne faktoret me lart [obezitet, diabet, tension i larte i gjakut] ne jeni te semure kardiake ka rendesi te bisedoni me mjekun e terapistet tuaj per programe ndihmese qe perdoren per keto raste. 8. Dieta, serish kujtoj se ne librin tim diabeti mund te gjeni me shume shpjegime, nga vijne depozitimet yndyrore e si mund ti parandalojme ato, te biem ne peshe etj. Trajtimi i angines. Si fillim trajtohet goditja sapo te ndodhe, me pas mundohemi te parandalojme goditjet e ardhshme duke marre terapine perkatese dhe ndjekur keshillat e mjekut. 42
dr.besi/dbmi
Pacientit i rekomandohen ilace, ndryshime diete/ushqime dhe menyre jetese, per te ulur rrezikun e angines, goditjeve ne zemer dhe hemorragjive cerebrale. Nese sa me lart nuk kane rezultate te kenaqshme, behen nderhyrje ne zemer [ne arteriet koronare] permes katetereve ku vihen stents per ti mbajtur hapur ato dhe rregullar ngushtimet/ bllokimet ose operacione te ndryshme per te riparuar arteriet e demtuara.
rrjetezimi koronar qe mbeshtjell zemren furnizon muskulaturen e zemres me gjak, demtimet e arterieve koronare (ngushtime, bllokime) kane pasoja qe manifestohen me angina ose infarkt. Sapo hapa DBMI nder publikimet e para (7.09.2014) ishin semundjet koronare te zemres â&#x20AC;&#x201C; klik ketu, ku kam shpjeguar cfare jane arterioskleroza & agina, po ashtu mund te lexoni me shume ne e-book te publikuar te DBMI-ISSUU ne 2015, klik ne titull: Sistemi Kardiovaskular, Zemra & Gjaku 43
NITROGLICERINA - NG
Per te semuret kardiake dhe familjaret e tyre do shtoja dicka qe haset ne jeten e perditshme dhe ne praktiken klinike, kur te ndodh dicka & ndjen dhimbje â&#x20AC;&#x153;ne zonen e gjoksit, zemer - cfare eshte - angine perdikardit apo infarkt/ goditje ne zemer?" -
Angina, shenjat jane materialin qe sapo lexuat
-
Perikarditi, per ti lexuar shenjat klik ketu
-
Infarkti gjindet ne librin per e cilin solla likun me lart [semundjet e zemres] ose mund te lexohet ne kete karte...
Dhe meqe flasim per nje situate kritike ne faqen 45 do shtoj dhe karten e urgjences si veprohet ne rasten e infarktit te miokardit. Brenda 2015 solla kartat per urgjencat, ~25 te tilla ku 12 kryesoret bazohen te protokolli i NHS Britanik per A&E (aksidentet & urgjencat) Ne shqip nuk kishte gje online nga asnje institucion. Akoma sâ&#x20AC;&#x2122;ka udhezime te plota, vec te DBMI. Ne 2014-18 publikova udhezimet per 70-80 urgjenca. Disa mund ti gjeni ne fq. 9-42, sic shihen nga nje pjese e permbajtjes me print-screen, klik ne titull per librin-Urgjenca
44
dr.besi/dbmi
Urgjencat Kardiake - Shenjat dhe si duhet Vepruar DBMI·THURSDAY, 31 DECEMBER 2015
45
NITROGLICERINA - NG
Karta nga DBMI, publikuar me 11. 11. 2016
Te jetosh me Angina pectoris. Shancet jane qe ju do vazhdoni mjekimet per gjithe jeten, kjo nuk do te thote te ndaloni jeten e ti nenshtroheni frikes & dhimbjes momentare. Ju do merrni ilace per: ď&#x201A;ˇ
te trajtuar angina perktoris ne rastet kur ndodh [Nitroglicerine]
ď&#x201A;ˇ
probleme kardiake dhe semundje te tjera qe mund te keni
ď&#x201A;ˇ
parandalimin e perkeqesimit te semundjes dhe ulje te rrezikut te infarrkteve dhe hemorragjive
ne disa rase mund te perdoret angioplastia ose operacione ne zemer. Vec ketyre ju keni rol aktiv per te luajtur me ndryshime cilesore per te ardhmen e shendetit tuaj: ndaloni sa me pare duhanin e alkoholin [kuptohet pa e shkruar, duhen ndaluar drogat ilegale e cdo subtance abusive ]
ulni sasine e karbohidrateve/sheqernave ne ushqime, mbani diete te balancuar, mundohuni te bini ne peshe dhe vazhdoni me ushtrime te lehta fizike - ecja eshte ushtrimi me ideal qe do rekomandja dhe nuk sjell sforcim te larte, per 20-30-45min/dite, 4-5x/jave.
46
dr.besi/dbmi
5 Toleranca Nisur nga vecoria unike ka nitroglicerina - si ilaci i
vetem per qellimet qe na duhet; do te ndalem vetem ne nje fjale/ koncept farmakologjik â&#x20AC;&#x201C; toleranca (a) ta kuptoje rendesine cdo lexues, dhe (b) dhe profesionistet e mjekesise
[A.] Toleranca dhe Varesia ndaj ilaceve/substancave Realisht nuk jane dy koncepte por tre, ne Anglisht: tolerance, dependence & addiction (sic) te cilat jane te ndryshme. Ne shqip ndoshta perdorim dy pasi studimet te jane me te pakta ndersa Anglishtja ka nje mori praktikash dhe teorish ne kete fushe. Toleranca, ne farmakologji Toleranca ndaj Barnave eshte renia e efektit te ilacit me perdorimin e perseritur te tij; me shume te perdoret nje ilac me shume do i ulet potenca/ efikasiteti; nese merret (a) ne menyre te perseritur dhe per nje kohe te gjate. Toleranca mund te vije shume shpejt ose ngadale e gradualisht. 47
NITROGLICERINA - NG
Keshtu qe me pas: duhet ndryshuar ilaci ose rritur doza e tij, per te pasur te njejten efekt, dhe ne disa raste efekti ndihet ne forma te neglizhueshme ose dhe zhduket fare. Varesia/ dependenca (sic) ne mjekesi Varesia ndaj Barnave dhe/ose substancave abuzive percaktohet nga ndryshimet ne reagim/ pergjigje te trupit te personit; si rezultant i ekspozimit konstant ndaj barnave dhe subtancave te ndryshme. Varesia krijon nje gjendje adaptive qe vjen nga administrimi i perseritur i nje substance legale ose ilegale; ku ndalimi i se ciles shoqerohet me efekte fizike dhe psikologjike. dbmi
Adiksioni (sic) Addiction (sic) eshte pamundesia psiko-fizike per te ndaluar perdorimin e nje subsance kimike, megjithese individi e kupton/ e di, se sjell deme emocionale, psikologjike dhe fizike. Ka njerez qe jane adikte ndaj nje ilaci ose disave [perziejne subsancat] kjo ndodh me drogat ilegale, alkoholin,
anti-depresantet, barbituratet, benzodiazepinat, opioidet etj.
48
dr.besi/dbmi
Ne Qershor-2015, publikova punim te plote per drogat; ne 31 Janar-2019 kam bere edicionin e 2-te ku gjinden te gjitha drogat & substancat abuzive; per kohen ka qene punimi me komprehensiv ne gjuhen shqipe [nuk kishte tjeter nga asnje institucion] dhe akoma ngelet me i ploti edhe sot qe shkruaj. Si
dhe nje ne materialet me te plagjiarizuara/ te pervetesuara nga puna ime 5-6 vjecare ne informacionin-edukimin e komunitetit shqiptar online ne fushen e mjekesise, klik ne titull per: Drogat & Substancat Abuzive (73 fq.) Published on Jan 31, 2019
Adiksioni eshte “nevoje & sjellje kompulsive, psiko-fiziologjike, me efekte te demshme ne mendje dhe trup, dhe gjendje sociale ne komunitet, qe shoqerohet me ankth, irritim, dridhje, te vjella e marrje mendesh; ne rastet kur subsanca ndalon menjehere.” Mund te themi ‘perdoruesi behet skllav i ndryshimeve neuropsikike ne trupin e tij nese s’merr stimulin [drogen/ ilacin] megjithese eshte lucid sa ti dije konsekuencat e demshme.Keto 3 terma duhen kuptuar kur flitet per:
Perdorim standart te barnave mjekesore [afat-gjate]
Drogat e substancat me te cilt abuzohet.
Njerezit e zakonshem dhe shpesh per fat te keq profesionistet e mjekesise i keq-perdorin ose si kuptojne keto tre terma; duke menduar se toleranca, varesia & adiksioni (sic) jane 3 sinonime per te njejten gjendje. Varesia ne shqip eshte fjale e kuptueshme i varur nga/prej ose i kushtezuar, adiksionin (sic) qe na mungon – do e pershtatja si: ‘i mesuar me nje zakon qe behet shtyse… .’ Dallimin thelbesor do e beja keshtu: toleanca & varesia sjellin efekt fizike ne trup; adiksioni eshte ‘menyre sjellje ose nje shtyse per te vepruar ne forma ku individi vete-demtohet me dashje’ 49
NITROGLICERINA - NG
Barnat dhe subsancat qe sjellin tolerance e varesi, shpesh kane potencial te sjellin adiksion por kjo nuk ndodh ne cdo rast. VARESIA
eshte pjese e adiksionit por ka barna jo-adiktive te cilat
sjellin varesi, p.sh. nje kortizonik - prednizoni (prednisone, eshte forma sintetike e hormonit kortizol/ cortisol) Prednizoni nuk sjell
adiksion e perdoret ne trajtim te disa semundjeve inflamatore, per alergjite, azmen etj., por ne paciente qe e marrin per kohe te gjate, nuk mund te ndalohet menjehere pasi jane mesuar me te e nderprerja ‘brenda dites’ sjell simptoma njesoj si varesia nga droga; marrje mendesh, dhimbje koke, te vjella, dobesi te pergjithshme etj., ndaj behet ulje graduale e dozes ne kohe te caktuar - deri ne lenien perfundimtare.
Toleranca krijon pergjigje te ulet nga trupi qe adaptohet dhe pergjigjet me pak ose dhe aspak ndaj nje substance te marre per kohe te gjate; bie efekti fillestar sepse trupi eshte mesuar/adaptuar me te… Varesia sjell ndryshime ne trup nga ekspozimi konstant ndaj nje substance si rezultat trupi behet i ‘varur’ prej saj deri ne kohen qe ristabilizohet balanca kimike [i.e rritet doza] dhe nese ndalohet menjehere ka withdrawal symptoms (sic) Ne tolerance nuk ka te tilla, thjeshte ilaci nuk ka fektin e duhut
50
dr.besi/dbmi
Adiksioni eshte nje kompulsion [shtyse] per te marre droge, substanca abuzive ose ilace mjekesore; ku per te ushqyer kete kerkese te tij, personi mund te beje shume gjera deri veprime ilegale [si vjedhje etj] ose harxhon cdo gje qe ka, luan bixhoz etj. Kthehemi te tolerance pasi kjo na intereson. Nitroglicerina nuk krijon varesi por sjell tolerance, tolerance vlen vetem per rastet
kur e merr ‘gati gjate te gjithe kohes qofte ne doza te vogla’ ne forme tabletash slow-relese ose skin-patches/ si leukoplaste ne lekure; nuk vjen nga trinitrina e perdorur nen gjuhe ose administruar me spray, keto dy metodat a fundit mund te perdoren per vite me rradhe me te njejten rezultat optimal.
Toleranca manifestohet ne 2 forma:
Tolerance akute, nese personi ekspozohet ndaj nje ilaci per nje kohe te shkurter, te themi per >2-4 jave, ne menyre konstante e te perseritur; mund te krijoje tolerance.
Toleranca kronike, nese personi merr te njejtin ilac ne forme te perseritur trupi adaptohet ndaj ekspozimit dhe efektet e ilacit bien, duke sjelle qe mjeku te jape nje ilac tjeter ose te rrise dozen ne perqendrime/ sasi me potencial me te larte.
51
NITROGLICERINA - NG
Ne mjekesi toleranca ndaj ilaceve ne trajtimin e semundjeve kronike eshte e pashmangshme, ne menyre periodike mjeku kontrollon efektin me ekzaminime klinike dhe/ose testime laboratorike, kur sheh se nuk sjell rezultat si me pare ndryshon dozen [duke e rritur] ose jep si-motren/si-vellain ne te njejten familje ilacet. Ne disa raste jane vete pacientet qe thone: ilaci sâ&#x20AC;&#x2122;po me jep efekt si me pare. Farmakologjia ka plot grupe te ndryshme me barna me efekte te ngjashme qe mund te zevendesojne njera tjeren; dhe deri ketu cdo gje shkon mire; *** por ne rastin e nitroglicerines sâ&#x20AC;&#x2122;kemi me te mire as kemi njesoj me te, problemi i tolerances qe lind me barna te cilat nuk kemi me cfare ti zevendesojme eshte shqetesim serioz,. [ref.nr.20] *** Mjekesia nuk ka asnje alternative tjeter per nitroglicerinen.
Kemi anti-anginale si ranexa (ranolazine) per anginen kronike & grupe barnash qe perdoren te kombinuar, si beta-bllokuesit [Metoprolol, Atenolol, Propranolol etj.] bllokuesit e kanaleve te
kalciumit [Amlodipine, Felodipine, Nifedipine (Adalat) etj] por asnje prej tyre sâ&#x20AC;&#x2122;vlen per te qetesuar nje agine akute me efekt te menjehershem, sic ndodh me nitroglicerinen. qe perdoret ne as-needed-basis [ne momentin kur ka nevoje] Per nitroglicerinen te jape efektin vazodilatues duhet qe te metabolizohet ne oksid nitrik, se
si arrihet kjo ne trup tone nuk jemi te qarte por ka disa teori si: kunder-rregullimi
neuro-hormonal
e
zgjerimi
i
volumit
intravaskular, desensitivizimi i guanil ciklazes (se tretshme) ne oksid nitrik, shperbashkimin gradual te tiolit [thiol] dhe thyerjen progresive
enzimatike
te
cGMP
monophosphate) [ref.nr.21] 52
(Cyclic
guanosine
dr.besi/dbmi
Studim nga Shkolla e Mjekesise te Universitetit te Stanford-SHBA, veren se nitroglicerina e dhene ne doza te pashkeputura [ne vazhdim, konstante]
rrit shancet per goditje te mevonshme
kardiake. Ferreira & Mochly-Rosen thone: “IM - infarkti akut i miokardit dhe pasojat e tij jane shkaqet bazet te morbiditetit dhe te mortalitetit* ne bote. Trinitrati i glicerines ngelet linja e pare e trajtimit per anginen akute & infarktin e miokardit. NG arrin kete efekt duke rritur oksidin nitrik [NO] qe sjell hapjen e vazave te gjakut ne miokard (muskulatura e zemres) Por dhenja e vazhdueshme e NG rezulton ne toleance ndaj saj, duke kufizuar perdorimin e ilacit. Toleranca shkaktohet, te pakten nje pjese e saj, nga de-aktivimi i aldehid dehidrogjenazes 2 [ALDH2] nje enzime qe konverton trinitratin e glicerines ne vazodilator’ [ref.nr.22] *** *sqarim: Morbiditeti vs Mortaliteti, jane 2 koncepte te ndryshme:
Morbiditeti eshte gjendja jo e mire shendetesore e nje personi. Vlereson incidencen e nje semundje pergjate nje popullate dhe / ose zone gjeografike per nje vit te caktuar.
Mortaliteti eshte fjale tjeter per vdekjen. Te dy keto koncepte perdoren se bashku per te kalkuluar prevalencen e nje semundje e sa jane shancet qe semundja te jete vdekjeprurese ne seksione te ndryshme demografike te nje popullate.
Kete sqarim te cilin dhe profesionistet e shendetesise se kane gjithmone te qarte, e kam bere ne 3 platforma te DBMI, klik ketu (11.01.2016) si dhe kam sjelle: Sistemi i treguesit komatoz Glasgow, si sistemin me te zakonshme per te pershkruar nivelin e vetedijes ne nje person me demtime ne tru. The Glasgow Coma Scale (GCS) e kampershkruar ne punimin/ e-book Meningjiti klik ketu ose ne kete e-book (29.12.2015) klik ketu (29.07.2016) ||||| … vazhdojme…
53
NITROGLICERINA - NG
Profesoresha Daria Mochly-Rosen (eksperte ne kimi & sistemet biologjike) eshte shprehur: “Perdorimi i nitroglicerines eshte
nje praktike e stabilizuar e mjekesise permbi 100 dhe eshte aq e vjeter sa nuk jane bere per te testime shkencore formale (medical trials) Ka ardhur koha per kardiologet te ekzaminojne
vleren e nitroglicerines qe zgjat/jepet ‘per disa ore ne menyre te vazhdueshme’” [shenim i imi: Mochly-Rosen i referohet NG slow-realease dhe te marre ne forme konstante; jo tabletave nen-gjuhe e NG spray] Ky studim ka gjetur dhe nje demtim ne aktivuesin enzimatik qe quhet Alda-1, dhe u raportua qe ne ate kohe (Science journal 2008) Natyrisht mjeket jane ne dijeni se trupi de-sensitivizohet ndaj cdo ilaci te marre ne forme te vazhdueshme e per kohe te gjate, ndaj nderpresin kuren ose nderrojne ilacet e kombinimet e tyre. Ne rastin e pacienteve te hospitalizuar nga goditja ne zemer jepet nitroglicerine per 16h e per 8h nderpritet NG. Tabletat nen-gjuhe e spray se kane kete efekt &funksionojne cdo here pa sjelle tolerance. [ne 1-2-3 perdorime te shkurtra trupi s’ka kohe te mesohet me te] Kete dekade kemi arritur te mesojme se
‘perdorimi i NG per kohe te gjate’ demton me shume indin/ muskulaturen e zemres kur ka goditje kardiake. Sepse NG demton qelizat kardiake duke shkaterruar ALDH2, enzime vitale qe: (a) pastron produktet toksike te radikaleve-te-lira (b) katalizon shperbashkimin e nitroglicerines ne oksid nitrik [kjo eshte
substanca qe na duhet-vazodilatore] Ne esense, do te demtohen pacientet e trajtuar me NG per 10-12h apo 14 h gjate dites, si dhe, potencialisht me kete menyre administrimi do te shkurtohet jete-gjatesia e tyre. 54
dr.besi/dbmi
Grupi ne ekte studim ka zbuluar dhe nje efekt te 3-te tek ALDH2, qe eshte enzime krike per te mbrojtur demtimin ne zemer nga ishemia, jo vec pacientet qe marrin NG por ne te gjithe njerezit. Kardiologe te tjere megjithese s’jane te qarte ne mekanizmin e plote te efekteve e dine se ‘brenda 12-14 oreve nitroglicerina e dhene i.v [me serum] ose ne forme patches’ [slow-release nga lekura] mund te induktoje tolerance’ por ne raste urgjente e
perdorin per infuzione me periudha te shkurtra te vazhdueshme sa te reduktohen simptomat dhe me pas japin kombinime me barna te tjera. Ne kerkimet qe kam bere per kete fenomen kam pare dhe disa shqetesime shtese [ne kete linje] por nuk mund ti sjell te gjitha as te zgjatem me teper ne kete subjekt pasi sensibilizimi fillestar eshte ideja ime origjinale; me pas mjeke e apciente qe me lexojne jane te lire te lexojne vete me teper dhe perkatesisht te vendosin cfare veprimesh do ndermarrin per shendetine tyre/ dhe te pacienteve te tyre. Shqetesimi im primar eshte mungesa e informacionit mjekesor ne gjuhen shqipe, ne terren-librari & online. Ndaj per nje ilac ndaj te cilit nuk kemi asgje te ngjashme per ta zevendesuar ne nuk mund/ dhe as nuk duhet te sillemi ne forme kazuale e pa i matur hapat mire. Shqiperise nuk i kushton shume [ne spitale shteterore e kardiake] te beje studime specifike laboratorike per efektin e nitroglicerines ne kafshe dhe/ose studime klinike-statistikore per te pare efektet ne format e ndryshme te marrjes se nitroglicerines ne 50-100 apo 200 paciente; dhe ne varesi te vezhgimeve te krijojne ose ndryshojne udhezimet; sipas konkluzioneve te dala ose te hetohet edhe me teper. 55
NITROGLICERINA - NG
Ne librin - klik ne titull Gabimet ne Mjekesi, 255 fq. (publikuar ne 28 Shkurt, 2018)
kam theksuar shprehjen e njohur: ‘mjekesia eshte
edhe art edhe shkence’ Jemi ne proces te perditshem edukimi, mesojme per efekte e teknika te reja dhe ne nje ilac. Nje teknike qe ka efekt te mire per nje/shume paciente s’eshte universale per te gjithe; ndaj mjeku duhet te adaptohet duke provuar dhe eksperimentuar me ilace, doza e teknika te ndryshme; sipas adxhustimeve te kujdesshme; dhe ne fillime pa devijuar shume nga norma; por norma – ose nje direktive e stabilizuar [per shume arsye] jo-gjithmone eshte e lehte te rrezohet vecse ne rastet madhore [me viktima, skandalet e menjehershme, buje mediatike etj – si tragjedia e talidomidit] Ndaj
ne praktike, mjekesia tenton te ‘rrije me ate qe di/ dhe ka’ Zbulimet e reja duan kohet e stabilizohen per me teper me specializimet ne cdo dege, shtimin e informacioneve kudo dhe botimet e shumta; eshte e pamundur per nje mjek te jete ne kontakt te plote me cdo hipoteze, teori e studime te reja. Ka disa arsye pse mjeket rekomandojne menyra administrimi ne nje ilac; te cilat nuk kane efektin e deshiruar - kur dihet se NG slowrealease ose skin patches (sic) nuk e parandalojne anginen akute
- s’mund ti dime te gjitha por si hamendesi mund te them:
Presioni i pacienteve. Jo ne cdo rast eshte presion por ka formen e nje ankese dhe mjeku ne menyre vullnetare do ‘ofron nje menyre tjeter marrje’ duke e ditur se ‘agina akute nuk do parandalohet’ [pa e ditur demin afat-gjate qe po sjell, tolerancen ndaj te vetmit ilac dhe pa alternativa te tjera ndaj angine akutes] Per tu dukur se behet dicka?
Ndoshta dhe po. Me pas jeku vazhdon viziten tjeter. 56
dr.besi/dbmi
ndersa pacienti do jetoje me kete. Ankesa/ hezitimi i mjaft pacienteve eshte se ‘NG ka potence si ilac’ dhe ne momentet e para sjell disa efekte anesore te cilat pacienti nuk do i deshironte [cila eshte alternativa kur s’ka rruge tjeter?] dhe duke dashur tu shmangen ketyre
efekteve [te cilat jane te perkohshme] adresohet me shprese te mjeku…dhe ketu vijme te:
Krenaria profesionale. Ne kete rast jo e drejte. Mjeku duhet ta trajtoje pacientin si partner ne nje bashkepunim per permiresimin e shendetit/ kualitetit te jetes, jo ne pozita paternaliste. Nuk eshte e lehte per shume mjeke te thone: nuk e dime, se njohim mekanizmin, nuk kemi kure ose ky eshte i vetmi ilac; ndaj te rrime me kete metode-marrje qofte dhe kur ka disa shqetesime te lehta. Te pakten ne fillim nuk e bejne, dhe pacienti kerkon e mjeku jep nje kokerr tjeter, shton dozen apo shton 2-3 ilace ose ndryshon metoden e marrjes dhe pacienti largohet i kenaqur se u be dicka per te.
Presioni komercial & profesional. Me cdo ilac te ri ose po ate ilac por te dhene ne forma te tjera, ka kosto te larte komerciale nga pas e pritshmeri per fitime; farmaceutika do ti shese ndaj ben presion/joshje [reklama, oferta etj, sidomos ne sistemet e shendetesie private/ me pagese direkte]
ne
sa me shume mjeke qe te japin recete ne ate ilac ose te rekomandojne nje menyre-te-re-marrje. Me kohen shtohen shume mjeke. Deri sa stabilizohet nje tradite, qe nese s’ben dem ‘te madh e te dukshem’ vazhdon per kohe te gjate. Ata see dine demin qe sjellin por ne disa raste ka qe e bejne me dashje - per perfitime financiare. 57
NITROGLICERINA - NG
Ne rastin tone, NG e dhene gjate gjithe dites, jo vetem nuk sjell dobi por mund te jape demtime afta-gjata te cilat duhet kohe dhe akoma me shume studime per ti provuar. Kjo eshte nje kohe qe e vuan vetem pacienti. Toleranca eshte efekt serioz qe si kemi kushtuar kohen e duhur, pasi studimet e shpenzimet jane te medha dhe mjekesia shkon me guidelines (sic) te pergjithshme ku tentohet qe ‘e njejta terapi te mos jepet per kohe te gjate’ Natyrisht zbatohen parametra por ne disa raste [po ti ndjekesh studimet me kujdes] nuk jane te bazuar askund
ne shkence, jane arbitrare ose te stabilizuara nga e kaluara ku ‘askush se di kur e si filluan’ Zbatohen sepse te gjithe e bejne ashtu. Farmakologjia eshte fushe shume komplekse ndersa nder-veprimi i barnave me trupin tone e rrit kompleksitetin ne nivele ku i vetmi shpjegim [per te mos rrudhur supet] eshte cfare shkruajta me siper: ‘mjekesia eshte edhe shkence edhe art’
Keshilloj paciente e profesioniste, te jene me te kujdesshem me NG-nitroglicerinen qe per shume arsye eshte quajtur e ngelet ilaci i mrekullise >100 vite; te informohen dhe te mesojne me shume per menyrat e perdorimit & format me efektive ne marrjen e NG; qe te kene nje jete relativisht sa me te kendshme duke e perdorur NG vetem sipas-nevojave-te-momentit.
22. 02. 2020. Londer, Britani e Madhe.
58
dr.besi/dbmi
Referenca 1. Harvard Health Publishing. Take nitroglycerin to ease-and avoid-a common heart disease symptom, Updated: May 3, 2019, Published: March, 2014 2. Marsh N., Marsh A. “A Short History Of Nitroglycerine And Nitric Oxide In Pharmacology And Physiology.” Clinical and Experimental Pharmacology and Physiology. Volume 27, Issue 4. p313–319, April 2000. 3. National Heart, Lung and Blood Institute. What is angina? www.nhlbi.nih.gov/health/health-topics/topics/angina/. 4. National Heart, Lung & Blood Inst.. Who is at risk for angina? www.nhlbi.nih.gov/health/health-topics/topics/angina/atrisk.html.
5. Gallagher R, et al. Sublingual nitroglycerin practices in patients with coronary artery disease in Australia. J Cardiovasc Nurs. 2010;25(6):480-486. 6. C.A. Henrikson et al., Chest Pain Relief by Nitroglycerin Does Not Predict Active Coronary Artery Disease. Annals of Internal Medicine (volume 139, pages 979-986) 16.12. 2003. 7. Zimmerman FH, et al., Nitroglycerin prescription and potency in patients participating in exercise-based cardiac rehabilitation. 8. RxList NITRO-DUR® (nitroglycerin) Transdermal Infusion System 01. March. 2017 9. Dr.Besi/ DBMI, The Pill & Viagra, 17 fq., DBMI/ISSUU, 25.06. 2015 10. Dr.Besi/DBMI, Historik i Mjekesise Boterore, 310 fq., DBMI/ISSUU 21.07. 2015 11. INSTAT.,
Shkaqet
e
vdekjeve,
2018,
kushtet-sociale,
shëndetësia, publikimet. 21.05. 2019 12. WHO., Cardiovascular diseases (CVDs) 17 May 2017
59
NITROGLICERINA - NG
13. FDA., accessdata Nitrostat® (Nitroglycerin Sublingual Tablets, USP) March, 2014 14. Mayo clinic., Drugs and SupplementsNitroglycerin (Oral & Sublingual Route) 01.12. 2019 15. NHS., Angina - Treatment , 23. 03. 2018 16. Drugs.com., Nitrolingual Pumpspray,
nitroglycerin (Oral
route, Sublingual route) Overview, side effects, dosage, professional, interactions 24.11. 2018 17. CDC, Coronary Artery Disease (CAD)by National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion , Division for Heart Disease and Stroke Prevention. 09.12. 2019 18. AHA., American Heart Association, Cardiovascular Disease. 31. May. 2017 19. Dr.Besi/DBMI, Semundjet e Sistemit Kardiovaskular, 54 fq., DBMI/ISSUU 23.06. 2015 20. Dr.Besi/DBMI, Meningjiti, 34 fq., DBMI/ISSUU, 29. 07. 2016 21. Packer M, Lee WH, Kessler PD, et al. Prevention and reversal of nitrate tolerance in patients with congestive heart failure. N Engl J Med 1987; 317:799–804 22. Gruhn, Nicolai et al., Nitroglycerin Tolerance: Different Mechanisms in Vascular Segments With or Without Intact Endothelial
Function
Journal
of
Cardiovascular
Pharmacology: August 2002 - Volume 40 - Issue 2 23. Ferreira
JC1, Mochly-Rosen
D.,
Nitroglycerin
use
in
myocardial infarction patients. Circ J. 2012;76(1):15-21. Epub 2011 Nov 1. 24. Dr.Besi/DBMI, Gabimet ne Mjekesi, 255 fq. DBMI/ISSUU, 28.02.2018
60
dr.besi/dbmi
Rreth Autorit Ne 2014 Dr. Besi themelon platformen edukativo-informative DBMI, si autor ne semundjet metabolike, shendet publik, shkencat e natyres, filozofi, jurisprudence, histori e humanitete; ka publikuar 3 Monografi: Historik i Mjekesise, Shendeti Femeror & Urgjencat, si dhe 45 e-books Gabimet ne Mjekesi, Syri, Ebola, Drogat, Vit & Min, Sist. Kardiovaskular, Urologjia, Aksidentet, Reumatizmale, Talidomidi, Psikologjia, Neurologjia, Dhuna ndaj Personelit, Mjeku e Komuniteti, Traumat e Mjekeve, Suicidi, Meningjiti, Diabeti, Korrupsioni ne Mjekesi & Sinjalizuesit etj [1] DBMI-ISSUU, 620,000 vizita [2] DBMI e-Arkiva Google-blog 320.000 lexues ne 178 vende te botes [3] DBMI_Twitter ~11-30K shikime/muaj. [4] DBMI_Facebook >35K - 330K vizitore/ jave. Stats as of 24.07. 2019 Shenim: materialet e DBMI jane burim e reference njohurish; NUK duhen perdorur per vete-diagnostikim e vete-trajtim; NUK krijojne marredhenie dr-pacient; per shqetesime te shendetit konsultohuni me dr. tuaj. ŠDBMI 2014-2020
Te DBMI-ISSUU qe ne 2014 kam publikuar 48 e-books(dhe 00-000 materiale ne fb, twitter & dbmi primar/google-blog) Nitroglicerina eshte publikimi nr. 49 ndersa nr. 50 arrin keto dite me nje e-book komprehensiv dhe te parin ne gjuhen shqipe per outbreak nga novelkoronavirusi/ semundjen COVID-19 qe gati po e mbaroj dhe e kam ne editim e siper. Klik te lexoni 48 e-books te DBMI-ISSUU
61