پرسەنامە بــە بۆنــەی كۆچی دوایی خاتــوو (لەیال محەمەد كەریم) خوشــكی هەڤاڵ مەال بەختیار خاوەنی ئیمتیازو سەرنوســەری رۆژنامەكەمان ،بە ناوی ســتافی رۆژنامەی چاودێــر و ناوەندی رۆشــنگەریی(چاودێر)وە، پرســە و سەرەخۆشی خۆمان ئاراســتەی بەڕێزیان و تەواوی ئەندامانی خانەوادەكەیان دەكەین ،ئومێدەوارین ئەمە دواناخۆشــییان بێت‌و رۆحی كۆچكردووش بۆ هەمیشە شادبێت.
ناوەندی رۆشنگەریی چاودێر
ژمارە ( )636دووشەممە 2017/12/4
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
پارتی لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەدایە
تائێستا ئەنجامی دانوستانی حكومەت و حزبەكانی هەرێم دیار نییە پارلەمانتارێكی گۆڕان :بەڕەسمی‌و ناڕەسمی حكومەت وەاڵمی پرۆژەكەی گۆڕانی نەداوەتەوە چاودێر -تایبەت:
زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 3دا دەخوێننەوە
حكومەتی عیراق هیچ هەڵوێستێكی ئەرێنی بۆ دەستپێشخەرییەكەی فرەنسا رانەگەیاندووە
لیستی سەوزی یەكێتی سەندیكاكانی كرێكارانی كوردستان بەیاننامەیەك لەسەر دۆخی یەكێتی باڵودەكاتەوە
«
«دەبێت رۆڵ بۆ ئۆرگانەكانی یەكێتی بگەڕێرنێتەوەو بڕیاری بەستنی كۆنگرە بدرێت»
3
مەال بەختیار :رێبازی مام جەالل بە تەكەتول‌و گەندەڵی ناپارێزرێت چاودێر -تایبەت: پێشــنیوەڕۆی دوێنــێ یــەك شــەممە ،2017/12/3لــە بــارەگای مەكتەبی سیاســی لە شاری ســلێمانی ،مەال بەختیار ،لێپرسراوی دەســتەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ،پێشوازیی لە كۆمەڵێك پێشمەرگەی دێرینی دەڤەری رانیە كردو كێشە ناوخۆییەكانی یەكێتییان تاوتوێ كرد. لەبــارەی پەیڕەوكردنی رێبــازی مام جەالل، لێپرســراوی دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبــی سیاســی ،رایگەیانــد :پەیڕەوكردنــی رێبــازی مــام جەالل بــە الف لێدان نییــە ،رێبازی مام جەالل قورسە ،ئەركێكی مێژووییە ،رێبازی مام
جەالل ،سەربەخۆییە ،بەدیهێنانی دیموكراسی، دادپەروەری ،دژایەتیكردنــی گەندەڵیە ،بەرەو خانــوە قوڕەكانــە( ،مانمان ،ســەروەریمان، گەشــەكردنمان بەندە بە یەكێتیی نیشــتمانیی كوردســتانەوە) ئەمانــە رێبازی مــام جەاللن، هێشــتا زۆری ماوە بەدیبێت ،ئەگەر هەشــبێت تێنــەگات كە رێبــازی مام جــەالل چییە ،ئەوا پێشــمەرگە دێرینــەكان بــاش دەزانــن كە ئەو رێبــازە چییــە .رێبــازی مــام بــە تەكەتــول‌و هەلپەرستی و گەندەڵی ناپارێزرێت. زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 2دا دەخوێننەوە
«تەنانەت لە ئەنفالەكانیشدا ،بڕوام بەوە نەبووە كوردستان جێبهێڵم‌و بچم لە ئەمریكاو ئەوروپا بژیم»
«
لــە دوای رووداوەكانــی 16ی ئۆكتۆبــەر ،حكومەتــی هەرێمــی كوردستان ،گەڕێكی دیكەی دانوستانی لەگەڵ الیەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان دەستپێكرد ،بەاڵم تاكو ئێستا هیچ ئەنجامێكی ئــەو دانوســتانانە دەرنەكەوتــون .هــاوكات بەشــێكی الیەنــە سیاســییەكان چاوەڕێن حكومەت وەاڵمی پێشــنیاز‌و پرۆژەكانیان بداتەوە ،بەتایبەت بزوتنەوەی گۆڕان پرۆژەیەكی لەبارەی پێكهێنانی حكومەتی كاتی داوەتە حكومەت ،بەاڵم بەپێی وتەی بەرپرســانی بزوتنەوەكە ،تا ئێســتا بەڕەســمی‌و ناڕەســمی حكومــەت وەاڵمی نەداونەتــەوە .هاوكات یەكێك لەو رێگاچارانەی پێشــنیازكراوە بۆ دەربازبوونــی هەرێــم لەم قەیرانە سیاســی‌و ئابورییە ،ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشــوەختەیە لە هەرێم كە بەپێــی هەندێك زانیاری، پارتی لەگەڵ ئەم پێشنیازەدایە. لەبــارەی وەاڵمــی حکومــەت بۆ پرۆژەکــەی گــۆڕان ،بڕیاردەری فراكسیۆنی گۆڕان لەپارلەمانی كوردستان ،بە(چاودێر)ی راگەیاند، بزوتنــەوەی گــۆڕان لەســۆنگەی خەمخــۆری بــۆ ئــەو روداوانەی لــەدوای 16ی ئۆكتۆبــەرو ئەو دۆخە خراپــەی روبەڕوی كۆمەاڵنی خەڵك بۆتەوە ،پڕۆژەیەكی زۆر باشــی پێشكەشــكردوە ،كە خۆی دەبینێتەوە لەدروستكردنی حكومەتی كاتی‌و بچوككراوە ،كە ئامانج لێی باشتركردنی بژێوی خەڵك بەپلەی یەكەم‌و پاشان باشتركردنی سیســتمی سیاسی‌و دامەزراوە رەســمییەكانی حكومەتی هەرێمە، بەاڵم تاكو ئێستا لەالیەن حكومەتی هەرێمەوە بەڕەسمی‌و ناڕەسمی وەاڵمێكی جدی گۆڕانیان نەداوەتەوە بەباش یان رەتكردنەوەی. عەبدولڕەحمــان عەلــی ،وتیشــی «بڕوامــان وایە ئەگــەر هەمو الیەنــەكان بەتایبەتیــش پارتــی‌و یەكێتی‌و حكومەتــی هەرێم كە پڕۆژەكانیــان پێــدراوە ،ئەم پڕۆژەیــە وەال بنێنن ،ئــەوا دۆخەكە لەئێستا خراپتر دەبێت‌و باشتر نابێت».
یادگارییەکان لەگەڵ لینین کالرا زێتکین
مەچەكە خاچ
(خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی سێیەمی ئەزموون و یاد)
کۆبونەوەی مەالبەختیار و پێشمەرگە دێرینەکانی رانیە
2
ذمارة ( )636دووشەممە 2017/12/4
راپۆرت
info_chawder@yahoo.com
2
لەبارەی گفتوگۆی هەولێر – بەغداد:
حكومەتی عیراقی هیچ هەڵوێستێكی ئەرێنی بۆ دەستپێشخەرییەكەی فرەنسا رانەگەیاندووە بەشێك لەسەركردە شیعەكان هێرش دەكەنە سەر ماكرۆن چاودێر -بابان حەمە: رۆژی شەممە 2ی كانونی یەكەمی ،2017 ئیمانوئێــل ماكــرۆن ،ســەرۆكی فەرەنســا پێشــوازیی لەوەفدێكی حكومەتــی هەرێمی كوردســتان بەســەرۆكایەتیی نێچیرڤــان بارزانــی ،ســەرۆكی حكومــەت‌و قوبــاد تاڵەبانــی ،جێگری ســەرۆكی حكومەت كرد و تێیدا فرەنســا پشــتگیری لــە ئەنجامدانی دانوســتانی نێــوان هەولێــرو بەغــداد كرد، بەاڵم هەتا ئێستا هیچ هەڵوێست‌و كردارێكی ئەرێنــی لەالیــەن حكومەتــی ناوەندییــەوە بەدیناكرێــت بــۆ گفتوگــۆ‌و رێوشــێنی چارەســەری ئەو گرفتانەی لەپێش‌و لەپاش پرۆســەی ریفراندۆمــەوە لەنێــوان هەولێــرو بەغداد دروســت بوون‌و هەر بۆیە چاودێرانی سیاســیش ،بەتایبــەت لەمیدیــا عەرەبییــە عیراقییەكاندا ،ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئەو پرســە تەنها بەهەڵوەشانەوەی ئەنجامەكانی راپرســی‌و رادەســت كردنــەوەی تــەواوی ســەرچاوەو داهاتــی گومرگــی‌و ئاســمانی‌و ســامانی نەوت‌و سامانە سروشــتییەكانەوە پەیوەســتە ،ســەرەڕای بوونــی گرەنتــی بەدووبارە نەبوونەوەی پرســێكی هاوشێوەی راپرسی‌و دەستگرتن‌و پابەندبوون بەیەكێتی خاكی عیراقەوە.
هەوڵەكانی فرەنسا
لــە راپۆرتەكــدا ،رۆژنامــەی (الشــرق االوســط) باس لــەوە دەكات كە ســەرۆكی فەرەنســا (ئیمانوئێــل ماكــرۆن) ،هیــچ دەستپێشــخەرییەكەی ئەوتۆی نەخســتۆتە بــەردەم هەرێمی كوردســتان بەشــێوەیەك كە پــاڵ بەبەغدادەوە بنێ گفتوگۆی بێمەرج لەگــەڵ بەرپرســانی حكومەتــی هەرێمدا بۆ چارەسەركردنی كێشــە هەڵپەسێردراوەكانی
نێوانیان گفتوگۆ بكەن. ئامــاژەش بۆ ئــەوە دەكات ســەردانەكە گرنگیپێدانــی فەرەنســای رونكردۆتــەوە ســەبارەت بەكەیســی گرفتەكانــی نێــوان بەغداد‌و هەولێر‌و هەوڵــە نێوەندگیرییەكانی فەرەنســای جەخت كردۆتەوە.بەشــێوەیەك كــە فەرنســا دەخوازێــت بــۆ قۆناغی پاش هەڵوەشــاندنەوەو شكســتی ریفرانــدۆم ،بۆ ئارامكردنــەوەی ناوچــە كێشەلەســەرەكان‌و كشــانەوەی هێزە عیراقییــەكان لەوناوچانە، بەتایبــەت ئەوناوچانــەی دەوڵەمەنــدن بەكانزاكانی نەوت. رۆژنامەكــە بــاس لــەوەش دەكات كــە "بەغــدا چاوەڕێــی هەڵوێســتی حكومەتــی ســەرۆكی پێشــووی هەرێمــی كوردســتان خاكی عێراق بگیرێت. مەســعود بارزانــی( ،خــۆی خســتە داوی لــە روونكردنەوەیەكــی نووســینگەی هەرێمــە ،كــە ڕایبگەیەنێت ڕێزی دەســتور هەڵەیەكی گەورەوە بەئەنجامدانی ریفراندۆم ،ســەرۆكوەزیرانی عێراقــدا هاتــووە كــە دەگرێت‌و پابەندە بەبڕیاری دادگای فیدڕاڵی بەبــێ ئەوەی ئاكامەكەی لێكبدرێتەوە) وەك لەپەیوەندییــە تەلەفۆنییەكــەدا ،ئیمانوێــل ســەبارەت بەهەڵوەشــاندنەوەی ڕیفراندۆم‌و رۆژنامەكــە باســی دەكات ،چونكــە لــەم ماكرۆن هەڵوێســتی فەڕەنســای لەبەرامبەر ئەنجامەكانی". ئامــاژەی بەوەشــكردووە ،دۆخی ئێســتا ســۆنگەیەوەو هــەر لەســەرەتاوە فەرەنســا یەكێتیی‌و پاراســتنی خاكــی عێراق دووپات هەڵوێســتێكی جێگیرو نەگــۆڕی هەبووە بۆ كردووەتــەوە‌و ئامــاژەی بەوەشــداوە كــە پەیوەســتە بەســنوورەكان‌و كۆنتــڕۆڵ (پەیوەســتبوون بەیەكێتــی خاكــی عیراق‌و فەڕەنســا پشتیوانی لەسەپاندنی دەسەاڵتی كردنــی‌و ئاســایش دابینكردنــی ،هەروەهــا ئاشــتەوایی‌و ســەروەری خاكــی عیــراق ،فیــدراڵ دەكات لەســەرجەم ناوچەكانــی ئەو الیەنانەی پەیوەســتن بەالیەنی ئەمنی‌و ســەربازی بەتایبەت باڵوەپێكردنی هێزەكان لەگەڵیشــیدا پابەندبــوون بەبەدیهێنانــی عێراق. مافــە دەســتووری‌و سیاســییەكانی كــورد الی خۆشــییەوە ســەعد حەدیســی ،لەناوچــە جێناكۆكەكان‌و دۆســیەی نەوت‌و لەچوارچێــوەی دەســتووری هەمیشــەیی وتەبێــژی نووســینگەی حەیــدەر عەبادی ،شــێوازی هەناردەكردنــی لەژێــر چاودێــری كۆماری عیراقی فیدراڵدا). ســەرۆك وەزیرانی عیراق بە(بغــداد الیوم) حكومەتی ناوەندی بەتایبەت ئەو كێڵگانەی ی ڕاگەیانــدووە ،كــە ناكۆكییــەكان لەگەڵ لەژێر دەسەاڵتی هەرێمدان. هەڵوێستی حكومەتی عیراق هەرێم ناكۆكی ناوخۆیین‌و دەكرێت لەڕێگەی و ن ماكرۆ هــەر پــاش دیدارەكەی نێــوان بكرێن. چارەسەر گفتوگۆوە هەڵوەشاندنەوەی حەشدی شەعبی كوردستان، بەرپرســانی حكومەتی هەرێمی وتیشــی "بەغــداد بەئەرێنــی ســەیری هــەر لەپەراوێــزی چوونــی وەفدەكــەی ئیمانۆیل لەنێوان پەیوەندییەكــی تەلەفۆنی ئــەو هەواڵنــە دەكات ،كــە لەالیــەن الیەنی حكومەتی هەرێم بۆ پاریس ،كە لەپاشكۆدا ماكرۆن ســەرۆكی فەرەنسا‌و حەیدەر عبادی دەرەكییــەوە دەدرێــن بــۆ یەكخســتنی كۆنگــرەی رۆژنامەوانی بەســتراو ســەرۆكی سەرۆك وەزیرانی عێراقدا ئەنجامدراو تەئكید هەوڵەكان‌و چارەسەركردنی قەیرانەكان ،كە فرەنســا داوای هەڵوەشانەوەی میلیشاكان‌و لەسەر چارەسەری كێشەكانی نێوان هەولێر‌و بەهۆی ڕیفراندۆمەوە دروست بوون. حەشــدی شــەعبی كرد ،جێگری ســەرۆكی بەغدا كرایەوە كە پێویســتە دانوســتانەكان وتەبێژەكــەی عەبــادی ڕاشــیگەیاندووە ،كۆمــاری عیــراق ،نــوری مالكــی ،رەخنەی دەستپێبكات‌و رێز لەدەستوور‌و یەكپارچەیی دەبێت كەشی گفتوگۆ بسازێنرێت‌و وتیشی ،ئاراستەی ســەرۆكی فەرەنســا كرد بەوەی
جەنابتان نییەو داوا دەكەین كێشــە ئەمنی‌و كۆمەاڵیەتی‌و ئابووریەكانی خۆتان چارەسەر بكــەن ..حەشــدی شــەعبی دامەزراوەیەكی یاســایی‌و دەوڵەتییــەو جێگــرەوەی نییــە، چونكە بەیاسا دامەزرێنراوە".
هەڵوێستی ئەرێنی بەغداد دیار نییە
پــاش ســەردانەكەی وەفــدی حكومەتی هەرێــم بۆ پاریس‌و ئەنجامدانــی پەیوەندییە تەلەفۆنییەكــەی نێــوان ماكــرۆن‌و عەبادی، هەتــا ئێســتا هیــچ هەڵوێســت‌و كردارێكی ئەرێنــی لەالیــەن حكومەتــی ناوەندییــەوە بەدیناكرێــت بــۆ گفتوگــۆ‌و رێوشــێنی چارەســەری ئەو گرفتانەی لەپێش‌و لەپاش پرۆســەی ریفراندۆمــەوە لەنێــوان هەولێــرو بەغداد دروست بوون. هــەر بۆیــە چاودێرانــی سیاســی عیراق، بەتایبەت لەمیدیــا عەرەبییە عیراقییەكاندا، ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئەو پرســە تەنها بەهەڵوەشــانەوەی ئەنجامەكانی راپرســی‌و رادەســت كردنــەوەی تــەواوی ســەرچاوەو داهات‌و گومرگی‌و ئاســمانی‌و سامانی نەوت‌و ســامانە سروشــتییەكانەوە پەیوەســتە، ســەرەڕای بوونــی گرەنتــی بەدووبــارە نەبوونەوەی پرســێكی هاوشێوەی راپرسی‌و دەســتگرتن‌و پابەندبــوون بەیەكێتی خاكی عیراقــەوە ..كە ئەمەش دادەنرێت بەمەرجی خولێكی نوێی گفتوگۆ‌و دانوستانەكانی نێوان هەولێر-بەغــداد ،بەو پێیەی كــە لەچەندین لێــدوان‌و بۆچوونیــدا ،حەیــدەر عەبادی ئەو رســتانەی ســەرەوەی كردووە بەنوكی ڕمی هەمــوو بۆچــوون‌و لێدوانــە فەرمییەكانــی لەسەر پرســی چارەسەری كێشەكانی نێوان حكومەتی ناوەند‌و هەرێم.
دەست لەكاروباری عێراق وەردەدات بەوەی داوای هەڵوەشــاندنەوەی حەشــدی شەعبی دەكات. راشیگەیاند ،دەســتووری فەرەنسی باس لەدەستێوەرنەدان لەكاروباری واڵتانی دیكەی جیهان دەكات ،كەچی جێگەی سەرسورمانە ماكرۆن دەســت لەكاروبــاری ناوخۆی عێراق وەردەدات‌و داوای هەڵوەشــاندنەوەی دەزگایەكــی فەرمی یاســایی دەكات ئەویش دەستەی حشدی شەعبیە .روونیشیكردەوە كــە ئــەو هەڵوێســتەی فەرەنســا بەتوندی رەتدەكەینەوە بەوەی پەیوەستە بەسەروەری عێراق‌و دژی دەستووری فەرەنساشە. الی خۆشــییەوە باقــر زوبەیــدی، ســەركردەی ئەنجومەنــی بــااڵی شۆڕشــی ئیســامی ،لەپەیجی تایبەتی خۆی لەتۆڕی كۆمەاڵیەتــی فەیســبووك ،ســەبارەت بەلێدوانەكــەی ماكرۆن بۆ هەڵوەشــانەوەی میلیشــیاكان‌و حەشدی شەعبی ،دەنوسێت: "بەڕێز ماكرۆن ،عیراق واڵتی شارستانییەت‌و بنچینــەی یەكەمــی دامەزراندنــی مافەكانی مرۆڤە ،كە پێش 6هەزار ساڵ بونیاد نراوەو پێویســتی بەئامــۆژگاری‌و دەســتێوەردانی
مەال بەختیار :رێبازی مام بە تەكەتول‌و گەندەڵی‌و هەلپەرستی ناپارێزرێت تەنانەت لە ئەنفالەكانیشدا ،بڕوام بەوە نەبووە كوردستان جێبهێڵم‌و بچم لە ئەمریكاو ئەوروپا بژیم پێشمەرگە دێرینەكانی دەڤەری رانیە :یەكڕیزی ناو ماڵی یەكێتی بپارێزن‌و دەست بە چەپكە گوڵەكەی (مام)ەوە بگرن چاودێر -تایبەت: پێشــنیوەڕۆی دوێنێ یەك شــەممە ،2017/12/3لــە بــارەگای مەكتەبــی سیاســی لــە شــاری ســێمانی ،مــەال بەختیار ،لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاســی یەكێتیی نیشتمانیی كوردســتان ،پێشــوازیی لــە كۆمەڵێك پێشــمەرگەی دێرینــی دەڤــەری رانیە كردو كێشــە ناوخۆییەكانــی یەكێتییان تاوتوێ كرد. لــە ســەرەتای كۆبونەوەكــەدا ،مەال
بەختیــار ،رایگەیاند ،كۆمەڵێك قســەو دۆخێــك لــە ئــارادان لە كوردســتان‌و ناوچەكــەو عێــراق ،هەمــوو ئەمانــە پێویســتیان بە هەڵسەنگاندن هەیە ،لە دوای هەڵســەنگاندنیش پێویستە وەك یەكێتــی ئەركەكانمــان دیــاری بكەین، هەر یەكەو بەپێی ئەو بەرپرسیارێتیەی دەكەوێتــە ســەر شــانی ،ئەركی خۆی راپەڕێنێــت .وتیشــی «ئێمــە بۆ ئەوە یەكێتی نین كە لە خۆشییەكان لەگەڵی بین‌و لــە قۆناغێكی ســەخت‌و ناخۆش بەجێــی بهێڵیــن ،بۆیە دەبێــت هەموو تێكۆشــەرەكان پابەنــدی حزبەكــەی،
رێبــازی رابەرەكــەی كــە جەنابی مام جەاللــە بــن‌و بەرگــەی كێشــمەكێش، ناخۆشییەكانیش بگرێت». لە بەشــێكی دیكەی كۆبونەوەكەدا، مــەال بەختیار ،ئامــاژەی بەوەكرد ،كە هەندێك بە ئەنقەست دەیانەوێت كێشە بــۆ یەكێتی و ســەركردەكانی دروســت بكــەن‌و تۆمەتــی نــاڕەوا دەدەن پــاڵ تێكۆشــەرەكانی ،ئەمڕۆ بــۆ من‌و حاكم قادر درۆیان باڵوكردۆتەوە گوایە داوای پەناهەندەیمــان كــردووە ،بەاڵم «هیچ كاتێك بڕوام بــەوە نەبووە تەنانەت لە ئەنفالەكانیشدا ،كوردســتان جێبهێڵم‌و
بچم لە ئەمریكاو ئەوروپا بژیم ،رۆژێكی پێشمەرگایەتی ،سەنگەری بەرەنگاری، سیاســی ،رۆشــنبیری ،بەرگــری لــە میللەتەكــەم ناگۆڕمــەوە بــە هەمــوو خۆشییەكانی ئەوروپا». لەبارەی پەیڕەوكردنی رێبازی سەرۆك مــام جــەالل لە گوتــارەوە بۆ كــردار، لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاســی ،رایگەیانــد :پەیڕەوكردنــی رێبــازی مام جەالل بە الف لێدان نییە، رێبــازی مام جەالل قورســە ،ئەركێكی مێژووییە ،هێشتا بەشێك لە رێبازەكەی مام بەدینەهاتووە ،رێبازی مام جەالل،
سەربەخۆییە ،بەدیهێنانی دیموكراسی، دادپەروەری ،دژایەتیكردنی گەندەڵیە، بــەرەو خانــوە قوڕەكانــە( ،مانمان، سەروەریمان ،گەشــەكردنمان بەندە بە یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتانەوە) ئەمانــە رێبــازی مــام جەاللن ،هێشــتا زۆری ماوە بەدیبێت ،ئەگەر هەشــبێت تێنــەگات كە رێبازی مام جەالل چییە، ئەوا پێشمەرگە دێرینەكان باش دەزانن كە ئــەو رێبازە چییە .رێبــازی مام بە تەكەتــول‌و هەلپەرســتی و گەندەڵــی ناپارێزرێت. لەبارەی ئەنجامدانی كۆنگرەشــەوە،
مــەال بەختیار ،وتی :دەبێت كۆنگرەكی تەندروست ،دور لە پیالنگێڕی ببەستین‌و پێكهاتــە‌و چۆنیەتــی بەڕێوەبەردنــی یەكێتی بگۆڕین. الی خۆشــیانەوە ،پێشــمەرگە دێرینــەكان ،رایانگەیانــد :ئێمــە هاتوینەتــە ئێــرە بۆ ئــەوەی داوات لێ بكەین كە یەكڕیزی ناو ماڵی یەكێتی لە تێكدەرانی ناو یەكێتی بپارێزن ،دەست بە چەپكــە گوڵەكەی (مام)ەوە بگرن، چونكــە ئێمــە هەموومــان لەنــاو یەك كەشــتین ،ئەگەر نقوم بێــت ،هەمووان پێكەوە نقوم دەبین.
راپۆرت
ذمارة ( )636دووشەممە 2017/12/4
info_chawder@yahoo.com
3
پارتی لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەدایە
تا ئێستا ئەنجامی دانوستانی حكومەت‌و الیەنە سیاسییەكان دیار نییە پارلەمانتارێكی گۆڕان :بەرەسمی‌و نارەسمی حكومەت وەاڵمی پرۆژەكەی گۆڕانی نەداوەتەوە چاودێر -رێبین حەسەن لــە دوای رووداوەكانی 16ە ئۆكتۆبەر، حكومەتی هەرێمی كوردســتان ،گەڕێكی دیكــەی دانوســتانی لەگــەڵ الیەنــە سیاســییەكانی هەرێمــی كوردســتان دەســتپێكرد ،بــەاڵم تاكــو ئێســتا هیــچ ئەنجامێكــی ئــەو دانوســتانانە دەرنەكەوتــون .هاوكات بەشــێكی الیەنە سیاســییەكان چاوەڕێــن حكومــەت وەاڵمی پێشــنیاز‌و پرۆژەكانیان بداتەوە، بەتایبەت بزوتنــەوەی گۆڕان پرۆژەیەكی لەبــارەی پێكهێنانــی حكومەتــی كاتــی داوەتــە حكومــەت ،بەاڵم بەپێــی وتەی بەرپرســانی بزوتنەوەكــە ،تا ئێســتا بە رەســمی‌و نارەســمی حكومــەت وەاڵمی نەداونەتــەوە .یەكێك لــەو رێگاچارانەی پێشنیازكراوە بۆ دەربازبوونی هەرێم لەم قەیرانە سیاســی‌و ئابورییــە ،ئەنجامدانی هەڵبژاردنــی پێشــوەختە لــە هەرێم كە بەپێــی هەندێك زانیــاری ،پارتی لەگەڵ ئەم پێشنیازەدایە.
پارتی :پرۆژەكەی گۆڕان دیراسە دەكەین
وتەبێژی پارتی دیموكراتی كوردستان، لەلێدوانێكــی رۆژنامەنوســیدا رایگەیاند، هەڵبــژاردن زو بكرێــت یــان درەنــگ، پێویســتی بــە كۆدەنگــی هەیــەو وەكو پارتی پێمانوایە پێش هەڵبژاردنی عێراق بكرێت لەوانەیە باشتر بێت ،دیاریكردنی رۆژێكیــش بــۆ كاتــی هەڵبژاردنــەكان دەوەســتێتە ســەر ئــەو كۆبونەوانــەی ســەرۆكایەتی حكومەتــی هەرێمــی كوردســتان ،لەگەڵ الیەنە سیاسییەكان ئەنجامیــان دەدات‌و لەســەر كاتەكــەی رێك‌دەكەون. لەبــارەی پڕۆژەكــەی بزوتنــەوەی گۆڕانیشــەوە ،مەحمــود محەممــەد، ئاماژەی بەوەكرد ،خەریكی دیراسەكردنی ئەو پڕۆژەیەین ،قســەی لەسەر دەكەین‌و دواتــر ئاگاداریــان دەكەینــەوە ،هیــچ وادەیەكیش بۆ گرێدانی كۆبونەوەی پێنج قۆڵــی دیارینەكراوەو هەڵوەشــاندنەوەی حكومەتیش كێشەی گەورە دروستدەكات.
گۆڕان :تا ئێستا وەاڵمی پرۆژەكەمان نەدراوەتەوە
الیخۆشــیەوە بڕیــاردەری فراكســیۆنی گۆڕان لەپارلەمانی كوردستان ،بە(چاودێر) ی راگەیاند ،:بزوتنەوەی گۆڕان لەسۆنگەی خەمخۆری بۆ ئەو روداوانەی لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرو ئــەو دۆخە خراپــەی روبەڕوی كۆمەاڵنــی خەڵــك بۆتــەوە ،پڕۆژەیەكــی زۆر باشــی پێشكەشــكردوە ،كــە خــۆی دەبینێتــەوە لەدروســتكردنی حكومەتــی كاتــی‌و بچوككــراوە ،كــە ئامانــج لێــی باشتركردنی بژێوی خەڵك بەپلەی یەكەم‌و پاشان باشــتركردنی سیســتمی سیاسی‌و دامــەزراوە رەســمییەكانی حكومەتــی هەرێمــە ،بــەاڵم تاكــو ئێســتا لەالیــەن حكومەتی هەرێمەوە بەرەسمی‌و ناڕەسمی وەاڵمێكــی جــدی گۆڕانیــان نەداوەتــەوە بەباش یان رەتكردنەوەی. عەبدولڕەحمان عەلی ،وتیشی «بڕوامان وایــە ئەگەر هەمو الیەنــەكان بەتایبەتیش پارتــی‌و یەكێتــی‌و حكومەتــی هەرێــم كە پڕۆژەكانیــان پێدراوە ،ئــەم پڕۆژەیە وەال
لیستی سەوزی یەكێتی سەندیكاكانی كرێكارانی كوردستان بەیاننامەیەك لەسەر دۆخی یەكێتی باڵودەكاتەوە
«دەبێت رۆڵ بۆ ئۆرگانەكانی یەكێتی بگەڕێنرێتەوەو بڕیاری بەستنی كۆنگرە بدرێت» چاودێر -تایبەت: لیستی سەوزی یەكێتی سەندیكاكانی كرێكارانی كوردســتان لە بەیاننامەیەكدا رایگەیانــد ،بــە پێویســتی دەزانین ،لە سەرجەم ئەندامان‌و الیەنگرانی یەكێتیی نیشــتمانی كوردســتان كار لەســەر گێڕانــەوەی ئۆرگانەكانــی نــاو یەكێتی بكەن ،كە پێشــتر لە رێــگای كۆنگرەوە متمانەی وەرگرتوە. لەو بەیاننامەیەدا ئاماژە بەوەشدەكەن، باشــترین چارەســەر بــۆ ئــەم دۆخەی ئێســتای ناو یەكێتیی ئەوەیە ،كە كاتی كۆنگرە دیاری بكاتەوەو كۆنگرەی خۆی ببەســتێت ،ئەمــەش بڕیارێكی بوێرانەی دەوێــت لــە الیــەن مەكتەبی سیاســی‌و ئەنجومەنی سەكردایەتییەوەو ئەنجومەنی ناوەند ،چونكە دۆخی ناو یەكێتی چەند ئاڵۆز بێت ،ئەزمونی هەرێمی كوردستان بەرەو ئاقاری خراپتر دەڕوات.
دەقی بەیاننامەكە: ئێمــە وەكــو یەكێتیی ســەندیكاكانی كرێكارانــی كوردســتان ،ئەندامــان و كادرانــی لیســتی ســەوزی مەكتەبــی تەنفیزی‌و سەرجەم لقەكانی ،بە ئەركی خۆمانی دەزانین قســە و هەڵوێســتمان
هەبێت لەســەر بارودۆخی ئێســتای ناو یەكێتیی نیشتمانی كوردستان. الی هەموان رون‌و ئاشكرایە ،یەكێتیی نیشــتمانی كوردســتان ،لــە ســەرەتای دامەزراندنیــەوە بــە چەندیــن قۆناغــدا تێپەڕبــووە .ســەركەوتن‌و بەدیهێنانــی دەســتكەوتی گــەورەی بــۆ گەلەكەمان دەستەبەركردوە ،بە شاهیدی ئەوەی كە خاوەنــی روبارێك خوێنە و بەشــاهیدی مێژوش بە حزبی شەهیدان ناسراوە. بێگومــان لەســەر ئاســتی هەرێمــی كوردســتان‌و جیهانــدا ،رۆڵ‌و گرنگیی خــۆی هەیە ،كــە گرنگترینیان هەوڵدانە بــۆ ئاشــتەوایی و یەكڕیــزی الیەنــە سیاســییەكانی هەرێمــی كوردســتان، بــە پاراســتنی یەكپارچەیــی خــاك و نیشــتمانی كوردســتان ،لــە ئەســتۆی خــۆی گرتوە كــە خۆشــبەختانە تیایدا ســەركەوتنی بەدیهێنــاوە ،ئەویــش بــە ئاســانی نەهاتۆتــە دی ،بەڵكو بە هەوڵ و تێكۆشــانی ئەندامــان و الیەنگرانــی یەكێتیی نیشــتمانی كوردســتان كراوە، لە ســەروی هەموشیانەوە رۆڵی هەڤاڵی تێكۆشەرمان خوالێخۆشبو جەنابی (مام جــەالل) ،كــە بــەردەوام كاری بۆ ئەوە دەكرد ،یەكێتیی نیشــتمانی كوردستان لە پێشەنگدا بێت. بــەاڵم بەداخــەوە ئێســتا یەكێتیــی نیشــتمانی كوردســتان ،بە ســەختترین قۆناغــدا تێدەپەڕێــت ،كــە ئەویــش
نایەكڕیزیــی نــاو یەكێتیــە ،ئەمــەش پێچەوانەی رێبازەكەی مامی گەورەمانە. بۆیــە ئێمــە وەكــو ســەندیكاكانی كرێكارانی كوردستان ،بەردەوام بە هەوڵ و پاڵپشتی یەكێتیی توانیومانە ئەرك‌و چاالكی خۆمان بنوێنین ،كە گرنگترینیان داكۆكییە لە مافی كرێكاران‌و بەدیهێنانی مافە رەواكانیان ،بە پێویستی دەزانین، لــە ســەرجەم ئەندامــان‌و الیەنگرانــی یەكێتیــی نیشــتمانی كوردســتان كار لەســەر گێڕانــەوەی ئۆرگانەكانــی نــاو یەكێتیــش بكەن ،كە پێشــتر لە رێگای كۆنگرەوە متمانەی وەرگرتوە ،باشــترین چارەســەر بۆ ئەم دۆخەی ئێســتای ناو یەكێتیی ئەوەیە ،كە كاتی كۆنگرە دیاری بكاتــەوە و كۆنگرەی خۆی ببەســتێت، ئەمــەش بڕیارێكی بوێرانــەی دەوێت لە الیــەن مەكتەبی سیاســی‌و ئەنجومەنی ســەكردایەتییەوەو ئەنجومەنــی ناوەند، چونكە دۆخــی ناو یەكێتیی چەند ئاڵۆز بێت ،ئەزمونی هەرێمی كوردستان بەرەو ئاقاری خراپتر دەڕوات. لــە كۆتاییــدا ،هیواداریــن و داوا لــە هەمو دۆســتان‌و الیەنگران‌و ئەندامانی یەكێتیــی دەكەیــن كە رێبــازی چەپكە گوڵەكــەی مامی گەورەمــان ون نەكەن و پاراســتنی یەكڕیزیــی یەكێتیــی و پاراستنی مافەكانی بپارێزن.
بنێــن ،ئــەوا دۆخەكــە لەئێســتا خراپتــر دەبێت‌و باشتر نابێت». ناوبراو ،ئاماژەی بەوەشكرد ،تاكو ئێستا هیچ زەمینەسازییەك بۆ كۆبونەوەی پێنج قۆڵی‌و كۆبونەوەكانی دیكە نەرەخســاوە، دانوســتان پێویســتە ،بۆ ئــەوەی بتوانین كێشــەكان چارەســەر بكەین ،بــەاڵم ئایا ئیــرادەی بەهێز هەیە بۆ چارەســەركردنی قەیرانــەكان؟ ئایــا ئەم پارتە سیاســیانە بەتایبەتــی یەكێتی‌و پارتی دێنە پێشــەوە بۆ ئەوەی هەرێمەكەمان بكەینە هەرێمێك، دامەزراوەكان‌و كاریگەری حزبی بەسەرەوە نەمێنێت.
كۆمەڵ: سورین لەسەر هەڵویستەكامنان
هــاوكات ئەندامێكــی ســەركردایەتی كۆمەڵــی ئیســامی ،لەلێدوانێكــی رۆژنامەوانیــدا رایگەیانــد ،وەك بڕیــاری فەڕمــی ســەركردایەتی كۆمــەڵ تائێســتا لەگەڵ پێكهێنانی حكومەت‌و جێبەجێكردنی پــڕۆژەی پێكهێنانــی ئــەو حكومەتــە
كاتیەداین‌و پشــتیوانی لێدەكەین‌و سورین لەســەر هەڵوێســتەكانمان ،هەركاتێكیش بەپێویســتمانزانی‌و بزانیــن بەرژەوەنــدی گشتیی لەوەدایە لەو پڕۆژەیە بكشێینەوە، ئەوا بڕیاردان ئاسانە. ســەلیم كۆیــی ،وتیشــی « ئەگەر كات گونجــاو بێــت ،پێمانوایە دەبێت هەرســێ هەڵبژاندنــی پارلەمــان‌و ســەرۆكایەتی هەرێــم‌و ئەنجومەنــی پارێزگاكانی هەرێمی كوردســتان پێكەوەبكرێن ،ئەگەر نەشكرا، پارلەمان‌و ئەنجومەنی پارێزگاكان ،كە زۆر گرنگــن بۆ خەڵــك‌و نوێنەرایەتی ،پێكەوە بكرێن». ئەنجومەنــی شــورای بزوتنــەوەی ئیسالمیش لە بەیاننامەیەكدا ڕایگەیاندوە، لــە بەردەمــی حكومەتێكی بــێ تواناو بێ ئیــرادەدا تەنهــا دوو چارەســەر هەیــە، هەڵوەشــاندنەوەی حكومــەت‌و پێكهێنانی حكومەتێكــی كاتــی ،یــان ئەنجامدانــی هەڵبژاردنــی پێشــوەختە ،بزووتنــەوەی ئیســامی بــژاردەی دووەمیان بە باشــتر دەزانێــت بــۆ ئــەم قۆناغــەو كابینــەی هەشــتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان
شكســتخواردووترین كابینەی ســەردەمی حوكمڕانی كوردســتانەو لە سەردەمی ئەم حكومەتــەدا هەرێمــی كوردســتان نغرۆی دەیان قەیرانی گەورە كراوە».
هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەگەرێكی بەهێزە
یەكێــك لە خاڵــە ناكۆكەكانــی نێوان الیەنەكانــی هەرێمــی كوردســتان‌و حكومەتی هەرێمی كوردســتان مەسەلەی دیاریكردنــی رۆژی هەڵبژاردنەكانــی هەرێمــی كوردســتانە ،چونكــە چەنــد بۆچونێك لەســەر ئەو پرسە بونی هەیەو تــا ئێســتا نەتوانــراوە یەكالبكرێتــەوە. بەاڵم بەپێی هەندێك زانیاری كە دەســت «چاودێــر» كەوتون ،پارتــی دیموكراتی كوردستان لەگەڵ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشــوەختەدایە‌و رەنگــە ئەمــەش رەنگدانەوەی بەســەر بڕیــاری حكومەتی هەرێمــی كوردســتانەوە هەبێت لەســەر دیاریكردنــی وادەی هەڵبــژاردن ،بــەو پێیەی سەرۆكی حكومەت الی پارتییە.
بەهۆی هاتنی حەشدی شەعبییەوە
داعش لە ناوچە دابڕێنراوەكان خۆی رێكدەخاتەوە فەرماندەیەكی پێشمەرگە :وا دەردەكەوێت كە حەشد‌و داعش دژی كورد رێككەوتنیان كردبێت چاودێر -نزار جەزا پــاش كشــانەوەی هێــزی پێشــمەرگە لەناوچە دابڕێنراوەكان‌و جێگرتنەوەیان بەحەشــدی شەعبی‌و ســوپای عێــراق ،چەكدارانــی داعش دۆخەكەیان بەهەلزانیوە‌و لەئێســتادا خەریكــی خۆڕێكخســتنەوەن ،بەپێی زانیارییەكانــی (چاودێر)یش ،داعش لەو ناوچەیە خــۆی بەهێزكردۆتەوە‌و بەئاشــكرا جموجۆڵیــان هەیــەو هاواڵتیان دەیانبینــن .لەمبارەیەوە، فەرماندەی لیوای ســێی پێشــمەرگە لەگەرمیان ،ئاشــكرایدەكات ،بەهۆی نەبوونــی هێزەكانی پێشــمەرگە‌و بێ توانایی چەكدارانی حەشدی شەعبی‌و رێككەوتنی چەكدارانی داعش لەگەڵ حەشدی شــەعبی ،داعش لەناوچەكە خــۆی بەهێزكردۆتــەوەو لەئێســتادا ژمارەیان 70بۆ 80كەس دەبێت. فەرماندەی لیوای سێی پێشمەرگە لەگەرمیــان ،بە(چاودێر)ی راگەیاند، هەتا ئــەو كاتەی هێزی پێشــمەرگە لــەو ســنورەدابوو ،داعــش نەیتوانی خــۆی بەهێــز بكاتەوە ،بــەاڵم پاش
ئەوەی هێزی پێشــمەرگە لەناوچەكە نەمــاو حەشــدی شــەعبی چــووە ناوچەكــەوە ،چەكدارانــی داعــش رێگەیان بۆ خۆشــبوو تاوەكو خۆیان بەهێزبكەنــەوە ،هەربۆیــە ئێســتا خۆیــان كۆكردۆتــەوە‌و نزیكــی 70 تاكو 80چەكــدار دەبن ،كە بەرۆژی ڕوونــاك دەبینرێــن‌و جموجۆڵیــان هەیە ،بەجۆرێــك لەماوەی رابردوودا دوو كادری یەكێتییان شەهید كرد. عەمیــد روكن نەجمەدیــن عومەر، باسی لەوەشــكرد ،ئەو كاتەی هێزی پێشــمەرگە لەســنورەكە هەبــوو، ژمــارەی چەكدارانــی داعــش لــە پەنجەی دەســت تێپــەڕی نەدەكرد، بەاڵم لەئێستادا ژمارەی چەكدارەكان رۆژ لــەدوای رۆژ لەزیادبونــدان‌و هێــزی پێشــمەرگەش لــەوێ نییــە، تاكــو ئۆپەراســیۆن ئەنجامبــدەن‌و لەناویانبــەرن ،حەشــدی شــەعبیش ئۆپەراســیۆن نــاكات‌و تواناشــی نییــە ،لەبەرئــەوەی وادەردەكەوێــت كــە رێككەوتنێك هەبێــت ،كە كورد لەناوچەكــە دەربــەدەر بكــەن‌و ئەو كەســانەی پەیوەندییــان لەگــەڵ پێشمەرگە هەیە ،تیرۆریان بكەن.
لەبــارەی چۆنێتــی رێگریكــردن لەخــۆ رێكخســتنەوەی چەكدارانــی داعش لەناوچەكــە ،ناوبراو ئاماژەی بــەوەدا ،چارەســەر ئەوەیــە ،هێزێ پێشــمەرگە‌و ســوپای عیــراق بەهاوبەشــی ئۆپراســیۆنێك بــۆ ســەریان ئەنجامبــدەن ،یاخــود هێزەكانی پێشــمەرگە بگەڕێنەوە ئەو ناوچانەی پێشــتر لێی بوون‌و ئێستا چۆڵیــان كردووە ،لەبــەر ئەوەی ئەو كاتەی هێزی پێشــمەرگە لەوێ بوو، داعــش نەبــوو ،چەنــد چەكدارێــك هەبــوون بــەاڵم لەناوبــران ،بــەاڵم ئێستا بەبەرچاوی خەڵكەوە دەڕۆن‌و دەبینرێن. بەپێــی ئــەو زانیارییانــەی بە»چاودێر» گەیشتوون ،پاشماوەی چەكدارانــی داعــش لەناوچەكانــی گەرمیــان‌و دوزخورماتــوو لەهەوڵــی خــۆ رێكخســتنەوەدان‌و ژمارەیــان روو لەزیادبوونــە ،هــاوكات چەنــد فڕۆكەیەكــی ســەربازیش رۆژانــە ســەردانی ئــەو ناوچەیــە دەكــەن، كــە گومــان دەكرێــت پاشــماوەی چەكدارانی داعشی لێ بێت.
ذمارة ( )636دووشەممە 2017/12/4
وتار
info_chawder@yahoo.com
4
25ی نۆڤەمبەر رۆژی نیشاندانی قوربانیی ئەقڵە توندئاژۆكان نییە
لەتیف حسێن لە راســتیدا من بــاوەڕم وایــە میكانیزمی كاركردنمــان لــە رۆژی 25نۆڤەمبــەر كە بە هەڵمەتــی 16رۆژەی بەرەنگاربونــەوەی توندوتیــژی دژی ئافرەتــان و ژنان لە جیهان و كوردستانیش ناســراوە ،تووشی هەڵە یان كەموكورتــی یان هەر شــتێكی تری ناو بنێن بووین. ئێمە دەزانین خوشــكانی میرابیڵ تووشی توندوتیــژی كوشــتن بوونــەوە بۆیــە ئــەم رۆژە دیاریكــرا بــە رۆژی بەرەنگاربونــەوەی توندوتیــژی و بــە دواییــدا بڕیــاری 1325ی نەتەوە یەكگرتووەكانی بەدواداهات ،كە ئامانج لــەم رۆژە بەگژداچوونــەوەو رەتكردنــەوەی توندوتیژییــە دژی ژنــان ،ئەمــەش لە پێناو بەدیهێنانی كۆمەڵگەیەكی تەندروست و دوور لە هەموو ئەو جیاكاری و هەاڵواردنەی كە بە هۆی رەگەزەوە هەڕەشــە لە ســەر ئاسایشی تاك و كۆمەڵگە دەكات.
بەداخــەوە لــە كوردســتان یادكردنــەوەو چاالكییەكانی تایبەت بەم رۆژە وەك چاالكی و مەراســیمی ســاڵیادو چلــەی مردووەكانی لێهاتووە .بۆیە جێی خۆیەتی بپرســین 25ی نۆڤەمبەرو ســاڵیادو یادكردنەوەی خوشكانی میرابیڵــە ،یــان نەخێــر رۆژی ئیدانەكردنــی توندوتیژی و دژی كردارەكەیە؟ چونكــە ئــەوەی لــە چاالكییەكانــدا لــە ماوەكانــی رابــردوودا بەرچــاو دەكــەون و میدیاكان و خەڵكیش تەركیزی دەخەنە سەر، ئەو ئامارو داتایانەیە كە دژی ژنان و ئافرەتان تۆماركــراون و لــە م رۆژەدا دەخرێنەڕوو ،كە ئەمەش ئــەو رەنگدانــەوەو وێنەیە دروســت دەكات كــە 25ی نۆڤەمبەر رۆژی نیشــاندانی قوربانیدانی ژنانە ،رۆژی نیشاندانی ئەو زوڵم و زۆرەیــە كــە لە ژنان و كچــان و ئافرەتانی ئێمە دەكرێت. بــە بــاوەڕی مــن ئەگەرچــی تەركیــز خستنەســەر ئامارەكان بەم شێوەیەی ئێستا بە باش نابینم ،بەاڵم دەتوانرێت لەبری ئەمە بابەتەكە پێچەوانە بكرێتەوە ،میكانیزمەكان، هۆكارەكان ،مەترســیەكانی پشت توندوتیژی فۆكەســی زیاتری بخرێتە ســەرو كار بكەین بــۆ ئــەوەی خەڵــك تــ ێ بگەیەنرێــت یــان هۆشیار بكرێتەوە بەچ شێوەیەك رووبەڕووی توندوتیــژی دەبنــەوەو چــۆن دەتوانیــن توندوتیژی كەم بكەینەوە. قەیران و كێشــە سیاسیی و ئابورییەكانی
هەرێمی كوردســتان لەم دوو ســـ ێ ســاڵەی رابــردوودا ،هــۆكاری ســەرەكی و دیــارن لە بەرزكردنــەوەی رێژەكانــی توندوتیــژی و كوشتن و خۆكوشتن و كێشە خێزانییەكاندا، كە بەشــێكیان لەم توندوتیــژی و تاوانانەی كــە دەكر ێ بڵێیــن هۆكارەكــەی جێندەرین، ئەگەرچی تا ئێســتا لە كوردستان نەتوانراوە بە شێوەیەكی وردو دەقیق لێكۆڵینەوە بكرێت لەم توندوتیژیانەی كە ئەنجامدراون كە ئاخۆ هۆكارەكــەی جێندەرییــە یان هــۆكاری تری لــە پشــتەوەیە؟ ،بــەاڵم هــەر هۆكارێك لەو هۆكارانە بێت پاســاو هێنانــەوە نییەو جێی هەڵوێســتە لەســەر كردنــە .ئەگەر ســەیری ئەم چەند ساڵەی رابردوی كوردستان بكەین توندوتیژییــەكان و حاڵەتەكانــی ســووتان و خۆكوشــتن لە ناو مندااڵن و پیــاوان و ژنان بە شێوەی مەترسیدار زیادیان كردووەو جێی مەترسین ،ئەمەش نیشانەو بەڵگەی ئەوەیە كە ئێمە پێویستیمان بە جۆرێكی تر لە كاركردنە بــە ئاراســتەی كەمكردنــەوەی توندوتیــژی لەنــاو كۆمەڵگــەدا ،چونكە هــەر جۆرێك لە توندوتیــژی بەرامبەر بە هەریەك لە منداڵ و پیاوو ژن كاریگەری لەسەر خێزان و كۆمەڵگە دەبێــت .نەك حاڵەتەكانــی توندوتیژی ببنە ســەنگەرگرتنی چیــن و توێژەكانی كۆمەڵگە لەیەكتری وەك ئەوەی یەكێتی پیاوان ئامارو داتاكانی توندوتیژی بەرامبەر بە پیاوان بخاتە نــاو میدیاكانــەوە ،وەك وەاڵم و پەرچەكردار
بەرامبەر بە ئامارەكانی ژنان بەكار بهێنرێت. بەســتنەوەی قەیرانی سیاســی و ئابوری هەرێــم لــەم قســانەی منــدا لــەم رۆژەدا بۆ ئەوەیــە تــ ێ بگەیــن كــە قەیرانی سیاســی و تەنانــەت حزبیــش كاریگــەری خراپــی لەســەر كێشــە خێزانیــەكان و نێوانی ژن و مێــرد هەبــووە ،بینیومانە لە بانگەشــەكانی هەڵبژاردنــدا لــە ملمالنێــی حزبەكانــدا لــە كوردســتان بەروونی دەردەكەوێت كە كاتێك پەیوەنــدی حزبــەكان جــۆرو تەبایــە لەگەڵ یەكتری پەیوەندی ژن و مێردیش وەك ئەوان دەبێت ئەگەر بەپێچەوانەوە بوو ئەوا ئەوانیش پەیوەندییەكانیــان خــراپ دەبێــت ،تەنانەت زۆرجار یاریی و وەرزشیش كاریگەری لەسەر پەیوەندییەكان دروست دەكات. قەیرانــی داراییــش ئــەوە بابەتێكــی گرنگەو لە ئێســتادا كاریگەری راســتەوخۆی لەســەر كێشــەكانی ناو خێــزان و كۆمەڵگە دروستكردووە ،كە نامەو ێ لەوە زیاتر لەسەر ئــەم بابەتە بدوێــم ،ئەركی ئێمــە كاركردنە بــۆ كەمكردنەوەی توندوتیژیی و نیشــاندانی ئامــرازو میكانیزمەكانــی بەرەنگاربونــەوەی توندوتیژییــە ،بەرەنــگاری بەمانــا توڕەكەی نــا كە بــە داخــەوە كاتێك باس لە وشــەی «بەرەنــگاری» دەكەیــن وەك ئــەوە دێتــە بەر گو ێ كە بــە چەكەوە ئامادەباش بین بۆ شەڕكردن بەرامبەر توندوتیژی. بەداخەوە ئێستا لە كوردستان پێش ئەوەی
هەوڵی ئەوە بدەین كە لە رێگەی هزرو تێڕوانین و روانینمان بۆ ژنان و كچان ،واتە بەر لەوەی كار لەسەر گۆڕینی ئەقڵی توندوتیژیخوازانەی پیاوان و كۆمەڵگە بكەین هاتین لەرێی یاساوە مامەڵەمان لەگەڵ ئــەم بابەتە كرد ،ئەمە بە مانــای ئەوە نییە كە یاســا هیــچ نەبێت یان كاریگــەری نەبێت ،بە پێچەوانەوە دەرچوونی هەموو ئەو یاســاو بڕیارنامە نێودەوڵەتیانەی كە دەركراون وەك دەســتكەوت لێی دەڕوانم، بــەاڵم مەبەســتمە ئــەوە بڵێــم كــە گۆڕینی ئەقڵیەتــی كۆمەڵگــە زەروری تر بوو ،ئەگەر ئەمەمان بكردایە ئێســتا ســەرباری یاساكان و ســەرباری رێوشــوێنە یاســاییەكان هێشتا توندوتیژیــەكان لەبەرزبونــەوەدا نەدەبوون، ســەبارەی ئەوەش قەیرانی ژیان و گوزەرانی خەڵكــی و خێزانــەكان لــە پەیوەســت بەم بابەتــەوە فەرامۆشــكراوە كە بە بــڕوای من قەیرانــی دارایی و خراپــی گوزەرانی خەڵكی پشــكی شــێری لــە بەرزكردنــەوەی رێژەی توندوتیژییەكان و كێشە خێزانیەكان هەیە. ئێمــە دەتوانیــن لەرێی ئەو یاســایەی كە هەمانــە بزانین چەنــد توندوتیــژی بەرامبەر بــە ژنان كراون ،دەشــزانین دەرئەنجامەكانی ئــەو توندوتیژیانــە لەســەر ژنــە یــان پیاو چەنــدەو چۆنــە؟ بــەاڵم هێشــتا دڵنیانیــن لەوەی كە ئەو توندوتیژیانە كە تا ئێســتاش شــاردراونەتەوەو ناگەنــە لیســتی ئامارەكان چەندن و هۆكارەكەی چین؟ سكااڵكانی ژنان
لە دەست توندوتیژیەكانیش رۆژ لە دوای رۆژ زیــاد دەبن ئەگەرچی هێشــتا ســكااڵكردن و دەنگی نا بەرزكردنەوەی ژنان وەك پێویست نییــە ،هەروەهــا ســكااڵكانیش كۆتایــی بە توندوتیژیەكان ناهێنن. بۆ ئێستا چی بكەین باشە: هەڵمەتی نیشتمانی و بەردەوام نەك تەنهالە رۆژێك یان چەنــد رۆژێكدا ئەم بابەتەمان بیر بكەوێتــەوە ،چونكە توندوتیژی بەردەوام لەگــەڵ زۆرێك لــە وانە دەژی كــە باوەڕیان پێیەتی. میدیا ،پێویستە رۆڵی میدیا بە ئاراستەیكەمكردنــەوەو النیكــەم كەمكردنــەوەی توندوتیــژی هان بدرێت ،چونكــە دەزانین تا ئــەم چركە ســاتەش میدیا رۆڵــی خراپی لە روماڵی پرســەكانی ژناندا هەیەو نەبۆتە هۆی كەمكردنەوەی توندوتیژی. پــەروەردە ،ئەمەش یەكێكە لەو فاكتەرەسەرەكیانەی كە بەهۆیەوە تا ئێستا نەتوانراوە رۆحــی توندوتیــژی بنەبڕ بكات .پــەروەردە لەنــاو خێزان یان وەك سیســتمی پەروەردە لە قوتابخانەكاندا ،كە دەتوانرێت لە رێگەیەوە كاریگەریی گەورە لەســەر بیــری توندوتیژی دابنێــت و منــداڵ لە ســەرەتاوە لەگەڵ بیرو هــزری ناتوندوتیــژی هــان بدەیــن و هەموو جیاوازی و هەاڵواردنە جێندەرییەكانیش بنەبڕ بكەین.
بۆچی تەنیا چیاكان دۆستمانن؟
بەرهەم كەڵهوڕی (تەنهــا چیــاكان دۆســتمانن) ،...ئەمــە دورشــمی لە مێژینەیی بزاڤــی رزگاریخوازی نەتەوەیــی كــورد بــوە لــە زۆربــەی قۆناغە مێژوییــەكان ،رەنگــە ئەمــەش لــە خــۆڕا نەگوترابێ ،چونكە مێژوش ســەلمێنەری ئەو راســتیەن ،هەرچەندە كــورد خودی خۆی لە
زۆر روداو و قۆناغەكانی مێژودا جار جارە ئەم رســتەیەی تێپەڕاندوەو لەبــەر هەر هۆكارێك بێــت ،خــودی یاخــود بابەتــی ،بــڕوای بەو ســوێندو وەعدو بەڵێنانە كردوە كە چ گەالنی دراوسێی كە كاتی خۆی خاوەن ئیمپراتۆڕیەت و دەسەاڵتی فراوان بون وەكو تورك و فارس و عــەرەب ،چ زلهێزەكان بێــت ،بەتایبەتیش لــە كۆندا ئینگلتەراو ســۆڤیەت ،لە نوێشــدا ئەمەریكاو روسیا. كە داگیركەران خاكی كوردیان داگیركردوە، تەنها بە كوشتن و تااڵنی نەوەستاون ،بەڵكو هەوڵــی ســڕینەوەو كاڵكردنــەوەی كلتــورو شوناســی كوردیشــیان داوە ،بۆ نمونە ئاخر كــەی رەوایــە لە ناو جەرگەی كــوردەواری و خاكی كــوردان ،شــوێن هەبن بــە ناوەكانی (قەرەداغ و قەرەچوغ و قەرە هەنجیرو قەرە
تەپەو قوشــتەپە و ،)....كە ئەمانە هەمویان خاكی كوردن و پێشتر ناوی كوردیان هەبوەو، بــەاڵم ونكــراون بە مەبەســتی چەســپاندنی ناوە بیانییەكانیــان ،هەروەكو (مەال جەمیل رۆژبەیانی)یش رایەكی لەم جۆرەی هەیە. كــورد ئەزمونێكــی تاڵــی هەیــە لەگەاڵ زلهێــزەكان ،مێژوش دەیان جار خۆی دوبارە كردۆتــەوەو دوپاتــی ئەمەی كردۆتــەوە ،بە تایبەتیــش لەگەل ئینگلیزو ئەمەریكا ،دەیان نمونەی مێژویمان هەن ،بۆ نمونە (ئیسماعیل بێشكچی) لە كتێبی ( تێزی تورك بۆ مێژو، تیــۆری زمانی خۆرو كێشــەی كورد) باســی ئەوە دەكات كە ساڵی ( )1930كوردی باشور داوای ئۆتۆنۆمیان كرد ،بەاڵم ئینگلیزەكان لە رێگای سەربازی سەركوتیان دەكەن و پێیان دەڵێــن كە ئێــوە بەســتراونەتەوە بە رژێمی
پاشایەتی بەغداوە. هەروەها دكتۆر قاســملۆ لە (كوردســتان و كــورد) باس لــەوە دەكات كــە ئەمەریكاو بەریتانیــا رۆڵیــان هەبو لە شكســتپێهێنانی كۆماری مەهاباد. (رەفیق حیلمی) مەزنیش لە (االكراد منژ فجر التأریخ الی سنە )1920دەڵێت ( :كورد بــێ بەش بوە لە عەتف و ســۆزی دەوڵەتان و تەنانەت ئەو واڵتە ئیسالمیانەش كە ئەوان بەشێك بون تێیدا). (مارگریــت كان)یــش لــە بەشــێك لەبیرەوەریەكانیدا دەڵێت( :كوردەكان لە سێ دەیەی كۆتایی ئیغرا كران و بەڵێنیان پێدرا لە الیەن ئینگلیزو روس و ئەمەریكا ،پاشان ئەم بەڵێنانە جێبەج ێ نەدەكران ،واڵتان كوردیان بۆ بەرژەوەندیەكانی خۆیان بەكاردەهێنان).
ســەرچاوەی تــرو روداوی تری مێژوی لەم چەشنەدا زۆرن ،بەاڵم هەر هێندە دەرفەت بو. ئەوەی ماوە بیڵێم ئەوەیە ئەم هەڵوێستانەی زلهێزەكان لە كەمێك پێش ریفراندۆم و دوای ریفڕاندۆمی بیســت و پێنجــی ئەیلولی 2017 دوبارەبونــەوە ،دوبــارە زلهێزەكان پشــتیان لــە كــورد كــردەوە و رویــان لــە حكومەتی ناوەنــد كرد .هەڵوێستەكانیشــیان رون بون، چ لە پێــش ریفرانــدۆم ،چ دوای ئەنجامدانی ریفراندۆم. زلهێزەكان و هەمو دونیاش باش دەزانن كە مافی چارەی خۆنوسین ،مافێكی زۆر رەوایەو هەمو نەتەوەیەك مافی ئەوەی هەیە چێژ لەو مافــە بكات ،ئەمەش هەر خــودی زلهێزەكان دانیان پیاناوە بە بونی كۆمەڵ ێ دەقی یاسایی كە ئێستا دەرفەت نیە ئاماژەی پێبكەین.
دەبــو ئــەم الیەنــە (پەیوەنــدی ئاڵۆزی سیاســی كوردو زلهێزەكان بە درێژایی مێژو) لــە الیــەن كۆمەڵێــك دەزگای ئەكادیمــی و توێژنەوەی سەنتەرە ئەكادیمیەكانەوە سەدان توێژینەوەی لەسەر بكرایە كە ئاخۆ بۆچی لەم خاڵەدا كورد هەنگاو نانێت بەرەو پێشــەوەو ئــەم بابەتە چەق بەســتوەو هــەر بەم چەق بەستویەش دەمێنێتەوە .ئەوكات دەگەیشتین بە دەرەنجامێك و دەب و بە بەرچاو رونیەكیش بۆ سیاسی كوردی. بۆیە ریفڕاندۆمی بیســت و پێنجی ئەیلولی 2017و پشــتكردن لــە كــوردو روكــردن لــە بەغدا لــە الیەن واڵتە زلهێــزەكان بەتایبەتی ئەمەریــكاو واڵتــە دراوســێكانیش ،وایــان لێكردین بگەڕێینەوە سەر وتە مەشهورەكەمان كە دەمانگوت (تەنها چیاكان دۆستمانن).
نەریتی ئیسالمی وەك ئاستەنگی گەشەی كۆمەاڵیەتی
ئاری ئازاد مــرۆڤ بۆئەوەی دیــاردەو روداوەكان وەك خــۆی لە واقعدا چۆن هەیەو لە حاڵی گۆڕاندا ببینێت ،پێویستی بە میتۆدێكی بابەتییانە لە بیركردنــەوەدا هەیە بە تایبەت لە ســەردەمی پێشــكەوتنی ژیاندا لە هەمو ســەردەمەكانی پێشوتر زیاتر پێویستیمان بە میتۆدێكی وەها لە بیركردنەوەدا هەیە كە بچێتە بنج و بناوانی هەر دیاردەو روداوێك ،ئەویش بە پشتبەستن بــە لۆژیكی ئــاوەز و عەقڵ و زانســتەكان لە هۆكارە بنەڕەتییەكانی بكۆڵینەوە. ئەگــەر بەم میتۆدی بیركردنەوەیە بڕوانینە دیــاردەی هۆشــیاری كۆمەاڵیەتــی یــان بــە
شــێوەیەكی دیكەو لە روانگەی زانســتییەوە هۆشــیاری كۆمەاڵیەتی بخوێنینــەوە ئەوا ئەو راســتییەمان بــۆ روندەبێتــەوە كــە بەرهەم و دەســكەوتی ملیۆنەهــا ســاڵی پرۆســەی ملمالنێی كۆمەڵگــەی مرۆڤە لەگەڵ دەوروبەر و لەناوخۆیدا ،لە پێناو مانەوەو باشــتركردنی ژیان و گەشەی كۆمەاڵیەتیە. بــۆ كۆمەڵــی ئێمە لــە كوردســتان ،وەك كۆمەڵگەیەكــی موســڵمان پێویســتمان بــە گەشــە و هۆشــیاری زیاتــری كۆمەاڵیەتــی هەیەو پێویستیشــە ســەرەتا لە هۆكارەكانی دواكەوتویــی كۆمەڵگەكەمــان بكۆڵینــەوە و دیارییان بكەین و هەروەها هەوڵی دۆزینەوەی رێگاكانی ئەو پێشكەوتن و گەشەسەندنە وەك كۆمەڵگەیەكی رۆژهەاڵتی و ئیســامی بدەین، بۆ ئەمانەش پێویستییەكی گرنگە ئێمەی تاكی كورد بەدەر لە هۆشــیاری زیاتر لە بوارەكانی تری ژیان و زۆر الیەنی تری كۆمەاڵیەتی ئەوا پێویســتە ســەرەتا تێگەیشــتن و هۆشیاری زیاترمــان لەبــارەی ئاینەكەمانــەوە هەبێت و لەم ســۆنگەیەوە پێویستییەكی گرنگە ئاینی
ئیســام وەك خۆی بناسین ،چونكە تەنها لە خوێندنەوەیەكی زانســتی و بابەتییانە رۆڵ و رەنگدانەوەكانی لە بەرەوپێشچونی كۆمەڵگەی كوردستاندا بەرەو كۆمەڵگەیەكی شارستانی و مەدەنی و ئازاد و یەكسان دەناسین. كۆمەڵگــەی كــوردی پێویســتە لەپێنــاو گەیشــتن بــە پێشــكەوتن و گۆڕانــكاری لــە بیركردنــەوە و ئایدیــا و بیروبــاوەڕدا دەســتبەرداری هەنــدێ بیروەبــاوەڕی تونــد و وشــك و داخراوی ئاینی بێــت ،واتا ئەگەر بێتــو كۆمەڵگەی كــوردی هێندە وابەســتەی ئــەو بیركردنــەوە ئاینییــە داخــراوە بێت كە پێموایە كۆمەڵگەی كوردی بەراورد بە هەندێ كۆمەڵگــەی تری ئیســامی زیاتر بەســەریدا زاڵە ،دەبێتە هۆكار و فاكتەرێك بۆ دواكەوتنی زیاتــری كۆمەڵگەی كــوردی لە هەندێ بواری ســەرەكی ژیان و كاریگــەری نەرێنی زیاتری دەبێت بەسەر بیر و فیكر و جیهانبینی تاكی ئەم كۆمەڵگەیە و هەروەها لەو پێشــكەوتن و گۆڕانكارییانــەش بەجێدەمێنین كە لە هەندێ واڵت و كۆمەڵگەی تردا دێنەكایەوە.
نمونــەی ئــەم بیركردنەوانە لــە وتاربێژی مینبــەری مزگەوتــەكان و بیر و هزر و رەفتار و هەڵســوكەوتی نوســینی زۆربەی نوسەرانی هاوسۆز و هاوبیری ئەم ئاینە و كاریگەرییەكانی لەســەر تاكی كوردی موسڵمان و رۆچونی بۆ ناو بیر و هزری تاكی كۆمەڵگە و ئەو لێكەوتە خراپانــەی بە هۆیەوە بونەتــە مایەی زۆرێك لە ئاشــوبەكانی ئەم كۆمەڵگەیــە و هەروەها كاردانــەوەی خراپــی مــەال و وتارخوێــن و زانایانی ئاینی و حزبی ئیســامی و زۆرینەی تاكــی موســڵمانی ئەم كۆمەڵگەیــە بەرامبەر نەیارانــی ئایــن و ئاتەیســت و رەخنەگــران و ئیدانەكردنیــان بــە خراپتریــن و توندترین شــێوازی دور لــە هەمــو عورف و عــادەت و نەریتێكی دور لە شارســتانییەت و بنەماكانی مرۆڤایەتــی و ناكــۆك لەگــەڵ كۆمەڵگەیەكی هاوچەرخدا دەردەكەوێت. ئەمانــەش هەمــوی هۆكارەكــەی زادە و رەنگدانــەوەی ســەردەم و عەقڵییەتێكــی نەگۆڕە كە ناتوانرێت لەگەڵ ئەم ســەردەمەدا بگونجێنرێــت ،چونكــە زادەی بیــری مرۆڤی
ئازادیخواز و پێشــكەوتنخواز و یەكســانیخواز كوردستان-یشدا دەبو. بۆیە لە ســۆنگەی بینین و تێگەیشتن لەم و مرۆڤدۆســت و راســتگۆ لەگــەڵ خــۆی و كۆمەڵگەكــەی بــە تایبــەت لەم ســەردەمەدا واقعە بە میتۆدێكــی بابەتییانە و خوێندنەوە و وردبینــی زیاتــر بۆ نەریتەكانی ئیســام و بەدەرە لە بیروباوەڕی نەگۆڕ و چەقبەستو. مــن پێموایە بیروباوەڕی ئاینــی وا تێكەڵ مێژوی ســەردەمەكەی و دونیابینی ئەم ئاینە بــە نەریتی كۆمەڵگــەی كــوردەواری بوە كە بــۆ ژیانی مــرۆڤ و دەركەوتنی راســتییەكان رێی زۆرێك لە الیەنە پێشــكەوتوەكانی ژیانی لــەم رێگەیەوە ،پێمــان دەڵێــت ناكرێت لەم كۆمەڵگەی لێگرتوە! واتا دیوێك یان بۆشاییەكی ســەردەمە جیهانگیــر و عەولەمەیەدا هێشــتا وای بۆ خۆی نەهێشتۆتەوە كە جێگەی هەند ێ نەریتێكــی چەقبەســتوی 1400ســاڵ لــە بیركردنەوەی تری دونیابینی و گونجاو لەگەڵ مەوبــەر زاڵ بكەین بەســەر ژیانی مرۆڤی ئەم ســەردەم و پێشــهات و گۆڕانكارییەكانی تێدا كۆمەڵگەیــەدا و ناكرێ لــەوە زیاتر پەیڕەوی ببێتــەوە كــە دەتوانم بڵێــم ئەوەنــدەی لەم نەریــت و ئەحــكام و ســەوابتەكانی بكەین و بازنــەی بیركردنەوەیــەدا خوالوەتەوە كەمێك خۆمان بە جۆرێك وابەستە بكەین پێیەوە كە كراوەتر بوایە لە بارەی هەندێ بابەت و پرسی نەهێلێت لەم بازنە داخراوە كۆنەدا هەنگاوێك جیــاوازی ژیانی كۆمەاڵیەتی ،ئــەوا بێگومان بەرەو پێشەوەچون و گەشەی كۆمەاڵیەتییەوە نمونــەی كۆمەڵگەیەكی جوانترمان پیشــانی بنێیــن .بۆیە پێویســتە كۆمەڵگــەی كوردی كۆمەڵگەكانــی تر و دونیای دەرەوەی خۆمان كەمێــك خۆی لەم كلتــور و نەریتانەی ئاینی دەدا كــە هاوتەریــب بوایە لەگــەڵ كۆمەڵگە ئیسالم داماڵێت و باوەش بۆ ئەو گۆڕانكارییە هاوچــەرخ و پێشــكەوتوەكان و تەنانــەت فیكــری و كۆمەاڵیەتییانــە بكاتەوە كە ئەمڕۆ الیەنە ئەرێنییەكانی كاریگەری بەسەر جۆری بوەتــە مایەی گەشەســەندن و پێشــكەوتنی حوكمرانی و ســەركەوتنی ئەزمونی باشــوری زۆرێك لە كۆمەڵگەكان.
ذمارة ( )636دووشەممە 2017/12/4
کوردستان سەرانسەر
info_chawder@yahoo.com
5
كارەساتی سروشتی و هەڵوێستی سیاسی ئێران و توركیا
پەیڕەو ئەنوەر ئێران بــەوە ناســراوە یەكەیەكی دژە كــوردە و هیــچ فەرهەنگێكــی نییــە بۆ ژیانكــردن لەگەڵ كــورد و مانەوە لەگەڵ كــورد .دیارە ئەم دیــدە بەو مانایە دێت كە ئێران سیستەم تەنیا بۆ خۆی بەرهەم دێنێــت و تەنیــا بــۆ خۆیشــی لەناویدا دەژیــی و ئەوانیتر فڕێ دەداتە دەرەوەی سیستمەكەوە .ئێران كورد لەسەر سنوور و لەنــاو بەفــر و تۆفانــدا بە ئەنقەســت بكوژێت یــا رووداوێكی سروشــتی كورد بكوژێــت ،یــەك مانای سیاســی بۆ ئەو هەیە و هیچ خەمێكی راســتەقینەی لێ لــە دایك نابێت .دەكرێــت بڵێین دونیای ئێرانــی لەئێســتادا دنیایەكــە خەون بە هۆلۆكۆســتێكی گــەورە دەبینێت لەڕێی سروشتەوە بۆ كورد. ئەم ویســتەی ئێــران دەمانباتەوە بۆ چەمكی تۆتالیتاریزم الی (هانا ئارێنت) ،هاوکاریی مرۆیی جگە لە رەهەندە مرۆییەکەی ،قواڵییەکی سیاسیی فراوان و کاریگەری هەیە ئەم ژنە فەیلەســووفە پێداگری لەســەر كۆمەڵێك بنەمای تۆتالیتاریزم دەكات بۆ بە زمانی كوردی و شێوەزاری كرماشانی خاوەن ژێرخــان و بونیادێكی زۆر الوازە (پیــەر بۆردیــۆ) ئەم دۆخە نــاو دەنێت قووتدانــی كۆمەڵگە و ئەوانیتر .ئەوانەی دەستیان بە نووزانەوە و الوانەوە كردووە بەهــۆی سیاســەتی دەوڵەتــی ئێــران و بــە سیاســیكردنی خــەون و داواكاری و هیــچ هێڵێكــی نەتەوەیــی و مــەزەوی و بەهــۆی كارەســاتی بوومەلەرزەكــەی پەراوێزخســتنی كــورد لەالیــەن رژێمی خولیــاكان ،چۆن لە زەمەنێكــی كورتدا ماركێتینگ بۆ شوناســێكی راســتەقینە ئایدۆلۆجی لەگــەڵ ناوەندەكانیان كۆیان كرماشــانەوە و چەنــد ناوچەیەكــی تری ویالیەی فەقییەوە. دەكرێــت ئــەم دۆخــە وا وێنــا بكەین دەكەیت و لە یادەوەرییە گشتییەكەشــدا ناكاتــەوە و ســەرەنجام دەبن بەهێزێكی خۆرهەاڵتــی كوردســتان ،لــە كاتێكــدا زۆر پەراوێزخــراو و پلــە دوو و پلە دەی ئێران تا ئێســتا ئامادە نییــە هاوكارییە كــە ئێرانیزم لــە كاتی فشــاردا پەنا بۆ دەیســڕیتەوە و دەیكەیت بــە تابۆیەكی ناو ناوەندە زاڵەكە. دەرەكییەكانــی واڵتانــی دونیــا قبــووڵ بەكارهێنانــی ســیمبۆل دەبــات .زمانی گــەورە لــە بونیــادی كۆمەاڵیەتــی و لەوانە ئێران رۆژنامەكانی بەشــێك لە بــكات بــۆ قوربانــی و رزگاربووەكانــی كــوردی و رۆژنامــە بــە زمانــی كوردی پانتایییە گشتییەكەدا. قانوون، ئیعتیمــاد، ئێران، «رۆژنامــەی هاوخەمییەكانــی ئێــران بــۆ كــورد قەدەغەیــە لــە ئێــران ،بەاڵم مانشــێت بومەلەرزەكە! جامیعــەی فەردا و هونەرمەند ...هتد» ئەمە جیا لەوەی رۆژهەاڵتی كوردستان و ســەردێڕێكی ســۆزداری ئاســایییە .درۆیەكی گەورەی سیاسی و فەرهەنگییە
و شــیعە وەك بونیادێكی مەزەوی ،هیچ كات ناتوانێ مانیفێســتی خەمخواردن و هاوخەمــی لەگــەڵ هێزەكانــی دەرەوەی خۆی بەش بكات و خەمی ئەوانیتر بكات بە هی خۆی!
ملمالنێی ئێران و توركیا
دەشــێ بڵێیــن توركیــا دەیەوێــت لە سلێمانی بەدوای سێبەری ئێرانەوە بێت،
دیارە توركیا بەهۆی پرسی ریفراندۆمەوە لــە هەرێــم تووڕەیــە! تووڕەبــوون واتە دوو ئەكتــەری سیاســیی بۆشــاییەكانی نێوانیــان گەورە و فــراوان دەبن ،خاڵی هاوبەشــیان كــەم دەبێتــەوە .توركیــا ئەمڕۆ ســنوورەكانی هەرێمی كوردستان بۆردومــان دەكات و لەڕێــی ئیبراهیــم خەلیلیشــەوە یارمەتی مرۆیی و كۆمەك بــۆ بوومەلەرزەكــەی مــاوەی رابردووی دەربەندیخان دەنێرێت. دیارە ئەمە پێوەستە بە هەردوو هێزی (نەرم و رەق) لە پێوەندییە نێودەوڵەتی و دیپلۆماســییەكاندا .بۆردمانكردنــی سنوور وەك هێزی رەق ،یارمەتی مرۆیی بۆ ناو چەقی شارەكان وەك هێزی نەرم، بەتایبــەت بــۆ پارێــزگای ســلێمانی كە توركیــا دەمێكە هەوڵی ئــەوە دەدات لە سلێمانی ئامادەیی هەبێت. وا دەبینرێــت توركیا پرســی یارمەتی مرۆیــی هاوشــێوەی سكۆڵەرشــیپەكانی خوێندن و دراما توركییەكان وەك هێزی نەرم بەكار بێنێت بەتایبەت ئەو شوێن و ناوەندانەی كە نەتوانێ بە ئاســانی تێیدا بژی. هــاوكاری مرۆیــی جیــا لــە رەهەندە مرۆیییەكــەی ،قوواڵییەكــی سیاســیی فراوان و كاریگەریشــی هەیە .توركیا لە رابردوودا بەهۆی بوومەلەرزە گەورەكەی ســاڵی ١٩٩٩ەوە هاوكارییەكانــی یۆنانی كۆنــە دوژمنی قبووڵ كــرد و وەریگرت، پێچەوانــەی ئێــران كــە یارمەتییەكانــی رەت كردووەتــەوە بەتایبــەت لەالیــەن واڵتانــی خۆرئــاواوە! وا دەردەكەوێــت ئێــران بیەوێت بەشــێوازێكی ســیمبۆلی بڵێــت دنیای ئێرانی ،زۆر لەوە بەهێزترە بكەوێت و داڕمێت ،یــا ئەگەر كەوتیش، خــۆی دەتوانێت پایەكانــی خۆی نۆژەن بكاتەوە ،نەك ئەوانی تر.
رۆژئاوای كوردستان و قۆناغی دوای هەڵبژاردنەكان
هۆزان عەفرینی «كۆتایــی قوناغی یەكەم و دەســت پێكردنی قۆناغی دووەم» وەك هەموومان دەزانین كە یەكەمین قۆناغــی هەڵبژاردنەكانــی رۆژئــاوای كوردســتان و باكــووری ســوریا ،لــە بــەرواری 2017-9-22بەڕێوەچوو ،كە هەمــوو گونــد و گەڕەكەكانی شــار و شــارۆچكەكانی هەرســێ هەرێمەكانــی جەزیرە ،فورات و عەفرینی گرتەوە. قۆناغــی یەكەمیــن هــەروا هەڵبژاردنەكانــی فێدراڵــی رۆژئــاوا- باكــووری ســوریا بــە شــێوەیەكی ســەركەوتویی ئەنجامــدرا و زۆربــەی پــارت و رێكخراوەكانی كورد ،عەرەب، ئاشوری و سوریانیەوە بەشدارییان تیا كرد. هەروەهــا لــەڕۆژی هەینــی -12-1 2017قۆناغــی دووەمــی پڕۆســەی هەڵبژاردنەكانــی فیدراڵــی رۆژئــاوا- باكووری سوریا لە هەرسێ هەرێمەكانی فیدراڵــی رۆژئــاوا –باكــووری
ســوریا دەســتی پێكــردو كــە الیەنــە ســەرەكییەكانی باشــووری كوردستان و هەروەهــا ئەمریــكا و روســیاش نوێنەریــان وەك چاودێریكردنــی پڕۆســەی هەڵبژاردنەكــە ئامادەبون و پڕۆسەكەش بە ســەركەتوویی كۆتایی هاتووە. لــەو بارەیــەوە ،بەشــار جەعفــەری نوێنــەری رژێمــی ســوریا لــە نەتەوە یەكگرتــوەكان ،رایگەیانــدووە كــە لــە ســوریا هیــچ ناوچەیەك بــە ناوی كــوردەوە بونــی نییــە و دان بــەو هەڵبژاردنەش نانێن! هەروەهــا چاودێرانــی سیاســی لەوبارەیــەوە دەڵێــن «كــە شــتێكی چاوەڕوانكــراو بــووە رژێمــی ســوریا نكۆڵــی لــە مافەكانــی كــورد بــكات، لەبەرئــەوەی رژێمێكــی دیكتاتــۆر و خوێنمــژە ،بــەاڵم جێــی ســەرنجە كە بەرەی ئۆپۆزسیۆنیش هەمان بۆچوونی هەیــە و دان بە مافــە رەواكانی گەلی كــورد و پێكهاتەكانــی دیكەی ســوریا نانێن».
بۆ ئەنەكەســە بەشدار نەبوو؟
زۆر كەس هەیە پرســیار دەكەن كە ئایــا بۆچــی ئەنەكەســە بەشــداری لە هەڵبژاردنەكانــی رۆژئــاوا و باكــووری ســوریای نەكردووە ،چاودێرانیش بەم جۆرە وەاڵمی ئەو پرسیارە دەدەنەوە: كــە ئەنەكەســە ئەندامــی ئیتالفــی
خەیاڵیــان وایە كــە دەبێت چاوەڕوانی روخانی رژێمی بەشــار ئەسەد بكەن و دوایی لــە رێگای پەرلەمانی ســوریای تــازەوە و بــە دەنگدانــی دیموكراتیك مافە رەواكانی خۆیان وەربگرن.
شەرعیەتی هەڵبژاردنەكان
قۆناغی دووەمی پرۆسەی هەڵبژاردن لە رۆژئاوای کوردستان بەسەرکەوتوویی ئەنجامدرا نیشتمانی سوریایە ،كە وەك الیەنێكی نــاوی كورد نیە تەنها بە ناوی ئیتالفی ئۆپۆزســیۆنی ســوریا ،جموجۆڵیــان ســوری یە و مافی ئەوەیان نیە بەناوی لە ئیســتانبوڵ هەیــە و هەتا ئێمڕۆش كوردەوە قســەبكەن ،ئەوان لە چەندین دان بــە مافەكانــی گەلی كــورد نانێن كۆنگــرە و كۆبونەوەكانی چارەســەری و تەنهــا بــۆ كاری خۆیان ئەنەكەســە كێشەی سوریادا بەشدار بوون ،بەاڵم تا بــە كاردەهێنن ،لە كۆنگرەی جنێڤ لە ئێســتا هیچ رۆڵێكی ئەوتۆیان نەبووەو ئاســتی 50ئەندامی عەرەبــی تەنها 1خاوەن قســەی خۆیان نەبوون ،بەڵكو ئەندامــی كــورد هەیە ،ئایا لە ســوریا بەشــداریی ئەوان تەنهــا بۆ ئەوەیە كە ڕێــژەی بوونی كورد %1ە .ئەمەش بە بە جیهان رابگەیەنن كە كورد بەشدارە
و داوای مافی خۆیان ناكەن و ئەوانەی دیكە (تەڤــدەم و پەیەدە) جیاخوازن و هەوڵی پارچەبوونی سوریا دەدەن. كەواتــە ئەنەكەســە پابەنــدە بــە بڕیارەكانــی ئۆپۆزســیۆنی ســوریا كە لــە دژی مافەكانــی گەلــی كــوردن و بــەو شــێوەیەش ناتوانــن بەشــداری هەڵبژاردنــەكان بكــەن ،لەبــەر ئەوەی ئــەوان ئەندامــی ئیتالفــی ســوریان و
بە گوێرەی بۆچونەكانی ئەنەكەســە كــە گوایــە هەڵبژاردنەكــەی رۆژئاوای كوردســتان-باكووری ســوریا ،لەژێــر كۆنتڕۆڵی پەیەدەن و لەبەرئەوەش ئەو پڕۆســەیە بە ناشــەرعی وەسفدەكەن، لێــرەدا چاودێران پێیــان وایە كە ئەم قسەیە رەوا نییە ،بەو پێیەی وەفدێكی فەرمــی لــە پەرلەمانی كوردســتانەوە كــە پێكهاتــوە لــە هەرســێ الیەنــە ســەرەكییەكانی هەرێمی كوردســتان، كــە ئەوانیــش هەریــەك لــە یەكێتــی نیشــتمانیی كوردســتان و پارتــی دیموكراتــی كوردســتان و بزوتنەوەی گۆڕان ،هەروەها تیمەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتــی و روســیا و ئەمریــكاش بەشــدارییان كردوە لــە چاودێریكردنی پڕۆســەی هەڵبژاردن و پێیان وایە كە بە ســەركەوتویی كۆتایهاتووە .كەواتە پڕۆســەی هەڵبژاردنەكــە شــەرعیەتی هەیــە و دەســتپێك و هەنگاوێكی زۆر گرنگــە بــۆ دواڕۆژی گەلــی كــورد و پێكهاتەكانی باكووری سوریا.
تەندروستی
ذمارة ( )636دووشەممە 2017/12/4
info_chawder@yahoo.com
6
بۆچی ژنان زیاتر توشی ئەو نەخۆشییانە دەبن؟ زانیاریی ورد لەسەر سێ نەخۆشیی پێست ...زیپكە ،پەڵە و شڵی د .بڕیار شێخ تەیب پسپۆڕی نەخۆشییەكانی پێست:
چاودێر-تابان رەزا: زیپكە‌و پەڵە‌و شــڵی ئەو نەخۆشییانەن كــە توشــی پێســت دەبێــن‌و دەبێنە هۆی شــێواندنی روخســار‌و دەموچــاو ،ئەگــەر لەكاتــی خۆیادا چارەســەر نەكرێن ،رەنگە هەریەك لەم نەخۆشــییانە بگاتە ئاســتێك كە چیتر كۆنترۆڵكردنی ئاســان نەبێت ،د. بڕیار شێخ تەیب پسپۆڕێ نەخۆشییەكانی پێســت ،دەڵێت «زیاتر ژنان توشــی ئەم نەخۆشــیانە دەبــن ،بەهــۆی بەكارهێنانی ماكیاژی خراپ‌و هۆكاری هۆڕمۆنات».
بەپێی تەكنەلۆژیای پزیشكی بەرێژەی ،%70پەڵەی پێست لەناودەبرێت شڵی زیاتر لەو كەسانەدا دروست دەبێت كە سپی پێسنت
زیپكە چی یە؟
پزیشــكێكی پســپۆڕی نەخۆشــییەكانی پێست ،ئاماژە بەوە دەكات ،زیپكە بریتییە لەهەوكردنــی پێســت‌و هەوكردنــی غودەی چەوری پێســت‌و رژێنــی چەوریەكەی ،كە بەهــۆی كۆبونــەوەی چــەوری لەنــاو ئەو رژێنــەدا‌و گیرانی دەمــی رژێنەكە لە كاتی ئاســاییدا كراوەتــەوە ،ئەمەیــش دەبێتــە هــۆی كۆبونــەوەی ئــەم چەوریــە ،لەنــاو ئەم چەوریەشــدا بەكتریایەك هەیە لەسەر پێستی هەمو كەسێك بەتایبەتی لەناو ئەم رژێنــەدا ،كە ئەم چەورییە وەك خواردنێك بۆخۆی بەكاری دێنێت ،پاشەڕۆی بەكتریاكە لەو چەورییە دروســتیدەكات ،دەبێتە هۆی هەوكردنی پێستەكەو دروستبونی زیپكە.
هۆكارەكان
د .بڕیــار شــێخ تەیــب ،بــاس لەوەیشدەكات ،بەشێوەیەكی گشتی یەكەم هــۆكار بــۆ دروســتبونی زیپكــە چــەوری پێســتە ،یــا هۆڕمونــات ،ئەویــش كاتێك كەســەكە پێســتی چەورتر بێت بەتایبەت لەكاتــی هەرزەكاریدا كــە هۆڕمونی نێرینە دەریــدەدات ،ئــەم هۆڕمۆنەیــش لەپیــاوو ژنــدا هەیە ،ئەو هۆڕمۆنــە بەرز دەبێتەوەو وادەكات رژێنــە چەورییەكان زیاتر چەوری دەربــدەن‌و بارەكــە گونجاوتــر بێــت بــۆ دەردكرنــی زیپەكە ،هۆكارێكی تر خواردنی حەپی كۆرتیزۆن‌و حەساسیەت‌و مەنع‌و دژە پەركەمــە ،هەروەهــا بەكارهێنانــی ماكیاژ بەتایبــەت لەژنانــدا كاتێــك ماكیاژێكــی زۆر بەكاردێنێــت ،لەگــەڵ پێســتی خــۆی ناگونجێت. ئەو پزیشــكە ،دەڵێت»هــەر زیپكەیەك كە لەســەر دەموچاو دروستدەبێت ،ئەگەر زەختی زۆر لێبكرێــت بۆناوەوە بتەقێنرێت ئــەو بەكتریایــە زیاتــر بــاو دەكاتــەوە‌و
هەتا دەستكاریی زیپكە بكرێت ،زیاتر بە پێستدا باڵو دەبێتەوە وادەكات رژێنەكانــی دەوری زپیكەكــە دوچاری هەوكردن بێتەوە ،بۆیە زیپەكە لەو كەسەدا زیاتر دەبێت ،هەتاوەكو دەستكاری زیپكەكان بكرێت زیاتر دەبێت».
بۆچی لەژناندا زیاترە؟
پزیشــكەكە رونیدەكاتــەوە ،هــەردوو رەگەز توشــی زیپكە دەبــن ،بەاڵم لەژناندا زیاترە ،ئەویــش بەهۆی بونی هۆڕمونات‌و بەكارهێنانــی ماكیاژەوەیە ،ئەگەر هۆكاری دروســتبونی هۆڕمۆنات بێت ئەوا كەسەكە لە تەمەنی 22-20ساڵی زیپكەی نامێنێت، بــەاڵم هەنــدێ كــەس هەیــە هۆڕمۆناتیان ئاســاییە ،بــەاڵم هەســتیاری غودەكانیان بۆ ئەو هۆڕمــۆن زیاترە ،هەربۆیە هەندێك كــەس لــە تەمەنــی 35- 25ســاڵی هــەر دەیمێنێت ئەوەش حاڵەتی دەگمەنن.
جۆرەكانی زپیكە
ئەوپســپۆڕە ،جەخت لــەوە دەكاتەوە، زیپكــە پۆلێن دەكرێت بــۆ چەند جۆرێك، زیپكــەی ژێرپێســت كــە زیپكــەی ســپی پێدەوترێت‌و داخراوە نایەتە دەرەوە دەبێت دەرمانی بەهێزی بــۆ بەكاربهێنرێت تابێتە دەرەوە ،زیپكــەی ئاســایی هەیە كە زیپكە سورەكەی پێدەوترێت زیپكەی عازەبەییە، جۆرێكی تر زیپكەی نوكی رەشی پێدەڵێن ئەگەر زەختێكی لێبكات چەوریەكەی دێتە
دەرەوە ،ئــەم جۆرە ئاســانترە بەتایبەتی لەهەرزەكاریــدا ئــەم جــۆرە هەیــە پێــش ئەوەی هەو بكات ،لــە بەرئەوەی زیپكەكە تــا تەمەنێــك دەمنێتــەوە ،ئەگــەر ئــەو چەورییــە لــە پێســتدا بمێنێتــەوە دەبێتە هۆی گەورەكردنی ئەو جێگەیەی تێدایەتی كە دەمی رژێنەكانە ،ئەوكاتە پێستی كون كون دەردەكەوێت ،پێویســتە كەسەكە زوو چارەسەر وەربگرێت ،نەهێڵێت چەورییەكە كۆببێتــەوە ،جۆرێكــی تر زیپكەی كیســی پێدەوترێــت لــە شــێوەی دومەڵدایــە لــە هەموجــۆرەكان خراپتــرە ،پێویســتە بــۆ ماوەی چوار مانگ چارەسەر وەربگرێت.
چارەسەرەكان
باســی لەوەیشــكرد ،بەپــێ جــۆری زیپكــەكان چارەســەرەكان دابەشــدەكرێن بەســەر حاڵەتی كەم‌و مامناوەند‌و خراپدا، ئەوانەی كەمن یان مامناوەندە بە ســابون‌و كرێــم ،لەگــەڵ مادەی پاكەرەوەی پێســت چــاك دەبێ ،ئەگەر زیپكــەكان چاكنەبون حەبــی لەگــەڵ بەكاردێــت ،ئەویش حەبی ئیلتیهاباتە لەهەمان كاتدا حەبی ریتان كە تایبەتــە بە زیپكە ،ئەم حەبە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی چەوری پێست‌و توێژاڵكردنی پێســتەكە‌و چەوری كۆنترۆڵدەكات‌و زیپكە كەمدەكاتەوە.
پەڵەی دەموچاو چی یە؟
لەبارەی دروســتبونی پەڵەی سەرپێست شڵی چی یە؟ د .بڕیار شــێخ تەیب ،ئاماژە بەوەدەكات ،مادەی میالنینە پێویســتە بوەستێنرێت، پزیشــكە پســپۆڕەكە ،ســەبارەت بــە پەڵەیەكی قاوەیی یان رەشە لەسەر پێست بــە بەكارهێنانــی كرێم‌و خۆپاراســتن لە دروســتدەبێت ،جیاوازە لە رەنگی پێستی تیشــكی خــۆر‌و بەكارهێنانــی دژە خۆر ،نەخۆشــییەكی دیكەی پێست كە شڵییە كەسەكە ،لە ئەنجامی كۆبونەوەی ماددەی بــۆ ئــەوەی كاریگەریی تیشــكی خۆری باســی لەوەكــرد ،ئــەم جــۆرە زیاتر لەو میالنینــە ،ئــەم ماددەیە رەنگ بە پێســت لەســەر نەبێــت‌و وردە وردە پێســتەكە كەسانەدا دروستدەبێت كە سپی پێستن‌و دەدات ،لــە خانەیەكــەوە دروســتدەبێت ئاســایی دەبێتــەوە ،بەاڵم ئەگــەر هاتو لە خێزانەكەیاندا هەیە ،واتە بۆ ماوەییە، پێیدەوترێــت میالنۆســایت ،ئــەم ماددەیە پەڵەكە لەتەبەقە قوڵەكانی پێستدا بێت ،كــە تیشــكی خــۆر لێیانــدەدات خانەی كارگەیی دروستكردنی ئەم رەنگەیە ،كاری تەقشــیری كیمیــای بــۆ دەكرێــت ،واتە رەنگــەكان مادەی میالنین لەپێســتایندا خانەی میالنۆ ســایتەكە دروســتبونی ئەم پەنابــردن بۆ توێژاڵكــردن‌و بەكارهێنانی زیاتر دروســتدەكەن ،بە شــێوەی خاڵی میالنینــە ماددەیەكە وەك دژەخۆرێك وایە لێزەر‌و ماســك كە ئەوەش چارەسەرێكی قاوەیــی دەردەكەوێــت ،بەتایبەتــی لــە كە پێســت لە تیشــكی خــۆر دەپارێزێت ،تازەیــە بــۆ پەڵــە بەكاردێت لەشــێوەی تەمەنی منداڵ‌و هەرزەكاریدا ،كاتێك ئەو بۆیە كاتێك پێســتەكە بەر تیشــكی خۆرو تەقشیركردندایە (پاكردنەوەی دەموچاو) كەسە پێدەگات‌و پێستی ئەستور دەبێت گەرمایەكی زۆر دەكەوێت پێســتی بریندار مادەیەكــی بەهێــزە دەردەرێــت لــە وردە وردە باشتر دەبێت ،بەاڵم زۆر سپی بێــت ،ئــەم خانانــە وەك خۆپاراســتن پێســتەكە ،خانەی رەنگی ناو پێســتەكە پێســتەكان هــەر دەمێنێتەوە پێویســتە هەڵدەســێت بە دروســتكردنی ئەم مادەیە بێهێز دەكات‌و وادەكات دروستی نەكات‌و خۆیان لە تیشكی خۆر بپارێزن ،باشترین زیاد لە پێوســت پێســتەكە لەتیشكی خۆر مــادەی رەنگەكــە پێی تێك دەشــكێن‌و چارەســەر بۆ شــڵی لێــزەر كردنە كە بە شــێوەیەكی گشــتی لــە 5-4جەلســە بە دەپارێزێــت ،بەاڵم ئەگــەر ئەم كردارە هەر وادەكات لەش هەڵی بمژێت. وتیشی «ناتوانرێت گرنتی بە نەخۆش لیزەر شــڵی چاك دەبێتــەوە لە%80-70 بەردەوام بێت ئەم دروستبونی مادەیە زیاد دەكات ،لەش هەڵی نامژێتەوە دەبێتە هۆی بدرێــت كــە پەڵەكــە الدەچێــت ،چونكە خاڵەكان نامێنێت. وتیشــی «ئەگــەر منداڵێــك شــڵی دروستبونی پەڵە لەسەر دەموچاو. نازانرێــت ئایــا ئەو كەســە تاچەند خۆی دەپارێزێت لەتیشــكی خۆرو رێنمایەكانی هەبێــت دایكەكــە لەمنداڵیــدا پارێزگاری چارەسەرەكان رونیدەكاتــەوە ،ئەگــەر هاتــو پەڵەكە پزیشــكی جێبەجێكردوە ،هەندێ جۆری لــە منداڵەكەی بــكات‌و زو دژە خۆری بۆ تەنهــا بەشــی ســەرەوەی پێســتی پەڵە بۆماوەییە ،هەر بۆیە چاكبونەوەش بەكاربهێنێت نەهێڵێت بچێتە بەرتیشــكی گرتبێتەوە ،بە كرێم ئەو پەڵەیە دەڕوات ،لەكەســێكەوە بۆكەســێكی تر دەگۆرێت ،خۆرو كاڵوی بۆ بەكاربهێنێت ،كاریگەریی لەســەر كەمكردنەوە‌و زیاتر بونی شــڵی هەروەها دەبێت كاریگەریەكی بوەستێنین لە % 70پەڵە بنەبڕ دەكرێت». دەبێت». كــە ئەویــش كاریگەریــی دروســتكردنی
نەخۆشییەكانی دڵ ،یەكەم هۆكاری مردنە لەجیهاندا ئاژانسەكان:
بــە گوێــرەی زانیارییەكانی رێكخراوی تەندروســتی جیهانــی نەخۆشــی دڵ‌و دەمارەكانــی خوێــن بكــوژی یەكەمــە لەســەرجەم جیهاندا ،كە نزیكەی 1707 ملیۆن كەس لە جیهاندا لە ساڵی دا2015 بەهۆی نەخۆشــییەكانی دڵــەوە گیانیان لە دەســتداوە واتە %31ی كۆی مردوان لەسەر ئاستی جیهان. نەخۆشــییەكانی دڵ لــە یەكتــر ناچــن ،لــەو روانگەیــەوە كــە دەشــێت كاریگەرییــەكان بــۆ ســەر دەمارەكانــی خوێــن لە دڵــدا هەبێت یان لە مێشــكدا یاخود لە ماســولكەكانی دڵ‌و زمانەكان‌و بەشەكانی دیكەی جەستە. وتەبێژێــك بە نــاوی كۆمەڵــەی دڵی ئەمریكییــەوە ،دكتــۆر نیــكا گولدبرگ،
رایگەیاند ،زۆر گرنگە بەالمانەوە ،زانینی چۆنێتــی بوژانــەوەی دڵ‌و ســیەكان، ئەمــە هەنگاوی یەكەمە كاتێك كەســێك دادەڕمێت بۆ یاریــدەدان لە رزگاركردنی ژیانیدا.
كەموكوڕیی دڵ چیە؟
كۆمەڵــەی دڵــی ئەمریكیــی لــەوە دەدوێــت ،دۆخــی شكســتی دڵ كاتێك رودەدات كــە دڵ كــە وەك ماتۆڕێــك ئیشــدەكات ،لەپاڵنانی خوێن دەكەوێت، بەشــێوەیەكی كارا لە میانی دەمارەكان‌و سوڕی خوێنەوە بۆ ئەندامەكانی جەستە‌و شــانەكانی دیكــە ناچێــت ،لــە كاتێكدا كــە دۆخی شكســتی دڵی ســوتانەوەیی (االحتقانــی) یەكێكــە لەو نەخۆشــییە درێژخایەنانــەی كە توشــی ماســولكەی
دڵ دێن‌و ،كاریگەرییان بۆ ســەر توانای دەبێــت لە هەڵدانی خوێن بۆ ســەرجەم الیەنەكانــی جەســتە بە بڕی پێویســت، هەڵگری ئۆكسجینی پێویستە. ئەنجامەكــەش بریتیــە لــە ئاوســانی هەردو قاچ ،دەشكرێت لە هەر شوێنێكی جەســتەدا روبدات‌و ،هەروەها شكســتی دڵ توانــای هەمەكیــی رزگاربون لە ئاو‌و ســۆدیۆم الواز دەكات ،كــە دەبێتە هۆی ئاوســانێكی زۆر ،كاتێكیــش ئاوســان رودەدات ،شــلەكە لــە هەردو ســیەكەدا كۆدەبنەوە‌و دەســتوەردەدەنە پرۆســەی هەناسەدان.
جەڵتەی دڵ چییە؟
هەروەهــا گۆڵدبــرگ رونیدەكاتەوە كە «جەڵتــەی دڵ بریتیــە لــە كێشــەیەك
لە ســوڕی خوێنــدا»،و ئامــاژە بۆ ئەوە دەكات كــە «كاتێــك ســوڕی خوێــن كێشەی بۆ دروستدەبێت‌و ،خوێن ناگاتە ماســولكەی دڵ ،دەبێتە مایەی ئازاردانی ماسولكەكان.
جەڵتەی دڵی لە ناكاو چییە؟
هەمیشــە جەڵتــەی دڵ دەرەنجامــی شــێوانی كارەبایــی رودەدات كــە دەبێتە هۆی وەســتانی لە نــاكاوی دڵ، گۆڵدربێــرك دەڵێت «جەڵتــەی دڵی لە ناكاو بریتیە لە كێشەیەكی كارەبایی ،كە كاریگەریی بۆ سەر ریتمی لێدانەكانی دڵ دەبێــت» .لە كاتێكدا كە لە دەســتدانی لە پڕو چاوەڕواننەكراوی ئەركەكانی دڵ، دەبێتــە هۆی لە دەســتدانی لــە ناكاوی هەناسەدان‌و هۆشی نەخۆش».
جۆراوجۆر
ذمارة ( )636دووشەممە 2017/12/4
هەر سێ رۆژ جارێك ژنێك لە فرەنسا دەكوژرێ
info_chawder@yahoo.com
7
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر
ماكرۆن :شەرمەزارییە بۆ فرەنسا
بۆ دورخستنەوەی لە قەڵەویی
نابێ منداڵ لە 90دەقیقە زیاتر ،ئامێری زیرەك بەكاربهێنێ ئاژانسەكان: تازەتریــن لێكۆڵینــەوە ،ئــەوەی خستۆتەڕو ،كە بەكارهێنانی تەكنەلۆژیا لەالیــەن منداڵــەوە بــۆ كاتێكــی زۆر، وایلێدەكات كە كێشی زیاد ببێ. لە چوارچێوەی ئــەو دەرەنجامانەدا، لێكۆڵــەرەوان داوا لــە دایــك‌و باوكان دەكــەن ،كــە رێوشــوێنی شــیاو بگرنە بــەر ،لــە كاتێكــدا كــە منداڵەكانیــان بەرامبەر شاشەی ئامێرە ئەلكترۆنیەكان ( )Screen timeبۆماوەی زیاتر لە ( )90دەقیقە لە رۆژێكدا دادەنیشن. دانــەری ســەرەكی لێكۆڵینەوەكــە (ئادمــوس هادجیبانایــس) دەڵــێ، پێویســتە ســنورێك بــۆ ســەیركردنی تەلەفزیــۆن ،یــان بەكارهێنانــی ئامێرە كۆمپیوتەریــەكان ،یان هــەر ئامێرێكی ێ لــە كاتژمێر و هاوشــێوە دابنرێ ،ناب ێ لە رۆژێكدا، نیوێك زیاتر بواریان پێبدر
ئەمــەش تەنیا بــۆ ئــەو مندااڵنەیە كە تەمەنیان لەسەرو چوار سااڵنەوە دەبێ. زانایان لەو باوەڕەدان كە ئەمە دەبێتە هۆی بەشــداریكردن لــە گیرۆدەبون بە قەڵەوییەكی لە رادەبــەدەر ،بەتایبەتی لــە ئەوروپــادا ،كە ئەم نەخۆشــییە لە مــاوەی ( )25ســاڵی رابــردودا بوەتــە نەخۆشییەكی باو. توێژەران ئەوەیشــیان دەرخستوە كە بەدواداچونــی هۆكارەكانی راگەیاندن لە ێ بەربەستێكی درەنگانی شــەودا ،دەش گــەورە لەبــەردەم خەوتــن الی الوان دروستبكات كە دەبێتە مایەی توشبونیان بــە مەترســی قەڵــەوی لــە رادەبەدەر، هەروەهــا ئامێری تەلەفزیــۆن لە ژوری نوستنی مندااڵندا قەدەغە بكرێت ،باوك و دایكیــش لە بــەردەم مندااڵندا خۆیان بە ئامێــرە ئەلكترۆنیەكانەوە ســەرقاڵ نەكەن.
ئاژانسەكان: سەرۆكی فەڕەنسا (ئیمانوێل ماكرون) ،ئیدانەی ئەو توندوتیژییەی كرد كە ێ رۆژ روبەڕوی ژنان دەبێتەوەو دەڵێ :شــەرمەزارییە بۆ فەڕەنســا كە هەر س ێ بەهۆی كاری توندوتیژیییەوە ژنێك بكوژرێ ،بانگەوازی بۆ ئەوەیشــكرد جار كــە لەمســاڵدا دەقیقەیەك بە بێدەنگی دەمێنینــەوە بۆ رۆحی ئەو ژنانەی كە بونە قوربانیی. ئاماژەی بەوەیشدا كە تا ئەوكاتەی لە سەرۆكایەتیدایە بۆ ماوەی پێنج ساڵ ێ یەكسانی ژن‌و پیاو لەسەروی هەمو شتەكانەوە بن. دەب لــە وتارێكیدا كە بە بۆنەی رۆژی جیهانــی بۆ بەرەنگاربونەوەی توندوتیژی دژی ژنــان پێشكەشــی كرد دەڵێ ،ژنان توشــی نەنگی دەبــن لە كۆمەڵگادا، تەنانەت لە كاتێكدا كە دەبنە قوربانیی توندوتیژی‌و ستەمیش. داواشــی كرد ،ئەو كەســانە بدۆزرێنەوە كە ســوكایەتی‌و گێچەڵ بە ژنان ێ دەكەن .لە درێژەی وتارەكەشیدا وتی :بەهیچ شێوەیەك لێبوردن قبوڵ ناكر بۆ تاوانباران ،كە رۆژانە ســوكایەتی بە ژن دەكەن‌و هێرش دەكەنە سەریان، پێویســتە ببرێنە بەردەم دادگا و ســزای تەواوی خۆیان وەرگرن بەرامبەر بەو ێ فەڕەنسا وەك ئەو واڵتانە نەبێت كە كارە قێزەونانەی دەیكەن ،وتیشی ،دەب ژن بەترسەوە لە ناویا دەژی. (ماكــرون) پشــتیوانی گۆڕینی ئەو یاســایانەش دەكات كە پەیوەســتن بە رازیبونی پەیوەندی جنسییەوە و دەڵێ ،پۆلێنكردنی هەر پەیوەندییەك لەگەڵ كەسی خوار پانزە ساڵ ،بە تاوانی القەكردن هەژمار دەكرێ ،ئەوەیش پەسەند ێ كە یاسا فەڕەنسیەكان لەمڕوەوە تەمومژاوی بن. ناكر
ئاسۆیی
ستونی
-1جۆرە گزییەكە +گیانلەبەرێكە. -2نیوەی شەقە ،شاخ هەیەتی، ژمارەیەكە. -3ئەویش هەڵئەدر ێ (پ)، روداوێكی ئاسایی سروشتییە (پ)، پێوەئەدرێ. -4جاران هەبو. -5جۆرە قوماشێكە (پ) ،لەبەرچی (پ) ،هەمو كردومانە (پ). -6برایە نە لە دایكەو نە لە باوكە، زەوی ئەیناس ێ (پ) ،ئەوەی لێوە نایەت. -7دوان لە زەل ،خواردنەوەیە ،دوان لە سمێڵ ،زیاتر بۆ سەگە. -8پرسیارە ،دوان لە خاس، ژمارەیەكە (پ). -9لە مرۆڤ‌و باڵندە و گیانلەبەرو روەكیشدا هەیە ،نیوەی چوار، میوەیەكە. -10لە توركیایە ،بێ كەڵكە ،ئەدر ێ لە زۆر شت. -11رژای بێ كلك ،هەمو ئەیكەین، وەك یەكن. -12تەنیا بۆ پێشەوە ئەڕوات ،ئەب ێ بەویژدان بن.
-1باڵو ،جۆرە جنێوێكی سوكە. -2شوێنێكی مۆدێرنە ،ئاو ئەیناسێ. -3هەورامی بەكاری دەهێن ێ (پ)، گیانلەبەرێكە. -4سەراپای گیان ،تیرەیەكی كوردە، ئەوەڕێ. -5دوان لە بەفر ،ژمارەیەكە ،سیان لە سەنگ. -6خەڵكی ئەو واڵتەیە( ،پ)، زۆرجار ئەگیرێ. -7هەڕەمەكی ،خۆری میللەتان. -8ئاگر دەیناسێ ،بۆ خانوە ،الشەی مەڕ دوای سەر بڕین (پ). -9سیان لە چەخماخە ،هەمو كەس رقی لێیەتی ،نێرە و كلكی نییە. -10پارێزراو ،لە توتن ئەچێ. -11ئاوایی (پ) ،یەكسەر دەدرێ، سەری پ ێ هەڵئەگرن (پ). -12جاران زۆر هەبو +سیان لە تەڵە.
وش ـ ــةى ونبو
ماسی بەستو ،سودەكانی لە دەستنادات ئاژانسەكان: لێكۆڵەرەوان ئەوەیان راگەیاند ،كە ماسی بەستو، هەرگیــز ئەو ســودانەی تیایدایە لە دەســتی نادات، ێ كەس بە پێچەوانەوە تێیگەیشتون. وەك چۆن هەند لێكۆڵــەرەوان لــە كارگــەی ( )SINTEFی ێ تاقیكردنەوەیــان ئەنجامدا ،لە نەرویــژی ،كۆمەڵــ پێنــاو زانین‌و كاریگەری لەســەر ئــەو چەند جۆرە ماسییانەی كە هەیە ،دوای بەستنیان دەركەوت ،كە ئەو ماســییە بەستوانە هەمان جۆر سود و قازانج‌و ئەو مادانەی تێدایە كە لە ماسی زیندودا هەیە. زانایــان ئــەم دەســكەوتەیان بــە گرنــگ دانا بۆ ئەوانەی كە ماســی بەســتو دەكــڕن ،لەهەمانكاتدا نرخەكەشــی كەمە ،هەروەها بۆ ئەوانەشی كە ماسی زیانی بۆ تەندروستی هەبێت. (تارا كوندیل) ،پسپۆر لە زانستی خۆراكدا دەڵێ، ێ شــتی تێدا بێت كە زینــدو دەكڕن ،لەوانەیە هەند
ئەمــە كارێكی زۆرباشــە كە ماســی بەســتو هەمان ســودی هەیــە وەك ماســی زیندو ،بەاڵم پێویســتە پێش كڕینی پشــكنینی بۆ بكرێت ،تا دڵنیا بیتەوە لــە جۆرەكــەی ،گۆڕینی رەنگەكەی ،یــان بۆنەكەی بەشێوەیەكی ناخۆش. بــە پێــی رێنماییــەكان ،چەند رێنماییــەك هەیە ێ بگیرێنە بەر دوای كڕینی ماســی بەســتو، كە دەب ئەوانیش: ێ ماسییە بەستوەكە دوای راوكردنی خرابێتە ـ دەب شوێنی بەستنەوە. ێ كە پلەی گەرما كەم ێ لە شوێنێكدا دابنر ـ دەب ێ تا ئاستی بەستنی. ب ێ پێــش ێ كاری توانــەوەی زۆر خێــرا بــ ـ دەبــ ئامادەكردنی.
وشەی ونبو: چیرۆكنوسێكی بە توانای كوردە
دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك قەپان – تەمەركیلۆمەتر زیرە – – گەشتیار––مەردان هیندی – كەویار ساڵۆن – – پۆڕ – الند چاڤی – مۆز – كوێرەوەری – قەاڵچواالن – كەشافە پرد –– كۆتر ێ– پۆڕ ز– تۆڕنەچی – كۆگا – مەلیك سۆسەن – – كۆاڵن – – گرد شەریك – سڵق – گەاڵڕێزان ێ گیراو – هەوری ساماڵ ––سوڵتە – بەكر – برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ – سەلیم – سۆندە – ساقی – چقڵ – – سۆز – دڕك – كەسك – مازو سمە –.سافی – مەسینە – تەور –– گاڵ مەمۆ – جرج – بێاڵ.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
info_chawder@yahoo.com
ژمارە دووی گۆڤاری (كولتور مەگەزین) باڵوكرایەوە ژمــارە دووی گۆڤــاری (كولتور مەگەزین) باڵوكرایەوەو خوێنــەران دەتوانن ســەردانی كتێبخانەی غەزەلنوس لەشاری ســلێمانی و كتێبخانەكانــی دیكــە بكــەن ،بۆئــەوەی بــە (گۆڤــاری كولتــور مەگەزین) ئاشــنا بــن .گۆڤارەكــە لــەم ڕۆژانەشــدا لەهەولێــر و شــار و شــارۆچكەكەكانی دیكــەی كوردستان دابەشدەكرێت. هاوكات دەستەی نوسەرانی رایدەگەیەنــن، گۆڤارەكــە كــە كڕینــی هــەر ژمارەیــەك یارمەتیمــان دەدات بــۆ بەردەوامبــوون لەچاپكردنــی ژمارەیەكی دیكە و پڕكردنەوەی بەشــێكی بچوكــی تێچوونــی هــەردوو ماڵپــەڕە كــوردی و ئینگلیزیەكەمــان .هیواداریــن لەڕێگەی خۆشەویستی ئێوە بۆ كولتــور و فیكــر و ئــەدەب و فێمنیــزم و جێندەر و هونەری كوردی بتوانین بەردەوام بین. نرخەكــەی گونجــاوە لەگــەڵ بارودۆخی ئەمڕۆدا. ئەوەشــیان راگەیانــدوە،
كــە بابەتەكانــی گۆڤــاری كولتورمەگەزین لە ئۆالینەكەدا نییــە .وەك ســتاندارتێكی جیهانــی دوای دەرچوونــی ژمارەیەكــی نــوێ ئەوســا هەندێكی دەچێتــە ناو گۆڤارە ئۆنالینەكــەوە .هەوڵدەدەیــن هەندێك بابەتــی ژمارەی یەك لــە (كولتور مەگەزین) ئۆنالین دابنێنین .لەهەموو ژمارەیەكدا شــانۆی ژمــارە باڵودەبێتەوە. ئەمجــارە (دانــا ڕەووف ) كچــە فلیــم گێڕەوەكە -یئامادەكردووە بۆ بەشی شانۆی گۆڤاری كولتور مەگەزین.
w w w.ch awder n ews. com
No. (636) 04-12-2017
Political, Educational & Social Weekly Press
سەمای هەڵوەرینێكی تر چاودێر-تایبەت: هەمــو دەڕۆیــن ،یــەك یــەك دەچینــەوە بەردەم قیامەتەكانــی مەرگ ،دەڕۆیــن‌و لە هەر تولەرێیەكدا بێت ،ســاوێك دەســپێرین‌و هەنگاوەكانمان خێراتر دەكەین ،ئــەوە ئێمەین لە هەمو پەنجەرە تەڵخەكان دەڕوانیــن ،بــەردەكان بەردەبنــەوە و الشــەكان هەپــرون دەبن ،منداڵەكان لە كۆالرەو بوكە شوشــە دوردەكەونەوە ،عاســاكان لە نێو قەدەوە دەشكێن‌و ئەشــكەكانیش وەكو باران دادەبارێن‌و ئەسپەكانیش لە حیلە دەكەون. ئــەوە ئێمەیــن خاكیــش نامانگرێتەخــۆی ،هــەر لەبەرئــەوەی كــە هیچمــان نەكــردوە ،نــە الســكی گوڵێكمان شكاندۆتەوە و ،نە كانیەكمان پڕكردۆتەوە ێ گۆرانی‌و ئاواز بوین بۆ گوڵە گەنمەكان. و ،نە ب ئــەوە ئێمەین كە هیچ ناپاكیەكمــان نەكردوە ،نە خەردەلمان دروست كردوە و ،نە گەرومان خنكاندوە و ،نە تۆپێكیشــمان هاویشــتوە ،ئــەوە ئێمەین كە دەمریــن ،دەمرین‌و لە مردنیــش ناپاڕێنەوە ..ئەوە ئێمەین. هات ،ئەمجارەیان بومەلەرزەیەك هات ،هاتو وتی ئەرەوەڵاڵ دۆزیمەوە ،ئەوە ئێوەن!!. (بەهــۆی بومەلــەرزەوە ،بەشــێك لە جەســتەی كوردستان بریندارە ،بەمبۆنەیەوە رۆژی 2017/12/8 كۆنســێرتێكی خێرخــوازی لــە شــاری ســتۆكهۆڵم بــە بەشــداری زیاتــر لــە 20گۆرانیبێــژی كــورد بەڕێوەدەچێــت ،بە ئومێــدی ئەوەی مەرهەمێك بێت بۆ زامی نیشتمان).
www.galawej.com
سایتی نوێی بنکەی روناکبیریی
گەالوێژ
www.galawej.com
زانكۆی راپەڕین فیلمی هەفتانە منایش دەکات چاودێر -تایبەت: زانكۆی راپەڕین ،گەرچی لە چاو زانكۆكانی تری ێ دادەنرێت، هەرێمی كوردستاندا ،بە زانكۆیەكی نو بــەاڵم جۆرەهــا چاالكــی جۆراوجــۆری بەئەنجــام گەیاندوە و هەوڵ‌و ماندوبونێكی زۆریشــی داوە بۆ بەرەوپێشچونی كارەكانی لە هەمو بوارەكاندا. لە تازەترین چاالكیشــیدا ،كــە دەبێتە یەكەمین ێ زانكــۆ بۆ نمایشــكردنی فیلمــی هەفتانــە ،دوێن ،2017/12/3لــە هۆڵــی چاالكییەكانــی كۆلێــژی پــەروەردەی بنەڕەت – نهۆمــی دوەم ،لە پرۆژەی نمایشــی فیلمــی ســینەمایی هەفتانــەدا ،كــە بــۆ خوێنــدكاران‌و مامۆســتایان‌و فەرمانبەران‌و فیلم دۆستان ئامادەكراوە ،فیلمی (كتێب دز) نمایشكرا. ئــەم فیلمە ،فیلمێكی درامی ئەمەریكیەو ســاڵی 2013بەرهەمهێنراوە ،لە نوسینی (مایكل باترونی) ەو دەرهێنانــی (برایــن بیرســیفال)ە ،كاری ئــاواز و مۆســیقای لە الیــەن (جۆن ویلیامــز)ەوە بۆ بە ئەنجــام گەیەنــدراوە و هەریەك لە سۆفیانیلســی، جیوفــری راش ،ئیمیلی واتســون ،رۆڵی ســەرەكی تێدا دەگێڕن ،ماوەی فیلمەكە 135دەقیقەیە.
ژمارەکانی داهاتوو
دەقی شیعریی نوێ :کەریم دەشتی
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
کۆمیدیایەکی تاڵ و نیگەران
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
ژمارە ( )578دووشەممە 2017/12/4
پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
ودی ئالن
دەبێتە ٨٢ساڵ و هێشتا گاڵتە بە جیهان دەکات ڕەخنەی چاودێر ودی ئالن کۆمیدییەن ،ئەکتەر ،دەرهێنەر، نووسەر و مۆسیقاری ئەمەریکی ،بە نووسینی کتێبە تەنزئامێزەکان دەستی بە کارە ئەدەبی و هونەرییەکانی کرد .ئەو تا ئێستا نۆزدە جار وەک کاندیدی ئۆسکار هەڵبژێردراوە و چوار جاریش بردوویەتییەوە ،کە بریتین لە خەاڵتەکانی ئۆسکاری باشترین دەرهێنان و سێ ئۆسکار بۆ باشترین سیناریۆ. هــــەروەک لــە مۆسیقای فیلمەکانییەوە دەردەکــەوێــت ،ئالن لە الیەنگرانی جددیی مۆسیقای جـــازە .ئــەو خــۆی لــە الوێتیدا کالرنێتی دەژەنی .سااڵن لەگەڵ گرووپێک لە هاوڕێیەکانیدا لە هۆتێلێک لە نیۆیۆرک جاز دەژەنێت .ودی ئالن تەنانەت بۆ وەرگرتنی خەاڵتی ئۆسکاری فیلمی ئەنی هۆڵ نەچوو بۆ هۆڵیوود ،چونکە مەراسیمی ئۆسکارەکە کەوتبووە شەوی دووشەممەکەی ئەوەوە. ودی ئالن لــە چاوپێکەوتنێک لــە ساڵی ٢٠٠٨ـدا خۆی وەک «بێخودایەکی تێکۆشەری فرۆیدی» ناساند ،لە خــوارەوە بە بۆنەی جەژنی لەدایکبوونییەوە ،باشترین فیلمەکانی بە هەڵبژاردنی گاردیان ،دەناسێنین.
هەشت Sleeper
پێنج عەشق و مەرگ
یەکێکە لە پڕچێژترین فیلمەکانی ودی ئالن کە نیشان دەدات ئەم دەرهێنەرە تا چ ئەندازەیەک لەگەڵ بێرگمان و دۆستۆیۆڤسکیدا دەتوانێت سەرگەرمکەر بێت .پێنج خولەکی سەرەتای فیلمەکە لە تەنزئامێزترین ئەو شتانەیە تا ئێستا ودی ئالن نووسیونی.
چوار پارەکە هەڵگرە و ڕاکە
ئەم فیلمە ساڵی ١٩٦٩دروست کراوە .جیم سیتوارت لە ڕەخنەگرانی گاردیان دەرب ــارەی نووسیویەتی: یەکەمین جار لە باشووری ڤێتنام ئەم فیلمەم بینی، لە الیەن سوپاوە نمایش دەکرا .بەاڵم ئەمە زۆر گرنگ نەبوو .هیچ شتێک وەکو جەنگ نییە و بەردەوام تێیدا هەست بە بێهوودەیی دەکەین .هەر لە یەکەمەوە ئاشقی فیلمەکە بووم و کاسێتێکی قاچاخیشم لێی پەیدا کرد.
سێ هانا و خوشکەکانی
«هانا و خوشکەکانی» دەربارەی نیۆیۆرکێکە کە ئێستا بوونی نییە ،بەاڵم ڕۆژگارێک شوێنی نمایشی فلیمە باشەکان و کتێبە دەگمەنەکان بوو .سێ خوشکە ئاڵۆزەکەی ئالن ،نموونە و سیمبولێکن لە ژنەکانی ناو نووسراوەکانی ئــەو .کۆی ئەکتەرانی فیلمەکە بێکەموکوڕین .خودی ئالنیش ڕۆڵی هاوسەری پێشووی هانا دەگێڕێت .فیلمەکە پڕنەخشونیگار ،زیرەکانە و پڕ لە ڕەنگە جیاوازەکانە .ئەم فیلمە هەروەها دواهەمین فیلمی تاڵ و شیرینی کارە کۆنەکانی ئالنە.
دوو ئەنی هۆڵ
ئالن لە فیلمی سلیپەردا ڕێزێکی زۆر لە دایان کیتۆن دەگــرێــت و لــەگــەڵ ئـــەودا دەســت دەکــات ئەم فیلمە شتێکە لە نێوان کارە سەرەتاییەکانی بە کۆمیدیایەکی پڕ کێشمەکێش و نمایشی وێنە دەگمەنەکان .کارەکتەرەکانی ئەم فیلمە ،مۆزێکی زۆر ودی ئالن و کارە دەروونگەراکانی لە هەشتاکاندا .ئەنی گەورە ،کوولەکەیەکی زل و هەڵبەت دیکاتۆرێک لە هۆڵ لە یەک کاتدا هەڵگری بابەتگەلی جددی و هاوکات مەملەکەتێکدا لە داهاتوو ،کە لە ڕاستیدا لووتێکە .لەگەڵ گاڵتەیشدا سەروکاری هەیە .پەیوەندیی دوو فیلمەکە پڕ لە بیرۆکەی داهێنەرانەیە سەبارەت بە کارەکتەری سەرەکیی فیلمەکە هەرگیز باشتر لەمە نەبووە .ڕۆڵبینینی خودی ئالنیش لەم فیلمەدا زیاتر ڕۆبۆتەکان و سەگەکان. جیی سەرنجە لە چاو پێشتردا .فیلمەکە لە ژانری کۆمیدی-ڕۆمانتیکدا و لە باشترینەکانە لەو ڕووەوە. حەوت
نیوەشەو لە پاریس
یەک مەنهەتن
لەم فیلمەدا ئەکتەرەکان بــەرەو ئاسوودەییەکان و دڵخۆشییەکان ئاراستە دەکرێن .وێنەگرتن لەم فیلمی مەنهەتن بە باشترین فیلمی ئالن دادەنرێت. فیلمەدا زۆر ستایش کراوە و بە فیلمێکی زیرەکانە ناسراوە .بیرۆکەی فیلمەکە لەسەر گەڕانەوە بۆ ڕابردوو فیلمەکە نەک هەر نامەیەکی ئاشقانەیە بۆ یەکێک لە بنیاد نراوە ،کەسێک لە زەمەنی ئێستا و ڕابردوودا شارەکانی دنیا ،بەڵکو فیلمێکیشە دەربارەی وێناکردنی لە هاتوچۆیەکی سەرنجڕاکێشدایە و هونەر باسی کەسایەتییەکی تایبەت .هەم دەکرێت وەک تراژیدیایەک تێکەڵ بە کۆمیدیا بیبینین ،هەم وەک تراژیدیایەکی سەرەکییە. تاریکیش کە لەناو فیلمە باوەکانی ئالندا جێی نابێتەوە .ئێوە چیتان لە فیلمەکانی ودی ئالن بوێت، شەش لەم فیلمەدا هەیە .فیلمەکە ڕەشوسپییە و ئەمیش زۆر بیرەوەرییەکان ستاردەست لە جێی خۆیەتی .ئالن لە سەرەتادا پێی وا بوو لەو کرا، نمایش ئــەم فیلمە کاتێک لە هەشتاکاندا فیلمانەیەتی کە سەرکەوتوو نابێت و بینەر لێی دوور باشترین لە فیلمەکە ڕەخنەیەکی زۆری لێ گیرا .ناکرێت دەکەوێتەوە ،بەاڵم بوو بە باشترین فیلمی. بەدەریش بەاڵم بکەین، فیلمەکانی ودی ئالندا هەژمار ودی ئالن١ ،ـی دیسەمبەری ١٩٣٥لە نیۆیۆرک لە نییە لە زەرافــەت و جوانی .فیلمی بیرەوەرییەکانی دایک بووە و لەم ڕۆژانەدا تەمەنی بوو بە ٨٢ساڵ. ستاردەست هەڵگری دیدگای ودی ئالنە بۆ بابەت و ئەو دەرهێنەرێکە لە فیلمەکانیدا هەم گاڵتەکار ،هەم کێشەگەلی ناوبانگ. نیگەران و هەمیش تاریک دەردەکەوێت.
کتێبێکی نوێ دەربارەی ناونیشانی ڕۆمانی کوردی ئا :ڕەخنەی چاودێر لە هەوەڵەوە تاکو ساڵی ٢٠١٣لە ڕووی سیمیۆلۆژییەوە. ئەم کتێبەکە لە سێ بەش پێك هاتووە .بەشی یەکەم هەوڵێکە بۆ ناساندنی سیمیۆلۆژیا لە ڕووی تیۆرییەوە .هەرچی کتێبی (سیمیۆلۆژیای ناونیشان -ناونیشانی ڕۆمانی کوردی بەشی دووەمە هەوڵێکە بۆ توێژینەوە لە زانستی ناونیشان لە بە نموونە )-تازەترین کتێبی نووسەر و ڕەخنەگر (حەمە ڕووی تیۆرییەوە .بەشی سێیەمی کتێبەکە بەشێکی پراکتیکییە مەنتك)ە .ئەم کتێبە توێژینەوەیە لە ناونیشانی ڕۆمانی کوردی لە بارەی ناونیشانی ڕۆمانی کوردی.
لەوێدا ناونیشانی ڕۆمانی کوردی لە هەوەڵەوە تاکو ساڵی ٢٠١٣ بەسەر چەند قۆناغێکدا دابەش کراوە .هەر قۆناغەی خاسیەت و تایبەمەندیی دیاری کراوە .هاوکات ئەو ناونیشانانەی دەاللەتن لە ناو ،شوێن ،کات و ڕووداو لە یەکدی جودا کراونەتەوە و توێژینەوەیان لە بارەوە کراوە.
2
ژمار ه ( )578دووشه‌مم ه 2017/12/4
مەچەكە خاچ
««
(خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی سێیەمی ئەزموون و یاد)
دکتۆر باساک بەرزنجی
ئەو پێی وایە سیاسەت فێرمان دەكات چۆن بە چاكە (چاكەكاری) ژیان بەسەر بەرین. بابەتی سیاسەت ئەوەیە كە خەڵك چۆن بتوانێ پەرە بە توانا مرۆڤییەکان و بەهاكانی خۆی بدات .ئەوەیە كە بیر لە پێشڤەچوونی جڤاك بكەن و وەكــو یەكەیەك بڕواننە كۆمەڵگا و ئاگاداری چارەنووسی بن. بەاڵم كە پشكۆ ناوی سیاسەت دەهێنێ بە سیاسەتی ناسیاسەت ،بە شكستەكانی سیاسەت ،بە سیاسەتی شكستخواردوو، دەیدركێنێ .الی ئــەو ،سیاسەت خوێنی بەهەدەرچووی ئازیزان ،برسییەتی مندااڵنە، سفربوونی پێوەر و پێودانگە ئینسانیەكانی كۆمەڵگایە .بۆ ئەو سیاسەت :ئاژاوەیە، تیرۆرە ،كێشەیە ،سیاسەت دونیایەكی كرێتی پشكۆیە كە دەیەوێ وێنەی ئەزموونەكانی لەگەڵدا بە ماڵی فەرامۆشی بسپێرێت.
عێراق بوون و لەوێ بەشێك لە هاوڕێكانی لەسەر زەین و بیری ئەو كاریان كردووە و هەر لــەوێ بە فیكری چەپ و ماركسیزم ئاشنا بووە .تا وای لێ هاتووە لە كۆتاییی ساڵی ()1975دا ،بەكردەوە بكەوێتە نێو بازنەی ڕێكخستنەكانی كۆمەڵە .بەاڵم دەبێ پاشخانی كۆمەاڵیەتی ئەو بێنینە بەرچاو. دیمەنی جێبەكەی (داود بەگ) و بە زگی
لێی دەپرسێ ،تاسەی ڕۆژگارەكانی زیندانی چیات كردووە؟ .پشكۆ كە تا ئەودەم هیچ كات قەومەكەی خۆی ئەوها داماو و برسی نەبینیوە ،لەسەر تەختی خەوتنەكەی لەسەر زگ ڕادەكشێ و پرمەی هەنیسك و گریانی فەزای ژوورەكەی سیخناخ دەکات. پشكۆ تەنیایە ،نامۆیە .نامۆ بە خۆی .بە ئەوەی دەگوزەرێ ،كەچی هەردەم پەیوەستە
الی ئەو ،سیاسەت خوێنی بەهەدەرچووی ئازیزان ،برسییەتی مندااڵنە ،سفربوونی پێوەر و پێودانگە ئینسانییەكانی كۆمەڵگایە
نووسینی یاداشتی ڕۆژانە یان نووسینەوەی بیرەوەرییەكان كارێكە دەكەوێتە خانەی مۆدێرنیتییەوە .كتێبی سێیەمی ((ئەزموون و یــاد))ی پشكۆ نەجمەدین ،بیرەوەریین بە شێوازێكی نــوێ و جیاواز لە هەموو ئەو بیرەوەریانەی تا ئێستا بینیومانن. لێرە ،نووسەر قارەمانی ڕووداوەكــان نییە، ئەمڕۆ هەر كۆلكەخوێندەوارێك دەمی بەاڵم كە لە خوێندنەوەی دەبیەوە ،ئیدی پشكۆ دەناسی و دەیبینی نووسینەكانی بكاتەوە و باسی كتێب خوێندنەوە بكات، گومان مەكە کە دەڵێت :لە سەرەتای الویی نەخشەیەكە بۆ ئازارەكانی كێشاویەتی. بە نیشتمان و زیاتر لە هەر شوێنێك بە زێدی ڕاستگۆیی ئەو كەسەی بیرەوەرییەكانی خۆیەوە ،هەموو بەرهەمە كالسیكیەكانی برسی و بە پێ گەڕانەوە لە قوتابخانە. دوو شت كە زۆر كاریگەری لەسەر پشكۆ خۆی .لە ناخی ئەودا ئەڤین نەمردووە و ڕێز دەنووسێتەوە ،جوانترین نەخشە كە لە ناودارانی وەكو تۆلستۆی ،داستایۆفسكی زەینی خوێنەر بەجێ دەمێنێ كە پشكۆ چ و ویكتۆر هۆگۆ و ...خوێندۆتەوە ،كەچی هەبووە و لەم كتێبەدا ڕەنگی داوەتــەوە لە ئەو مرۆڤانە دەگرێت كە ئەڤینداری پاکژن و ڤیانی نیشتیمان بە ئەركێكی پیرۆز دەزانن. ئاسان ئەو نەخشە جوانە بەجێ دەهێڵێت .كەسێكی وەكــو پشكۆ كە بە ڕاشكاوی ئەنفال و زیندانە. ئەنفال برینێكە لەسەر ڕووحــی هەر كە شیعری ((هەڵەبجە غەزەی خەمناكە)) شێوازی دەربڕین ،توانست و زمانی بەرزی دەڵــێــت لــەســەردەمــی زانــكــۆدا ،ئاشنای نووسین ،ستایلی گێڕانەوە ،خەیاڵی بەرزەفڕ ،نووسەرە ناودارەكان و ڕۆمانە جیهانییەكان كوردێك بەجێ ماوە ،چ سووك چ گران ،دەبیستێ ،هێشتا خوڵقێنەری ئەم دێڕانەی نەبووم .ئەو گەورەیی و ڕاستگۆییی خۆی بەاڵم زیندان بۆ پشكۆ برینێكی گران بووە نەبینیوە كە پێی سەرسام دەبێت و بە خۆی دەگەڕێتەوە نشتیمان بۆ ئەوەی لە سێبەری یان هەبوون و دیتن ،دووەمیانی هەڵبژاردبوو، شارەزایی لە زمان و وێناكردنی هەستەكان پێشان دەدا ،كە تابوو دەشكێنێ و پێمان بەتەنیشت برینی جەرگبڕی ئەنفالەوە .دەڵێت :ئەم مــەردە چەند ئازایانە لەژێر واڵتێكی بێبەعسدا شاد بێتەوە .كە یەكەم هەر بۆیێش لە ژانی خەڵك ورد بۆتەوە. وایان كردووە كە ئەم بیرەوەرییانە بگەنە دەڵــێــت تــا تەمەنی ســێ چ ــوار ساڵی ،زیاتر لە 20جار وشەی زیندان لەم كتێبەدا چەپۆكی خوێناویی بەعسدا ڕووبەروویان شــەو لەسەر خاكێكی گــەرم دەڕوانێتە بەدبەختیی خەڵك بە سادەیی نابینێ، سنووری بەرزترین ژانری ئەدەبی كە ڕۆمان جەستەی بەرجەستەی ژنێك نەكەوتووە و هاتووە .ئەو شورشگێر بووە لەشاخ ،بەاڵم دەبێتەوە و پێی وایە ئەمە لووتكەی شیعری ئاسمانی واڵتێكی بێ داگیركەر ،ڕووحی وەكــو بابەتێك بۆی دەڕوانـــێ .لە بەشی بێت. باسی یەكەم لێكئااڵنی لەگەڵ ژن دەكات ،بە فەرمانی هاوڕێ دەستەاڵتدارەكانی خۆی ،بەرگرییە .پاش ژاربارانكردنی هەڵەبجە ،ئەم دەجــوڵــێ و «خــەو ناتوانێ لە گلێنەی گێرانەوەكانی كیژۆڵەیەكدا ،دەكرێ بگوترێ ئەگەر خواستبای ،دەیتوانی وا بكات لێرەدا ساكاری و ڕاستگۆییی ئەومان بۆ بە فەرمانێك كە لەسەر سفرەیەكی ڕازاوە شیعرە دەبێتە تەوقی خەیاڵی و سەراپای ماندووی هەڵنیشێ ،ئەستێرەكان گوڵەزیون ئیدی هەموو شت ڕەشە و دەبێ لە عبدالله كە ئەوەی لەبەر دەستماندایە بە مانایەكی دەردەكەوێت .كە دەگێڕێتەوە وەك الدێیەكی و پاش نۆشینی چەند پێكیكی ویسكی بیركردنەوە و ئەندێشەی داگیر دەکات .هەر بە ڕەشایی تاقی ئاسمانەوە دادووراون» .پەشێو بپرسن :تۆ بڵێی محمود كاوانی، تــەواو ڕۆمانێكی بــەرز بێت كە خوێنەری عەقڵ شاخاوی لە ماڵی ((خەباتی شێخ فەرمایشت كرابوو (فەرمانێك كە ڕەنگی بۆیەش لەبیری نەكردووە كە یەكەم جار لە ئیدی شــەو جوانە وەك شاملۆ دەڵــێ :ئێستای دیتبا ،گیانی بەخت كردبا؟ .دیتنی كورد چێژی لێ ببینێ .ئەو ئێخەی ڕابردووی جەناب)) ،دەچێتە نێو بانیۆی خاوەنماڵ شەرابی گەڕاوەی ئازادی و بۆنی بارووتی چ كات و شوێنێك حەمە سەعید حەسەنی (چــەنــد جــوانــە شــەو .بــۆ جــوانــە شــەو؟ ئەوەی قەومێك دەبێتە دەرۆزەكەر و وای خۆی گرتووە و بە نووسین ڕایتەكاندووە. بــۆ كــێ جــوانــە شــەو؟ شــەو و ڕووبـــاری لێهاتووە خێری پێ بشێ و چاو لەدەستی ئــەو نەینووسیوە بــۆ ئـــەوەی كەسێك و جگارە دادەگیرسێنێ ،سپییەكی سادە ئەنفالی) گرتبوو ،دەخرێتە زیندان .لەوێ بینیووە. خەمی گەورەی پشكۆ ،هەڵەبجەیە و كە بێكۆتاییی ئەستێرەكان )...،بەاڵم هەر زوو ئەوانە بێت کە شەڕیان هەڵگیرساند و بە چــاوی خــۆی ،هەرەسهێنانی هەموو بكاتە قارەمان یان یەكێك ڕیسوا بكات .دەبینین. كتێب بەشی جیانەكراوەی ژیانی پشكۆیە .ماناكانی ئەخالق و بەهاكانی سیاسەت ،لەمەڕ هەڵەبجە دەنوسێ ،هەر پەیڤێكی لە بۆی دەردەكــەوێ كە خەیاڵ درۆ دەكات ،بینینی ئەوەی شورەییی خۆی ناشارێتەوە ویستوویەتی لە مۆمدانی ژەنگگرتووی كە مناڵ ب ــووە ،یەكەم جــار سندووقی تێكشكانی پەیوەندییە مرۆڤییەکانی نێوان چۆڕاوگەی فرمێسكەكان دەبوو بە چۆلەكەی یەكەم شت بازگە دەبینێ (وای لە كرێتیی و بێشەرمی بە سەربەرزی لە قەڵەم بدرێ، ڕابردوودا مۆمێك بۆ ڕۆشنایی داهاتوو پێ كتێبەكانی كاكی كردووەتەوە و لە دەفتەر و شۆرشگێڕان دەبینێ .كە لە زیندان دێتە بێالنەی بەر بــاران :تراژیدیای هەڵەبجە ،زالگە) .هەڵوەرینی بەهاكان ،نەمانی شكۆی هەبوونێکی گەرەکە کە بتوانێ بەرگەی ئەم بكات نەك بڵێت كە لە ڕابردووی تاریكدا ،من كتێبەكانی ڕاماوە .هێشتا بیری نەچووتەوە دەر ،ئــەوەی دەیبینین ناڵەی ڕووحــی بۆ كۆمەڵكوژی و شارقڕان ،ئەنگوستیلە و جەنگاوەران دەبینێ .ئەو پێشمەرگانەی هەموو ژانە بگرێت. مۆمێكی ڕووناك بووم .ئەو تێكۆشەرێك بووە بەاڵم هێشتاش هەندێ بەها ماوە ،هەم پەنجەبڕین .هەموویان ژووری هەتا هەتاییان بەرانبەر بە پاراستنی ڕووحیان دەستیان كە لە ژێر ڕنووی هەرەسەكانی تێكۆشاندا ،یەكەم كتێب كە لە كتێبخانەی هەڵەبجەی ئەبەد هەالهەالبووی پشكۆیە. مــیــان كــۆنــدێــرا دەڵــێــت :گــێــژبــوون ،لە ماڵی یادەوەریی ئەودا هەیە .ئەو بە بێ بۆ بەعس پان نەدەكردەوە ،ئێستا بە ناوی الی پشكۆ هەم الی كیژۆڵەی ڕووســووری جگە لە نووسین تیشكێكی تر نابینێت .ئەم وەرگرتووە ،چ بووە. لە زینداندا ،كتێب هاودەم و فریادڕەسی ســەرســووڕان ،ویستێكی ڕادەبـــەدەرە بۆ ترس ،پیالنە جەهەنەمییەكان بۆ كردەی دیارییەوە ،سواڵی چەند دینارێك دەكەن .نێوچاوان ڕووناك. بەسەرهاتانە تەنیا ئەزموونی پشكۆ نییە، پشكۆش وەكو هەر ڕۆشنبیرێكی فامدار كە بووە .ترسی زیندان و هەللەرزینەكانی بە كەوتن .ڕەنگە بكرێ بــەم سەرسووڕانە خوڵقاندنی تراژیدیای مەرگی ڕووحەشارەكەی ئەو بەرامبەر ئەو ڕووحانەی بە نیگاکانیان ئەزموونی نەوەیەكی خێرنەدیووی قوربانییە. خوێندنەوەی شیعر و كتێب دامركاوەتەوە .بڵێین :ئالوودەبوون بە الوازی .لێرە مرۆڤ هەڵدەماڵێ و بۆی دەردەكەوێ كە ئەو هێز گازندە دەكــەن ،هەست بە شــەرمــەزاری دەبینێ شەقامەكانی هەڵەبجەی لوولخواردوو پشكۆ كە دەنووسێ ڕووداوەكان وەك خۆی لە پێخەفی خەمەكانیدا ،لە ژێر ڕیشی درێژ كە لە وەاڵتی غەریبیدا ،دەڕوانێتە خەڵك ،ئاگای لە بێچارەییی خۆی هەیە و لەبری و كارەكتەرە سیاسیە شكستخواردووانە دەكات. دەگێڕێتەوە نــەك چــۆن خــۆی ئــارەزووی نازانێ بۆ كوێ بڕوات و بچێتە الی كێ! و چڵكنی سەلەفیەكاندا ڕەش دەچنەوە، کردووە .ئەو نووسیویەتی تاكو هەوڵ بدات ئــەوەی سەرنجی ڕادەكێشێت ،كتێبی ئەوەی هەوڵی هەستانەوە بدات ،بڕیار دەدات كــە لــە بــازنــەی شكست و نــا ئومێدیا بكەوێ .ئەو كەسە بەدمەستی بێهێزییە و گیریان خواردبوو ،ڕێگای دەربازبوونیان لە نازانێ بۆ گەڕاوەتەوە ،بەاڵم هاتووتەوە .جەرگی دەچزێ و دەزانێ كە دەبێ ترسێكی غوباری خەمەكانی لە ماڵی بیرەوەرییەكان دەستی خەڵكە نەشتی تر. بۆ ئەو كرۆكی بابەتەكە ((گەڕانەوەیە)) .بێسنووری لە فاشیزمی ئیسالمی هەبێ. ئــەو نیشتیمانی بــەجــێ هێشتبوو ،دەیەوێ زیاتر دەرك بە بێهێزیی خۆی بكات گەورەكردنی كارەساتەكاندا دەبینی. بتەكێنێ. پشكۆ ناسكیی گــواڵڵــە سوورەكانی «نــالــی»ی کــوڕی ،كە حیكایەتەكانی شەقامەكانی شــار ،بینینی سیمای ئەو پشكۆ تێكۆشەرێك بووە كە سەنگەر و بەاڵم خەمەكانی نیشتیمانی لەگەڵ خۆی و گەرەكیەتی لە ناوەندی گۆڕەپانی شار، بردبوو .لە غوربەتدا دڵی الی واڵت بوو ،بە بەرچاوی هەموو خەڵكەوە بكەوێ و دەگێڕێتەوە ،دەرك بە جوانناسی بە مانای خەڵكەی دەیناسن ،چەكدارانی بێسەرووبەر واڵتــەكــەی هەڵگرتووە ،گوێی ئاشنای سیاسەت بەشی سەرەكیی ژیانی ئەو بوون، چەمکەکەی دەكەین ،دەزانین جیاوازیی و بارەگای بێ ئەژماری نێو گەڕەكەكان مۆسیقای ڕووبارەكانی نیشتیمانەكەیەتی، كەچی تەنیا یەك جار باس لە سەنگەر واڵتێک سێبەری بەعسی لەسەر نەبێت .هەڵنەستێتەوە. دڵی ڕووناكە وەكو كانیاوی كوێستانەكانی، نائومێدی دەكەن. پشكۆ دووجــار پێشانی داوە كە چەند نێوان جواننووسی و هەروانووسین چییە. دەكات كە وەك خۆی دەگێڕێتەوە بەخت لە سوید ،كە یەكەم جار بەفر دەبینێ، پــاش چـــواردە ســاڵ كــە دەگــەڕێــتــەوە لە نەوەیەكی پڕ هەست و هیوایە ،كەسێكی ئەو قەڵەمە دەبینین كە نەخشەی فڕینی یــاوەری بــووە كە لە شــەڕی كوردكوژیدا خەیاڵی دەیهێنیتەوە كانی عاشقان ،دێتەوە بێ دەرەتانە و لە بێهێزی كەوتووە ،یەكەم الی ((لەتیفی حەمە)) .پەنجەرەی ماڵی جار لە شاخ كە خستبوویانە زیندان و خەیاڵی بەرزەفڕمان بۆ دەكێشێتەوە .ئەوە هەڵەبجە ،دڵی لێدەدا و لەنێو سینگی جێی بەتوانایە كە خۆی و قەومەكەی لەنێو یاریی چرای ژیانی نەكوژاوەتەوە و هەر ئەوێش بۆ ماریانا بە خۆشیەكانییەوە و وێكچواندنی بە سەرپشكیان كردبوو كە نێوان كوشتنی نووسەری هۆشیارە كە دەیەوێ خوێنەری نابێتەوە ،هەر خانوویەك بۆنێكی ئاشنای سیاسەتی كوردیدا تێكشكێندراون ،سەرەرای ئەو دەبێتە دوا سەنگەری شەڕی براكان. پەنجەرە چكۆلەكەی زیندانی ((هەڵەدەن)) .جەستە و ڕووح پێكەوە ،یاخود ڕزگاركردنی تێبگات كە نالی و نەخۆشییەكەی ئاسەواری لێدێ ،هەر شەقامێك كۆاڵنەباخێكە بۆ ئەو ،ئەمانەش ،ئەو سوورە لەسەر باوەڕەكانی و كە سەنگەری شەڕی كورد چۆڵ دەكات، لكاندنی شوێنی جیاواز و كاتی جیاواز بە جەستە و وێرانكردنی ڕووح بۆ ئەبەد ،درێژخایەنی كیمیابارانە ،بێ ئەوەی ئیشارەی بەاڵم هیچ نابینێ ،جیا لە كەالوەکان .ئەو بیرۆكەكانی لەسەر بنەماكانی دادەڕێژیتەوە باجێكی قورس دەدات! سەنگەر بۆ ئەو، هەڵگری ئازارەكانی خۆی بوو ،خەمەكانیشی و نووسینەكانی تژیی ئــەو وێنانەن كە پێ بدات. سەنگەری كونجی زیندان بووە ،سەنگەری بە یەكەوە ،تەكنیكێكی بەرزی نووسینە كە لە هەڵببژێرێ! راپەڕین زامەكانی دەروونــی پشكۆیان لە دڵدابوو ،حەسرەت لە گیانیدا پەنگی ئاوێنەی خەمی مرۆڤایەتی و خەڵكەكەی و جارێكی تر كە كــۆڕەو دەبینێ ،ماریا توانای هەر نووسەرێكدا نییە. خۆنامۆیی و سەنگەری خۆدۆزینەوە بووە. كە لە زانكۆ خوێندوویەتی ،هاوپۆل و دەچێتە الی و پشكۆ بە قژی ئاڵۆز و دوو سارێژ نەكرد و مەینەتیەكانی ڕابــردووی خــواردبــوو ،دەردی خەڵكیش سەرباری نیشتیمانەكەیەتی.. سیاسەت الی ئەرستۆ شتێكی پیرۆزە و هاوتەمەنەكانی ئەندامی پارتی كۆمونیستی چاوی هەاڵمساوی پڕ ڕۆندكەوە دەبینێ و ئەویان بە فەرامۆشی نەسپارد ،كەچی دەردەكانی .پشكۆ لەنێوان نەبوون و نەدیتن
گۆران ڕەسوڵ ڕۆژەکانی بە ڕیمۆت کۆنتڕۆڵ دەگۆڕێت ئا :ڕەخنەی چاودێر کتێبەکە کۆمەڵێک شیعر لەخۆی دەگــرێــت کە بەشێکیان لە ماوەکانی ڕابـــردوودا لە ڕۆژنــامــە و گۆڕان ڕەسووڵ ،شاعیر و نووسەر ،نوێترین کتێبی باڵوکراوەکاندا باڵو کراونەتەوە و چەند تێکستێکی خۆی بە ناونیشانی «ڕۆژەکانم بە ڕیمۆت کۆنتڕۆڵ نوێشی تێدایە. دەگۆڕم» چاپ کردووە و بڕیار وایە لە ئاییندەیەکی وەک نووسەر خۆی ڕایدەگەیەنێت ،لە کتێبەکەدا کاری نزیکدا باڵو بکرێتەوە. لەسەر دونیای مۆدێرن و گۆڕانکارییە خێراکان کردووە
و هاوکات داهاتووی پەیوەندیی مرۆڤ و تەکنەلۆژیا یەکێک لە بابەتە سەرەکییەکانی ناو کتێبەکەیەتی. گــۆران ڕەســوڵ جگە لــەوەی نووسەر و شاعیرە، ماستەریشی لە بوواری ئەدەبی کولتوورە مۆدێرنەکان لە واڵتی بەریتانیا بەدەست هێناوە.
««
3
ژمار ه ( )578دووشه‌مم ه 2017/12/4
ئەلیف شەفەق:
بوون بە نووسەری ،هاوکاریی کردم بۆ بوون بە دایکێکی باشرت و .لە ئینگلیزییەوە :تارا عەزیز ئەلیف شــەفــەق ،نــووســەری نــــــــــاوداری تـــــــورک ،لـــەم چــاوپــێــکــەوتــنــەیــدا لــەگــەڵ باسکردن لە ڕۆمانی «شیری ڕەش» ،دەربــارەی زۆر پرسی تری تایبەتی قسە دەکات .ئەو سەبارەت بە سووڕی مانگانە، لــەدایــکــبــوونــی مــنــداڵــەکــەی و پــەیــوەنــدیــی دایــکــایــەتــی و نووسەربوون دەدوێت. *نووسینەوەت بە ڕاشکاوانە لە بارەی ئەزموونەکانتەوە بۆ خەمۆکییەکانی دوای منداڵبوونت ،ڕەفتارێکی ئازایانەیە .ئایا نووسینەوەیان لە چوارچێوەی ڕۆمانێک ئاسانتربوو یان قورستربوو؟ ئەلیف شەفەق :زۆر قورستربوو، هونەری چیرۆکگێڕانەوە بە الی منەوە بابەتێکی کەسی نییە ،نەخێر .لە ڕۆمانەکانمدا زیاتر گرنگیم داوە بە زانینی بیرکردنەوە و ڕای کەسانی تر وەک لە قسەکردن لە بارەی خۆمەوە .لە «شیری ڕەش»دا بۆ یەکەم جار لەسەر کورسی و تەختەی نووسینەکەم دانیشتم بۆ نووسینەوە لە بــارەی خۆمەوە. کەسیبوو ،ئــازاربــەخــش بــوو .بــەاڵم پێش ئەوە ،من شیکردنەوەم لە بارەی خۆمەوە دەکرد وەک چۆن شیکردنەوە بۆ کارەکتەری خەیاڵی ناو ڕۆمانێک دەکــرێــت ،دەرخستنی الوازییەکانم، درزەکانم ،شانازییەکانم.. *»شیری ڕەش» بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو سەرنجڕاکێش بوو ،چۆن بە دیاریکراوی بۆمان ڕوون دەکەیتەوە ئەو ماوە بە ئازارەی ژیانت چی بوو وەک کاریگەرییەک بەسەر ئەم ڕۆمانەوە؟ ئەلیف شــەفــەق :پێم وابـــێ دوو هەڵەتێگەیشتنی سەرەکی هەن کە وا لە خەمۆکی ئەکەن قورستربێ وەک لــەوەی کە هەیە .یەکەمیان ،پێمان خۆشە وای دانێین کە تەنها بەسەر ئێمەدا ڕوو دەدا و هەموو خەڵکی تر بێ کێشە و تەواون .دووەم ،پێمان وایە ئەم دۆخە بــەردەوام و بــەردەوام ئەبێ بۆ هەمیشە .هەردوو بۆچوونەکە هەڵەن. خەمۆکی بەسەر هەموو کەسێکدا ڕوو دەدات و بارودۆخێکی کاتییە .لە دوای ئــەوە ماوەیەکی تر دێت کە وا لە هەموو خەمۆکیەک دەکــا ئاسانتر بێت و بەو ڕێگایەش بەرگەی بگیرێت. بە شێوەیەک گــەر بـــەراوردی کەین، گاڵتەئامێزە .ئەویش تەنها کاتێک کە بتوانین بەوپەڕی بەزەییەوە بە خۆمان پێبکەنین ،بەبێ بوونی ڕێگری ،هەموو شتەکان بە ڕوویەکی جیاواز دەردەکەون. *هەستی دایکت چۆن بوو کاتێک تۆ دەسبەرداری ناوی باوک بوویت و ناوی
ئەوت لە جێی دانا؟ ئەلیف شەفەق :دایکم زۆر سەرسام بــوو .تا ئــەو کاتەی گــەورە بووبووم هەرگیز هیچ شتێکی نێگەتیڤی باوکمم لەوەوە نەبیستبوو ،لە ڕاستیدا قسەی لەسەر نەئەکرد ،بەاڵم بە شێوەیەکی سەرەکی کاتێک ناوی دووەمــی خۆمم گۆڕی بۆ «شەفەق» مەبەستم نەبوو دەســبــەرداری باوکم بم بۆ دووبــارە درووســکــردنــەوەی خــۆم .یەکەمجار نــاوی خــــوازراوم بــەکــار هێنا کاتێک یەکەم چیرۆکم باڵو کردەوە ،هەر بەم شێوەیەش ،بوو بە سەرەتایەکی نوێ بۆ من. *پــــێــــش ئــــــــــەوەی ئــــەیــــوب «هاوسەرەکەت» بناسی ،ئایا بە ڕاستی سووڕی مانگانەت وەستاندبوو؟ ئەلیف شەفەق :بەڵێ وام کردبوو ،لەو کاتەدا لە زانکۆی «ماونت هۆلیۆک» بووم ،ئەو زستانە زۆر سارد بوو ،زۆر جیاواز لە زستانەکانی تر .ژیانێکی دابڕاو ژیام وەک سۆفییەک ،تەنها خوێندنەوە و نووسین .زۆرم پێ خۆش بوو کە زۆر ژیر و دانا بم .نەشمەویست جەستەم ببێتە بارگرانی بە سەرمەوە .لە ڕاستیدا ئەمویست مێینایەتی لە خۆمدا نەهێڵم. سەیرییەکەی لــەوەدایــە کــە کاتێک بــەردەوام بیر لە شتێک دەکەیتەوە، هەموو سایکۆلۆجی و دەروونـــی تۆ سەرووژێر دەبێت ،مێشکت ئاماژەیەکی هاوشێوە بۆ جەستەت دەنێرێت ،بەم شێوەیە دەتوانیت تەنانەت ســووڕی مانگانەش بووەستێنیت. *ئەوە سەرسوڕهێنەر بوو کە ئەیوب تۆ و شەهرەزادی بە تەنها بەجێهێشت دوای ماوەیەکی کەم لە لەدایکبوونی. ئایا هیچ کاتێکی تر نەبوو خزمەتە سەربازییەکەی ئەنجام بدایە؟ ئەلیف شەفەق :لە ڕاستیدا ئەوە لە دەستی ئەودا نەبوو ،نەیدەتوانی دوای بخات .لە تورکیا خزمەتی سەربازی بە زۆرەملێیە ،کاتێکی دیاریکراو ماوەی تۆیە و پێویستە لەو کاتەدا تــەواوی بکەیت .بەڵێ من لە مــاوەی زۆربــەی خەمۆکیەکەمدا تەنها بووم ،بەاڵم ئەویش بە شێوەیەکی تر تەنها بوو ،و باوەڕیش ناکەم ئەوە بۆ ئەو ئاسان بووبێت کە دوورکەوێتەوە لە هاوسەرەکەی و مناڵە تازەلەدایکبووەکەی. *ل ــەو کــاتــەوەی کاتەکانت بەش کردووە لەنێوان ئینگلترا و تورکیا ،چۆن مەزەندەی جیاوازی پێشوازی خوێنەران ئەکەی بۆ کتێبی «شیری ڕەش» لە هەریەک لەو دوو واڵتــەدا؟ پێت وایە کۆمەڵگای خۆرئاوایی زیاتر یان کەمتر پیاوساالرن وەک لە کۆمەڵگای تورکیا؟ ئەلیف شەفەق :یەکێک لەو شتانەی کە زۆرجار ئەیبیستم بە هۆی سەفەرە بەردەوامەکانم لەنێوان خۆرهەاڵت و خــۆرئــاوادا ،ئەوەیە کە واڵتانی وەکو
ڕۆمانە نوێیەکەم ،کتێبێکە لە بارەی شەرەف ،خۆشبەختی و لە بارەی ئەوەی چۆن ئێمە زۆرترین ئازاری ئەوانە دەدەین کە زۆرترمان خۆش دەوێن پێم وایە کە هیچ نووسەرێکی دیاریکراو نییە هاوشێوە بم لەگەڵیدا
تورکیا پــیــاوســاالرن ،بــەاڵم دونیای خۆرئاوا ئەمەیان تێپەڕاندووە .ئەمە بیرکردنەوەیەکی هەڵەیە ،بە داخەوە هەموو خەڵک بــاوەڕیــان بــەوەیــە کە نیاز و مەبەستی باشیان هەیە ،بەاڵم زانیارییەکانیان سنووردارە .پیاوساالری دیاردەیەکی جیهانییە ،لە هەموو شوێنێک ڕوو دەدات ،لە چاوەڕواننەکراوترین شوێنیش دەردەکــــەوێــــت .لــە پلە جۆراجۆرەکان و شێوە جیاوازەکانیشدا. یەک شت کە تامەزرۆ بووم لە «شیری ڕەش»دا ئەنجامی بدەم ،دروستکردنی پردێک بــوو بۆ ئــەو شتانەی کە لە ڕووی ڕۆشنبیرییەوە سنووردار کراون، و ئەوانەی کە دیاردەی جیهانین و بەو شێوەیەش باون بۆ خوێنەر لە هەموو شوێنێک. «لە تورکیا ئافرەتە بەسااڵچووەکان باوەڕیان وایە کە لە ماوەی چل ڕۆژی پــاش لەدایکبوونی مناڵێک ،دایکە تازەکە پێویستە لەناو کۆمەڵی کەسە خۆشەویستەکانیدا بمێنێتەوە ...ئەمە ئــەو حیکمەتە کــۆن و سادەیەیە کە ئێمە لە دەســمــان داوە لە ڕێگامان بۆ سەرکەوتن و بەهێزی و هەمیشە کامڵبوون( ».الپەڕەی )٨ *ئایا ئــەو حیکمەتە بە نرخێکی گونجاو لە دەستمان دا لە بەرامبەر ئازادییەکی مەزنتر کە ئافرەتانی مۆدێرن
بە دەسیان هێنا؟ ئەلیف شــەفــەق :پێم وایـــە ئــەوە سەرسوڕهێنەرە کە ئافرەتی مۆدێرن بە دەستی هێناوە و لە ڕاستیدا من ڕێزی لێ ئەگرم .هەرچۆنێک بێت ئەوە ڕێگایەکە بۆ ئازادی و سەربەخۆبوون، و بــە تــەواوەتــی هۆکارێکی تــرە بۆ دروســتــکــردنــی داستانێک لــە بــارەی خۆمانەوە بە باوەڕکردن بەوەی کە ئێمە ئەتوانین هەموو شتێک بەدی بهێنین لە هەر کاتێکدا بێت .ئەمە شتێکی چاکە بۆ هەستکردن بە باشی و ئەرێنیبوون لە بــارەی خۆمانەوە .بەاڵم هەندێجار ئەترسم ،لەژێر نــاوی بەرزکردنەوەی ورە ،یان تەنانەت بە بێ پێزانینی. ئێمە وێنای ئافرەتێکی سەرسامکەر لە خۆماندا دەکەین .کە ئەمەش بەو ئاسانییە ڕاست نییە. *تــۆ گفتووگۆی زۆر ئەکەیت لە بارەی نووسەرە جیاوازەکانەوە ،بەاڵم ئەگەر بۆت هەبێ تەنها یەک دانەیان هەڵبژێریت ،کامیان زیاتر لەگەڵ تۆدا هاوشێوەیە و بۆ؟ ئەلیف شەفەق :پێم وایــە کە هیچ نووسەرێکی دیاریکراو نییە هاوشێوە بم لەگەڵیدا .لەبری ئەوە بڕێکی کەم و پارچەی بچووک لە هەر نووسەرێکدا هەیە کە ئــەو داوەم بیر دەخــەنــەوە و ئەزرینگێنەوە لە نــاومــدا .کاتێک
«شیری ڕەش»م دەنووسی هەستم بە پەیوەندییەکی سروشتی دەکرد لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر لە ژنە نووسەرەکان ،لە ڕابــردوو و ئێستادا .ئەوە بۆ من جێی بایەخ بــوو دووبـــارە خوێندنەوەیان، بــەاڵم ئەمجارەیان بــۆ تیشکخستنە سەر خەیاڵەکانیان نەبوو ،بەڵکو بۆ سەیرکردنی ژیانیان بوو ،و تێبینیکردنی ئەوەی چەندێکیان ڕووبــەڕووی هەمان دۆســیــە و هــەمــان کێشە بوونەتەوە تەنانەت گەر ئەو ڕێگەچارانەی ئەوکات گرتوویانەتە بەر جیاوازیش بووبێت. *لە ڕۆمانی گاتسبیی مەزندا نووسەر (ف.ســکــۆت فیتزجێراڵد) لــە زاری ژنەکەیەوە (زێلد) لە کاتی لەدایکبوونی (سکۆتی) کچیاندا دەڵێت« :بەهیوام جوان و زۆرزان دەرچێت -جوانکیلەیەکی زۆرزان ».ئەی تۆ زۆرتــر هیوای چی ئەخوازی بۆ کچەکەی خۆت ،شەهرەزاد زێلدا؟ ئــەلــیــف شــەفــەق :ئــۆهـــ ،هــیــوای من جــیــاوازە ،من ئەمەوێت کچەکەم ئافرەتێکی دڵخۆش دەرچێت کە بە تەواوی هۆشیار بێ و لە گونجاندا بێت لەگەڵ سەرکەوتنە چەندبارەکانی و چەندین شتی تایبەتی تر. *ئایا مناڵەکانت سەفەر ئەکەن لەگەڵت کاتێک بۆ ماوەیەکی درێژ لە ئیستەنبوڵ دوور ئەکەویتەوە؟ ئەلیف شەفەق :بەڵێ ،ئەوان جانتای جلی تــایــبــەت بــە خــۆیــان هــەیــە بۆ سەفەرکردن ،پێیان وایە ئەوە شتێکی زۆر ئاساییە کە کاتێکی زۆر لە فڕۆکە و وێستگەی شەمەندەفەر بەسەر بەرن، بەاڵم کاتێک لە سەفەر ئەگەڕێینەوە هەست بــەوە ئەکەم کە چەند بیری هاوڕێکانیان و ئارەزووەکانی ڕۆژانەیان کردووە ،بۆیە ئەوە ئاسان نییە.
*بە چ ڕێگایەک هەستەکەی کە تۆ بوویت بە نووسەرێکی باشتر پاش بوون بە دایــک؟ بە چ شێوەیەک بــوون بە نووسەر ئەتکات بە دایکێکی باشتر؟ ئەلیف شــەفــەق :بــوون بــە دایــک هــانــی دام و هـــاوکـــاری کـــردم بۆ دووبــارە درووستکردنەوەی خــۆم ،لە هەندێک بــاردا چــاوکــراوەی کــردم لە بارەی ئاڵۆزییەکانمەوە ،قبوڵکردن و خۆشویستنی زیاتر. وە دووبـــــارە مــنــی بــەســتــەوە بە گـــــەردوون ،ئــەمــانــە هــەمــوو جــۆری هاوکارین ،کاتێک نووسینی خەیاڵەکان: بۆ ڕوانینی ناخ ،و چینێکی قووڵتری تێگەیشتن و میهرەبانی ،و هەروەها چێژبینین لە بەردەوامبوونە .لە الیەکی تــرەوە بوون بە نووسەریش هاوکاری کــردم بۆ بــوون بە دایکێکی باشتر. هونەری چیرۆکگێڕانەوە گەشە دەکات بۆ هاوسۆزی ،بەهرەمەندی ،ئەندێشەکردن و توانای نوێنکردنەوەی خۆت .کە هەر چواریان جۆری پێویستن بۆ دایکایەتی. *لە ئێستادا کار لەسەر چی ئەکەیت؟ ئەلیف شەفەق :خەریکی تەواوکردنی نووسینی ڕۆمانە نوێیەکەمم ،کتێبێکە لە بارەی شەرەف ،خۆشبەختی ،و لە بارەی ئەوەی چۆن ئێمە زۆرترین ئازاری ئەوانە ئەدەین کە زۆرتــرمــان خۆش دەوێـــن .چیرۆکەکە بـــەردەوام دەبێ بە باسکردنی خێزانێکی نیوەتورک و نیوەکورد ،کاتێک کۆچ ئەکەن بۆ لەندەن و لەوێ ئەژین لە کۆتاییەکانی سااڵنی حەفتاکاندا هەتا کاتێک هەموو شتەکان تێک دەشکێن .چیرۆکێکی زۆر کاریگەرە لەگەڵ چینە جیاوازەکان، سەرنج خراوەتە سەر پەیوەندییەکانی نــێــوان دای ــک و کــچ ،دای ــک و کــوڕ. هەروەها بیروڕا و زانیارییەکان لەسەر عەیب و عار.
ئاسمان
چۆن هەڵبێم؟ یادەوەرى پڕ سێبەرى درەختێکە، هەنگاوەکانى لەودیوو هەتاوى باخ هەڵدەلەرزێ، ئێستا تابووتى تەرمى ئێستایە و هێشتاش دەپرسم :لەژێر ڕووناکیى زەمەندا ،بۆ کام ئاسمان سەر هەڵبڕم؟ کام ژیان لە بندەست بنێم و پێاڵوەکانم لە قوڕاوى کام ڕۆژگار جێنەمێنن؟ لە کوێ بڕوانم و ئەدى بۆ کوێ؟ ................ زستان لە ساردى جێیهێشتین .. ئێواران کە جەستەى تەزیووم کزەبا دەیسمى لە تەمى بڵندى سەر چیاکانم دەڕوانى و بە خۆمم دەگوت: هەموومان لەوێین .. خەمى کێ وەک تەمى سەر چیاکان بڵند نییە؟ لە تەنیشت سپێدە کە عاشقت بووم و توند توند دەستەکانتم دەگوشى باران دەبارى و لە تەمى بڵندى سەر چیاکانم دەڕوانى و بە خۆمم دەگوت هەموومان لەوێین .. ................ لەژێر ئەستێرەکان شەوگار کە پڕشنگى دەدا شەوت لە تەنیشت شەوم ڕاخست هەوا سارد بوو لە نێو ئامێزم دەستەکانم کە لە نێو قژت دەگێڕاو لێوم لە لێوى تەڕت تەڕ دەکرد پێت خۆش بوو جەستەم لە کۆڵ جەستەت نەبێتەوە هەوا سارد بوو دەستەکانت کە لە نێو دەستەکانم بوون دەتویست لەژێر ئەستێرەکان شەوگار کە پڕشنگى دەدا شەوت لە تەنیشت شەوم ڕاخستباو لێت ڕوانیبام و بتگوتبا: ئاه چ بەختەوەرییەک! ................ (کۆاڵنەکان برینى قووڵى قاچەکانمن) نامپەرژێت بیر لە دارستانى سەوز بکەمەوە لە نێو ئوتۆمبیلەکەم کە ڕێ دەبڕم بەختەوەرم و هەندێک جار ئیرەییم بە دڵخۆشیى خۆم دێت دڵخۆشیى بریندارى خۆم ئێوارەیەکى پاییز باران کە نم نم دەبارى ،شەقامەکان تەڕ بوون درەختەکان ڕووناک دەبوو بیر لە دارستانى سەوز بکەمەوە بەاڵم کە کەوتبوومە نێو کۆاڵنەکان و بارانیش نم نم دەبارى لە نێو شەقامەکان کە تەڕ بوون و درەختەکانیش هەروەها پیاسەم دەکردوو کە جێم هێشبوو ئوتۆمبیلەکەم
تەمى سەر پەنجەرەیە
سیگارم پێ دەکردوو شەقامە ساردوسڕەکانم لە کۆڵ دەنا پیاسەم دەکردوو تەنیاییش وەک دووکەڵی سیگارەکان بە قوڕگمدا دەچەقین .. .................... لە جەنگ بە دەست و دڵى شکاوەوە نەمدەویست بیر لە لەبیرکردنت بکەمەوە تەم بوو لە جەنگ ئارامى تەنانەت کە گەردیش نەبوو بیرم لە چاوەکانت دەکردەوە و دەمویست باکم بە تەم نەبێت بەاڵم جەنگ جەنگ بوو .. ڕۆژانێک پێکێک شەرابى ئارامیم بەس بوو تا ئاسمان لەژێر پێیەکانمدا ڕاخەم. .................... شەوگار درێژ و تەمەنیش کە هیچ دەمزانى دڵت تەنانەت کە گۆزەش بوو لێدەگەڕایت شەوگار تاریک و سەخت بێت لە تەنیشتت هەر هێندەم بەس بوو لە شەوگارى تاریک لە تەنیشتم بیت شەوگار کە تاریک و سەخت بوون نائومێد نەدەبووم لەوەى گوڵەکانت ئاو نەدەدان و دەستت لە دەستم بەردەداو دەتگوت( :لێگەڕێ شەوگار با هەر درێژ بێت). گەر نائومێدى تەنیا هەر وشەیەک بێت لێگەڕێ شەوگار با هەر درێژ بێت
.................... (هاتنە ژوورەوە بۆ هەمووانە) بەسەر قیرى شەقامە تەڕەکاندا قاچەکانم کە لەنێو پێاڵوەکاندا تەنگ بوون و باران بەدەم باى ساردەوە بەرەو گڵۆپەکان کە دەهاتنە خوارێ دەبوو بچمە کوێ؟ گڵۆپێک بووم گرفتم بای سارد بوو لەنێو ئەو هەموو سەعات و ڕۆژگارە لە ژمارە نەهاتووانەى کە لە دەستم چوون لەبیرم کرد سیگار نەبم بە اللێوى ئوتۆمبیلێکەوە پیاسەکان تەنگ بوون .. بەسەر قیرى شەقامە تەڕەکاندا قاچەکانم کە لە دووى قاچەکانت دەنارد باران بەدەم باى ساردەوە بەرەو گڵۆپەکان دەهاتنە خوارێ و گڵۆپێکیش بووم من ،گرفتم باى سارد بوو .. ....................
( ٤کەس) لەو شەوە تاریکانەدا، لە تەنیشت بڵێسەى ئاگرەکان، کە دادەنیشتین و هەڵدەلەرزین هەڵەى مانگ نەبوو ببوورن،هەڵەى مانگ نەبوو .. ڕووخسارتان کە دەڕژایە نێو شەوى تاریک، لە شەوى تاریک من کە پیاسەى بێگانەى شەقامێکى لووس بووم ئێوە شەقام بوون لەو شەوە تاریکانەدا، لە تەنیشت بڵێسەى ئاگرەکان ،لە نێو شاشەکان کە پاڵ دەکەوتن ئاگر تەنانەت گۆڕى ئایفۆنێکیش نەبوو! تا بانگم کردباو لە تەنیشتتان دانیشتبام و چاوەکانم بڕێژتبایە نێو ڕووخسارتان و قاچەکانیشم وەک زستان هەڵنەلەرزیبان .. .................... لە خەوندا کە دەبوومە قالۆنچەیەک و پێیان پیا دەنام و گسکیان لێ دەدام دڵم دەلەرزى و لەنێو خوێنى خۆم کە دەتالمەوە ،بەاڵم (گۆڕ نەبوو دڵم ،چاوانم سپى) لە خەوندا کە دەبوومە قالۆنچەیەک و پێیان پیا دەنام و گسکیان لێ دەدام .. .................... تۆ بوویت قاچەکانمت لە گۆڕ ناو دوور دوور لە من ،بێ ئاوڕدانەوە ڕۆشتیت ئەفسووس بۆ دواجار جێتهێشتم وەک خۆم کە خۆمم جێهێشت .. خۆم بوو بێ ماڵئاوایی لە دەستی خۆم بووەوە و لە بەردەمی خۆمەوە لە خۆم تێپەڕ بوو ئەفسووس من منی جێهێشت وەک تۆ کە منت جێهێشت .. .................... کە خەونى سوورم دیت و دەستى خۆمم گرت و بە سەرخۆشى لە ماڵ چوومە دەرێ سەمام ڕاخست و کە پاڵم بە گۆرانییەوە دا بە دەم ڕێگاکەوە بە ئەسپایى بە خۆمم دەگوت: ئەوەی لە بێداریدا نەمبوو ،تۆ پێت دام هاوڕێ میهرەبانەکەم «خەون»
رسوشت نەوزاد یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
www.chawdernews.com
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
368 www.chawdernews.com
ژمارە ( )368دووشەممە 2017/12/4
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
ئیسالمی بەرژەوەندسەنتەر و ئیسالمی عەشقسەنتەر بەهمەن تاهیر نەریامن لە ئێستادا پێویستمان بە بەڵگە هێنانەوە نییە کە بزانین قەبارەی ئــەو ملمالنێ و کینە مەزەبییەی لە نێوان شیعەو و سوننەدا هەیە؛ چەند هەڵکشاوە ،چونکە زەپ و زۆپ هەمومان دەیبینین و دەیبیستین، میدیاکان باسی گەرمیان هەژمون و ملمالنێی نێوان ئەو دوو مەزەبەیە، ئــەمــەش بــە نوێنەرایەتی ئێرانی ڕوپــۆش شیعەو سعودییەی ماسک سوننەیە. ملمالنێ بەناوی ئەو دومەزەبەوە، ملمالنێیەکی ڕاستەقینە نییە و خودی هەژمونی سیاسی و ئابوری هـــەردو واڵتــی سعودییە و ئێران ڕاســتــەقــیــنــەیــە ،واتـــە مــەزەبــیــش یەکێکە لە قوربانییەکان ،ئەمەی دەی ڵێم بەرگری نییە لە شیعە و سوننە ،بەڵکو لەگەڵ ئەوەی چەمێک خوێنمان لەنێوان ئەم دو مەزەبەوە دژی یــەک دیــوە و خوێندۆتەوە؛ دەشکرێت پێکەوەژیان و ڕێزگرتنی الیەنگرانی ئەم دو مەزەبە بەرانبەر یەکتری ببینین .بەاڵم چۆن؟ ئــەمــڕۆ کــە بــاســی سیاسەتی نــێــوەدەوڵــەتــی دەکـــرێـــت؛ باسی ئەوەش دەکرێت کە (بەرژەوەندی) بەرهەمهێنەری گوتاری سیاسی و کردەی سیاسییە ،هەر بۆ نمونە بونی ئەمریکا لە دوو واڵتی وەک سوریا و ئێراق ،دەبێت لە پشتییەوە سەنتەری جووڵەی ئەمریکا لەم دوو واڵتە و لە دونیادا لەپێناوی کۆکردنەوەی بەرژەوەندی بێت بۆ ئەمریکا؛ نەک بەها دیمۆکراتی و ئینسانییەکان. واتــە چەقی جووڵەکانی ئەمریکا بەرژەوەندیی داگیری کــردوە ،ئیتر جووڵەکانی تر ڕێخۆشکردنن بۆ ئەم جووڵە بەرژەوەندخوازانەیە .ئەمە تەنها بۆ ئەمریکا ڕاســت نییە ،بۆ
ئامادەیی ئێران ،سعودییە ،تورکیا، ڕوســیــا....و کۆی سیاسەتی باوی جیهان ڕاستە. ئەمە وەک پاکێجێکی گشتگیر وایــەو بۆ دینیش هەر ڕاستە ،واتە لە ئێستادا سەنتەری زاڵی گوتاری دینی دادگـــەری و ڕێزگرتنی ژیان داگیری نەکردوە ،بەڵکو ئەمیش لە چەقدا بابەتێک ئامادەیی تــەواوی هــەیــە و ئــەویــش (بـــەرژەوەنـــدی) یــە ،ئیتر کــۆی بابەتەکانی تری وەک داد و ژیاندۆستی و کەرامەتی مرۆڤ و ژینگەدۆستی و ڕیزگرتنی سروشت و هونەر و هەمو ئەوانی تر لە پەراوێزی بەرژەوەندییەکاندان، بەرژەوەندییەکانیش ئــەوە تەنها خودی مەزەب نییە دیاریان دەکات، بەڵکو دەســەاڵتــی سیاسی دێــت و ئەم بەرژەوەندیانە دیاریدەکات .بۆ نمونە بەرژەوەندییەکانی کۆماری ئیسالمیی ئێرانە ڕێــــدەدات ئەم واڵتــە بەرگری لە مانەوەی بەشار ئــەســەد لــە ســوریــادا بــکــات ،نەک مەزەب ،بەرژەوەندیی تورکیایە وای دەخواست تا ساڵێک لەمەوبەر بەشار ئــەســەد خوێنڕێژ بێت ،ئێستاش هــەر بەرژەوەندییەکانی تورکیایە وا دەخــوازن لەم دەسەاڵتە بێدەنگ بــن ،هــەر بــەرژەوەنــدی ئەردۆغانە دەخوازێت یەپەگە تیرۆرست بێت و بەرەی نوسرەەش(ئەحرار لشام) هاوپەیمانی بێت .بەرژەوەندییەکانی سعودییەیە دەخــوازن ئەم واڵتە کە تاکە ســەرچــاوەی دەستور قورئان و ســونــنــەتــە لــەگــەڵ ئیسرائیل هاوپەیمان بێت و هەیئەی عولەمای کیبارەکەشی چەندین فتوا دەردەکات لە بــەرژەوەدنــدیــی ئیسرائیل .هەر بەرژەوەندیی سیاسیشە ئەم واڵتە دژی دەسەاڵتەکەی بەشارئەسەدە؛ نەک ستەمکاریی و نــادادی بەشار ئەسەد و ڕژێمەکەی .ئیتر لیستەکە دورودرێـــژە و پێویست بە نمونەی زیاتر ناکات. دەکــرێــت ڕۆژێــک بێت سەنتەری سیاسەتی نــێــودەوڵــەتــی لــە جێی بــــەرژەوەنــــدی؛ ئــەخــاق و بەها ئینسانییەکان بن ،ئیتر لەو سیاسەتەدا ئەوەندەی هەوڵ بۆ ئاشتی دەبینین شەڕەنگێزی نەبینین .دەشکرێت ئەوە
ببینین ئیسالم سەنتەرەکەی عەشق بێت نەک بەرژەوەندییە مادییەکان، لێرەوە کۆی ئەو گوتارەی لەم جۆرە ئیسالمەوە سەرچاوەدەگرێت بریتی بێت لە جوانیویستی و ژیاندۆستی و مرۆڤپەروەری ،ئاخر عەشق بەرهەمە ڕەسەنەکەی بریتییە لە خۆشەویستی و گیانفیدایی و قوربانیدان و ڕێز و نەرمونیانی و ناتوندوتیژی ،دەکرێت لەم جۆرە دینەدا کە عەشق چەقەکیدا دانیشتوە ،ڕۆحی بەرژەوەندیخوازی بێتە دواوە و دونــیــا بــە مەنی بـــەرژەوەنـــدی نــەپــێــورێــت ،بەڵکو دونیای عەشق بە پێوانەکانی جوانی و ئیستاتیکا ببینێت ،ئیتر لە جێی ئــەوەی دین خەریکی حەرامکردنی میوزیک بێت ،بڵند سەیری دەکات، لەجێی ئەوەی دین سوک لە سەما بڕوانێت ،وەک تەریقەی تەسەوفی مــەولــەوی دەیــکــات بە بەشێک لە ســروتــەکــانــی ،گــۆرانــی نــەک هەر حەرامناکرێت ،بەڵکو دەبێتە بەشێک لە خۆراکی ڕۆح و گۆرانیبێژان لە جێی واعیزەکان؛ لە دیندا ڕێزیان لێدەگیرێت. لــە ئــێــســتــادا گــوتــاری ڕەســمــی ستانداردی دینی بریتی نییە لەو گوتارەی کە عەشق سەنتەرەکەی بێت ،نەک هەر ئەوە بەڵکو عەشق وەک کارێکی شەیتانی لێی دەڕوانرێت و بە سوک سەیری دەکرێت ،لە جێی ئەوە دەسەاڵتخوازی و هەژمون تێکەڵ بە گوتاری ڕەسمیی دین بوە ،وەک چۆن تێکەڵ بە گوتاری سیاسی بوە. بۆیە گوتاری دینی لەو شوێنانەی بۆتە زمانحاڵی ڕەسمیی دەوڵــەت،
مەال دەشتی لەکاتی وتنی گۆرانیدا
گوتــاری ســتانداردی دینــی بریتــی نییــە لــەو گوتــارەی کــە عەشــق ســەنتەرەکەی بێــت ،بەڵکــو عەشــق وەک کارێکــی شــەیتانی لێــی دەڕوانرێــت و بــە ســوک ســەیری دەکرێــت، لــە جێــی ئــەوە دەســەاڵتخوازی و هەژمــون تێکــەڵ بــە گوتــاری ڕەســمیی دیــن بــوە ،وەک چــۆن تێکــەڵ بــە گوتــاری سیاســی بــوە
پشتگیری لە هەموو سیاسەتەکانی دەوڵەت دەکات ،شەڕ لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا دەکــات دژ بە دەوڵــەت دەجوڵێنەوە. ئــەوەی ڕیــزپــەڕ و شــازە ئەوەیە پیاوێکی ئاینی لەناو مــەالکــان و دامودەزگا دینییەکاندا هەڵبکەوێت؛ ئامێرێکی میوزیک بژەنێت ،مەحاڵ ئەوەیە لەناو دامودەزگایەکی وەک یەکێتی زانایاندا مەالیەک دروستبێت بە دەنگی بــەرز گۆرانی بۆ عەشق بچڕێت. من لەم ماوەیەدا دوو دیاردە کە بۆ من جێی دەستخۆشیییە بینومن ،ئەویش یەکەمیان بریتییە لە گۆرانیوتن بۆ عەشق و گۆرانییەکانیش مەالی دینی چڕیونی و لە ناو کۆڕی کۆمەڵێک مەال و خەڵکی تردا شیعرێکی شاعیری گــەورەی ئەهلی تەریقەت (وەفایی )١٩٠٢-١٨٤٤یــان کردوە بە گۆرانی، شیعرەکە بەناوی (ئــەرێ ئەی بە زوڵــف و ڕوخــســار سەنەمی چین ماھی تابم)ە و قاڵبی شیعرەکە پێنج خشتەکییە و شیعرێکە پڕە لە وێنەی شیعری مەجازی و عەشقسەنتەری، وەک دەڵێت: (ڕوحەکەم ڕوی خۆت بنوێنە ،تا بە کەی کوشتەی نازت بم دەمەکەت بە تەکەللوم بێنە ،تا نەمردوم ھەمڕازت بم جارێک بە کــەرەم بم دوێنە من فیدای دەنگ و ئاوازت بم مەیلی ئــەبــرۆی تــۆ قــەد نانێم غەمزەدەی چاوەکەی بازت بم من کە ھات و قیبلەم گۆڕی ،یا خوا کافر بێ جەالبم!)
ئــەم گۆرانییەی کــۆڕی مەالیان؛ پەیامێکی ڕوونە کە لە کوردستاندا لەناو مــەالی کــوردەواریــدا پیاوی ئاینی دروستبۆتەوە کە لێبڕاوانە ڕوبکاتە عەشق و ڕێز لە هونەری گۆرانی بگرێت ،نەک هەر خەریکی بەکافرکردن و بوغزاندنی گۆرانی و گۆرانیبێژان بێت .بۆ ئاگاداربون لە گۆرانییەکە و کۆڕی عەشقپەروەریی مەالیان ،دەتوانیت لەم بەستەرەوە گوێ بۆ گۆرانییەکە بگریت:
( h t t p s : / / w w w. f a c e b o o k . com/DAVARIBALAK/ .)/1142619002506158/ideos
یاخود لە شوێنێکی تردا ،مەالیەک بەناوی (مەال دەشتی) ،شیعرێکی سافی هیرانی بەناوی (ئەی موتریبی حەریفان)ی وتۆتەوە ،هەمان شیعر جەنابی مامۆستا تاهیر تۆفیق چڕیویەتی ،مەال دەشتی بە شەوق و زەوقێکی عاشقانەوە دەی ڵێت، کە پڕە لە هەست و سۆزی عارفانە، ئەمەش لینکی گۆرانییەکەیە: https://www.facebook. c o m / P a y z a n a / /1887954631220060/videos
دیاردەی دوەم گفتوگۆی بەڕێزان (مەال سامان سەنگاوی و مەریوان هەڵەبجەی)یە ،کە ئەمەی دواییان لەسەر کتێبێکی تەکفیر و فەتوای کوشتنیشی درا ،مەال سامان زۆر بــەڕێــزەوە گفتوگۆ لەگەڵ خاوەنی کتێبی (سێکس و شەرع و ژن لە مێژووی ئیسالم دا) دەکات ،ئەمەش تەواو پێچەوانەی گوتاری باوی کەسە دینییەکانی کوردستانە و تا ئێستاش خــاوەنــی ئــەو کتێبە ناتوانێت بە ئازادی بگەڕیتەوە کوردستان .ئەمە سەرەڕای ئەوەی مەال سامان باسی کــارە ئینسانییەکانی کەنیسەیەک دەکات لە چەمچەماڵ کە لە هەمو مــزگــەوتــەکــان زیــاتــر خزمەتی بە خەڵکی کـــردوە و ئــەو نــەک دژی ئــەو کەنیسەیە نییە ،بەڵکو زۆر ڕێزیشی لێدەگرێت ،چونکە خزمەت بە نــەدار و هـــەژاران دەکــات .ئەو زمانەی کە بەڕێز مەال سامان وتاری پێدەدات زمانێکی تازەیە لەناو مەالی هەرێمی کوردستاندا ،کە تەکفیری مەریوان و هاوشێوەکانیان دەکرد،
ئەم بەپێچەوانەوە گفتوگۆی لەگەڵ دەکات ،هەروەها بەڕێزیشەوە ڕۆڵی کەنیسەیەک لــە چەمچەماڵدا لە مزگەوتەکانی ئەو ناوچەیە بەرزتر دەنــرخــێــنــێــت .بــۆ گــوێــگــرتــن لە قسەکانی بەڕێز مەال سامان دەتونن لەم بەستەرەوە گوێی لێبگرن
( h t t p s : / / w w w . facebook.com/AzariGall/ .)/1580070628745039/ideos
ئەو زمانەی مەال سامان قسەی پــێــدەکــات ،ئــەو کـــۆڕەی مەالکان گۆرانییەکەی وەفایی تێدا دەڵێنەوە، دابڕانێکی قووڵە لە گوتاری باوی تەکفیر و تەفسیقکردن کە بەگشتی مەالکانی کوردستان لەم سااڵنەی پــاش ڕاپــەڕیــن ببوە گــوتــاری باو و یــەکــاکــەرەوەی ســەر مینبەر، بــۆ گــوتــاری عــەشــقــســەنــتــەری و پێکەوەژیان .دەتوانم ئــەوە بڵێم: ســەنــتــەری تێگەشتن لــەدیــن الی ئەم مۆدێلە لە مەال؛ جوانیویستی و عــەشــق و پــێــکــەوەژیــانــە ،نەک پۆلێنکردنی خەڵک بە کوفر و ئیمان و سوککردنی ژیانی دنیاو تەحریمکردنی جوانییەکانی هونەر و میوزیک، ئەمە سەرەتای دونیابینییەکی نوێی تێگەشتنی دینییە بۆ چون بەرەو عەشق و پێکەوەژیان و دادگــەری، نــەک دینی دەســـەاڵت و ملمالنێی ئایدیۆلۆژی و دابەشکردنی کۆمەڵ بۆ سەر کافر و ئیماندار .لێرەوە ئیتر ئێمە بە دەنگی بەرز دەتوانین نمونە بهێنینەوە بۆ ئــەوەی کە دەکرێت ئیسالمێک بناسین عەشق بخاتە سەنتەرەوە و دادگەریی ئامانجی بێت، نەک دەسەاڵت و بەرژەوەندخوازی و خوێنڕشتن .ئیسالمێک بڕوای بەوە هەبێت ژیانی دونیا سوک و پوچ نییە و ڕەستاخێز هەموشت بێت، ڕەنگە ئێمە نەیبینین ،بــەاڵم لە داهاتودا ئیسالمێک ناتوندتیژ ببێتە مۆدێل لە جێی ڕێز بۆ ئیبن تەیمییە و ئیمامی نــەوەوی ،ڕێز بگێڕێتەوە بۆ ئیبن عەرەبی و سوهرەوەردی و سۆفییە گــەورەکــانــی عەشق و تەنانەت ڕیزگرتن لە مولحیدانیش، ئەو ئیسالمەش ئیسالمی حاڵ دەبێت نەک ئیسالمی قاڵ و قال و قیل.
ئــەو زمانــەی مــەال ســامان قســەی پێــدەکات ،ئــەو کــۆڕەی مــەالکان گۆرانییەکــەی وەفایــی تێــدا دەڵێنــەوە ،دابڕانێکی قووڵــە لــە گوتــاری بــاوی تەکفیــر و تەفســیقکردن کــە بەگشــتی مەالکانــی کوردســتان لــەم ســااڵنەی پــاش ڕاپەڕیــن ببــوە گوتــاری باو و یەکالکــەرەوەی ســەر مینبەر، بــۆ گوتــاری عەشقســەنتەری و پێکەوەژیــان
2
ژمارە ( )368دووشەممە 2017/12/4
خولقاندنی مرۆڤ لە قوڕ ،لە میتۆلۆجیاوە تا قورئان هیوا محەمەد حەمەعەلی بەختیار حسێن ئەحمەد
ئادەم و حەووای میتۆلۆجیای عێراقیی کۆن
ئەفسانەی سۆمەری یەکەمین ئەفسانەیە لە مێژوودا باسی خەلقی مرۆڤ دەکات لە الیەن خواوەندەوە ،دواتر ئەم ئەفسانەیە و ڕەگەزە سەرەکییەکانی ناوی ڕەنگدانەوەی لەسەر ئەفسانەکانی تر دەبێت و ئیلهامی لێ وەردەگــیــرێــت ،بە تایبەتی بیرۆکەی دروستکردنی مــرۆڤ لەقوڕ و بیرۆکەی دروستکردنی مــرۆڤ لەسەر وێنەی یان شێوەی خــودا ،لــەم ئەفسانەیەدا خودا مرۆڤ بۆ کۆیالیەتیی خۆی دروست دەکات تاوەکو خواردن و شەراب پێشکەش بکات و کشت‌وکاڵ بکات و ئاژەڵ بەخێو بکات، بەوەش بارگرانی لەسەر شانی خودا نامێنێت. سەرەتا خوداوەندەکان ئەم کارانەیان دەکرد، تاوەکو سکااڵیان الی خواوەندی حیکمەت و ئــاوی شیرین (ئێنکی)کرد ،تــا لەم دۆخە دژوارە ڕزگاریان بکات( ،)١ئەمەش ڕەنگدانەوەی لە ئایینە ئیبراهیمییەکاندا لەوەدایە کە خودا ئادەم وەک جێنشینی خۆی خەلق دەکات ،جێنشین واتە لە جێی خودا کاروبارەکانی خودا بەڕێوە بەرێت لەسەر زەوی. خواوەند ئێنکی لەسەر دەریا مرۆڤ لە قوڕێکی ڕەش‌هەڵگەڕاو (ترشاو) دروست دەک ــات ،پێشتریش فیردەوسی دیلمون دروست‌دەکات ،کە بەهەشتی نەمرییە الی سۆمەری و ئەککەدییەکان (الی عیبرییەکان ناوی «عدن»ـە) ،ئادەم لە فیردەوس بە چاودێری و فەزلی خواوەند نینخورساگ (خــودای زەوی لە چاخی کشت‌وکاڵدا) پەروەردە دەبێت ،پاش ئەوەی لە (هەشت ڕووەک)ی قەدەغەکراو( )٢دەخوات ،بە هۆی ئەمەوە خواوەند ئێنکی تەندروستیی بەرەو خراپی دەڕوات و هەشت نەخۆشی لە هەشت ئەندامی دەدات ،یەکێک لەوانە پەراسوی، پاش ئەوە بەرەو چاکبوونەوە دەڕوات ،و ئیتر بۆ نمونە بۆ چاك‌بونەوەی پەراسوی «خانمی پەراسوو» دروست دەبیت ،ئەویش دواتر بە (حەوات) و دواتریش لە قورئاندا بە حەووا «حواء» دەناسرێت( .)٣ئه‌مە سەرەتای وێناكردنه‌ی حه‌ووا (ژن)ـ ه وه‌كو په‌راسو .ل ه ڕاستیدا ئه‌م چه‌مك ه ـ وەکو (سەروەر پێنجوێنی) دەڵێت ـ ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هونه‌رێكی واتاسازیی زمانی سومه‌ری! ئه‌مه‌ش درێژه‌ی باسه‌كه‌یه بە پێی ڕاڤەی ناوبراو: «ل ه میتۆلۆجیای سومه‌ریدا چیرۆكێكی ئه‌فسانه‌یی هه‌ی ه ك ه ناسراو‌ه ب ه چیرۆكی (ئێنكی و نینخورساگ): ئێنكی Enkiك ه خواوه‌ندێكی نێرینه‌یه خواوه‌ندی زه‌وی/ئــاوی سازگار و ژێرزه‌ویه و سه‌رپه‌رشتیاری ژیان و شینایی و ژیانی مرۆڤه .نینخورساگ Ninhursagی ــش نمونه‌یه‌كی خــواوه‌نــدی دایكه ،ئێنكی و نینخورساگ له‌م چیرۆكه‌دا وه‌كو جوتێك ده‌رده‌كه‌ون .ئه‌م چیرۆك ه نمونه‌یه‌كی ڕه‌سه‌نی چیرۆكه‌كانی باوك و دایكی مرۆڤایه‌تی ه له به‌هه‌شتدا ،چونك ه باس ل ه قۆناغێك ده‌كات ك ه ئێنكی و نینخورساگ ل ه به‌هه‌شتێكدا بــوون ك ه الی سومه‌ریه‌كان پێی وتــراوه (ئێدین) ،Edenده‌قاوده‌ق؛ واته :ده‌شت («ئێدینو» edinuالی ئه‌كادیه‌كان .ل ه ،و ل ه ته‌وڕاتیشدا بوه‌ت ه «عێدێن» قورئاندا بوه‌ت ه « َع �دْن») ،ك ه هه‌ر به‌پێی ئه‌و كولتوره كه‌وتوه‌ته ناوچه‌ی (دیلمون) ( Dilmunیاخود (تێلمون) .Telmun له‌و به‌هه‌شته‌شدا حه‌وت ڕوه‌ك هه‌بوون ك ه خواردنیان قه‌ده‌غ ه بو ،به‌اڵم ئێنكی ئه‌وانه‌ی خوارد (ئه‌م ه ڕیشه‌یه‌كی كۆنی بیرۆكه‌ی
ڕوه‌كی قه‌ده‌غه‌كراوی به‌هه‌شته) ،ئه‌مه‌ش نینخورساگی تــوڕ‌ه كــرد ،ئیتر هه‌ر یه‌ك ه له‌و ڕوه‌كان ه نه‌خۆشییه‌كیان توشی ئێنكی كرد ،هه‌ر نه‌خۆشییه‌كیش توشی ئه‌ندامێكی بووبوو ،یه‌كێك له‌وانه‌ش نه‌خۆشییه‌ك بو توشی په‌راسوی ببو ،دوایی نینخورساگ دڵی نه‌رم بو و بۆ هه‌ر یه‌ك ه له‌و نه‌خۆشیان ه فریشته‌یه‌ك یاخود كه‌سێتییه‌كی خوایی خولقاند ،یه‌كێكیش له‌مان ه كه‌سێتییه‌ك یان فریشته‌یه‌ك بو ب ه ناوی (نینتی) .Ninti کە نــاوی (نین) ب ه واتــای خواوه‌ند یان گه‌وره‌ی مێیه ،به‌شی دوه‌میش (تی) وه‌كو ناو ب ه واتای پهراسوه ،وه‌كو فرمانیش ب ه واتای ژیان یان هێنانه‌ژیانه ،به‌م شێوه‌ی ه ئه‌و ناو‌ه ب ه واتای (خواوه‌ند یان ئه‌و خانم/ ـه‌ی ده‌هێنێت ه ژیان) (اإللهة /السیدة /التي تحیي) دێت ،ل ه هه‌مان كاتیشدا واتای (ئه‌و خواوه‌ند یان ئه‌و خانمـه‌ی ك ه پهراسوه) (اإلهل ةُ /السيدة /الض ْل ُع) ده‌دات به‌ده‌سته‌وه، ب ه سه‌رجه‌میش ڕه‌نگ ه واتایه‌كی لێكدراو بدات ب ه ده‌سته‌و‌ه به‌و پێی ه ك ه ئه‌م خواوه‌ند‌ه یان ئه‌م فریشته‌ی ه سه‌رچاوه‌ی ژیانیش ه و په‌راسو و نه‌خۆشیه‌كانی په‌راسویشی به‌ده‌سته ،یان ژیان ده‌گێڕێته‌و‌ه بۆ په‌راسو، هه‌رچه‌ند ده‌قه‌ك ه ته‌نها واتای (په‌راسو) ی مه‌به‌سته»(.) ٤ نــاوبــراو بــــەردەوام دەبێت و دەڵێت: «ئینجا دواتــر ك ه ئه‌م چیرۆك ه شومه‌ری ه بوه‌ت ه یه‌كێك ل ه سه‌رچاوه‌كانی چیرۆك ه ته‌وڕاتیه‌كه‌ی (ئاده‌م) و (حه‌ووا)؛ كه‌سێتیی (نینتی) بــو‌ه یه‌كێك ل ه سه‌رچاوه‌كانی كه‌سێتیی (حــه‌ووا) ی ده‌قـ ه عیبریه‌كه. |خەڤڤا| ی عیبری وشه‌ی (حه‌وواهـ) ل ه خۆیدا ل ه ڕیشه‌ی ژیان (حایا) (حیا‌ة - ی عه‌ره‌بی) ه‌و‌ه هاتو‌ه و ب ه واتای (زیندو) یان (ژیــان) یان (سه‌رچاوه‌ی ژیــان) ـه. لێره‌و‌ه وشه‌ی حه‌ووا ل ه الیه‌نێكیه‌و‌ه وه‌كو وه‌رگێڕانێكی ناو‌ه شومه‌ریه‌كه‌ی (نینتی) وایه»(.) ٥ خواوەندی دایک (مامی) Mamiبە فەرمانی خواوەند (ئێیا) کە خواوەندی خەلقی مــرۆڤــە لــە ئەفسانەی خەلقی بابلیدا ،یەکەمین مرۆڤ لە قوڕ و خوێنی خواوەندێکی سەربڕاو دروست دەکات .لە پاڵ ئەفسانەی بابلیشدا کاهینی بابلی بێرعوشا Berossusلە سەدەی ( ٤-٣پ .ز). ئەفسانەی خەلقی مرۆڤی نووسیوەتەوە ،کە لە خوێنی خواوەندێکی سەربڕاو تێکەڵ بە گڵ دروست دەکات(.)٦
ئادەم و حەوای میتۆلۆجیای ئوگاریت
دوو زانــای هۆڵەندی کۆپییەکی کۆنی تری چیرۆکی ئــادەم و حەوایان ئاشکرا کرد ،کە دەگەڕێتەوە بۆ ( )٨٠٠ساڵ پێش کتێبی خولقاندن «سفرالتکوین»ی تەوڕات، کە لە چیرۆکی خەلقی ئــادەم و حەوای تــەوڕات و قورئان جــیــاوازە .چیرۆکەکە بە زمانی ئوگاریتی لەسەر دوو تاتە قوڕ نووسراوەتەوە کە بۆ سەدەی سیازدەی پێش مەسیح دەگەڕێتەوە .ئەم دوو تاتە قوڕە بە شێوەی جیاجیا لە ساڵی ١٩٢٩لە باکوری سوریا دۆزرایەوە .هەردوو (ماریۆ کۆرپێل) Marjo Korpelو (یۆهانس دو مۆر) Johannes de Moorلە زانکۆی الهوتیی پرۆتیستانتی Protestant theological Universityلە ئەمستەردام گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە ئەم دوو تاتە قوڕە کۆپیی یەکەمی ئادەم و حەوای ئایینە ئیبراهیمییەکانە( ،)٧واتە دەبێتە ئەڵقەیەک لە نیوان چیرۆکی ئادەم و حەوای مێسۆپۆتامیا و ئادەم و حەوای ئایینە ئیبراهیمییەکان. لەم ئەفسانە کۆنەدا خواوەند (ئێل) El کە بە پێی میتۆلۆجیای کەنعانی خودای پایەبەرزە بەسەر «باخە مێوی خواوەندە گەورەکان»ـەوە( )٨کە دەکەوێتە چیای ئارارات لە خۆرهەاڵتی تورکیا (کوردستانی باکوور) ،بەاڵم خواوەند حۆرۆن Horon کە خواوەندێکی شەڕەنگێزە و لە سنفی
لە چیرۆكی ســۆمەریی (ئێنكی و نینخورســاگ)دا کــە باســی بەهەشــتی دیلمــون هاتــوە‌و دەڵێــت لــەو به‌هه‌شــتهدا حــه‌وت ڕوه‌ك هه‌بــوون كــه خواردنیــان قه‌ده‌غــه بــو؛ ڕیشــه‌یه‌كی كۆنــی بیرۆكــه‌ی ڕوه‌كــی قه‌ده‌غه‌كــراوی به‌هه‌شــت دەدۆزینەوە
ئێنكی و نینخورساگ ،و درەختی ژیان
لەخشتەچونی ئادەم و حەووا لە بەهەشت .تابلۆیەک لە هونەری مەسیحی شەیتانە دەکەوێتە دژایەتی خواوەند ئێلەوە، پاش ئەوەی خواوەند حۆرۆن سزا دەدرێت و لەو چیایە دەردەکرێت؛ هەڵدەستێت بە ژەهراوی کردنی داری ژیان «شجرة الحیاة». لێرەوە ئادەم لە چیرۆکەکەدا دەردەکەوێت، کە وەک خــودایــەک دەنێررێت بۆ زەوی تاوەکو لەوێ سنورێک بۆ خواوەند حۆرۆن دابنێت ،پاشان خواوەند حۆرۆن دەبێت بە مارێکی ژەهــراوی و بە ئادەمەوە دەدات، پاشان بەو هۆیەوە ئادەم دەمرێت و ژیانی هەتاهەتایی لە‌دەست‌دەدات ،دواتر خواوەندی خۆر «ژنێکی دڵ‌باش»ی پێشکەش دەکات، و ئەمانیش وەچە دەخەنەوە و لێرەشەوە مرۆڤەکان زیاد دەکەن. ئەگەرچی ئەم چیرۆکە هاوشێوەی چیرۆکی ئــادەم و حــەوای ئایینە ئیبراهیمییەکانە؛ بەاڵم ـ وەک پرۆفیسۆر (دو مۆر) دەڵێت ـ گەورەترین جیاوازییان بریتیە لەم چەند الیەنە: .١چەندین خواوەند لە چیرۆکەکەدا هەن ،ئادەم و مارەکەش هەردووکیان لە پلەی خــواوەنــدان ،ئــەوەش لەگەڵ ئایینە یەکتاپەرستەکان پارادۆکس و دژیەکیی هەیە. .٢کەوتنە خوارەوەی ئادەم لە ئاسمانەوە بۆ زەوی ناگەڕێتەوە بۆ هەڵەی ئــادەم، شتێکیش نیە لە چیرۆکەکەدا ناوی تاوانی گەورە بێت. .٣وەک ڕون‌کــراوەتــەوە؛ ژنەکەی ئادەم (حـــەوا) لــە «قــوڕێــکــی بــاش»ـــە ،هیچ تاوانێکی نیە لــەوەی بەسەر ئــادەم دا هــاتــووە ،پێچەوانەی چیرۆکی ئــادەم و حەوای تەوڕات و ئینجیل و قورئان ،بەالم دەبێت ئەم چیرۆکە باکگراوەندێکی مێژوویی پشتی چیرۆکی ئــادەم و حــەوای ئایینە ئیبراهیمییەکان بێت ،کە لە ئوگاریتی باکوری سوریا دۆزراوەتەوە(.)٩ .٤دەتوانین خاڵی چوارەمیشی بۆ زیاد بکەین لـــەوەدا کە حــەوای ئــەم چیرۆکە ئوگاریتیە پاشکۆی ئـــادەم نیە و لە پەراسووی ئادەم دروست نەبووە ،بەڵکو سەربەخۆیە ،وەک وتراوە لە قوڕێکی باش دروست دەکرێت.
لە میتۆلۆجیا ئیرباهیمیەکاندا
ئەفسانەی دروستکردنی مرۆڤ لە قوڕ لە هەموو ئەفسانەکانی گەالنی دراوسێدا بــاو دەبــێــتــەوە ،بەتایبەتی الی ئایینە ئیبراهیمییەکان ،بۆیە لە تەوڕاتیشدا لە کتێبی خولقاندن «سفرالتکوین» ،لە کۆتایی
لــە میتۆلۆجیــای عێراقیــی کۆندا مرۆڤ دروســت کــراوە بــۆ ڕاپەڕاندنــی کارەکانــی خواوەنــد، ڕەنگدانــەوەی ئەمــە لــە ئایینــە ئیرباهیمییەکاندا لــەوەدا دەبینینــەوە کــە خــودا ئــادەم وەک جێنشــینی خــۆی خەلــق دەکات
ئایەتەکانی ئیصحاحی یەکەم و لە تەواوی ئیصحاحی دوەم و ئیصحاحی سێیەمدا باسی خەلقی ئادەم و ژیانی لە بەهەشت و دواتر نەفرەت‌لێ‌کردنی دەکرێت. لــەم دەقــەشــدا بە هەمان شێوە خودا (یەهواهـ)ی جولەکە ئادەم لە گڵی سەر زەوی()١٠دروســت دەکات ،لەسەر شێوەو وێنەی خۆی ،و لە ڕۆژی شەشەمدا لە دوای دروستکردنی ئاسمانەکان و زەوی بە هەمان شێوەی ئەفسانەی خەلقی بابلی و سۆمەری، خــودا یەهواهـ ئــادەم دروســت دەکــات و دەیخاتە فیردەوسەوە تاوەکو کار بکات و فیردەوس بپارێزێت ،کە هەموو پێداویستیی ژیانی تێدا ئامادە کرابوو ،بەاڵم ئادەم بێزار دەبێت و هەست بە بێتاقەتی دەکات ،بۆیە لە کاتێکدا کە لە خەودایە خودا لە پەراسوی پ .ز ).دەگەڕێتەوە ناوی ئــادەم و حەوا ئادەم (حەوواهـ) دروست‌دەکات ،دواتر خودا بە (مەشیا و مەشیانێ) هاتووە ،کە لە وەسیەت بۆ هەردووکیان دەکــات کە لە تۆوی (گەیۆمەرت)ن ،پاش ئەوەی مرۆڤی هەموو بەروبوومەکانی بەهەشت بخۆن جگە کۆن ،یان مرۆڤی یەکەم یان گەیۆمەرت، لە داری (مەعریفە) نەبێت کە خودا ڕێگەی بەهۆی شەڕی نێوان تاریکی و ڕووناکییەوە پێ نەداوە ،بەاڵم مارێک حەوا فریو دەدات دەمرێت ،پاش ئەوەی بەشێک لە خوێنەکەی و دەڵێت :گەر لەو دارە بخۆن؛ ئەوا دەبن یان تۆوەکەی کە دەکەوێتە سەر زەوی بە خودا و چاویشتان دەکرێتەوە بۆ بینینی دوای چل هەزار ساڵ (مەشیا و مەشیانێ) خێر و شــەڕ ،ئــەوە بوو حــەوا لە دارەکــە دروست دەبێت ،کە خودا ئاهورامەزدا پێیان دەخــوات و وا لە ئادەمیش دەکــات لێی دەڵێت :ئێوە دایک و باوکی هەموو جیهانن، بخوات ،پاش ئەوەی بێئەمریی خودا دەکەن؛ کارەکانتان بە ڕێک و پێکی بکەن ،بەباشی ڕووت دەبنەوە و عەورەتیان دەردەکەوێت ،و بیر بکەنەوە و قسە بکەن و شەیتانەکان وەک سزایەک مردن دەبێتە چارەنووسیان ،مەپەرستن( .)١٤هەروەها لە ئەفسانەیەکدا تەمەنیان کۆتا دەبێت ،دواتــریــش خودا الی یابانییەکانیش نــاوی ئــادەم و حەوا یەهواهـ فڕێیان دەداتــە خــوارەوە بۆسەر بە (ئیزانگی و ئیزانامی) هاتووە .و الی زەوی(.)١١ پەیامبەر (مانی) لە سەدەی سێی زاینیدا بە ئادەم ئەفسانەی جیاوازیی گەورەترین بە (گێهمورد و موردییانەگ) هاتووە(.)١٥ و حەوای تــەورات لەگەڵ ئادەم و حەوای قورئان؛ ئەوەیە لە بریی شەیتان لە نێو پەراوێز: فیردەوسدا مارێک()١٢حەوا فریو دەدات بۆ ( )١فراس السواح ،مغامرة العقل األولی. خواردنی داری مەعریفە ،هەروەها لە تەوڕاتدا ص٤٧؛ األب سهیل قاشا ،تأثیر الکتابات باسی چیرۆکی ســوژدە‌بــردن و نەبردنی البابلیة في المدونات التوراتیة .بیروت: شەیتان و فریشتەکان نەکراوە( ،)١٣بەاڵم بیسان .١٩٩٨ .ص‌ص.١٣٥-١٣١ . ( )٢لە ئەفسانەکەدا هەشت جۆر ڕووەک چیرۆکی سوژدە‌بردنی فریشتەکان لە دوای دروستکردنی ئادەم لە قوڕ و سەرپێچیی لە ئێنکی (کە بەرامبەری ئادەمی چیرۆکە شەیتان لە فەرمانی خــودا؛ لە (میدراش عیبریەکەیە) قەدەغە دەکرێت ،بەاڵم ئێنکی ڕەبا)دا تۆمار کراوە کە تەفسیری تەوڕاتە سەرپێچیی ئــەم قــەدەغــەکــردنــە دەکــات، و سەرپێچییەکەشی بە خــراپ بەسەریدا بە زمانی ئارامی. دەشکێتەوە ،بۆیە چەند نەخۆشییەکی پێدا دەردەکــەوێــت کە یەکێک لەوانە دوچــاری لە میتۆلۆجیای گەالنی تر پەراسوی دەبێت. هەمان بە لە ئەفسانە گریکیەکانیشدا ( )٣جمال رشــیــد ،ظهور الــکــورد في شێوە باسی ئادەم و حەوا و خەلقیان کراوە .التأریخ .أربیل :دار ئاراس للطباعة .الطبعة هەروەها پێشتریش الی میسرییەکان باسی الثانية .٢٠٠٥ ،جـ ،١ .ص.٥٥٤ . خەلقی یەکەمین مرۆڤ کــراوە .لە کتێبی ( )٤سه‌روه‌ر پێنجوێنی ،ژن پهراسوه یان (٧ ئەوێستای زەردەشتیدا کە بۆ سەدەی سه‌رچاوه‌ی ژیانه؟ ل ه ئه‌فسانه‌ی شومه‌ریه‌وه
چیرۆکــی ســوژدە‌بردنی فریشــتەکان لــە دوای دروســتکردنی ئــادەم لــە قــوڕ و ســەرپێچیی شــەیتان لــە فەرمانــی خــودا؛ پێــش قورئــان لــە (میــدراش ڕەبــا)دا تۆمــار ک ـراوە کــە تەفســیری تەوڕاتــە بــە زمانــی ئارامــی بۆ ده‌ق ه یه‌هودی ـ مه‌سیحی و ئیسالمیه‌کان. (بلۆگی نوسەر). https://sarwar-penjweni. blogspot.com/2015/09/blogpost_90.html ( )٥هەمان سەرچاوە. ( )٦جمال رشید أحمد ،مرجع سابق .ص. .٥٥٦ ( )٧بڕوانە سایتی: w.w.w.hunasatak.com (« )٨حقل کرمة اآللهة العظام» لە وەرگێڕانە عەرەبیەکەدا. ( )٩بڕوانە سایتی: www.hunasotak.com ( )١٠ئەگەر سەرنج بدەین هەڵەیەک هەیە لە ئامادە کردنی چیرۆکەکەدا ،یەهواهـ زەوی و ئاسمان دروست دەکات پێش ئەوەی ئادەم دروســت بکات ،واتــە دروستکردنی زەوی پێشتر وەک ئەوەیە خودا هەر لە سەرەتاوە ویستبێتی ئادەم نەخاتە بەهەشتەوە و لە فیردەوس دەری بکات ،ئەوەش ڕوونە کاتێک ئــادەم دروســت دەکــات لە قــوڕ؛ دەڵێت: دەمەوێت جێنشینی خۆم لە زەویدا دروست بکەم! وەک ئەوەی خستنە ناو فیردەوسی ئادەم سیناریۆ بێت. ( )١١بــڕوانــە :الــتــوراة ،سفر التکوین، اإلصحاح الثانی ،آیة ،١٧:٦-٦:٢ :اإلصحاح الثالث ،آیة.٦ :٣ -٣:٤ : ( )١٢تەفسیرەکان دەڵێن شەیتانە لە شێوەی مارێکدا. ( )١٣بۆ زانیاريی زیاتر بڕوانە :باوکی سیڤان ،خوێندنەوەیەكى تر بۆ قورئان .ل.٩٣ ( )١٤كامل سعفان ،معتقدات آسيوية (موسوعة األديان القدمية) .القاهرة :دار الندى، .1999ص115 .؛ مجال رشيد أمحد ،مرجع سابق .ص‌ص.٥٦٣-٥٥٩ . ( )١٥جمال رشید أحمد ،مرجع سابق. ص.٥٦٠
ژمارە ( )368دووشەممە 2017/12/4
3
یادگارییەکان لەگەڵ لینین کالرا زێتکین و .شێروان ئیرباهیم سەروەختێک من و دوو ژنی دیکە لە بارەی هونەر و پرسەکانی پەروەردە و فێرکردنەوە گفتوگۆمان دەکــرد ،لینین گەیشتە المــان .لەو کاتەدا من ڕێز و سەرسامی خــۆم دەردەبـــڕی بۆ کــار و هەوڵە کەلتورییەکانی بەلشەفیكەکان کە دانسقە و نمونەیی بوون ،کە ئەمەش بووە هۆی گەشەسەندنی توانا داهێنەرەکانی ناو واڵت بۆ داهێنانی ڕێبازی نوێ لە هونەر و پەروەردەدا .بەاڵم هەستی خۆم لە بارەی ئەو نادڵنیایی و ناڕوونییەوە نەشاردەوە کە لە کاتی تاقیکردنەوەی ئەو هەنگاوانەدا دەردەکـــەون ،چونکە هاوشانی ئارەزوویەکی بەتین بۆ ناوەڕۆک و فــۆرم و ڕێــگــەی نــوێ بــۆ ژیانێکی که‌لتوری ،هەندێک جار الساییکردنەوەی مۆدە و شێوازی ڕۆژئاوایی بەدیدەکرێت. لەوکاتەدا لینین بە گڕوتینەوە هاتە ناو گفتوگۆکەوە و گوتی: “بەئاگاهاتن و جوواڵنی توانا نوێیەکان و هەوڵەکانیان بۆ داهێنانی هونەر و که‌لتورێکی نوێ لە ڕووسیای سۆڤییەتدا زۆر گرنگە .ڕێژەی گەشە زریانـئاساکەی بــەســودە و لــەبــەرچــاوە .پێویستە لەسەرمان قەرەبووی ئەوە بکەینەوە کە مــاوەی چەندین سەدەیە لە دەستمان چــووە .ئێمە پێویستمان بەم جۆش و گەڕانە بێ‌سرەوتەیە بۆ ڕێگەچارە و درووشمی نوێ ،درووشمێک کە ئەمڕۆ بــانــگــەوازدەکــات بــۆ “ڕزگــارکــردن”ـــی ئاراستەیەکی دیاریکراو لە هونەر و فیکر، بەاڵم سبەی هاواردەکەن “لە سێدارەی بدەن”! ئەمەش بەڕوونی دەبینرێت. شــۆڕش هەموو توانا کۆتکراوەکان ئازاددەکات و لە قوواڵییەکانەوە پاڵیان پێوە دەنــێــت بــۆ ســـەرەوە و دەریــان دەخـــات .بــا نمونەیەک بهێنینەوە، بیر لــەوە بکەنەوە مــۆدە و شێوازی کۆشکی قەیسەری و حــەز و مەیلە ناقۆاڵکانی ئەرستۆکرات و بۆرژواکان تاچەند کاریگەریی هەبوو لەسەر هونەر و شــێــوەکــاری و بیناسازییمان .لە کۆمەڵگەیەکدا کە لەسەر خاوەندارێتیی تایبەت بونیادنرابێت ،هونەرمەند بەرهەمەکانی بۆ بازاڕ بەرهەمدەهێنێت و پێویستی بە کڕیارە .شۆڕشەکەمان هونەرمەندانی لەم بارودۆخە ناخۆش و نالەبارە ڕزگارکرد و دەوڵەتی سۆڤیەتی کــرد بە پارێزگار و پشتیوانیان .لە ئێستادا هەموو هونەرمەند و خوازیارێک مافی ئەوەی هەیە ئازادانە و بەگوێرەی ئایدیاڵی خۆی داهێنان بکات. بــەاڵم ئێمە کۆمۆنیستین و ئەمەش ئاشکرایە ،بۆیە نابێت دەستەوەستان بین و لێگەڕێین ئارەزووی پشێوی‌خوازەکان سەربگرێت .پێویستە هۆشیارانە ئەم گەشەکردنە ئاراستەبکەین و ئەنجامەکانی دیاری بکەین ،بەاڵم ئێمە هێشتا دوورین لەمەوە و زۆرمان ماوە .پێم وایە ئێمەش دکتۆری باشمان هەیە کە لە ئاستی دکتۆر کارڵشتاد دان .هەروەها ئێمە تا ئاستێکی زۆر “ئایکۆنۆکالستین” ،ئێمە پێویستە دەست بە شتە جوانەکانەوە بگرین و وەکــو نمونە بیانهێنینەوە و بەردەوام بین لەسەریان ،تەنانەت ئەگەر “کۆن”یش بن .بۆچی دەبێت پشت لە جوانییەکی ڕاستەقینە بکەین و ئەوە فەرامۆشبکەین کە دەکرێت وەکو خاڵی دەستپێک وەریبگرین بۆ گەشەکردنی زیاتر ،تەنها لەبەر ئــەوەی “کۆن”ـە؟ بۆچی دەبێت بۆ هەموو “نوێ”یەک وەکو خودا کڕنووش ببەین ،تەنها لەبەرئەوەی “نوێ”یە؟ ئەمە زۆر بێ مانایە .لێرەدا بڕێکی زۆر لە ڕیا و ڕێزی ناهۆشیارانە
لــە کۆمەڵگەیەکــدا کــە لەســەر خاوەندارێتیی تایبــەت بونیادنرابێــت ،هونەرمەنــد بەرهەمەکانــی بــۆ بــازاڕ بەرهەمدەهێنێــت و پێویســتی بــە کڕیــارە
گوتــم « هــاوڕێ لینیــن ،گلەیــی لــە نەخوێنــدەواری مەکــە ،لــە ڕوویەکــەوە یارمەتیــدەر بــووە بــۆ سەرخســتنی شــۆرش ،چونکــە مێشــکی کرێــکار و جووتیارانــی پاراســت لــەوەی بــە ئایدیــا و دیــدگا بۆرژوازییــەکان گەندەڵ بنب و دەســتەمۆ بــن .درووشــم و پرۆپاگەندەکانتان تــۆوی خۆیــان لــە خاکێکــی بەیــاردا فڕێــدەدەن ،بۆیــە چانــدن و دروێنەکردنــی ئاســانرتە و پێویســتتان بــە هەڵکێشــانی دارســتانێک نیــە». بەدی دەکرێت بۆ ئەو مۆدە لە هونەر کە لە ڕۆژئاوادا زاڵە .ئێمە شۆڕشگێڕی باشین ،بەاڵم پێم وایە دەبێت بیسەلمێنین کــە ئــێــمــەش “لـــە ئــاســتــی کـه‌لــتــوری هاوچەرخداین” ،تەنانەت من بوێریی ئەوەم هەیە خۆم وەکو “بەربەرییەک” پێناسبکەم :من ناتوانم بەرهەمەکانی دەربڕینگەرایی Expressionismو ئایندەگەرایی Futurismو كوبیزم و هاوشێوەکانیان بە بەرهەمێکی هونەریی بلیمەتانە دابنێم .لێیان تێناگەم و چێژیان لێ نابینم”. منیش خۆم ڕانەگرت و دانم بەوەدانا کە هەرگیز ناتوانم لەوە تێبگەم بۆچی دەبێت شێوەی هونەری لووت سێگۆشەیی بێت تاوەکو گوزارشت بێت لە ڕۆحێکی پەرۆش و بۆچی خواستی شۆڕشگێڕی دەبێت جەستەی مــرۆڤ بگۆڕێت بۆ توورەکەیەکی بێ‌شێوە کە لەسەر دوو دارشەق دانراوە و هەر دارشەقێکیان دوو چنگاڵ و هەر چنگاڵێکیش پێنج ددانی هەیە. لینین لە دڵــەوە پێکەنی و گوتی “بــەاڵم ڕای ئێمە لەسەر هونەر گرنگ نییە .هەروەها گرنگ نییە هونەر چی دەبەخشێت بە ســەدان یــان هــەزاران کــەس لــە کــۆی ملیۆنان دانیشتووی واڵت .هونەر موڵکی گەلە .پێویستە ڕەگــی خۆی بــەرەو قواڵیی جەماوەری کرێکار بنێرێت .پێویستە ئــەوان لێی تێبگەن و بە دڵیان بێت و سۆز و بیر و ئیرادەی ئەم جەماوەرە یەکبخات و پەرەی پێبدات .دەبێت هونەرمەندیان تێدا درووستبکات و پێشیانبخات .ئایا دەکرێت ئێمە کێک و شیرینی بدەین بە کەمینەیەک لە کاتێکدا جەماوەری کرێکاران و جووتیاران پێویستیان بە نانێکی سادەیە؟ من لێرەدا مەبەستم مانا مەجازییەکەیە :نابێت هەرگیز کرێکار و جووتیارانمان لەبیر بچێت .لەپێناو ئەواندا دەبێت خۆمان فێری ژمێریاری و بەڕێوەبردن بکەین ،ئەمە بۆ بواری هونەر و که‌لتوریش هەمان شتە. بـــۆئـــەوەی هــونــەر لــە جــەمــاوەر
نزیک‌ببێتەوە و جەماوەریش بتوانێت لە هونەرەوە نزیک بێت ،پێویستە سەرەتا ئاستی پــەروەردە و ڕۆشنبیریی گشتی بەرزبکەینەوە .دۆخی ئێمە لەم بوارەدا چۆنە؟ تۆ سەرسامیی خۆت دەربــڕی بــۆ هــەوڵــە که‌لتورییە گــەورەکــەمــان لەوکاتەوەی گەیشتووین بە دەسەاڵت. بــە دڵنیاییەوە بەبێ خۆهەڵکێشان دەتوانین بڵێین کاری باشمان کردووە. ئێمە “ســەرمــان نــەپــەڕانــدووە” ،وەکو مەنشەفیکەکانی واڵتــان و کاوتسکی تۆمەتبارمان دەکەن ،ئێمە سەرەکانمان ڕووناک کردەوە ،کۆمەڵێک سەری زۆر، بەاڵم “زۆر”ێک بەراورد بە ڕابردوو و تاوانی چین و تاقمی دەسەاڵتداری ڕابردوو .ئەو جۆش و پەرۆشییەی لە ناخی کرێکار و جووتیاراندا چاندوومانە زۆرە .نەوەک تەنها لە مۆسکۆ و پترۆگراد و سەنتەرە پیشەسازییەکان ،بەڵکو لـــەدەرەوەی ئەمانە و لە گوندەکانیش .بەهەرحاڵ ئێمە میلەتێکی هەژارین ،زۆریش هەژارین. بەدڵنیاییەوە لە شەڕێکی قورسداین دژ بە نەخوێندەواری .ئێمە کتێبخانە و “خانۆچکەی خوێندنەوە” لە شارۆچکە و گوندەکاندا درووستدەکەین و ،شانۆ و کۆنسێرتی گۆرانی و مۆسیقا ڕێکدەخەین، هەروەها “پێشانگای گەڕۆک” و “تابلۆی پەروەردەیی” دەنێرین بۆ تەواوی واڵت، بەاڵم دووبارەی دەکەمەوە ،ئەمە تا چەند پێویستیی ئەو چەندین ملیۆن خەڵکە پڕدەکاتەوە کە بێ‌بەشن لە سەرەتایترین زانیاری! لەکاتێکدا ئەمڕۆ لە مۆسکۆدا دەی ــان ه ــەزار کــەس و ڕەنــگــە سبەی دەیــان هــەزاری دیکە چێژ لە بینینی شانۆگەرییەک ببینن ،لە بەرامبەردا ملیۆنان کــەس دەیــانــەوێــت چۆنێتیی نوسینی نــاوی خۆیان و ژمــاردن فێر ببن ،پێویستیان بە سادەترین زانیارییە سەبارەت بە ژیانی خۆیان ،زانیارییەکانی هاوشێوەی زەوی خڕ‌ه نەوەک تەخت و گــەردوون بەپێی یاسا سرووشتییەکان بەڕێوەدەچێت نەوەک “باوکی ئاسمانی” و جنۆکە و جادووگەران بەڕێوەی ببەن”. گوتم “ هـــاوڕێ لینین ،گلەیی لە
نەخوێندەواری مەکە ،لە ڕوویــەکــەوە یارمەتیدەر بووە بۆ سەرخستنی شۆرش، چونکە مێشکی کرێکار و جووتیارانی پــاراســت لـــەوەی بــە ئایدیا و دیدگا بۆرژوازییەکان گەندەڵ ببن و دەستەمۆ ببن .درووشم و پرۆپاگەندەکانتان تۆوی خۆیان لە خاکێکی بەیاردا فڕێدەدەن، بۆیە چاندن و دروێنەکردنی ئاسانترە و پێویستتان بە هەڵکێشانی دارستانێک نیە”. لە وەاڵمدا لینین گوتی “ڕاستە ،بەاڵم بۆ سنوور و قۆناغێکی دیاریکراوی خەباتەکەمان .ڕاستە نەخوێنده‌واری دەگونجا لــەگــەڵ خەباتەکەماندا بۆ گرتنەدەستی دەســەاڵت و ڕووخاندنی دەزگاکانی دەوڵەتی پێشوو ،بەاڵم ئایا ئێمە دەڕووخێنین تەنها لە پێناوی ڕووخــانــدنــدا؟ ئێمە دەڕووخێنین بۆ بونیادنانی شتێکی باشتر. کەوایە چاوەڕوانییەکانمان بۆ داهاتوو چیە؟ ئێمە دەزگای گرنگمان بونیادناوە و هەنگاوی باشمان ناوە بە ئامانجی ئەوەی کرێکار و جووتیارە گەنجەکان بتوانن فێری که‌لتور بن و خۆیان ڕۆشنبیربکەن. لێرەدا دووبارە پرسیارە ئازاربەخشەکە سەرهەڵدەداتەوە :ئەمە چیە بەراورد بەم ڕێژە زۆرەی دانیشتووانی واڵتەکەمان؟ لــەوەش مەترسیدارتر کەمیی ژمــارەی باخچەی ساوایان و النــەی مندااڵن و قوتابخانە سەرەتاییەکانە ،ملیۆنان منداڵ بەبێ پـــەروەردە و فێرکردن و گەورە دەبن و وەکو باوک و باپیرانیان ژیانێکی دوور لە که‌لتور و هۆشیاری بەسەر دەبه‌ن ،بڕوانە بەم هۆیەوە چەند بەهرە لەناودەچن و چەند خولیا تێکدەشکێن! ئەمە تاوانێکی گەورەیە بەرامبەر بە نــەوەی نوێ و هاوشێوەی تااڵنکردنی سەروەتی دەوڵەتی سۆڤییەتە کە بەرەو کۆمەڵگەیەکی کۆمۆنیستی هەنگاو دەنێت .ئەمە مەترسییەکی گەورەیە لەسەر داهاتوومان”. دەنــگــی لینین هێمن بـــوو ،بــەاڵم تووڕەییەکی لەناو خۆیدا هەڵگرتبوو. بیرمکردەوە ئەم پرسە دەبێت چەندێک
کــاری لێکردبێت ،تــاوەکــو بــەم جۆرە وتارێک بۆ هەرسێکمان بــدات .یەکێک لە ئێمە باسی چەند دیاردەیەکی باوی کــرد لە بــواری هونەر و که‌لتوردا و هۆکاری درووستبوونیانی بەستەوە بە “هەلومەرجی زەمەنەکەوە “. لە وەاڵمــدا لینین گوتی “ :دەزانــم هەندێک کــەس پێیان وایــە دەکرێت لەڕێگەی “ نان و سێرک”ـەوە بارگرانی و مەترسییەکانی دۆخــی هەنووکەیی کەمبکرێتەوە .بەدڵنیاییەوە دابینکردنی نان دەتوانێت کەمیبکاتەوە ،بەاڵم بۆ ســێــرک ،دەبــێــت ئــەوەیــان بیرنەچێت کــە سێرک هونەرێکی ڕاستەقینە و مەزن نیە و تەنها نمایشێکی جوانە بۆ کەیفخۆشی .نابێت ئەوە لەبیربکەین کە کرێکار و جووتیارانمان هاوشێوەی گەنگە پرۆلیتاریای ڕۆمــا نین ،ئــەوان لەسەر دەوڵەت ناژین ،بەڵکو خۆیان دەوڵەت دەژێنن لە ڕێگەی کار و ماندوو بوونی خۆیانەوە .ئەوان شۆڕشیان “درووستکرد” و بەرگرییان لێکرد ،لــەو پێناوەشدا ڕووبارێک خوێنیان بەخشی و قوربانی زۆریاندا .کرێکار و جووتیارانمان شایەنی شتی گەورەترن لە سێرک ،مافی خۆیانە چێژ لە هونەرێکی ڕاستەقینە و مەزن ببینن ،پێش هەموو شتێک ،پێویستە برەو بە پەروەردە و فێرکردنی گشتیی بەرفراوان بدەین ،ئەمەش ڕێخۆشکەرە- بەمەرجێک نــان مسۆگەرکرابێت -بۆ گەشەکردنی هونەرێکی نوێ و مەزن، هونەرێکی کۆمۆنیستی ،کە فۆرمێکی گــونــجــاو وەردەگــــرێــــت بــەگــوێــرەی ناوەڕۆکەکەی .لێرەدا “ڕۆشنبیرەکان”مان دەبێت ئەرکە گرنگەکانیان لەبەرچاوبگرن و لێیان تێبگەن و بەجێیان بگەیەنن، بەمە پاداشتی شــۆڕشــی پرۆلیتاری دەدەنـــەوە لەبەرامبەر ئــەوەی شۆڕش دەرگاکانی بۆ وااڵ کردن و ڕزگاریکردن لەو بارودۆخە ناخۆشەی پێشتر تێیدا بــوون ،کە (مانیفێستی کۆمۆنیست) بەجوانی باسیکردووە”. ئەو شەوە تا درەنگانێک گفتوگۆمان کرد و لەسەر بابەتی تریش وەستاین بەاڵم هیچ لەو بابەتانە بۆ من هێندەی تێبینیەکانی لینین سەبارەت بە هونەر و که‌لتور و پەروەردە و فێرکردن گرنگ نەبوون. ئاشکرایە لینین بە دیدێکی مارکسییانە دەیڕوانییە جەماوەر ،بۆیە گرنگیی زۆری بە گەشەپێدانی ڕۆشنبیریی گشتیی جــەمــاوەر دەدا ،ئــەم گەشەکردنەشی بە دەستکەوتێکی گرنگی شــۆڕش و پێشەکییەکی بــاش بــۆ گەیشتن بە کۆمۆنیزم دەزانی. جارێکیان پێی‌وتم“ :ئۆکتۆبەری سوور ڕێگەیەکی باشی کرده‌وە بۆ شۆڕشێکی که‌لتوریی فرەڕەهەند ،ئەمەش لەسەر بنەمای شۆڕشێکی ئابوری کە بەردەوام لەگەڵیدا لە کارلێک دا بــوو .وێنای ئـــەوە بکە ملیۆنان ژن و پــیــاو بە جیاوازیی نەتەوە و ڕەچەڵەک و ئاستی ڕۆشنبیرییانەوە ،هەموویان پێکەوە هەنگاویان نا بەرەو ژیانێکی نوێ .ئەرکی
دەسەاڵتی شورایی(سۆڤیه‌تی) قورسە، چونکە دەبێت باجی ئەو هەموو سەدەیە لە دواکــەوتــوویــی کەلتوری بــداتــەوە، لە پــاڵ ئەمەشدا دەزگــا و دامـــەزراوە شوراییه‌كان کاردەکەن بۆ پێشخستنی که‌لتوریی ڕێکخراو و یەکێتییەکانی زانایان و هونەرمەندان و مامۆستایان. هەروەها سەندیکاکانمان لە دەزگــا و هەرەوەزگەکانماندا لە گوندەکان کارێکی گەورەی که‌لتوری ئەنجامدەدەن .کار و ئەرکەکانی پارتەکەمان هەموو جێگە و پنتێک دەگرێتەوە و بەرهەم و دەسکەوتی باشمان هەبووە بەراورد بە ڕابردوو ،بەاڵم لەچاو ئــەوەی پێویستە بکرێت کەمە. شۆڕشە که‌لتوریەکەشمان تازە دەستی پێکردووە و سەرەتایەتی”. بەڕێکەوت لینین چــووە سەر باسی نمایشێکی ســەمــای بــالــێ لــە هۆڵی بەلشەفی تیاتر و بە بزەییەکەوە گوتی: “ بــەڵــێ ،ســەمــای بالێ و شانۆ و پێشانگا و شێوەکاریی نــوێ ،ئەمانە هەمووی بەڵگەن بۆ کەسانێک کە لە دەرەوەن کە ئێمەی بەلشەفیک بەربەری و ترسناک نین ،وەک ئەوان گومانیان دەکرد .نکوڵی لەوە ناکەم ئەم دیاردانە و هاوشێوەکانیان دیــاردەی که‌لتوریی گرنگن و ڕێزیان لێدەگرم ،بەاڵم بەالی منەوە درووستکردنی دوو قوتابخانەی سەرەتایی لە گوندێکی دوورەدەستدا بۆ من لە جوانترین تابلۆی ناو پێشانگایەک جــوانــتــرە .بـــەرزکـــردنـــەوەی ئاستی ڕۆشنبیریی کۆمەڵ پەروەردەیەکی پتەو و درووست بەدیدەهێنێت کە توانای گەورە دەخوڵقێنێت بۆ خزمەتی گەشەکردنی هونەر و زانست و تاکتیک .خواستی بونیادنانی که‌لتور و بــاوکــردنــەوەی الی ئێمە زۆر بەهێزە ،پێویستە دان بــەوەدا بنێین هــەوڵ و ئەزموونی زۆر دەبینرێت لەم الیەنەوە ،بەاڵم هاوشانی هەوڵە جدییەکان هەوڵی هەرزەکارانەش بەدیدەکرێت کە توانا و سەروەتەکان بەفیڕۆدەدەن .بەاڵم ژیانێکی داهێنەرانە وا دیــارە پێویستی بە پەرەسەندنی کۆمەڵگایە هاوشێوەی ئەو پەرەسەندنەی لەسرووشتدا هەیە ،لەمڕۆدا و لەکاتی هاتنە ســەر دەســەاڵتــی پرۆلیتاریاوە، گرنگترین شت بۆ شۆڕشی که‌لتووری لەبەردەستە ،ئەویش بەئاگاهاتنەوەی جەماوەر و گەڕانێتی بەدوای ڕۆشنبیرییدا. لەمەوە کەسانی تازە دەردەکەون کە ئەم سیستەمە کۆمەاڵیەتییە درووستیکردوون و دواتر ئەم سیستەمە درووستدەکەن و بنیاتی دەنێن.
سەرچاوە:
حوار المتمدن ذکریات مع لینین – کالرا زیتیکن
پەراوێز:
.ئایکۆنۆکالسم :Iconoclasm شکاندنی ئایکۆن و شوێنەوارەکانە بە هۆکاری سیاسی و ئاینی ،بەتایبەت ئایکۆن و شوێنەوارە ئاینییەکان.
4
ژمارە ( )368دووشەممە 2017/12/4
كێشەی كوردو ئیسالمیزمی كورد لەتوركیا بیركەرەوانی بواری ئیسالمگەرا ،وا وێنادەكەن كە نەزمی ئیمپراتۆرییەتی پێشووی عوسامنی وەك چارەسەریی پرسی نەتەوایەتی كورد لە جێی خۆیدا بووە ناسیۆنالیزم یان ئیسالم کامیان کلیلی کێشەی کوردی پێیە؟
توغبا یەشار ئۆغلۆ لەئینگلیزیەوە :ماجید خەلیل ()2-2 ئیسالمییە كـــوردەكـــان هێشتا وابــەســتــەن بــەڕەوگــەیــەكــی بــنــاژۆو تــونــدەوە .دەتــوانــرێــت بوترێت كە ئیسالمییە تــوركــەكــان كەمتر لە ئیسالمگەرایانی كورد بناژۆو پەیوەستن بە ئیسالمگەراییەوە .ئەم بناژۆییەی ئیسالمگرایانی كــورد تەنێ لەنێو حزبواڵو هودا پاردا ڕەنگی نەداوەتەوە. لەنێو كوردا گروپگەلی ئیسالمی دیكە لە فۆرمی گروپی مەزهەبی و ڕێخراوی ئایینی ناحكومیدا لە هەرێمەكەدا بونیان هەیە .یەكێك لەو گروپانە گروپی (مێد زەهرا)یە .لە پاش مەرگی سەعیدی نورسی ،گروپەكەی دابەش بوو بەسەر چەند گروپێكی پەرت و جوداوە. مێد زەهرا یەكێك بوو لەو گروپە جیابووانەی كە بوونی خۆی زێدەتر لە ناوچەكانی ڕۆژهــەاڵت و باشووری ڕۆژهەاڵتدا دەبینییەوە .بەتایبەتی لەو شوێنانەدا كە زۆربــەی كــورد بوون. شوێنكەوتووەكانی بەپێچەوانەی دیكەی نورسی ،ئەم گروپە بە گروپێكی فــرە بــنــاژۆو توند دادەنــرێــت ،ئەم ڕوانگەیەش لە دنیابینی ڕێبەرێكیانەوە بەنێوی سەیهانزادە نومایان دەبێت كە لەسەر دێموكراسی ئەم شرۆڤەیە دەكــات‌و دەڵێت «هــەر كەسێك كە پەسەندی دێموكراسی بكات ،وەك ئەوەی نەزمێكی فەرمانبەرداریی بێت، ئەوا پێویستە ئەو كەسە وەك بێباوەڕ تەماشابكرێت .چــوون دێموكراسی بەرنامەیەكە لەبەرامبەر قورئان و یاسای ئیسالمدا چێكراوە» .چێڤیك ڕوانگەی مێد زەهرا لەمەڕ ناسیۆنالیزم و دەوڵەت لەگەڵ ئیسالمییە توركەكان بەراورد دەكات ،مێد زەهرا ڕادیكااڵنە دەڕوانێت و پێی وایە تەنها دەوڵەتی ئیسالمی دەتوانێت بۆ موسڵمانان سودمەند بێت و یەكێتی ئیسالمی گرەنتی بەهێزبوونی خواستی موسڵمانان دەكات .لە ڕوونكردنەوەی هەڵوێستی حزبواڵ لەسەر ناسیۆ نەتەوایەتی كورد، توتار پێی وایە كە حزبواڵ نەیارو دژی
هــەمــوو جــۆرەكــانــی ناسیۆنالیزمە. هــەرچــەنــد كــە حــزبــواڵ فرەترینی ئەندامەكانی كوردن ،هاوكات زازاكی، تورك ،عەرەب و چیچانیش لەنێویدا بوون ،هەربۆیە ئەم فرە ئیتنیكی و هەمە چەشنییە ناسیۆنالیزمی كوردیی لەنێویدا كەنەفت و ناكارا كردووە .بۆ نموونە حزبواڵ دەڵێت «لەالی ئێمە موسڵمانێكی تورك ،لەهەموو كوردە ناموسڵمانەكان بە بەهاترە ،هاوكات موسڵمانێكی كــوردیــش لەهەموو توركە ناموسڵمانەكان لەپێشترە». لە ڕوانــگــەی حــزبــواڵدا نەیارییەتی ناسیۆنالیزمی كورد مانای بێدەنگییان نییە لەئاست ئەو ستەم و زەجرەی كە كورد دەیچێژێت یاخۆ بێدەنگییان لەهەمبەر پرسی كوردا ،ئەوان پێیان وایـــە پــرســی كـــورد وابــەســتــەیــە بە ڕژێمێكەوە كە لە سۆنگەی موسڵمانە توركەكانەوە سەرچاوەی نەگرتووە . چەتین سایا جەخت لەوە دەكاتەوە كە ڕەوشی ئێستەی ناسیۆنالیزم لەنێو ئیسالمییەكانی تورك ،لەالی عیسمەت ئۆزێلەوە بــرەوی پــێــدراوە ،ئەمەش دروست لە هەشتاكانەوە سەرچاوەی گــرت و ئیدی ئیسالمگەرایی بووە شوێنی مشتومڕ ،ئەوەی كە دەوترێت لە یەكێك لە نوسینەكانی ئۆزێلەوەیە كــە دەڵــێــت «شــانــازی دەكـــەم كە ناسیۆنالیستێكی توركم ،ناگەڕێم بۆ هیچ چوارچێوەیەكی دی جگە ئەم سروشتە نیشتیمانییە .شانازی دەكەم بكوژی دوژمنێكم ،ئەوەی كە كە توركبوون لە موسڵمانبوون جــودا دەكــاتــەوە. شــانــازیــدەكــەم كــە لــەپــاو خزمەتی جــوداخــوازە كــوردو عەلەوییەكان و هیچ جۆرە دابەشبوونێكی خاكەكەمدا نیم» .بەپێی ئۆزێل ئیسالم ناكۆكیی نییە لەتەك توركگەراییدا ،ئەوەش مانای ڕاسیزم نییەو توركەكان دەتوانن بەرگریی لە شوناسی نەتەوەیی خۆیان بكەن ،ئــەوەش لە پەیوەستیاندا بە ئیسالمەوە سەرچاوە دەگرێت .هەروەها سنورێك لەنێوان ئیسالم و توركیزمدا چێدەكات ،پێی وایە كە جوداخوازی نەتەوایەتی و ئیتنی كاری كاپیتالیزم و ئیمپریالیزمە. لــــەالی ئیسالمییە تــوركــەكــان یەكبوونی و یەكگرتویی دەوڵــەت شوێنێكی گرنگی هەیە .وەلێ ئیسالمی سیاسی خواستی كۆمەڵگەیەكی فرە و هەمەچەشن دەكات ،كە بە ئومەتی نــاو دەبـــات ،ئــەوە لــەالی ئیسالمیە توركەكان گرنگە ،وەلێ كاتێك كە ناسیۆنالیزمی مەزهەبی وان خاوەندار بێت و سەر بەكۆمەڵگەی خۆی بێت. ئەو جەخت لە هێزی ناسیۆنالیستی
ئاینی دەكــاتــەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی گشتگیرتر .ئەمەش تەنها بەوە پاساوی بۆ دەهێنرێتەوە كە ناسیۆنالیزمێكی وابەستەو گرێدراو بە ئایینەوە بونیاد بنێیت .ئەمە لەكاتێكدایە كە لەالی ئیسالمییە كوردەكان شەریعەت ئامڕازو ڕێی دەربڕینی كوردبوونە لە بۆشایی یاساییدا .لەالی ئیسالمییە توركەكان، ئــەو كـــوردانـــەی كــە جـــوداخـــوازن، هاتوون گەرەكیانە یەكێتی ئیسالم پایماڵ بكەن ،سیزر ئەم جیاوازییە بەم شێوەیە دەردەبڕێت «نوسەرە كـــوردە ئیسالمییەكان پەیجوری چوارچێوەیەكی پێشنیازكراون ،كە لەنێو ئومەتدا و وەك كۆمەڵگەیەكی بــاوەڕدار تایبەتمەندییان پێبدرێت، لــەكــاتــێــكــدا كــە نـــوســـەرە تــوركــە ئیسالمییەكان جەخت لەوەدەكەنەوە كە وابەستەیی و دەوڵــەتــی تورك و یەكێتییەكەی لــە چــوارچــێــوەی ئیسالمدا فــەراهــەم بكەن و ئایین بكەنە هەوێنی كوشتنی تایبەتمەندی و جیاوازییەكان». سارجیل لەم بارەیەوە دەدوێــت و پێی وایە كە گوتاری ئیسالمییەكانی تورك لە نەزمی برایانی موسڵماندایە، چوون بەنێوی یەكێتی ئیسالمییەوە پاشەكشە لە گوتاری جــوداخــوازی دەكات و لێرەوە دەتوانن كوردەكان وابەستە بكەن بە شوناسێكی بااڵتر لە شوناسی كوردبوونەوە .هەربۆیە ئیسالمییە توركەكان ئەم گوتارەیان كردە ئامڕازێكی ستراتیژی سەركەوتوو لــە بــەدەســتــهــێــنــانــی پشتیوانیی بــەرفــراوانــی كـــوردەكـــان لــەمــاوەی هەڵبژاردنە نیشتیمانییەكانی (،2002 )2011 ،2007دا .سەركەوتنەكانی ئەكەپە دەتوانرێت لەو سۆنگەیەوە تــەمــاشــابــكــرێــن كــە خــوێــنــدنــەوەی كــوردەكــانــی لەهەمبەر كەمالیزم زەقتركردبێتەوە ،چــوون وەك دژە كەمالی و دژە سیستەمی پارتایەتی
ئەو پڕەنسیپە هاتە پێشەوەو ئەوان بون كە ساڵەهای ساڵ بوو كوردیان بــنــدەســتــكــردبــوو .لــێــرەدا لــەالی ئیسالمییە تــوركــەكــان شتێك كە پێویستە لێی تێبگەیەنرێن ئەوەیە كە ئەوەی پەیوەستە بە پرسی كوردەوە، برێتییە لە شكستی ناسیۆنالیزمی خەڵكی كــورد ،چــوون دەبێت ئەوە یەكالبكەنەوە كە چارەسەریی وان وابەستەیە بە جیهانی ئیسالمییەوە. وەل ـێ ئــەم پــرۆژە ناتەندروستە بۆ پــرســی كـــورد لــە هـــزری ئیسالمیە توركەكاندا بووەتە پەرتبوونێكی باو لە تێگەیشتندا. ســارگــوڵ پــێــی وایـــە فــاكــتــەری كەمتەرخەمی موسڵمانانی تــورك لەهەمبەر پرسی كوردا دەگەڕێتەوە بــۆ تــێــوەگــانــی پــرســی كـــورد بە ناسیۆنالیزمەوەو دوركەوتنەوەیان یاخۆ نەیاریەتییان بە پرسی موسڵمانێتی نــێــونــەتــەوەیــیــەوە .نــەتــەوەگــەرا توركەكانیش ئــەم خوێندنەوەیان بۆ ئیسالمییە توركەكان نییە كە گەرەكیانە پرسی كــورد بخەنە ژێر هەژموونی ئیسالمگەراییەوە ،هەروەك چۆن پێشیان وایە كە موسڵمانانی كورد زێدەتر پەیجوری پرسی نەتەوەیین. لێرەدا بــواڵج ئــەوە دەخــاتــەڕوو كە یەكێتی ئیسالمی چارەسەرێكە تا نەتەوە هەمەچەشنەكان بختە ژێر ڕكێفی خۆیەوە ،بەاڵم لە زەمینەیەكدا كە مافی یەكسان بە هەموویان ڕەوا ببینرێت .بەاڵم لەالی ئەو زەقكردنەەوی شوناسی نەتەوەیی كورد لە ئێستادا نە بەرژەوەندی بۆ گەلی كورد هەیە، نە بەرژەوەندی بۆ ئەو ئومەمییەتەش كە ئیسالم دەیخوازێت. دیـــارە ســــەرەڕای هەمەچەشنی تــاكــەكــان ،بــیــركــەرەوانــی بــواری ئــیــســامــگــەرا ،وا وێــنــادەكــەن كە نــەزمــی ئیمپراتۆرییەتی پێشووی عوسمانی وەك چارەسەریی پرسی
ڕێبەرانی هودا پار ڕاستەوخۆ دەستیان دەبرد بۆ تێكستە قورئانییەكان و لە پرسی نەتەوایەتی كوردا وەكو بەڵگەی مافی نەتەوایەتی كورد بەکاریان دەهێنان
نەتەوایەتی كــورد لە جێی خۆیدا بووە .لەم میانەدا بۆ پاساو و وەاڵمی ڕەخنەی هاواڵتیانی تورك ،ئیسالمییە كوردەكان دارای پاساوی خۆیانن، ئـــەوان لــە زەمــیــنــەی ئایندا مافی نەتەوایەتی خۆیان هەڵدەهێنجێنن. لەمیانی چاوپێكەوتنەكانی ئەم توێژینەوەیەشدا ڕێبەرانی هودا پار ڕاستەوخۆ دەستیان دەبرد بۆ تێكستە قورئانییەكان و لە پرسی نەتەوایەتی كوردا وەكو بەڵگەی مافی نەتەوایەتی كورد دەیانخستنە پێشچاوان .سێنگوڵ لەبارەی ناسیۆنالیزمی كوردی سەرنجی ڕادەكێشا بۆ بۆچوونەكانی محەمەد باماك كە یەكێكە لە كەسایەتییە دیارە ئیسالمییەكانی پەیوەست بە پرسی نەتەوایەتی كوردەوە .پاماك ئاماژەی بە ئایاتە قورئانییەكان و فەرمودەكان دەكـــرد ،مەبەستی بــوو ڕەوایــەتــی خەباتی كورد بۆ مافەكانی نیشانبدات، ئەو دەیویست ئەو ڕەوایەتییە لەپێناو دەمارگیریی نەتەوایەتیدا نییەو بۆ سەندنی مافەكانیانە .پاشان ئەو پێی وایە كە ناسیۆنالیزم فاكتەری ئازارو زاماربوونی جەستەی جیهانی ئیسالمییەو لەم پێناوەیشدا نەتەوەی كورد پشكی شێری بەركەوتووە .لەم ڕووەوە ناسیۆنالیزمی توركی زەحمەتی فرەی داوەتە بەر كوردەكان تاوەكو دەستبەرداری مافە كەلتورییەكانیان بن .هەروەها پاماك كەمتەرخەمی و خەمساردی موسڵمانانی جیهان لەهەمبەر مــافــە ڕەواكــانــی كــوردا بەگازاندەو گلەییەوە دەخاتەڕوو .لە كۆتایشدا پێی وایە موسڵمانانی تورك لەهەمبەر بندەستی و ئازاری كورداندا بێدەنگییان هەڵبژاردووە ،هەرچەند كە لەم میانەدا تانەو توانجەكانی خۆی لە ئەستۆی ناسیۆنالیزمی توركی دەبینی. هەموو ئەو ڕوانگانەی ڕێبەرانی هودا پار ،كە كەم تازۆر پرسی نەتەوایەتی كــوردیــان تێكەڵە ،دەربــــڕی ڕق‌و ڕوانگەیەكی ڕەقە لەهەمبەر برایانی موسڵمانی تورك لەتوركیادا .هەربۆیە ڕێبەرانی هودا پار ڕەخنەی توند لە ڕامیاری میریی دەگرن ،چوون ئەوان هەستی بەرپرسیارییەتییان لەهەمبەر چارەسەریی گرفتەكانی كورد نیشان نـــەداوەو بەڵكو هاتوون پەكەكە و گروپە هاوشێوەو وابەستەكانی بەتەنها قسەكەری پرسی نەتەوایەتی كورد دەبینن ،هەر ئەمەش بووەتە فاكتەری بەهێزبوونی پەكەكەو زیندوو ڕاگرتنی ناسیۆنالیزمی پەڕگیریی كوردان .الی ڕێبەرانی هودا پار پێویستە هەموو كێشەكان بە ڕێگەی ئیسالم چارەسەر
بكرێن .لــێــرەدا بەهەمان ڕوانگەی بواڵج ،ئیسالمییە كوردەكان داكۆكی لە یەكێتی موسڵمانان دەكەنەوەو بەپشتبەستن بە بنەمای ڕەچاوكردنی مـــاف و ئــەركــی هــەمــوو نــەتــەوە جیاوازەكان. بە گوێرەی كارایش موسڵمانانی تــورك پێویستە ڕەچــاوی میتۆدێك بــكــەن كــە زەمــیــنــەی بـــوژانـــەوەو دەستەبەری مافەكانی كــوردی تێدا ببینرێت و لــەم میانەیشدا ئیسالم دەتوانێت هەوێنی ئەو زەمینەیە بێت. ئەو پێی وایە: «ئــەوە فــەرمــوودەی پەیامبەری ئیسالمە ،كــە كەسێك ناتوانێت بانگەشەی موسڵمان بــوون بكات تاوەكو ئەوەی بۆ خۆی گەرەكییەتی بۆ براموسڵمانەكەشی نەیخوازێت». كەواتە ئــەو موسڵمانەی كە مافی نــەتــەوەی كوردیشی نــەوێــت ،وەك ئــەو مافەی كە بۆخۆی دەستەبەر بووە ،ئەوە پێی ناوترێت موسڵمان. كــوردەكــان لــەهــەمــوو مافەكانیان لەتەواوی جیهاندا بێبەشدەكرێن .هیچ مرۆڤێك ناتوانێت سەرڕاستانە بڵێت كوردەكانیش وەك نەتەوەكانی دونیا دارای مافەكانیانن و نەچەوساونەتەوە، ناتوانن بڵێن كوردیش هەمان ئەو بوونەیان هەیە كە نەتەوەكانی دی هەیانە .زمانی كوردی قەدەغەكراوەو كولتوری كوردی یاساغەو نەتەوەی كـــورد لــەنــێــو دەبــرێــن .چێڤیك پێی وایــە كە موسڵمانە توركەكان هەڵوێستێكی ســەركــەوتــووانــەیــان لەهەمبەر دەستەبەركردنی مافەكانی نەتەوەی كوردی موسڵماندا نەبووەو نییە .ئەوان لەبەرامبەر ئەو بێدادییەی میری دەرهــەق بەكوردانی دەكــات، تەنێ بێ دەنگییان هەڵبژاردووە .لەم میانەدا ڕێبەرە كوردە ئیسالمییەكان دان بــەوەدا دەنێن كە پێداگریكردن لــەســەر شــونــاســیــان لــە زەمینەی تایبەتمەندیە نەتەوەییەكاندا لەبری تایبەتمەندی ئایینی و دەستگرتن بە ئاینەوە ،تــەواوی وا لەخزمەت هێزە ئیمپریالییەكاندا .هاوكات ئیسالمییە كوردەكان هاویەكییەك لەنێوان خەباتی نەتەوایەتی كـــوردو ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیزمی كــوردیــدا نابیننەوە. ئەوان وادەبینن ئەم نادادییە بەرامبەر بەكورد دەرهاویشتەی ناسیۆنالیزمەو دەگەڕێتەوە بۆ ئایدیای ناسیۆنالیزمی سەدەی نۆزدەهەم و دواتر لەیەكەم كاردانەوەدا ئەم سیستەمە نەتەوەی كـــوردی خستە پــەرێــزەوەو خاكی كــوردســتــانــی بــەســەر چـــوار هێزی ناسیۆنالیزمدا دابەشكرد .