625

‫مەال بەختیار‪:‬‬

‫«‬

‫ئەگەر واڵتانی زلهێزو ناوچەكە‬ ‫مافی چارەی خۆنووسین‬ ‫نەدەنە کورد‪ ،‬ئەمجارە خۆمان‬ ‫ئەو مافە بەدیدەهێنین‬

‫‪2‬‬

‫رؤذنامةيةكي سياسي‪ ،‬روناكبريي‪ ،‬كؤمةآليةتيي هةفتانةية‬

‫ذمارة (‪ )625‬دو شةممة ‪2017/9/18‬‬

‫هەفتەی یەکالکەرەوە‬ ‫‪3‬‬

‫‪REKLAM‬‬

‫ئەم هەفتەیە گرنگرتین كۆبونەوەكانی هەرێم لەگەڵ الیەنە نێودەوڵەتی‌و ناوچەیی‌و عیراقییەكان ئەنجام دەدرێن‬ ‫ئەنجومەنی بااڵی ریفراندۆم‪ :‬ریفراندۆم دواناخرێت‌و گفتوگۆش بەردەوام دەبێت‬

‫«‬

‫ذمارة (‪ )625‬دوشةممة ‪2017/9/18‬‬

‫راپۆرت‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪2‬‬

‫مەال بەختیار‪ ،‬لەدیداری دیموكراسی‌و مافی چارەی خۆنوسین‪:‬‬

‫ئەگەر واڵتانی زلهێزو ناوچەكە مافی چارەی خۆنوسین‬ ‫نەدەنە کورد‪ ،‬ئەمجارە خۆمان ئەو مافە بەدیدەهێنین‬ ‫پاش تاقیكردنەوەی هەموو حكومەتەكانی عیراق لە ‪ 96‬ساڵی رابردوودا‪ ،‬چاوەڕێی چی بكەین؟ قەزاو قەدەر؟ یان لۆزانێكی تر؟‬

‫وەرگێڕان‌و ئامادەكردنی‪ :‬بابان حەمە‬ ‫رۆژانی ‪ 16‬و ‪ 17‬ی ئەم مانگە‪ ،‬لەشــاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬بە ئامادەبوونی ژمارەیەكی زۆر لە‬ ‫نووســەران‌و روناكبیران‌و كەسێتی سیاسیی‬ ‫عەرەب‌و كورد‪ ،‬دیداری (دیموكراســی‌و مافی‬ ‫چارەی خۆنووســین) لە هۆتێل های كریست‬ ‫بەڕێوەچوو‪ ،‬كە لەدەستپێكدا مەال بەختیار‪،‬‬ ‫لێپرســراوی دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبــی‬ ‫سیاســی یەكێتیی نیشــتمانیی كوردســتان‬ ‫ســەبارەت بــە ریفرانــدۆم و پرســی مافــی‬ ‫چــارەی خۆنووســین‪ ،‬وتارێكــی پێشــكەش‬ ‫بەئامادەبووان كرد‪.‬‬ ‫لەو وتارەیدا مەال بەختیار‪ ،‬باسی لە چەندین‬ ‫روداوی مێــژووی‌و تاقیكردنــەوەی حوكمەتە‬ ‫یەكلەدوا یەكەكانی عیــراق‌و ئەزموونی تاڵی‬ ‫كورد لەناوچەكەو پرســی دیموكراســی كردو‬ ‫ئامــاژەی بەوە كرد‪ :‬ئەگەر بەدرێژایی مێژوو‪،‬‬ ‫بەهەموو رێكەوتــن‌و پەیماننامەكان‌و واڵتانی‬ ‫زلهێزی وەك فرەنســاو بریتانیــاو حكومەتە‬ ‫یــەك لەدوایەكەكانی عیراق‪ ،‬كــە دژی مافە‬ ‫ڕەواكانمــان بوون‪ ،‬ئەم جارە ئەگەر ئەومافە‬ ‫نــەدەن‪ ،‬ئەوا ئێمــە وەك حزب‌و ســەركردە‬ ‫سیاســییەكان‌و پارلەمانی كوردستان خۆمان‬ ‫ئەو مافە بەدیدەهێنین‪.‬‬ ‫لەســەرەتای وتارەكەیدا‪ ،‬مــەال بەختیار‪،‬‬ ‫ئامــاژەی بۆ ئــەوە كــرد كە لیژنــەی بااڵی‬ ‫ریفرانــدۆم لــە هەرێمــی كوردســتان بڕیاری‬ ‫داوە ئەم دیدارە ســازبكرێت‪ ،‬لەپێناو ئەوەی‬ ‫لەگــەڵ نوســەران‌و روناكبیرانــی عــەرەب‬ ‫لەعیراق‌و ناوچەكە لێكتێگەیشتنێك دروست‬ ‫بكەین‌و چەنــد تەوەرێكی گرنگ‌و هەســتیار‬ ‫باس بكەیــن كە لەناوچەكــەدا دەگوزەرێت‪،‬‬ ‫كە ئامانجەكــەش بەدڵنیاییــەوە بریتییە لە‬ ‫دیموكراسی‌و چارەنووسێكی هاوبەش‪.‬‬ ‫ســەبارەت بەدۆزی كوردو مەسەلەی مافی‬ ‫چارەی خۆنوسینیش‪ ،‬مەال بەختیار دەڵێت‪:‬‬ ‫ئێمە لێرەین بۆ ئەوەی پێكەوە مەسەلەیەكی‬ ‫چارەنووسســازو هەســتیار گفتوگــۆ بكەین‪،‬‬ ‫كــە بەدرێژایی مێــژوو خەباتمان بۆ كردووە‌و‬ ‫قوربانیمــان بــۆداوە‪ ،‬كە بەداخــەوە تا ئەم‬ ‫چركــە ســاتە دیموكراســییەت خەونێــك‬ ‫بووەو لەناوچەكــەدا نەهاتۆتەدی‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫وایدەبینییــن كــە كێشــە كەڵەكەبــووەكان‌و‬ ‫مەترســی راســتەقینە رووبەروومان دروست‬ ‫بــوون‪ ،‬چ لەعیراق‌و چ لەواڵتە عەرەبییەكان‌و‬ ‫چ لەرۆژهەاڵتی ناوەراستیش بەگشتی‪..‬‬ ‫ســەبارەت بــە ئەزموونــی دیموكراســی‌و‬ ‫روداوەكانــی واڵتانــی بەهــاری عەرەبــی‬ ‫ئامــاژەی بــۆ ئەوەشــكرد‪ :‬ئــەوەی ناونــرا‬ ‫بەهــاری عەرەبیی‌و تا ئێســتا‪ ،‬بزووتنەوەی‬ ‫دیموكراســییانە لەناوچەكــەدا‪ ،‬ئامانــج و‬ ‫پێناوەكانــی نەهاتە دی‪ ،‬لــە تونس نەبێت‪،‬‬ ‫دەوڵەتە عەرەبییەكانی دیكە‪ ،‬بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫بزووتنــەوە دیموكراســیی‌و مەدەنیــی‌و‬ ‫ئازادەكان كەوتنە پاشەكشــە‪ ،‬بەڵكوخراپتر‬ ‫لەمــەش بزووتنــەوە رەجعیــی‌و ســەلەفی‌و‬ ‫جیهــادی‌و تەكفیرییــەكان‪ ،‬بیــرو بەرنامەی‬ ‫خۆیان بەســەر ئەم جموجۆاڵنەدا ســەپاند‪،‬‬ ‫لەئاكامیشــدا هەموو پاشەكشەكەمان بینی و‬ ‫هەموو مەترسییە راستەقینەكەمان بینی كە‬ ‫چۆن هەڵتۆقی‪.‬‬ ‫ســەبارەت بــە رووداوە مێژووییەكانــی‬ ‫كــورد لەگــەڵ واڵتانــی زلهێــزو ســەپاندنی‬ ‫پــرۆژەو ئەجێنداكانیــان‪ ،‬ناوبــراو دەڵێــت‪:‬‬ ‫ئەوەی ئێمەی كورد ناوی دەنێین ســەردەمی‬ ‫سایكس‪-‬پیكۆ‪ ،‬سەد ساڵی تەواو بەسەرماندا‬ ‫تێپەڕی‪ ،‬رێكەوتنی سایكس‪-‬پیكۆ‪ ،‬گورزێكی‬

‫لەدوای روخانی سەدامەوە‪ ،‬ئێمە لەچاوەڕوانییەكی بێهودەداین‪،‬‬ ‫مادەی (‪ 10 )140‬ساڵی بەسەردا تێپەڕی‌و جێبەجێنەكرا‪ ،‬بەشداری‬ ‫راستەقینە جێبەجێ نەكرا‪ ،‬بودجەو موچە كە وا پێدەنێینە ‪ 3‬ساڵەوە‬ ‫لێامن بڕا‪ ،‬یاسای نەوت و غاز بەهەمانشێوە‪ ،‬ناوچەجێناكۆكەكان‬ ‫هەمان شت‪ ،‬نەك هەرە ئەوەش‪ ،‬تەنانەت حكومەتی عیراقی ئارامی و‬ ‫ئاسایشی ناوچە جێناكۆكەنایشی پێ نەپارێزرا‬ ‫توند بوو لە كوردو گەلی فەلەستین‌و ئەرمەن‪،‬‬ ‫زیاتر لە هەموو گەل‌و نەتەوەكانی ناوچەكە‪،‬‬ ‫گەالنــی ناوچەكــە دەوڵــەت‌و دەوڵەتۆچكەو‬ ‫ئەمارەتەكانیــان دامەزرانــد‪ ،‬بــەاڵم گەلــی‬ ‫كوردو فەلەستین و ئەرمەن وەعدی پەیمانی‬ ‫بەلفۆریان پێدان‌و پەیمانەكەشــیان جێبەجێ‬ ‫نەكــرد‪ .‬نــەك ئــەوەش‪ ،‬بەڵكــو دژایەتییان‬ ‫كراو شۆڕشــەكانیان خامۆش كــردو خراپتر‬ ‫لەوەش گەورەترین كوشــتارو قەسابخانەیان‬ ‫بۆ سازكرا‪.‬‬ ‫ئەزموونــی تــاڵ‌و خوێنــاوی كوردیــش‬ ‫یەكێــك بوو لــەو تەوەرانەی مــەال بەختیار‬ ‫لەسەری وەســتاو ئاماژەی بۆ ئەوەكرد سەد‬ ‫ســاڵ تێپەڕی یەك لــەدوای یەك حكومەت‌و‬ ‫دەســەاڵتمان تاقی كــردەوە‪ ،‬بەدرێژایی ‪96‬‬ ‫ســاڵ حكومەت لــەدوای حكومەتمــان تاقی‬ ‫كردەوە‪ 37 ،‬ساڵی تەواو ئەزمونی مەلەكیمان‬ ‫لــە عیــراق تاقیكــردەوە‪ 7 ،‬ســاڵی تــەواو‬ ‫حكومەتی ســەروەختی عەبدولكەریم قاسم‪-‬‬ ‫مــان تاقیكــردەوە‪ ،‬لە ســاڵی ‪ 1958‬ەوە بۆ‬ ‫‪ ،1968‬حكومەتی نەتەوەییمان تاقیكردەوە‪،‬‬ ‫هەتــا كار گەیشــتە ئەوەی مەترســیدارترین‬ ‫روداوی مێژوویــی لــە عیراقدا دروســت بێت‬

‫كە ســەركەوتنی كودەتای بەعسییەكان بوو‪،‬‬ ‫هەمــوو دەزانیــن كودەتــای بەعســییەكانی‬ ‫‪ 1963‬چی بوو‪ ،‬كودەتاكەی شــوباتی شووم‬ ‫چی بوو‪ ،‬حــەرەس قەومییەكانیانمان تاقی‬ ‫كــردەوە‪ ،‬هەموو ئــەو تاوانەیانمان بینی كە‬ ‫دژ بەدیموكراســخوازەكان‌و شــیوعییەكان‌و‬ ‫بزووتنــەوەی رزگاریخوازانــە ئەنجامیان دەدا‬ ‫لە ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫لــە ئاكامیشــدا كاتێــك ســەرپێ كەوتن‌و‬ ‫خۆیــان بەهێزكردو دەســتیان گرت بەســەر‬ ‫ســوپای عیــراق‌و ئایدیۆلۆجییەتــی حزبــی‬ ‫بەعسیان سەپاند لەنێو گرنگترین دامەزراوەی‬ ‫نیشــتمانیدا كە ســوپای عیراق بوو‪ ،‬سوپا‪،‬‬ ‫پۆلیــس‪ ،‬هەواڵگــری‪ ،‬ســەرتاپایان كرد بە‬ ‫بەعسیی عەیارە ‪.24‬‬ ‫مەال بەختیار دەشــڵێت‪ 37 :‬ساڵی تەواو‬ ‫دەسەاڵتی بەعسییەكانمان ئەزموون كرد‪ ،‬تا‬ ‫كار گەیشتە ئەوەی گەوەرترین‌و قێزەونترین‬ ‫تاوانــی دژ بەمرۆڤایەتــی ئەنجامبدات دژ بە‬ ‫گەالنــی واڵتەكەی‪ ،‬كە زیاتــر لە ‪ 182‬هەزار‬ ‫كــوردی راپێچ كــردە بیابانەكانی باشــوری‬ ‫عیــراق‌و زیندەبەچاڵی كــردن‪ ،‬دەیان هەزار‬ ‫خەباتكارو شۆڕشگێڕی راپێچی زیندان كردو‬

‫لەسێدارەی دان‪ ،‬پاشان پرۆسەی راگواستن‌و‬ ‫دەركــردن‌و بەعەرەبكــردن‌و بەكارهێنانــی‬ ‫چەكــی كیمیایی‌و كارەســاتەكانی هەڵەبجەو‬ ‫چەندیــن ناوچــەی تر ‪ ..‬ئێمە لەكوردســتان‬ ‫‪ 15‬ســاڵ لەشــاخ بەرگریمــان كرد‪ ،‬پاشــان‬ ‫‪ 1991‬راپەرینمــان ئەنجامــداو سەریشــمان‬ ‫خست‪ ،‬بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش ‪ 688‬بۆ‬ ‫دروستكردنی ناوچەی ئارام پەیڕەو كرا‪ ،‬پاش‬ ‫كۆچی ملیۆنی هەرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫مــەال بەختیار ئاماژە بــۆ ئەوەش دەكات‪،‬‬ ‫‪ 1991‬تــا ‪ 2001‬ئەوەمــان دروســتكرد كــە‬ ‫دروســتمان كرد‪ ،‬ئەوەی ســەردانی هەرێمی‬ ‫كوردســتانی كردبێت دەبینێــت چی كراوە‪،‬‬ ‫خۆت ئەتوانی ئەو بەراوردە بكەیت‪ ،‬بەژمارە‬ ‫بەراوردی ئــەو بونیادنــان و ئاوەدانییە بكە‬ ‫لەگەڵ هەندێــك واڵتانی دیكە‪ ،‬كە تەمەنیان‬ ‫نزیك بە ‪ 100‬ســاڵە لەناوچەكەدا‪ ،‬بەراوردی‬ ‫پایتەختــی هەرێمی كوردســتان بكە لەگەڵ‬ ‫پایتەختــی عیراق كــە بەغدادە‪ ،‬بــەراوردی‬ ‫پایتەختــی رۆشــنبیری هەرێمی كوردســتان‬ ‫بكــە لەگــەڵ پایتەختــی رۆشــنبیری عیراق‬ ‫كە موســڵە‪ ،‬بــەراوردی دهۆك بكــە لەگەڵ‬ ‫كەركووك‪ ،‬هەموو ئەم بەراووردانە بكەو بزانە‬

‫كێیە بەغداو بەسڕەو كەركوك و پارێزگاكانی‬ ‫دیكــەی عیراقیان وێران كــردووە‪ ،‬بزانە كێ‬ ‫وێرانكارەو كێ بونیادنەرو ئاوەدانكارە؟‬ ‫ســەبارەت بە بەدینەهاتنی دیموكراســی‌و‬ ‫زەمینەسازی لەناوچەكەشــدا‪ ،‬مەال بەختیار‬ ‫دەڵێــت‪ :‬هەموو ئــەو سیاســەتانە‪ ،‬بووەتە‬ ‫هــۆكارو هەوێنــی ئــەوەی لەنێــوان گــەالن‬ ‫و نەتەوەكانــی ناوچەكــەدا‪ ،‬وێرانــكاری ‌و‬ ‫لەدایكبوونی بزووتنەوە رەجعی‌و ســەلەفی‌و‬ ‫جیهادی و تەكفیرییەكان لەناوچەكە دروست‬ ‫بێــت لەجیاتــی بونیاد نــان و ئاوەدانكاری‌و‬ ‫هەوڵــی بەدیهێنانــی خەوەنە دیموكراســی‌و‬ ‫مەدەنییــەكان‪ .‬بەدڵنیاییەوە هــەر نەتەوەو‬ ‫گەالنێــك كــە خەونــی دیموكراســییان‬ ‫بەدینەهێناو هەوڵی بەدیهێنانی دیموكراسیان‬ ‫شكســتی خوارد‪ ،‬ئەوا بیرو ئایدیۆلۆجییەتی‬ ‫ســەلەفی‌و جیهــادی‌و بــە نەتیجــە فكرەی‬ ‫داعشی خۆی دەسەپێنێت‌و خۆی زاڵدەكات‪،‬‬ ‫هەروەكچۆن ئێســتا بەبەرچــاوی خۆمانەوە‬ ‫ئــەوە دەبینییــن لــە عیــراق‌و ناوچەكە روو‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫ســەبارەت بە دۆزی رەوای كورد‌و بەرگری‬ ‫لــەو دۆزە‪ ،‬مەال بەختیــار ئاماژە بۆ ئەوەش‬ ‫دەكات‪ :‬ئێستا هەموو دەوڵەتانی دنیا دان بە‬ ‫پاڵەوانێتی پێشــمەرگەو هێزی پێشمەرگەدا‬ ‫دەنێــن وەك پاڵەوانی جەنگی دژ بە داعش‌و‬ ‫وەك بەرگریــكار لەئاسایشــی ناوچەكــەو‬ ‫هەرێمــی كوردســتان‌و عیــراق‌و ناوچەكــەو‬ ‫جیهان‪ ،‬بۆچی؟ پرســیار دەكەم؟ بۆچی ئەو‬ ‫هێــزە گەورەو زەبەالحانەی تــر نەیانتوانیوە‬ ‫ئەمە بكــەن‌و بۆچی ئێمە وەك كورد‌و وەك‬ ‫پێشــمەرگە دەتوانین ئەمــە بكەین‪ ،‬وەاڵمی‬ ‫پرسیارەكە روون و ئاشكرایە‪ ،‬ئەویش ئەوەیە‬ ‫كە ئێمەی كــورد خاوەنی دۆزێكین‪ ،‬دۆزێكی‬ ‫مێژوویی كە بەمافی رەوای خۆمانی دەزانین‪،‬‬ ‫بەاڵم سوپا عەرەبییەكان‌و سوپاكانی واڵتانی‬ ‫عەرەبی‪ ،‬یەكەمیــان دۆزێكیان نییە بەرگری‬ ‫و گیانفیدایــی بــۆ ئەنجامــدەن‪ ،‬دووەمیــان‬ ‫حكومەتەكانیــان بوونەتــە دیكتاتــۆرو‬ ‫ناهێڵن خەونــە دیموكراســی‌و مەدەنییەكان‬ ‫لەواڵتەكانیاندا بهێنرێنە دی‪.‬‬ ‫مــەال بەختیار دەشــڵێت‪ :‬پــاش روخانی‬ ‫رژێــم‪ ،‬مام جەالل هاتــە بەغدادو لە گەڕەكی‬ ‫مەنصــور خانوویەكی گــرت و ووتی هاتووم‬ ‫عیراقێكــی نوێتــان لەگەڵ بونیــاد بنێمەوە‪،‬‬ ‫بەڕێــز مەســعود بارزانی هاتە بەغــداد و لە‬ ‫هۆتێــل ســندباد نیشــتەجێ بــوو‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەهەمانشــێوە ووتــی هاتــووم لەگەڵتــان‬ ‫عیراقێكــی نــوێ بونیــاد بنێینــەوە‪ ..‬لەوێ‬ ‫بــوون هەتــا درووســتكردنی ئەنجومەنــی‬ ‫حوكمــی كاتــی‌و هەتــا ئــەو ســەروەختەی‬ ‫دەســتووری فیدڕالیش نوسرایەوە‪ ،‬بەردەوام‬ ‫لەهاتووچــۆی بەغــداد‪-‬دا بــوون‪ ..‬بــەاڵم‬ ‫بەداخەوە‪ ،‬لەپاش نووســینەوەی دەستوورو‬ ‫لەدوای روخانی رژێمەوەو لە ‪2003‬ەوە‪ ،‬ئێمە‬ ‫لەچاوەڕوانییەكــی بێهودەدایــن‪ ،‬مادەی ‪140‬‬ ‫‪ 10‬ساڵی بەســەردا تێپەڕی‌و جێبەجێنەكرا‪،‬‬ ‫بەشــداری راســتەقینە جێبەجــێ نەكــرا‪،‬‬ ‫بودجــەو موچە كە وا پێدەنێینە ‪ 3‬ســاڵەوە‬ ‫لێمان بڕا‪ ،‬یاسای نەوت و غاز بەهەمانشێوە‪،‬‬ ‫ناوچەجێناكۆكەكان هەمان شــت‪ ،‬نەك هەرە‬ ‫ئــەوەش‪ ،‬تەنانەت حكومەتی عیراقی ئارامی‬ ‫و ئاسایشــی ناوچــە جێناكۆكەنایشــی پــێ‬ ‫نەپارێــزرا‪ ،‬ئەوەتا پێشــمەرگە لــە جەلەوالو‬ ‫خانەقینــەوە تــا دەگاتە زاخــۆ‪ ،‬پارێزگاری‬ ‫هاواڵتیان دەكات لەمەترسی‌و شەڕی داعش‌و‬ ‫تێرۆر و هەڕەشەو مەترسی‪..‬‬ ‫مــەال بەختیــار دەپرســێت‪ :‬ئێمــە وەك‬ ‫كورد چی بكەین ئێســتا؟! پەیڕەوی حوكمی‬ ‫پادشــایەتی‌و كۆماری‌و نەتەوەیی‌و بەعسیی‬ ‫و فیدڕاڵیشــمان تاقــی كــردەوە‪ ،‬چاوەڕێــی‬

‫لە ‪ 1990‬وە تا‬ ‫ئێستا‪ 23 ،‬جار لە‬ ‫جیهاندا ریفراندۆم‬ ‫ئەنجامدراوە‪ ،‬هەموو‬ ‫ئەو ریفراندۆمانە‬ ‫باشووری سودانی‬ ‫لێدەرچێت‪،‬‬ ‫باقی تری ئەو‬ ‫ریفراندۆمانە ئاشتی‌و‬ ‫ئاسایش‌و ئارامی‬ ‫بەرقەرار كردووە‬ ‫چــی بكەیــن؟ چاوەڕێــی قــەزاو قــەدەر؟!‬ ‫چارەنووســمان بدەینــە دەســت (بــا)؟‬ ‫چاوەڕێــی ئــەوە بكەینەوە كــە بەرژەوەندی‬ ‫واڵتە زلهێزەكان و ناوچەكە‪ ،‬دیســانەوە چی‬ ‫دەسەپێننەوە قبوڵی بكەینەوە؟! لۆزانێكی‬ ‫تر بســەپێننەوە بەســەرماندا؟ رێكەوتنێكی‬ ‫دیكــەی بەغداد بەســەرماندا بســەپێننەوە؟‬ ‫رێكەوتنێكــی تــری وەك جەزائیــرو ئەوەی‬ ‫شۆڤێنیســتەكان‌و دژە دیموكراســییەكان‌و‬ ‫نەتەوەییــەكان لەناوچەكــە دەیانەوێــت‬ ‫بسەپێننەوە بەسەرماندا؟‬ ‫ناوبــراو دەشــڵێت‪ :‬ئەگــەر بەدرێژایــی‬ ‫مێژوو‪ ،‬بەهەموو رێكەوتــن‌و پەیماننامەكان‌و‬ ‫واڵتانــی زلهێــزی وەك فرەنســاو بریتانیــاو‬ ‫حكومەتە یــەك لەدوایەكەكانــی عیراق‪ ،‬كە‬ ‫دژی مافەڕەواكانمــان بــوون‪ ،‬ئــەم جــارە‬ ‫ئەگــەر ئەومافــە نــەدەن‪ ،‬ئەوا ئێمــە وەك‬ ‫حزب‌و ســەركردە سیاســییەكان‌و پارلەمانی‬ ‫كوردستان ئەو مافە دەسێنیین‪.‬‬ ‫بریارمــان داوە ریفرانــدۆم ئەنجام بدەین‪،‬‬ ‫ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم دروســتكردنی ئــەو‬ ‫مەترســییە نییــە كــە بۆ ناوچەكە دروســت‬ ‫بكرێت وەك باســی دەكــەن‪ ،‬بەپێچەوانەوە‪،‬‬ ‫ریفراندۆم بۆ چەســپاندن و جەخت كردنەوە‬ ‫لەپرسی ئاشــتی و ئاشتەوایی‌و پێكەوەژیانە‬ ‫لە ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫سەبارەت بە مەترســی‌و ئەو دەنگۆیانەی‬ ‫واڵتانی ئیقلیمی و ناوچەكەش ســەبارەت بە‬ ‫ریفراندۆمی هەرێمی كوردســتان ئاماژەی بۆ‬ ‫دەكەن‪ ،‬مەال بەختیار ئەوەبەبیردەهێنێتەوە‪:‬‬ ‫لــە ‪ 1990‬وە تا ئێســتا‪ 23 ،‬جار لە جیهاندا‬ ‫ریفرانــدۆم ئەنجامــداراوە‪ ،‬هەمــوو ئــەو‬ ‫ریفراندۆمانە باشــووری سودانی لێدەرچێت‪،‬‬ ‫باقی تری ئەو ریفراندۆمانە ئاشتی‌و ئاسایش‌و‬ ‫ئارامــی بەرقــەرار كــردووە‪ ،‬پــاش ئــەوەی‬ ‫بوونەتە قەورارەو دەوڵەت ئارامی‌و ئاشــتی‌و‬ ‫پێكەوەژیان زیاترو زۆرتر بەراوورد بەپێشــوو‬ ‫هاتۆتەدی‌و بەرقەرار بووە‪.‬‬

‫راپۆرت‬

‫ذمارة (‪ )625‬دوشةممة ‪2017/9/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪3‬‬

‫هەفتەی یەكالكەرەوە‬

‫ئەم هەفتەیە گرنگرتین كۆبونەوەكانی هەرێم لەگەڵ الیەنە نێودەوڵەتی‌و ناوچەیی‌و عیراقییەكان ئەنجام دەدرێن‬

‫ئەنجومەنی بااڵی ریفراندۆم‪ :‬ریفراندۆم دواناخرێت‌و گفتوگۆش بەردەوام دەبێت‬ ‫ئەندامێكی بااڵی ئەنجومەنی ریفراندۆم‪ :‬گفتوگۆکامنان چڕدەکەینەوە‬ ‫چاودێر – رێبین حەسەن‪:‬‬ ‫تادێــت گفتوگۆكانــی تایبــەت بــە‬ ‫بەڕێوەچونــی ریفرانــدۆم لــە‪25‬ی ئــەم‬ ‫مانگــە گەرمتــر دەبــن‪ ،‬بەپێــی ئــەو‬ ‫زانیاریانەشــی دەســت (چاودێــر)‬ ‫كەوتــون‪ ،‬ئەم هەفتەیە بــە هەفتەیەكی‬ ‫یەكالكەرەوە دادەنرێت‪ ،‬چونكە چەندین‬ ‫كۆبونــەوە لەنێوان الیەنە سیاســیەكان‌و‬ ‫الیەنە نێودەوڵەتییەكان لەبارەی پرســی‬ ‫ریفراندۆمــەوە ئەنجامدەدرێــن‪ .‬هاوكات‬ ‫بڕیاریشــە هــەر ئەم هەفتەیــە وەفدێكی‬ ‫هەرێمــی كوردســتان ســەردانی بەغداد‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫لەالیەكــی دیكــەوە‪ ،‬دوێنــێ لــە‬ ‫كۆبونەوەیەكــدا ئەنجومەنــی بــااڵی‬ ‫ریفراندۆم جەختیكــردەوە كە ریفراندۆم‬ ‫دواناخرێت‌و لەگەڵ بەردەوامی گفتوگۆشن‬ ‫لەگــەڵ ســەرجەم الیەنــەكان بەتایبەت‬ ‫واڵتانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‪.‬‬

‫دوێنــێ ئەنجومەنــی بــااڵی ریفراندۆم‬ ‫كۆبۆوەو لە راگەیەندراوێكدا دوو بڕیاری‬ ‫راگەیانــد كــە بڕیــاری یەكــەم ئەمەیــە‬ ‫«لەبــەر ئــەوەی ئــەو پێشــنیارانەی تا‬ ‫ئێســتا خراونەتــەڕوو ئــەو گرێنتییــە‬ ‫پێویســتانەی تێــدا نییــە كــە جێــی‬ ‫رەزامەنــدی‌و بــڕوای گەلەكەمــان بێت‪،‬‬ ‫بۆیــە پڕۆســەی ڕیفرانــدۆم بــەردەوام‬ ‫بێت»‪.‬‬ ‫راگەیەندراوەكــە بڕیاری دووەمیشــی‬ ‫ئاشــكراكردوە «لــە هەمــان كاتیشــدا‪،‬‬ ‫لەپێناو دەستەبەركردنی مافی بڕیاردانی‬ ‫چارەنووسی گەلەكەمان‪ ،‬بە ڕووحیەتێكی‬ ‫بونیادنەرانــەی بەرپرســانەوە درێژە بە‬ ‫پرۆسەی گفتوگۆ و دیالۆگ لەگەڵ هەموو‬ ‫الیەنــە پەیوەندیدارەكانــی كۆمەڵگــەی‬ ‫نێودەوڵەتی دەدرێت»‪.‬‬

‫هەفتەیەكی گەرم‌و یەكالكەرەوە‬

‫بەپێی ئەو زانیارییانەی تایبەت دەســت‬ ‫(چاودێــر) كەوتــون‪ ،‬ئــەم هەفتەیــە‪ ،‬كە‬ ‫دەكاتە پێش ‪25‬ی مانگ وەك ئەو وادەیەی‬

‫بــۆ ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم لەهەرێمــی‬ ‫كوردســتان دانــراوە‪ ،‬دەبێتــە یەكێــك‬ ‫لەگەرمترین هەفتەی سیاسی‌و بەڕێوەچونی‬ ‫چەندیــن كۆبونەوەو دیــداری نێوان الیەنە‬ ‫سیاســییەكان‪ ،‬بڕیاریشە نوێنەری بەشێك‬ ‫لەواڵتانــی زلهێــز بــۆ چارەســەركردنی‬ ‫كێشەكانی نێوان (هەولێرو بەغداد) بگەنە‬ ‫هەرێمی كوردستان بەئامانجی خستنەڕوی‬ ‫چەنــد بەدیلێك‪ ،‬تاوەكــو هەرێم ریفراندۆم‬ ‫دوابخات‪.‬‬ ‫هــەر بەپێــی زانیارییــەكان‪ ،‬پێناچێــت‬ ‫هەرێم لەژێر فشــارە ناوخۆیــی‌و هەرێمی‌و‬ ‫نێودەوڵەتییــەكان لــە بڕیــاری ریفراندۆم‬ ‫پاشــگەزبێتەوە‪ ،‬ئەگەرچــی تادێــت‬ ‫هەڕەشــەی واڵتانی دراوسێ بە هەڕەشەی‬ ‫سەربازیشــەوە لەگــەڵ هۆشــدارییەكانی‬ ‫واڵتانی خۆرئاوا زیاتر دەبن‪.‬‬

‫« وەك یەكێتی‪ ،‬بەدیلەكە بەجدی‬ ‫وەردەگرین»‬

‫مــەال بەختیــار‪ ،‬لێپرســراوی دەســتەی‬ ‫كارگێــڕی مەكتەبــی سیاســیی یەكێتــی‪،‬‬

‫پێــرێ لەشــاری ســلێمانی لەوەاڵمــی‬ ‫رۆژنامەنوســاندا‪ ،‬رایگەیانــد‪ ،‬لــەم چەنــد‬ ‫رۆژە كۆبونــەوەی گرنگمان هەیە‪ ،‬لەســەر‬ ‫ئەم بەدیلە‪ ،‬دیارە ئەم بەدیلە دەبێت ئێمە‬ ‫لــە وردەكارییەكــەی ئاگاداربین‪ .‬ئێمە بیر‬ ‫لــەوەش دەكەینــەوە چ گرەنتییــەك هەیە‬ ‫لــەم رۆژانە‪ ،‬بۆ ئەوەی ئــەو بەدیلە بەدیل‬ ‫بێــت بەراســتی‪ ،‬بەدیلێك بێت لەئاســتی‬ ‫تموحاتــی بەدیهێنانــی دیموكراســی‌و‬ ‫بەدیهێنانــی دەســتورو چارەســەركردنی‬ ‫كێشــەكان بێــت‪ ،‬تێكــڕا بەدیلێــك نەبێت‬ ‫بەپارەو بەم شــتانە كۆتایی پێبێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫دەبێــت پڕۆژەیەكــی گشــتگیر بێت‪ ،‬نەك‬ ‫دەســتكەوتەكانی ئێســتای‪ ،‬بەڵكو دەبێت‬ ‫ئایندەی پڕۆژەكەش بۆ ئێمە دڵنیاكەرەوە‬ ‫بێــت‪ ،‬لەبــەر ئــەوە كۆدەبینــەوە‪ ،‬وەكــو‬ ‫یەكێتی نیشــتمانی كوردستان‪ ،‬بۆچونمان‬ ‫وایە بەدیلەكە زۆر بەجدی وەربگرین‪.‬‬ ‫مەال بەختیــار‪ ،‬رونیشــیكردەوە‪ ،‬رۆژی‬ ‫سێشەممە ‪ ،2017/9/19‬وەفدێكی هەرێمی‬ ‫كوردســتان ســەردانی بەغــداد دەكــەن‌و‬ ‫گفتوگۆ لەبارەی چەند پرسێكەوە دەكەن‪.‬‬

‫پارتی‪ :‬بەدیلەكان تاوتوێدەكەین‬

‫وتەبێژی پارتی لەلێدوانێكدا رایگەیاند‪،‬‬ ‫پرســی دواخســتنی ریفراندۆم پەیوەندی‬ ‫بەوەوە هەیە‪ ،‬كە چ گرەنتییەك دەدرێت‌و‬ ‫بــۆ كــەی دوابخرێت‪ ،‬ئایا ئــەو گرەنتییە‬ ‫كــە دواخــرا‪ ،‬ئــەوان دان بــە ئەنجامــی‬ ‫ریفراندۆمەكــە دەنێــن كــە دوادەخرێت‪،‬‬ ‫ئەگەر بەدیلێكی باشــتر لەو ریفراندۆمەی‬ ‫ئێســتا هەبێت‪ ،‬ئەوا كورد بە دوای شتی‬ ‫باشدا دەگەڕێت‪.‬‬ ‫مەحمــود محەمــەد‪ ،‬وتیشــی «بەدیل‬ ‫ئەوەیــە گرەنتــی هەبێت بــۆ ئەنجامدانی‬ ‫ریفرانــدۆم لەكاتێكــی تــرداو دانــی‬ ‫پێدابنرێــت‪ ،‬لەگــەڵ ئەوەشــدا هەمو ئەو‬ ‫پێشــنیازو ئۆفەرانەش تاوتوێدەكەین كە‬ ‫پێشكەشكراون»‪.‬‬

‫گفتوگۆی هەرێم‌و ناوەند‬

‫پرسی دەســتپێكردنەوەی گفتوگۆكان‬ ‫لەنێوان هەرێمی كوردســتان‌و بەرپرسانی‬ ‫بــااڵی عیراقــی یەكێكــە لــەو بژاردانەی‬ ‫كــە لەدواین ســەردانی برێــت ماكگۆگ‪،‬‬

‫بەگەرمــی قســەو باســی لێدەكرێــت‪،‬‬ ‫لەگــەڵ ئەوەی كە هێشــتا دیــار نییە كە‬ ‫ئاخــۆ هەرێم بەو پێشــنیازە رازی دەبێت‬ ‫یاخود نا‪ ،‬وەك یەكێك لەپێشــنیازەكانی‬ ‫جێگرەوەی ئەنجامدانی ریفڕاندۆم‪.‬‬ ‫لەوبارەیەوە‪ ،‬عەبدواڵ وەرتێ‪ ،‬ئەندامی‬ ‫ئەنجومەنــی بــااڵی ریفرانــدۆم لەهەرێمی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬لەلێدوانێكــدا‪ ،‬بە(چاودێر)‬ ‫ی راگەیاند‪ ،‬بەهیچ شــێوەیەك ریفراندۆم‬ ‫دواناخرێــت‌و گفتوگــۆكان بەشــێوەیەكی‬ ‫چڕوپڕ بەردەوام دەبن‌و پێش ئەنجامدان‌و‬ ‫دوای ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم‪ ،‬دەرگای‬ ‫گفتوگۆ هەمیشــە لەســەر پشــت دەبێت‬ ‫لەگەڵ بەغداد‪.‬‬ ‫ناوبــراو‪ ،‬وتیشــی «هەروەكو پێشــتر‬ ‫باســی لێوەكراوە‪ ،‬بڕیــارە لەئایندەیەكی‬ ‫نزیكــدا‪ ،‬وەفدێكــی بــااڵ لەهەرێمــی‬ ‫كوردســتانەوە ســەردانی شــاری بەغداد‬ ‫بــكات‪ ،‬بەاڵم هێشــتا نازانرێــت كە كاتی‬ ‫وەفدەكــە كەیــە ؟ و لەچەنــد ئەنــدام‬ ‫پێكدێــت‌و میكانیزمەكــەی چۆنە‪ ،‬جارێ‬ ‫ئەوانە رۆشن نییە»‪.‬‬

‫رەنگە گۆڕان‌و كۆمەڵ بە ئۆپۆزسیۆنی بچنەوە پارلەمانی كوردستان‬

‫بەفشاری فراكسیۆنی یەكێتی‪ ،‬دانیشتنی دووەمی پارلەمان‬ ‫لەسەر پاشەکەوتی موچە دەبێت‬ ‫سەرۆكی فراكسیۆنی كۆمەڵ‪ :‬خوازیارم تاوەكو الیەنەكان نەگەنە رێكەوتنێك پەرلەمانی كوردستان هیچ‬ ‫كۆبونەوەیەكی دیكە ئەنجامنەدات‬ ‫پەرلەمانتارێكی گۆڕان‪ :‬بەشداری كۆبونەوەی دووەمی پارلەمانیش ناكەین‬ ‫كاراكردنەوەی‪ ،‬تایبەت بێت بە مەسەلەی‬ ‫پاشەكەوتی موچەو باشكردنی گوزەرانی‬ ‫چاودێر‪ -‬نزار جەزا‪:‬‬ ‫خەڵك‪ .‬لەالیەكی دیكەشەوە هەر بەپێی‬ ‫بڕیــارە ئەمــڕۆ دوو شــەممە‪ ،‬جێگری زانیارییەكانی (چاودێر)‪ ،‬كە لە ئێستادا‬ ‫ســەرۆكی پارلەمــان‌و ســەرۆكی گــۆڕان‌و كۆمەڵ تاوتوێــی ئەوە دەكەن‪،‬‬ ‫فراكســیۆنەكان‌و چەنــد لیژنەیــەك بــۆ كە وەك ئۆپۆزســیۆن بچنەوە پارلەمانی‬ ‫تاوتوێكردنی پرســی موچەو پاشەكەوت كوردستان‪.‬‬ ‫كۆببنــەوە‪ ،‬وەك ئامــادەكاری بــۆ‬ ‫كۆبونــەوەی ئاینــدەی پارلەمــان‪ ،‬كــە‬ ‫پارلەمان كۆدەبێتەوە‬ ‫بڕیــارە رۆژی ‪20‬ی ئــەم مانگە پارلەمان‬ ‫بەپێی نوسراوێكی جەعفەر ئیمینیكی‬ ‫بــەاڵم‬ ‫جارێكــی دیكــە كۆبێتــەوە‪،‬‬ ‫جێگری سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان‪،‬‬ ‫بەشــداری‬ ‫هەریەكــە لــە گۆڕان‌و كۆمەڵ‬ ‫كــە بــۆ ســەرۆكی فراكســیۆنەكان‌و‬ ‫ئــەو كۆبونەوەیــە ناكــەن‪ .‬لەوبارەیەوە ســەرۆكی لیژنەكانــی (كاروبــاری‬ ‫سەرۆكی فراكســیۆنی كۆمەڵی ئیسالمی یاســایی‪ ،‬دارایی‌و ئابوری‌و وەبەرهێنان‪،‬‬ ‫باس لەوەدەكات‪ ،‬هیوادارە بەم دۆخەوە دەستپاكی‪ ،‬پیشەسازی‌و وزەو سەرچاوە‬ ‫كۆبونــەوەی پارلەمــان ئەنجامنەدرێت‪ .‬سروشــتییەكان) نێــردراوە‪ ،‬داوادەكات‪،‬‬ ‫هــاوكات بەپێی زانیارییەكانی (چاودێر) كــە ئەمــڕۆ دوو شــەممە لەبــارەی‬ ‫فراكســیۆنی یەكێتی فشاریكردوە‪ ،‬تاكو «چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ دۆسیەی‬ ‫كۆبونــەوەی دووەمی پارلەمــان لەدوای‬

‫پاشــەكەوتی مووچە‌و چارەســەركردنی‬ ‫لەپێناو باشتركردنی گوزەرانی خەڵكدا‌و‬ ‫ئامــادەكاری بــۆ دانیشــتنی داهاتــووی‬ ‫پەرلەمانی كوردستان كۆببنەوە»‪.‬‬ ‫بەپێــی زانیارییەكانــی (چاودێــر)‪،‬‬ ‫فراكســیۆنی یەكێتــی لەپارلەمانــی‬ ‫كوردستان هەوڵێكی زۆریداوە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫ئەمڕۆ ئــەم كۆبونەوەیــە ئەنجامبدرێت‪،‬‬ ‫تاوەكو ئامادەكاری تەواو بۆ كۆبونەوەی‬ ‫داهاتووی پەرلەمان بكرێت بەمەبەســتی‬ ‫باشــتركردنی بژێــوی ژیانــی خەڵــك‌و‬ ‫كەمكردنــەوەی پاشــەكەوتی موچــەی‬ ‫فەرمانبەران‪.‬‬

‫پاشــەكەوتی موچــە‌و بژێــوی ژیانــی‬ ‫خەڵــك بدرێــت‪ ،‬بەڵكو ئەمە پێویســتی‬ ‫بەكۆبونــەوەی فراوانــی پارلەمانــی‬ ‫كوردســتان هەیــە‪ ،‬تاوەكــو ئەندامانــی‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان لــەو بارەیــەوە‬ ‫گفتوگۆبكەن‌و بڕیاربدەن‪.‬‬

‫فراكسیۆنی كۆمەڵ‪ :‬حزب بڕیاری‬ ‫ئۆپۆزسیۆنبوون دەدات‬

‫سەرۆكی فڕاكسیۆنی كۆمەڵی ئیسالمی‪،‬‬ ‫بە(چاودێر)ی ڕاگەیاند‪ ،‬خوازیارە تاوەكو‬ ‫الیەنەكان نەگەنــە رێكەوتنێك پارلەمانی‬ ‫كوردســتان هیــچ كۆبونەوەیەكــی دیكــە‬ ‫ئەنجامنــەدات‪ ،‬بەاڵم ئەگــەر كۆبونەوەی‬ ‫بڕیاری یەكالكەرەوە‬ ‫دیكە بەم ستافەی ئێستاوە واتە دەستەی‬ ‫لــە‬ ‫زانیارییــەكان‬ ‫هــەر بەپێــی‬ ‫سەرۆكایەتی ئامادەنەبێت‪ ،‬ئەوا بەشداری‬ ‫پەیوەندیدارەكانــدا‬ ‫لیژنــە‬ ‫كۆبونــەوەی‬ ‫كۆبونــەوە ناكەن‌و بەشــداری كۆبونەوەی‬ ‫لەبارەی‬ ‫یەكالكەرەوە‬ ‫بڕیاری‬ ‫ناتوانرێــت‬ ‫ئەمڕۆش ناكەن‪.‬‬

‫لەبــارەی بونــەوە بەئۆپۆزســیۆن لەناو‬ ‫پارلەمانــی كوردســتان مــەروان گەاڵڵی‪،‬‬ ‫ئاماژەی بەوەشدا‪ ،‬دەبێت حزب بڕیار لەوە‬ ‫بدات‪ ،‬چونكە ئەگەر ببنەوە بەئۆپۆزسیۆن‬ ‫دەبێت لەحكومەتی هەرێمیش بكشێنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەئێستادا هیچ بڕیارێك بۆ كۆبونەوەی‬ ‫ســەركردایەتی كۆمەڵی ئیســامی نییە بۆ‬ ‫بڕیاردان لەسەر ئۆپۆزسیۆن بون‪.‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬ئاماژەی بەوەشــدا‪ ،‬كوردستان‬ ‫بەرگــەی ئۆپۆزســیۆن بــوون ناگرێــت‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی نە سیاســەتی ئۆپۆزســیۆنی‬ ‫و نــە سیاســەتی دەوڵەتداریــش وەك هی‬ ‫واڵتانــەو بەرگەی بۆچونــی جیاواز ناگرن‌و‬ ‫تەشــهیر بەیەكتــر دەكەن‪ ،‬لەرابردووشــدا‬ ‫ئەوە دەركەوت‪.‬‬

‫گۆڕان بەشداری ناكات‬

‫ئەندامێكــی پارلەمانی كوردســتان‬ ‫لــە فراكســیۆنی بزوتنــەوەی گۆڕان‬

‫لەنوســراوێكیدا لەپــەڕەی تایبەتــی‬ ‫خۆی لەتۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیســبوك‬ ‫رایدەگەیەنێــت‪،‬‬ ‫باڵویكردۆتــەوە‬ ‫بەشــداری كۆبونــەوەی ئەمــڕۆی‬ ‫ســەرۆكی فراكســیۆنەكانی پارلەمان‌و‬ ‫كۆبونــەوەی ‪20‬ی مانگی پارلەمانیش‬ ‫ناكات‪ .‬عەلی حەمە ساڵح‪ ،‬كە جێگری‬ ‫ســەرۆكی لیژنــەی داراییــە‪ ،‬هۆكاری‬ ‫بەشدارینەكردنیشــی دەگەڕێنێتــەوە‬ ‫بۆ ئەوەی كە «كۆبونەوەی پەرلەمان‬ ‫شــەرعیەتی یاســایی نییــە‪ ،‬چونكــە‬ ‫ســكرتێری پەرلەمــان بــە ناســایی‬ ‫دانــراوە‪ ،‬هەروەهــا ســەرۆكایەتی‬ ‫حكومــەت یاساشــكێنی كــردووە‪،‬‬ ‫موچــەی فەرمانبەران‌و خانەنشــینانی‬ ‫بڕیــوە‪ ،‬ئێســتا دەبێــت ئــەوان لــە‬ ‫پەرلەمــان ئامادەبــن لەبەرامبــەر‬ ‫یاساشكێنیدا»‪.‬‬

‫روانگەی منی عەرەب‬ ‫بۆ ریفراندۆمی كوردستان‬

‫یوسف عەزیزی بەنی تەرەف*‬ ‫و‪ .‬لەفارسییەوە‪ :‬زین‬

‫بێبەشــیان كــردون لــە كەمتریــن مافــە‬ ‫مرۆییەكانیان‪ .‬نەتەوەی عەرەب لە ئێران‪،‬‬ ‫كــە ســەردەمانێك هاوشــێوەی كــوردی‬ ‫عیراق خاوەنی حكومەتی ئۆتۆنۆمی خۆی‬ ‫بــو‪ ،‬لە نیــوەی دەیەی دوەمی ســەدەی‬ ‫پێشــو‪ ،‬بوە قوربانیی هێرشی سەربازیی‬ ‫رژێمی پەهلەوی و بارودۆخی نەگونجاویی‬ ‫ناوخۆیی‪ ،‬ناوچەیی و نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫من ناپرژێمە سەر ناكۆكییەكانی نێوان‬ ‫حكومەتی ناوەندیــی عیراق و حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان و هەڵەكانی هەردوال‪،‬‬ ‫بــەاڵم گومانــم لەوە نییە كــە حكومەتی‬ ‫نــوری مالكــی زۆرترین زیانــی گەیاند بە‬ ‫متمانەی نێوان هەردو نەتەوەی رەسەنی‬ ‫پێكهێنەری عیراق‪.‬‬ ‫هــاوكات لەگــەڵ نزیكبونــەوەی رۆژی‬ ‫ریفراندۆم‪ ،‬دژایەتییە نێودەوڵەتییەكانیش‬ ‫لەزیادبونــدان‪ .‬هەروەهــا لەحاڵەتــی‬ ‫ســەربەخۆیی كوردســتان و نەبونــی‬ ‫چارەســەرێكی ئاشــتیخوازانەی كێشەی‬ ‫ناوچــە جێناكۆكەكانــی نێــوان بەغدادو‬ ‫هەولێر‪ ،‬ئەگــەری جەنگ و لێكەوتنەوەی‬ ‫قوربانیەكی بێ شومار‪ ،‬بیری من و هەمو‬ ‫خەمخۆرانی یەكسانیی گەالنی بەخۆیەوە‬ ‫ســەرقاڵ كــردوە‪ .‬تەقینــەوەی بەرمیلە‬ ‫باروتی نەژادپەرستی (بەتایبەت لەالیەن‬ ‫نەتەوەی سەردەستەوە)‪ ،‬دەتوانێت هەمو‬ ‫دەســتكەوتەكانی سیســتمی فیدراڵــی و‬ ‫ســەركەوتنەكانی دژی داعــش‪ ،‬بەبــادا‬ ‫بدات‪ .‬بۆیە بە مەبەستی خۆبەدورگرتن لە‬ ‫رەوشــێكی وەها‪ ،‬دەبێت دەرگای گفتوگۆ‬ ‫لەنێوان هەردوالدا بە كراوەیی بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫بــە بۆچونی من‪ ،‬دەســتور (كە لەالیەن‬ ‫هــەردوالوە پێشــێل كــراوە)‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫بنەمایەكــی گونجــاوی ئــەو گفتوگۆیانە‬ ‫بێت‪ .‬حــزب و رێكخراوە سیاســییەكانی‬ ‫كوردســتان خۆیــان لــە ســاڵی ‪،2005‬‬ ‫یەكێــك بون لــە داڕێژەرانی دەســتوری‬ ‫عیــراق و مافی چارەنوســیان بەســتەوە‬ ‫بــە جێگیربــون و بەرقەراری سیســتمی‬ ‫فیدراڵی‪ .‬لە چەند ساڵی رابردودا سودی‬ ‫زۆریشیان لێوەرگرت‪.‬‬ ‫كورد لە ماوەی شەست‌و ئەوەندە ساڵ‬ ‫جەنــگ‌و خەبات دژی رژێمە شــۆڤێنی‌و‬ ‫دیكتاتۆرەكانــی عیراق‪ ،‬رۆڵێكی گرنگیان‬ ‫لە پەرەپێدانی دیموكراسی‌و چەسپاندنی‬ ‫سیســتمی فیدراڵی لەو واڵتــەدا هەبوە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ئێســتاش لە پێنــاو لــە دایكبونێكی ب ‌‬ ‫ئازار و خوێنڕێژی واڵتی نوێی كوردستان‪،‬‬ ‫دەتوانێــت لەســەر ئــەو رۆڵــە گرنــگ‌و‬ ‫بونیاتنراوەی خــۆی (النی كەم تا چەند‬ ‫ساڵێكی تر) بەردەوام بێت‪.‬‬ ‫بــە بــەراورد بــە زۆرێــك لــە واڵتانی‬ ‫جیهــان‪ ،‬ئێمــە گرفتــاری جیۆپۆلەتیكی‬ ‫ناوچەیەكــی دژوار و بارودۆخێكــی‬ ‫ئاڵۆزیــن و ســەرئەنجام گەالنــی ئێمــە‬ ‫لەپێناوبەدەســتهێنانی دیموكراســی ‌و‬ ‫مافــی چارەنوس‪ ،‬پێویســتیان بە هەوڵ‬ ‫‌و كۆششــی زیاتــر هەیــە‪ .‬هــەر بەهۆی‬ ‫خوێندنــەوەی ئــەو پێگــە و بارودۆخــە‬ ‫ناوچەیی‌و نێودەوڵەتییەوەیە‪ ،‬كە زۆربەی‬ ‫چاالكوانــان ‌و رێكخــراوە سیاســیەكانی‬ ‫كــورد لە توركیا و ســوریا و چاالكوانان‬ ‫‌و حزبە سیاسیەكانی نەتەوە نافارسەكان‬ ‫لە ئێران‪ ،‬خوازیاری بەرقەراری سیستمی‬ ‫فیدراڵین لەو سێ‌ واڵتەدا‪.‬‬ ‫بێگومــان بڕیاردەری كۆتایی لە بارەی‬ ‫بەدیهێنانــی مافی چارەنوس و شــێوازی‬ ‫جیابونەوە‪ ،‬خودی خەڵكی كوردســتانی‬ ‫عیراقن‌و ئەوە حزب‌و گروپە سیاسیەكانی‬ ‫كــوردن كە دەبێت بــە وردی‌و دوربینی‬ ‫لەم زەمینەیەدا بڕیارەكانیان بدەن‪.‬‬

‫«من سەربازم‪ ..‬لە سلێمانی (هەولێر‪،‬‬ ‫دهــۆك و‪ )..‬قســەتان لەگەڵــدا دەكەم‪.‬‬ ‫ســاغ و ســەالمەتم و ســەالم لە دایك و‬ ‫باوكــی خۆشەویســتم دەكــەم»‪ .‬ئەمــە‬ ‫دەنگی ســەربازانی عیراقییــە‪ ،‬كە دوای‬ ‫تێپەڕبونــی چەنــد دەیەیەك هێشــتا لە‬ ‫زیهنمــدا دەزرنگێتــەوە‪ .‬لــە ســەردەمی‬ ‫منداڵیمــدا لە رادیۆی بەغداد گوێبیســتی‬ ‫ئــەم چریكــە نیگــەران و ترســاوانەی‬ ‫ســەربازانی عیراقی دەبوم كە لە دەیەی‬ ‫شەســتەكانی سەدەی بیســت و دواتردا‬ ‫نێردرابونە كوردســتانی عیــراق‪ ،‬تێكەاڵو‬ ‫بــە وتەی بێژەری رادیۆكەش‪ ،‬كە دەیوت‬ ‫«ئەوانــە بۆروبەڕوبونــەوەی چەكــدارە‬ ‫خراپەكارەكان و پاراســتنی یەكپارچەیی‬ ‫خاكــی عیــراق نێــردراون بــۆ باكــوری‬ ‫نیشتیمان»‪.‬‬ ‫ســەركوتكردن و كوشــتنی نەتــەوەی‬ ‫كورد لــە عیراق‪ ،‬كە خەباتــی لەپێناوی‬ ‫بەدەســتهێنانی مافەكانــی دەكــرد‪ ،‬بــە‬ ‫ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی ئەنفال لە ساڵی‬ ‫‪ ،1988‬گەیشــتە لوتكە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫نابێــت ئەو راســتییە فەرامــۆش بكەین‪،‬‬ ‫كــە فەرمانڕەوایانی عیــراق (پێچەوانەی‬ ‫رژێمەكانــی تــری ناوچەكــە) لــە هەندێ‬ ‫ســەردەمدا‪ ،‬نەرمییان دەنواندو بەشــێك‬ ‫لــە مافەكانی ئەم نەتەوەیەیان بە فەرمی‬ ‫دەناساند‪ ،‬بەاڵم هیچ كات شەڕو ملمالنێ‬ ‫رانەوەســتا‪ .‬لەالیەكی دیكەوە‪ ،‬كەسێتی‬ ‫و حزبــە چــەپ و دیموكراتەكانی عیراق‪،‬‬ ‫بــە فەرمــی دانیــان بە مافی چارەنوســی‬ ‫نەتــەوەی كــورددا ناوە و هەمیشــە دژی‬ ‫رژێمە ســەرەڕۆكانی عیــراق‪ ،‬هاوپەیمانی‬ ‫هێــزە خەباتگێڕەكانی كورد بون‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫داخەوە دوای لەناوچونی ســەدام حسێن‪،‬‬ ‫هێزە كوردییەكان هەمو هێلكەكانی خۆیان‬ ‫خستە سەبەتەی حزب و گروپە مەزهەبی و‬ ‫تایفییەكانی عیــراق و هاوپەیمانە چەپ و‬ ‫دیموكراتەكانی خۆیان‪ ،‬وەال نا‪.‬‬ ‫ئێســتا دوای رشتنی روبارێك خوێن و‬ ‫مەینەتــی و ئاوارەیــی‪ ،‬خەڵكی هەرێمی‬ ‫كوردســتانی عیــراق‪ ،‬دەیانەوێت بڕیاری‬ ‫جیابونــەوە‪ ،‬یــان مانەوەیــان لەگــەڵ‬ ‫عیراقدا بدەن و مافی چارەنوســی خۆیان‬ ‫بەدەســتبهێنن‪ .‬ئەمــە نــەك بــە تەنیــا‬ ‫مافــی رەوای نەتەوەی كــوردە لەعیراق‪،‬‬ ‫بەڵكو مافــی هەمو نەتەوە ســتەمدیدەو‬ ‫پەراوێزخراوەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە‪.‬‬ ‫پاشــماوەكانی ئیمپراتۆرییەكانی پێشــو‪،‬‬ ‫لەمۆدێلــی ئــەم جــۆرە دیموكراســیە‬ ‫*نوسەر و چاالكوانی عەرەبی ئێرانییە‪،‬‬ ‫دەترســن و دژایەتــی دەكــەن‪ .‬زۆرترین‬ ‫دژایەتی ئەم مۆدێلەش لەالیەن پاشماوەی نوســین و چاالكییەكانــی لەچوارچێوەی‬ ‫ئیمپراتۆریەتی فارســەوە ئەنجامدەدرێت‪ ،‬بەرگریكردنــە لە مافی عەرەبەكانی ئێران‬ ‫كــە لەرێگــەی ســەركوتكردنی خوێنیــن ‌و مافــی مــرۆڤ‪ ،‬نزیكــەی ‪ 24‬كتێبی بە‬ ‫و بەردەوامــی نەتــەوە نافارســەكانەوە‪ ،‬زمانەكانی عەرەبی و فارسی نوسیوە‬ ‫*سەرچاوە‪ :‬سایتی العربیة ‪ -‬فارسی‬

‫ه پیسه‌كانتان له‌كوێ‬ ‫جل ‌‬ ‫ده‌شۆن؟‬

‫ئیسامعیل حه‌مه‌ئه‌مین‬ ‫له‌گفتوگۆیه‌كــی نێوان ئــاالن تۆرین و مندا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئه‌پریلی ‪ ٢٠١٧‬له‌شــاری ســلێمانی‪ ،‬ئــاالن تورێنی‬ ‫ته‌مه‌ن نه‌وه‌د ســاڵ ئه‌م دێڕه‌ی دووبار‌ه ده‌كرده‌وه‌؛‬ ‫جلــ ‌ه پیســه‌كانتان له‌كــوێ ده‌شــۆن؟ تۆرێــن له‌و‬ ‫ئێواره‌یــه‌دا ئــه‌م ڕســته‌یه‌ی چه‌نــد جــار دووبــار‌ه‬ ‫كــرده‌وه‌‪ .‬له‌هه‌مانكاتدا جه‌ختی له‌دوو خاڵ كرده‌و‌ه‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬كه‌رامه‌ت و دووهه‌میان ‪ :‬ئازادی‪.‬‬ ‫مــن له‌ســه‌ر ئــه‌م ڕســته‌یه‌ی (ئــاالن تۆرێــن)‬ ‫ده‌وه‌ســتم‪ ،‬مــن ده‌مزانی ك ‌ه تۆریــن وه‌ك‌بیرمه‌ند‬ ‫و سوســێۆلۆژێكی گــه‌وره‌ی فه‌ڕه‌نســی و دونیا‪،‬‬ ‫به‌چه‌مك قســه‌ده‌كات‪ .‬هــه‌ر بۆی ‌ه زیاتر پێداگیریم‬ ‫ده‌كــرد له‌گه‌ڵیدا له‌ســه‌ر ئه‌م ڕســته‌یه‌‪ ،‬ئه‌و پێی‬ ‫وابوو؛ له‌دونیادا شــتێك نیی ‌ه به‌وه‌ی ده‌بێت ئازادی‬ ‫و دیموكراســی تــه‌واوت هه‌بێت‪ ،‬پاشــان ده‌وڵه‌ت و‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیی‪ .‬لێــره‌و‌ه له‌ڕه‌هه‌نــدی ڕه‌مــزی (جل ‌ه‬ ‫پیســه‌كان‌) تێده‌گه‌یــن كــ ‌ه ئــازادی و دیموكراتی‬ ‫له‌كۆمه‌ڵگــه‌دا‪ ‌‌،‬وه‌ك جلوبــه‌رگ وه‌هــان‪ ،‬به‌رده‌وام‬ ‫به‌پاكــی نامێننــه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكــو پیس ده‌بــن و ده‌بێت‬ ‫جارێیكتر و سه‌د باره‌ بشۆرێنه‌وه‪.‬‬ ‫ئاالن تۆرێن جه‌ختی له‌وه‌كرده‌وه‌؛ كه‌كۆمه‌ڵگه‌كان‬ ‫به‌رده‌وام كێشــه‌ی ئازادیان هه‌یه‌‪ ،‬كێشه‌ی ئابووری‬ ‫و قه‌یرانیــان هه‌یــه‌‪ ،‬ئه‌مانــ ‌ه بــه‌رده‌وام وه‌ك جلی‬ ‫به‌رمــان پیســده‌بن‪ ،‬ده‌بێــت هه‌میشــ ‌ه چاودێریــان‬ ‫بكه‌ین و بیانشــۆین‌‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه دوا ویستگه‌یه‌ك نیی ‌ه‬ ‫بــۆ ئازادی‪ ،‬دوا وێســتگه‌یه‌ك نیی ‌ه بــۆ دیموكراتی‬ ‫و خۆشــگوزه‌رانی‪ .‬ئه‌وه‌ی جــاران دیموكراتی بوو‪،‬‬ ‫ئێستا مافێكی ساده‌ی ‌ه و مافی تر جێگه‌ی گرتۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی جاران به‌خۆشگوزه‌رانی هه‌ژمارده‌كرا‪ ،‬ئێستا‬ ‫فۆرمــی تــری خۆشــگوزه‌رانی هه‌ی ‌ه كه‌باســی لێو‌ه‬ ‫ده‌كرێــت‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی كه‌له‌كۆنه‌وه‌ تاوه‌كو ئێســتا‬ ‫نه‌گۆڕ‌ه سه‌ربه‌خۆیی ‌ه وه‌ك شوناس ‪.‬‬ ‫لێره‌و‌ه خه‌بات بۆ سه‌ربه‌خۆیی به‌ده‌ربڕینی ئاالن‬ ‫تۆرێن خه‌بات ‌ه بۆ كه‌رامه‌ت ‪ ، dignity‬چونك ‌ه به‌ڕای‬ ‫ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگ ‌ه دوا پیشه‌ســازییه‌كان (‪Post -‬‬ ‫‪ )Industrial‬و كۆمه‌ڵگه‌كانی‌پێویستیان پێیه‌تی‬ ‫‌شوناســه‌‪ ،‬به‌بێ شوناس‪ ،‬كه‌رامه‌تی كۆمه‌ڵگه‌كان‬ ‫له‌بنه‌ڕه‌تــد‌ا له‌ژێــر‌هه‌ڕه‌شــه‌‌دایه‌‪ .‬لێــره‌وه‌ مافــی‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیی و بانگه‌شــ ‌ه بــۆی‪ ،‬به‌جیــاواز له‌وه‌ی‬ ‫كــێ ده‌یــكات و وورده‌كارییه‌كانــی چۆنــن‪ ،‬خه‌بات ‌ه‬ ‫بــۆ ماف ‌ه ســه‌ره‌تاییه‌كان كــه‌كه‌رامه‌تــه‌‪ .‬كه‌رامه‌ت‬ ‫ئه‌و شوناســه‌ی ‌ه كه‌ڕه‌هه‌نــدی ڕه‌مزیی گه‌وره‌ی هه‌ی ‌ه‬ ‫له‌ده‌روونی جڤاتــی كۆمه‌اڵیه‌تیدا‪ ،‬چه‌ترێكی ڕه‌مزی ‌ه‬ ‫بۆ هه‌ســتكردن بــ ‌ه قه‌واره‌یــه‌ك‪ ،‬بۆ هه‌ســتكردن‬ ‫به‌پابه‌ندبوون و مرۆڤبوون و وابه‌سته‌یی به‌یه‌كتره‌وه‌‪.‬‬ ‫خــۆ ئه‌گــه‌ر ســه‌ربه‌خۆیت نه‌بێــت‪ ،‬ئــه‌وا توخم ‌ه‬ ‫ســاده‌كه‌ت تێدا نییه‌‪ ،‬كه‌ شكۆی ‌ه و كۆمه‌ڵگه‌كان بێ‬ ‫شــوناس ده‌مێننه‌وه وه‌ك داگیركراوێك‌‪ .‬ئه‌وانه‌شــی‬ ‫شــكۆی خۆیان به‌شــكۆی قه‌واریه‌كــی داگیركه‌ره‌و‌ه‬ ‫ده‌به‌ستنه‌وه‌‪ ،‬خاوه‌نی شكۆ نین‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ناشتوانن‬ ‫دژ‌ه گه‌نده‌ڵــی و دژ‌ه نا‪-‬داپــه‌روه‌ری بــن‪ ،‬چونكــ ‌ه‬ ‫خه‌بات بۆ ســه‌ربه‌خۆیی نه‌ته‌وه‌یی جودا ناكرێته‌و‌ه‬

‫له‌خه‌بــات بۆ ئــازادی و دیموكراتی‪ .‬لێره‌و‌ه خه‌باتی‬ ‫كورد بۆ ســه‌ربه‌خۆیی الی ئــاالن تۆرێن خه‌بات ‌ه بۆ‬ ‫كه‌رامه‌ت‪.‬‬ ‫وه ڕام وه‌هایــه‌‪ :‬ڕیفراندۆم بۆ‬ ‫له‌م گۆشــه‌نیگای ‌ه ‌‌‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیی كوردســتان‪ ،‬ده‌نگێكــ ‌ه بۆ ئــازادی ‪،‬‬ ‫ده‌نگێكــ ‌ه بــۆ هه‌بوونی خــۆت وه‌ك كوردێك‪ ،‬وه‌ك‬ ‫مرۆڤێك له‌ســه‌ر ئه‌م زه‌ویــه‌‪ .‬خه‌باتكردنیش له‌دژی‬ ‫گه‌نده‌ڵــی و له‌دژی نادادپــه‌روه‌ری جوادا ناكرێته‌و‌ه‬ ‫له‌خه‌بات بۆ سه‌ربه‌خۆیی و بۆ شكۆی مرۆڤ‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆیــ ‌ه ناكرێــت به‌ناوی دژ‌ه گه‌نده‌ڵــی له‌گه‌ڵ مانه‌و‌ه‬ ‫بیت بۆئێراقێك له‌ســه‌ر ســته‌م و خوێن و ئێســكی‬ ‫دروســتبووه‪ .‬شــكۆی مرۆڤ یــان (تیمۆس‬ ‫‌‌‬ ‫كورد‬ ‫‪ )Tymos‬وه‌ك چۆن له‌گوتارێكی دیكه‌مدا ئاماژه‌م‬ ‫پێــداوه‌‪ ،‬شــكۆیه‌ك ‌ه دابــه‌ش ناكرێــت‪ ،‬وه‌ك چــۆن‬ ‫ئــازادی له‌ت لــه‌ت ناكرێت‪ .‬ئازادی و ســه‌ربه‌خۆیی‬ ‫مافێكی سروشتی مرۆڤه‌‪ ،‬تۆ كه‌شكۆی خۆت بده‌یت ‌ه‬ ‫ده‌ســت ئێــراق‪ ،‬چۆن ده‌توانیت شــه‌ڕی گه‌نده‌ڵی و‬ ‫گه‌نده‌ڵكاران بكه‌یت‪.‬‬ ‫به‌دیوێكــی تردا ده‌مه‌وێت ئامــاژ‌ه به‌و‌ه بكه‌م ك ‌ه‬ ‫(ئاالن تۆریــن) هه‌رگیــز ڕه‌دووكه‌توویی (ژه‌نراڵ‬ ‫دیگــۆل ) نه‌بــوو‌ه و لــه‌دوای ئازادكردنی فه‌ڕه‌نســا‬ ‫خه‌باتی كردوو‌ه له‌دژی ناداپه‌روه‌ریه‌كانی حكومه‌تی‬ ‫دیگــۆل‪ ،‬بــه‌اڵم كاتێــك دیگــۆل ســه‌ركردایه‌تی‬ ‫ئازادكردنــه‌وه‌ی فه‌ڕه‌نســا ده‌كات‪ ،‬تۆرێنــی گه‌نــج‬ ‫به‌شداری ده‌كات‪ ،‬سارته‌ر به‌شداری ده‌كات‪ ،‬سێمۆن‬ ‫دۆبۆڤــوار به‌شــداری ده‌كات و زۆربه‌ی بیرمه‌نده‌كان‬ ‫به‌شداری ده‌كه‌ن‪ .‬دیار‌ه به‌شداری ئه‌وان بۆ دیگۆل‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو بۆ ئازادی و ســه‌ربه‌خۆیی فه‌ڕه‌نسایه‌‪.‬‬ ‫هــه‌ر بۆی ‌ه وه‌ره‌قه‌كانیــان لێ تێكه‌ڵ نابێت‪ ،‬به‌وه‌ی‪،‬‬ ‫له‌بــه‌ر سروشــتی عه‌ســكه‌رتاری و موحافزكارانه‌ی‬ ‫دیگــۆل‪ ،‬حكومه‌تــی فه‌ڕه‌نســی كارتۆنــی ســه‌ر‬ ‫به‌نازیه‌تیان پێ باشتر بێت‪.‬‬ ‫به‌دیوێكی تردا‪ ،‬ئاالن تۆرێن خۆی پێشمه‌رگه‌ی‬ ‫هێــزی به‌رگری بــوو‌ه لــه‌دژی نازیــه‌كان له‌جه‌نگی‬ ‫جیهانی دووهه‌مدا و به‌شــداری چه‌نده‌ها شه‌ڕی دژی‬ ‫نازیه‌تــی ئه‌ڵمانیــای كــردووه‌‪ ،‬هه‌ر بۆیــ ‌ه له‌هه‌موو‬ ‫كــه‌س زیاتــر جیــاوازی ده‌كات‌ل ‌ه كێشــه‌ی ئازادی‬ ‫له‌كاتــی داگیركــردن و گرفتــی ئــازادی لــه‌دوای‬ ‫داگیركــردن‪ .‬بێگومان ئــه‌وه‌ی داگیركردنی بێگانه‌ی‬ ‫بینبێت له‌ســه‌ر خاكه‌كه‌ی جیاوازی ده‌كات له‌نێوان‬ ‫دوو كێشــه‌دا؛ یه‌كه‌م كێشــ ‌ه و گرفتم له‌ناو واڵتی‬ ‫خــۆم و ماڵــی خۆمــدا‪ ،‬و دووهه‌م كێشــه‌م له‌ناو‬ ‫ماڵێكــدا كه‌خۆم و كێشــه‌كانم كرێچی داگیركه‌رین‪.‬‬ ‫جا داواكردنی خانووی سه‌ربه‌خۆ مافێكی سروشتیه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌شــی ده‌یه‌وێــت بۆ ئه‌به‌د له‌ماڵــی خه‌ڵكی تردا‬ ‫كێشــه‌ی هه‌بێت‪ ،‬به‌رده‌وام گاڵته‌چی و ســینه‌مای‬ ‫خاوه‌ن ماڵه‌‪.‬‬ ‫نمونه‌یه‌كــی دیكــه له‌مــه‌ڕ ســه‌ربه‌خۆیی‪،‬‬ ‫نمونه‌ی هه‌ڵوێســتی فه‌یله‌ســوفی گرنگــی ئه‌ڵمانی‬ ‫ســلۆته‌ردایك ‌ه له‌كاتــی هووروژمی په‌نابــه‌ران بوو‬ ‫بــۆ ئه‌ڵمانیا‪ ،‬ســلۆته‌ردایك ڕســته‌یه‌كی به‌ناوبانگی‬ ‫گــووت و ڕه‌خنــه‌ی لــ ‌ه (ئه‌نگێال مێركل) ســه‌رۆك‬ ‫وه‌زیران گرت و گووتی؛ خاتوو مێركل وه‌ها ده‌زانێت‬ ‫كه‌سنووره‌كان بۆ ئه‌وه‌ هه‌ن كه‌ببه‌زێنرێن!‬ ‫له‌وه‌اڵمــی ئــه‌و ڕه‌خنــ ‌ه كوێرانــه‌ی‌‪ ،‬كه‌گوایــ ‌ه‬ ‫ســلۆته‌ردایك له‌دژی په‌نابه‌ر‌ه و ناسیونالیســتێكی‬ ‫كــه مافــ ‌ه‬ ‫كوێــره‌‌‪ ،‬ســلۆته‌ردایك پێیــوا بــوو؛ ‌‌‬ ‫دیموكراتیــه‌كان له‌چوارچێــو‌ه ناسیونالســتیه‌كاندا‬ ‫به‌دیهاتووه و گه‌شه‌ی كردووه‌‌‪ ،‬ده‌وڵه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫كه‌شــانازی ئه‌ڵمــان و كۆمه‌ڵگــه‌دیموكراتیه‌كانــی‬ ‫ئه‌وروپایــه‌‪ ،‬بیمــه‌ی كۆمه‌الیه‌تــی له‌چوارچێــوه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌تــی نه‌ته‌وه‌ییــدا به‌دیهاتــووه‌‪ .‬ئازادییه‌كانــی‬ ‫مــرۆڤ لــه‌و چوارچێوه‌یــه‌دا گه‌شــه‌ی كــردوو‌ه و‬ ‫دوایــی بۆته‌به‌هایه‌كــی یونیڤێرســالی‪...‬جگ ‌ه له‌وه‌‪،‬‬ ‫بیرمه‌ندێكــی گــه‌وره‌ی وه‌ك ســلۆته‌ردایك زۆر‬ ‫بــاش له‌ســنووره‌كان تێگه‌یشــتووه‌‪ ،‬كه‌بــۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫دیموكراتیه‌تــت هه‌بێــت پێویســتت به‌قه‌واره‌یــه‌‪،‬‬ ‫پێویستت به‌ســنوره‌‪ ،‬بۆئه‌وه‌ی دیموكاتیه‌ت هه‌بێت‬ ‫پێویستت ب ‌ه سنورێك ‌ه كۆمه‌ڵگ ‌ه خۆی تێدا ئه‌زموون‬ ‫بكات ‪ .‬ئــه‌وه‌ی جێگه‌ی پێكه‌نینه‌‪ ،‬ك ‌ه ڕۆشــنبیری‬ ‫پۆپۆلیست هه‌ن له‌كوردستاندا هه‌ن باز به‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫ڕاستیه‌ ساده‌یه‌دا ده‌ده‌ن‪ ،‬یاخود نایزانن!‬ ‫ته‌نانه‌ت گه‌ر زیاتر له‌م دێڕانه‌ی (ســلۆته‌ردایك)‬ ‫نێزیكبینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا ده‌بینین ڕۆشنگه‌ری له‌چوارچێوه‌ی‬ ‫فه‌ڕه‌نسادا به‌رپابوو‪ ،‬پاشــان (ناپۆلیۆن بۆناپارت)‬ ‫به‌ســه‌ر ئه‌ســپێكه‌و‌ه ده‌یبــات بــۆ واڵتانــی دیكه‌ی‬ ‫ئه‌وروپا‌‪ .‬ڕاست ‌ه هێگڵ به‌به‌زاندنی سنووری ئه‌ڵمانیا‬

‫بێــزار نابێت و ب ‌ه (بۆنابارت) ده‌ڵێت‪ :‬ڕۆحی جیهان‬ ‫له‌ســه‌ر ئه‌سپه‌‪ ...‬به‌اڵم له‌هه‌مانكاتیشدا هێگڵ باش‬ ‫ده‌زانێت ك ‌ه ڕۆشــنگه‌ری له‌ناو قه‌واریه‌كه‌و‌ه دێت ‌ه ناو‬ ‫ی ده‌كات‪ ،‬هه‌ر بۆیه‬ ‫قه‌واره‌یه‌كی دیك ‌ه و ده‌وڵه‌مه‌ند ‌‬ ‫هێگڵ‌ زۆر جه‌خت له‌ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ ده‌كات و‬ ‫به‌به‌هاكانی ڕۆشنگه‌رییه‌وه‌ پابه‌ندی ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫لێــره‌وه له‌ته‌شــته‌كه‌ی ئاالن تۆرێــن تێده‌گه‌ین‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌هــا له‌ســنووره‌كانی ســلۆته‌ردایك و چه‌مكی‬ ‫ده‌وڵه‌تــی هێگڵه‌و‌ه له‌وه‌تێده‌گه‌ین؛ ك ‌ه ڕۆشــنگه‌ری‬ ‫و مافــی مــرۆڤ و به‌هــا یونیڤێرســالیه‌كان له‌نــاو‬ ‫ســه‌ربه‌خۆیی ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كاندا گه‌شــه‌ی كــردوو‌ه و‬ ‫خه‌ونێكــی دروســتكردوو‌ه بۆ ته‌شــتێكی گه‌ور‌ه ك ‌ه‬ ‫ته‌شــتی مرۆڤێكی گڵۆباڵه‌‪ ،‬مرۆڤێكی یونیڤێرساله‌‪،‬‬ ‫له‌و بڕوایه‌دام تاوه‌كو مرۆڤی كورد له‌ته‌شــتی خۆیدا‬ ‫جل ‌ه پیسه‌كانی خۆی نه‌شوات‪ ،‬ناتوانێت له‌ته‌نیشت‬ ‫مرۆڤه‌ پاك و ته‌میزه‌كانی جیهانه‌و‌ه خه‌ون به‌ته‌شتی‬ ‫گڵۆباڵه‌وه‌ ببینێت‪.‬‬ ‫‌شته ئاالن‬ ‫لێره‌و‌ه سه‌ربه‌خۆیی و ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ئه‌و ته ‌‌‬ ‫تۆرێنه‌ییه‌‌‪ ،‬كه‌پێویستمان ‌ه بۆ شتنی جله‌پیسه‌كانما ‌ن‬ ‫له‌گه‌نده‌ڵــی و هــه‌ژاری و دژ‌ه ژنی و دژ‌ه ژینگه‌یی و‬ ‫دژ‌ه ئازادیــی‌‪ .‬ئــه‌م جالن ‌ه ته‌شــتێكیان ده‌وێت‪ ،‬كه‬ ‫ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆیه‌‪ ،‬قه‌واره‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆیه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م جالن ‌ه له‌كاتی بوونی ده‌وڵه‌تدا به‌ته‌شته‌كه‌و‌ه‬ ‫هی خۆمان ده‌بێت نه‌ك هی ئێراق‪ .‬ئێراقێك له‌كاتی‬ ‫دروســتبوونیه‌و‌ه تاوه‌كو ئه‌مڕۆ له‌ســه‌ر جینۆسایدی‬ ‫كورد دروســتبووه‌‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌نفال و كیمیابارنكرادن‬ ‫و له‌ســێداره‌دان و وێرانكردنی گوند و سوتماككردنی‬ ‫خاكی كوردستان گه‌شه‌ی كردووه‌‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه هه‌رگیز‬ ‫جله‌كانمــان له‌ته‌شــتی ئێراقــدا نه‌شــۆراون‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫خوێناویتــر بوون به‌خوێنی براو كه‌س و درواســێ و‬ ‫ئازیزانمان‪ .‬گه‌ر جله‌كانمان له‌ته‌شتی ئێراقدا بشۆین‬ ‫وه‌ك چۆن هه‌ندێك حه‌زیان له‌و ته‌شته‌یه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‌‬ ‫ئــه‌م په‌ڵ ‌ه خوێنه‌شــی دێتــ ‌ه ســه‌ر جله‌كانمان هی‬ ‫خۆمان نابێت‌‪ ،‬ئه‌و په‌ڵ ‌ه خوێنه‌ هی ته‌ش ‌ه ئێراقی ‌ه‬ ‫كۆنه‌كه‌یــه‌‪ ،‬ئه‌و جله‌چڵكنانه‌شــی كه‌خۆمانی پێ‬ ‫ده‌ناسێنین‪ ،‬جلێكی ئێراقیی ‌ه و ته‌نانه‌ت چله‌كه‌شی‬ ‫هــی خۆمان نابێت‌‪ .‬مــرۆڤ هه‌ر به‌چڵكی خۆیه‌و‌ه‬ ‫جوانه‪ ،‬نه‌ك چڵكی ئه‌ویتر‌‪.‬‬ ‫ته‌واو‬

‫«‬

‫ذمارة (‪ )625‬دوشةممة ‪2017/9/18‬‬

‫وتار‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪4‬‬

‫لێره‌وه‌ سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫و ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ته‌شته‌‌ ئاالن تۆرێنه‌ییه‌‌‪،‬‬ ‫كه‌پێویستامنه‌ بۆ‬ ‫شتنی جله‌پیسه‌كامنان‌‬ ‫له‌گه‌نده‌ڵی و هه‌ژاری‬ ‫و دژ ‌ە ژنی و دژ ‌ە‬ ‫ژینگه‌یی و دژە‬ ‫ئازادیی‌‪ .‬ئه‌م جالنه‌‬ ‫ته‌شتێكیان ده‌وێت‪ ،‬كه‬ ‫ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆیه‌‪،‬‬ ‫قه‌واره‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆی ‌ه‬

‫ذمارة (‪ )625‬دوشةممة ‪2017/9/18‬‬

‫کوردستان سەرانسەر‬

‫ریفراندۆمی كوردستان و‬ ‫كۆتایی جەنگ‬

‫سەمیر ساڵحە‬ ‫مەســعود بارزانی ســەرۆكی هەرێمی كوردســتان‬ ‫دەڵێــت بڕیــاری ریفراندۆممــان داوە و هەرێمــی‬ ‫كوردســتانی عێراق لە ‪ 25‬ی ئەیلــول بڕیاری مافی‬ ‫چارەی خۆنوسین دەدا و دەگەڕێینەوە بۆ رای خەڵك‬ ‫و ئەو رایەش پەیوەنــدی بە بەرژەوەندییەكانمانەوە‬ ‫هەیە‪٠‬‬ ‫ســاڵح موسلیم لە سوریا لەم چەند ساڵەی دوایدا‬ ‫رای وایە كە پێویستە دەستوری دەوڵەتانی ناوچەكە‬ ‫و گەلەكانیــان و پێكهاتــەی جوگرافــی بگۆڕێــت و‬ ‫دابەشی بكات بەپێی نەژاد و ئایین و زمان‪ ،‬ئەوەش‬ ‫كارێكی گرنگ و باشە‪ .‬خەونی كوردستانی گەورە لە‬ ‫دڵ و ئارەزووی هەموو كوردێكدا رواوە‪ ،‬ئەم خەیاڵە‬ ‫لە كۆنەوە هەبووە خەریكە ئەمڕۆ دەبێتە حەقیقەت‪.‬‬ ‫كێشــەی ئەم دەوڵەتە نەبوونــی دەرچەی دەریاییە‪،‬‬ ‫خەریكــە ئەو گرفتەش چارەســەر دەبێت‪ ،‬ئیدارەی‬ ‫ئەمریكی لەو كێشەیە تێگەیشتووە و هاوكار بووە لە‬ ‫گەشــەكردنی پێگەی كورد لە ناوچەكەدا و باكووری‬ ‫رۆژئــاوای ســوریای بەهــۆی پڕۆژەیەكــەوە كەوتــە‬ ‫دەست كوردەكان تاكو بگەن بە دەریای ناوەڕاست‪،‬‬ ‫تــا كــوردەكان دەوڵەمەنــد بــكات و دەســەاڵتێكی‬ ‫ســتراتیژی ســەربەخۆیی هەرێمــی بونیــات بنێــن‪.‬‬ ‫هەمان سیناریۆی باكووری عێراق دووبارە دەبێتەوە‬ ‫لە باكووری ســوریادا‪ ،‬ئەوەش مەســەلەیەكی روونە‬ ‫لەمڕۆدا‪.‬‬ ‫ئیــدارەی ئەمریــكا رەخنــە و پشتگوێخســتنی‬ ‫پالنێكــی توركیا دەكات لەســەر باكووری ســوریا‪،‬‬ ‫چەنــد ســاڵێك لەمەوبــەر ئەنقەرە پێشــنیاری كرد‬ ‫ناوچەیەكــی ئــارام لە ســوریا هەبێــت‪ ،‬بەهۆكاری‬ ‫رێگریــی لــە بــەردەم دەســتكەوتی دروســتكردنی‬ ‫كانتۆنەكان بۆ كورد‪ ،‬كۆكردنەوە و پێكەوە لكاندنیان‬ ‫لە چواچێوەی كیانێكی سەربەخۆیی بۆ كورد‪.‬‬ ‫واشــنتۆن بێزار بووە لە سیاسەتەكانی توركیا كە‬ ‫بارزانی نوێنەرایەتــی دەكات‪ .‬ئەنقەرە چەندین جار‬ ‫ســاڵح موسلمی بانگهێشت كردووە‪ ،‬بۆ هێوربوونەوە‬ ‫و نەهێشــتنی هیچ دڵەڕاوكێیەك‪ ،‬لەبەرئەوە توركیا‬ ‫دەترســێت هیچ پاســاوێك نیــە بــۆ ئامانجەكەیان‬ ‫تەنهــا دەیەوێت كاروباری ســوریا و ناوخۆی عێراق‬ ‫رێكبخرێــت‪ ،‬ئەنجامــی ئــەوەش توركیــا بــێ هیوا‬ ‫دەكات‪ ،‬دەوڵەتێكــی كــوردی لە بەهــاری تەمەنیدا‬ ‫لەدایك دەبێت و ئەوەش دەبێتە هۆی كەرت بوون و‬ ‫تێكدان و شێواندنی شوناس‪.‬‬ ‫بــۆ توركیا ئاســان نابێــت خۆی بــەدوور بگرێت‬ ‫لە شــەپۆلی راپرســی كوردەكان بۆ جیابوونەوەیان‬ ‫لەعێراق‪ ،‬بەاڵم ئەوە حەقیقەتێكی حاشا هەڵنەگرە‪،‬‬ ‫ئەنقــەرە خۆی ئامــادە دەكات بۆ رەشــەبایەكیتر‪٠‬‬ ‫ئــەم جارەش ســەرچاوەی مەترســیەكە هیچ كەمتر‬ ‫نابێت لەوەی باكووری ســوریا‪ .‬تۆوی كوردایەتی لە‬ ‫باكووری عێراق و لە ســاڵەكانی ‪ ١٩٧٠‬دا چێنراوە‪،‬‬ ‫وەكو كــوردەكان دەڵێن ئێســتا كاتــی دورینەوەی‬ ‫بەرهەمەكەیانە‪ ،‬بەاڵم كوردەكانی سوریا دەیانەوێت‬ ‫مــەودا و كاتەكە كورتبكەنەوە و لــە هەوڵەكانیاندا‬

‫دەســەاڵتیان هەیە پاڵپشــتی ریفراندۆم بكەن؟ ئایا‬ ‫هەســتی هاواڵتی بوون و هەستی ئینتیمایان هەیە؟‬ ‫تەنانــەت زۆر بــە برینداركەرانــە دەڵێــن مەرجمان‬ ‫هەیە بۆ دواخســتنی ریفراندۆم كــە بەڵێننامەیەكی‬ ‫نوســراو هەبێت تێیــدا كاتێكیتری دیــاری كردبێت‬ ‫و دڵنیــای بــدات لــە ئەنجامەكــەی و پابەندبــن بە‬ ‫جێجەجێكردنیەوە‪.‬‬ ‫هەرێــم بەرەو راپرســی دەڕوات‪ ،‬بــەاڵم بڕیارەكە‬ ‫بەغــداد لەڕێگــەی دەســتور و قانــون و الیەنــی‬ ‫سیاســیەوە پەك دەخات‪ ،‬ئایا كــورد ئەم دەرفەتە‬ ‫لەدەست خۆی دەدا؟ وەاڵمەكەی حكومەتی عێراقی‬ ‫بەمانــای پشــتگوێ خســتنی هەنــگاوەكان نایەت‪،‬‬ ‫بەڵكو نەك تەنها ئاسایشــی عێراق و یەكێتی عێراق‬ ‫دەكەوێتە مەترســیەوە‪ ،‬بەڵكو هەڕەشــەش لەســەر‬ ‫دراوسێكانی عێراق هەیە بەتایبەتی توركیا و ئێران‪،‬‬ ‫ئەوان دەســتیان كراوە دەبێت تا دەست تێوەردانی‬ ‫ڕاســتەوخۆ بكــەن بــۆ ڕێگریكــردن لــە پرۆژەكە و‬ ‫دروســتكردنی كیانێكــی نــەژادی هەڕەشــە دەبێت‬ ‫بۆسەر ئاسایشی نەتەوەییان و بەرژەوەندیەكانیان‪.‬‬ ‫رێگریەكانــی تــاران و ئەنقــەرە بــۆ راپرســی بە‬ ‫جوڵەی سیاســی و دیبلۆماســی خێــرا دەبێت‪ ،‬كە‬ ‫بەرپرســیارێتی راســتەوخۆیان هەیــە و لەناوخــۆی‬ ‫واڵتەكــەی خۆیاندا گفتوگۆی زیاتــر دەكەن چونكە‬ ‫لەوانەیە لە چەند ســاڵی داهاتودا نمونەی هاوشێوە‬ ‫و حاڵەتی هاوشــێوە هەبن‪ ،‬لەدوای ئەم هەنگاوەوە‬ ‫ناتوانــن پشــتگوێی بخەن‪ .‬وەاڵمــی توركیا و ئێران‬ ‫یەكالییكەرەوە دەبێت شانبەشــانی بەغداد گەر ئەو‬ ‫بڕیــارە بدات‪ ،‬وەاڵمەكــەش بە ئامانجی پاراســتنی‬ ‫یەكێتی عێراق و ســوریایە‪ ،‬هەرێم لەناو فیدڕاڵیەتدا‬ ‫بمێنێتــەوە و داواكانیــان و بەرگریكــردن لێیــان و‬ ‫هەڵــدان بــۆ ســەپاندنی كەمینە بەســەر زۆرینەدا‪،‬‬ ‫بەهێــز و توانــای ئەوانی دی‪ ،‬بەبێ تێگەیشــتن لە‬ ‫كیانەكانــی دەوڵــەت و بەشــە بنەڕەتیــەكان‪ .‬هیچ‬ ‫بژاردەیــەك لەبــەردەم تــاران و ئەنقــەرەدا نیــە تا‬ ‫وەاڵمــی ڕێگەو شــێوەزەكانی هەرێمــی پێبدەنەوە‪،‬‬ ‫تــاران و ئەنقــەرە ئــەوە زۆر بــاش دەزانــن كە كە‬ ‫قۆناغــی دوای ‪٢٥‬ی ئەیلول زۆر ئاســانتر دەبێت بۆ‬ ‫هەولێر‪ ،‬ســەربەخۆی و داننان بە كیانی كورددا زۆر‬ ‫ئاســانترە لــە هەنگاو نان بۆ ریفرانــدۆم‪ ،‬ئەمریكا و‬ ‫ئیســرایل ئامــادەن خزمەتگوزاری باش پێشــكەش‬ ‫بكەن پاش جیابوونەوەی كورد لە عێراق‪.‬‬ ‫مەولــود چاوشــئۆغڵو وەزیــری دەرەوەی توركیا‬ ‫هۆشــداری دەدا كــە شــەڕی ناوخــۆ لــەو ناوچەیە‬ ‫هەڵدەگیرسێت گەر سەركردایەتی كورد بەردەوام بن‬ ‫لەسەر پڕۆژەی جیابوونەوەیان لە عێراق‪ ،‬ئەمە ئەوە‬ ‫دەگەیەنێت توركیا و ئێران زیاتر بجوڵێن‪ ،‬ئەوەی لە‬ ‫پشــت پەردەوەیە هاندانی هەولێرە دژبە عەرەبەكان‬ ‫تــا هەنگاو بنێن بەرەو كۆتایی تا حســاباتی خۆیان‬ ‫یەكالیــی بكەنەوە لەگەڵ تــاران و ئەنقەرە‪ .‬ئەوە چ‬ ‫مانایەك دەگەیەنێت كە كۆمكاری عەرەبی نەجواڵون‬ ‫و بێدەنگن لەبەرامبەر هەڵوەشانەوەی دەوڵەتێكیتری‬ ‫عەرەبیدا كــە پێگەیەكی زۆر گرنگی هەیە‪ .‬دەوڵەت‬ ‫باخچەلی ســەركردەیەكی نەتەوەپەرستی توندڕەوی‬ ‫توركــە و لەمــڕۆدا هاوپەیمانــی ئەردۆغانــە‪ ،‬وا‬ ‫وەســفی ریفراندۆمــی كرد كــە راگەیاندنــی جەنگە‬ ‫لەدژی توركیا‪ ،‬كەركوك شــارێكی كوردســتانییە و‬ ‫ناسنامەكەشی كوردســتانیە‪ ،‬ئامادەین مۆدێلێكمان‬ ‫هەبێــت كــە پێكەوە ژیانــی نەتەوەیــی و ئایینی و‬ ‫مەزهەبــی وە بیــر لەوەدەكەینــەوە كــە كەركــوك‬ ‫چاكبكەینــەوە و كەركــوك بەهێــز روبەڕووتــان‬ ‫دەبێتــەوە و هەمــوو هاونیشــتیمانیان ئامادەییــان‬ ‫تێدایــە بمرن لەپێنــاو كەركوكدا و تــا دواین كەس‬ ‫بەرگــری دەكەیــن‪ .‬ئەنجومەنی بــااڵی هەڵبژاردن و‬ ‫راپرسی هەرێم رایگەیاند كە ‪ ٥‬ملیۆن و نیو هاواڵتی‬ ‫مافــی دەنگدانیان هەیە بۆ راپرســی ســەربەخۆیی‬ ‫كوردســتان‪ ،‬بەهەرێــم و كەركــوك و ناوچەكانــی‬ ‫موسڵیشــەوە‪ .‬داوا لەڕێكخــراوە نێودەوڵەتیەكان و‬ ‫رێكخــراوە مەدەنییەكان كرا لیســتی نوێنەرەكانیان‬ ‫پێشــكەش بكەن بۆ چاودێریكردنــی ریفراندۆمەكە‪،‬‬ ‫پەندێكــی بەناوبانــگ هەیــە كە دەڵێــت «دار هیچ‬ ‫بەهــای نیە لەبەرامبەر زێڕدا‪ ،‬بەاڵم بەهاو نرخی دار‬ ‫زیاترە لەكاتی نوقم بووندا»‪.‬‬

‫سودیان لە بارودۆخی ناوچەیی و هەرێمی وەرگرتووە‬ ‫و دەیانەوێــت خۆیــان بســەپێنن بەســەر هــاوكارە‬ ‫داســەپێنراوەكانیان لــە ســوریا و هەروەها خۆیان‬ ‫بســەپێنن بەســەر هێزی ناوچەكەدا و گەمەكەرێكی‬ ‫هەرێمی و ناوچەیین‪ ،‬لە دیارترین كارەكانی ئەمریكا‬ ‫لە جەنگی یەكەم و دووەمی كەنداودا‪ ،‬دروستكردنی‬ ‫دیمەنێكــی سیاســی و دەســتوری نوێ لــە عێراقدا‬ ‫و رێــگای كردەوە تا دەســتوری عێــراق لە ‪ ٢٠٠٥‬و‬ ‫دەســتوری هەرێمی كوردســتان لە ‪٢٠٠٧‬دا‪ ،‬ئەوەش‬ ‫بووە هۆی دابەشبوون و كەرتبوونی شارەكان‪.‬‬ ‫ئەنقــەرە پاڵپشــت و پشــتیوانی جەنگــی عێراق‬ ‫نەبــوو لە ‪٢٠٠٣‬دا و ئەردۆغــان و پارتەكەی لەمڕۆدا‬ ‫نائومێــد بــوون كاتێــك ســاڵی ‪ ٢٠١٥‬لــە جەنگــی‬ ‫كۆبانیدا لەپێش چاوی عەرەبەكان‪ ،‬كورد ڕووبەڕووی‬ ‫داعش بوویەوە و لەئێستاشــدا ئیدارەی ئەمریكا ‪١٧‬‬ ‫بنكەی سەربازی بە قەبارە و كاری جیاواز لە باكوور‬ ‫و رۆژهەاڵتی ســوریادا كردۆتــەوە‪ .‬ئامانجی روون و‬ ‫ئاشــكرا ئەوەیــە كە توركیــا دڵســۆز و خەمخۆری‬ ‫داعشــە‪ ،‬بەاڵم دوو ئامانجی بنەڕەتی و ناڕوون هەن‬ ‫ئەوانیــش كردنــەوەی رێگەكــە لە بــەردەم حاڵەتی‬ ‫كوردیــدا وەك چۆن لــە باكــووری عێراقیش هەیە‪،‬‬ ‫توانیــان بگــەن بە رۆژهەاڵتی ســوریا لەنێوان رەقە‬ ‫و حەســەكە و دێرئەلزور و شانبەشانی كانتۆنەكانی‬ ‫باكوور لەژێر سەرپەرشــتی راستەوخۆی ئەمریكادا‪،‬‬ ‫دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوت لەڕێگەی كوردەوە‬ ‫كە باكووری عێراق و سوریا دەبەستێتەوە بە دەریای‬ ‫ناوەڕاســتەوە بەبێ توركیا‪ .‬بەالی كۆشكی سپیەوە‬ ‫كێشــە نیــە كــوردەكان چ سیســتەمێكیان هەبێت‬ ‫لــە ســوریا و عێراق‪ ،‬ماركســی بن یــان چەپن یان‬ ‫نەتەوەیــی بن‪ ،‬بەڵكو بەرژەوەندی ئەمریكا لەوەدایە‬ ‫لەگەڵ هەڵبەز و دابــەزدا پەیوەندییەكان بەنەگۆڕی‬ ‫و لەجێــی خــۆی بمێنێتــەوە‪ .‬هەولێــر و هەمــوو‬ ‫ئەوانەی لەپشــت راگەیاندنی جەنگی ئەنقەرەوەن لە‬ ‫پەرچەكرداری توركیا لەسەر رێكەوتننامەی مێژوویی‬ ‫لۆزان لەسەر موســڵ و كەركوك و جەنگی قەڵغانی‬ ‫فورات بــەس نیە بۆ پەكخســتنی پڕۆژەكە‪ ،‬توركیا‬ ‫ســەحوەی عەرەبی و زۆرێك لە دەوڵەتانی عەرەبی‬ ‫بەئــاگا هێنایەوە‪ ،‬كە ســەیری الوازبوونی توركیا و‬ ‫ئێرانیــان دەكــرد‪ ،‬تا پــاڵ بە كوردەكانی ســوریا و‬ ‫عێراقــەوە بنێــن‪ ،‬بەاڵم تاران دڵنیــا دەكرێتەوە كە‬ ‫كــوردەكان لــە ســەرەتای رێگاكــەدان و دوورن لە‬ ‫خەونی سەربەخۆیی و جیابوونەوە‪.‬‬ ‫هەولێــر هەڕەشــە لــە بەغــداد دەكات گــەر بەو‬ ‫ئاڕاســتەیە بجوڵێــت كێشــە بۆ ریفراندۆم دروســت‬ ‫بــكات‪ ،‬ئــەوا باجێكــی قــورس دەدات‪ ،‬كەركــوك‬ ‫بەشــێكە لە ریفراندۆمەكــە و ناوچەیەكی كوردییە‪،‬‬ ‫ئــەوە قســەیەكی مەســعود بەرزانی‪-‬یە و ســوپای‬ ‫ێ هیچ هۆكارێك چونەتە نێو بەعشــیقە‪،‬‬ ‫توركیا بەب ‌‬ ‫قەیرانی پەیوەندیەكانی نێوان توركیا و عێراق لەسەر‬ ‫توركمانەكانە‪ ،‬توركیا پێداگری كرد لەسەر پاراستن‬ ‫و بوونی توركمانەكان و پشكی توركمانەكان چونكە‬ ‫هیچ ســەركردەیەكی كــورد ئــەو كارەی نەكردبوو‪.‬‬ ‫ئــەوەی ئەنقەرە دەیبینێت ئەوەیــە بەجیابوونەوەی‬ ‫كوردســتان لەوانەیــە توركیــا زیانێكــی گــەورەی‬ ‫بەربكەوێــت لــەڕووی ئابوریــەوە‪ ،‬توركیــا رێگــەی‬ ‫راستەوخۆی هەناردەی نەوتی عێراق لەدەست دەدا‪،‬‬ ‫عێراق بیر لەڕێگەی كەنداو دەكاتەوە‪ ،‬ئایا عێراق كام‬ ‫رێگەیــان هەڵدەبژێرێت؟ بــەردەوام دەرگاكان كراوە‬ ‫دەبــن لەبــەردەم فراوانبوونی بازرگانــی و ئابووری‬ ‫هەرێم و توركیا پەیوەســت دەبێت بە بەرژەوەندییە‬ ‫بازرگانیەكانــی لەگــەڵ حكومەتەكــەی بارزانیــدا‪،‬‬ ‫توركیــا دەیەوێت دڵنیــا بێتەوە لــە هەناردەكردنی‬ ‫نەوتــی كەركــوك لەڕێگــەی خاكی توركیــاوە‪ .‬هیچ‬ ‫دەوڵەتێــك رازی نیە بــە پڕۆژەكەی هەولێر لەڕووی‬ ‫سیاســی و یاســاییەوە‪ ،‬ئەوەش بەمانای ئەوە دێت‬ ‫كە بەربەســت هەیە بۆ دانپێدانانــی نێودەوڵەتی بۆ‬ ‫گۆڕینی نەخشــەی سوریا و عێراق‪ ،‬پێشتر سازان و‬ ‫رێككەوتنــی نێودەوڵەتی و هەرێمی لەســەر كراوە‪.‬‬ ‫كوردەكانــی ناوچەكــە ماندوبوون لــە بەڵێنەكان و‬ ‫چاوەڕوانــی پرۆژەكەیانن كە لەپەرچەكرداردا تۆڵەی‬ ‫خۆیان بكەنەوە‪ ،‬ئەنجومەنی كەركوك بڕیاریدا بچێتە‬ ‫پــاڵ ریفراندۆم لە ناوچە عەرەبی و توركمانیەكاندا‪.‬‬ ‫كــێ بڕیاریــدا ئــااڵی عێــراق بهێنرێتە خــوارەوە و‬ ‫ئــااڵی هەرێــم بەرزبكرێتەوە؟ ئایا ئەمــە تاوان نیە‬ ‫بەپێــی قانون؟ چۆن گەلی عێــراق وەاڵمیان دەبێت وەرگێڕانی‪ :‬سامان غەفور هەورامی‬ ‫بۆ ئەم كارە لەڕووی دەســتور و سیاسیشەوە؟ یان سەرچاوە‪ :‬تورك پرێس‬ ‫چۆن وەاڵمیــان دەبێت بۆ ئەنجومەنی پارێزگا؟ ئایا ‪ 6‬ی ئەیلولی ‪2017‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪5‬‬

‫تێڕوانینی میدیای توركی‬ ‫لەسەر ریفراندۆم‬

‫هێژا دڵشاد‬ ‫لەگەڵ نزیك بونەوەی وادەی ئەنجامدانی‬ ‫ریفراندۆم لە هەرێمی كوردســتان‪ ،‬تادێت‬ ‫ناڕەزایــی لەالیــەن هەنــدێ‌ لــە واڵتانــی‬ ‫ناوچەكە و دراوســێ‌ زیاتــر دەبێت‪ ،‬یەك‬ ‫لەوانــەش توركیایــە‪ .‬پەیامەكانی رەجەب‬ ‫تەیب ئەردۆغانی سەرۆككۆماری توركیا و‬ ‫بەرپرســانی ئەو واڵتە لەدژی ئەنجامدانی‬ ‫ریفراندۆم درێژەی هەیە‪.‬‬ ‫لــەم وتــارەدا دەمەوێت لــەو بارەیەوە‬ ‫زیاتــر جەخــت لەســەر میدیــای توركــی‬ ‫بكەمــەوە‪ .‬بەشــێوەیەكی گشــتی لــە‬ ‫توركیــا میدیــا و راگەیانــدن كاریگەریــی‬ ‫زۆریان لەســەر رایگشتی ئەو واڵتە هەیە‪،‬‬ ‫زۆربــەی راگەیاندنەكانــی ئێســتای ئــەو‬ ‫واڵتــە ســەربە حكومەتی ئــاك پارتیین‪،‬‬ ‫گەرچی راگەیاندنەكان لە میدیایەكی ئازاد‬ ‫خۆیــان نابیننــەوە‪ ،‬بەهۆی ئەو فشــار و‬ ‫رێگرییانــەی هەیە و هەروەهــا ئیدۆلۆژی‬ ‫و ئەدەبیاتی فەرمی دەوڵەتیش هەمیشــە‬ ‫زاڵە بەسەریان‪ .‬هاوكات راگەیاندنەكان بۆ‬ ‫پرسە ناوخۆیی و دەرەكییەكان كاریگەریی‬ ‫تــەواوی لەســەر رایگشــتی لــە توركیــا‬ ‫دروست دەكات‪ ،‬بێگومان ئەمەش هۆكاری‬ ‫فرە رەهەندی هەیە‪ .‬رایگشــتی لە توركیا‬ ‫خوێنەرێكی باشی رۆژنامەكانن‪ .‬كەلتوری‬ ‫خوێندنەوەیان لە ئاستێكی بەرزدایە‪.‬‬ ‫ماوەیەكــە بەدواداچون لەســەر میدیاو‬ ‫راگەیاندنــی توركــی دەكــەم‪ ،‬دەبینــم‬ ‫بەشــێوەیەكی گشــتی بە راست و چەپ‪،‬‬ ‫میدیاكان دەوڵــەت و حكومەت‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەوانەشی نیمچە سەربەخۆن یان ئەوانەشی‬ ‫نزیكــن لــە پارتــە ئۆپۆزســیۆنەكانەوە‪،‬‬ ‫هەموویــان بە تەواوی لــەدژی ئەنجامدانی‬ ‫ریفراندۆمــی هەرێمــی كوردســتان‬ ‫دەوەســتنەوە و بە مەترسییەكی گەورەی‬ ‫دەبینن بۆ سەر ئاسایشی واڵتەكەیان!‪.‬‬ ‫زۆر لــە نوســەرە ناســراوەكان‪،‬‬ ‫شــرۆڤەكاران‪ ،‬گەرچــی لەناوخۆیاندا دژە‬ ‫بۆچــون بــن یان هاوســۆزیان بــۆ پارتی‬ ‫سیاســی جیاواز هەبێــت‪ ،‬بەاڵم دەربارەی‬ ‫سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان هاوڕان و‬ ‫بەتەواوی بەمەترســی بۆ سەر ئاسایشتی‬ ‫نەتەوەیی واڵتەكەیانــی دەبینن!‪ .‬میدیای‬ ‫توركی رۆڵێكی ئێجــگار نەرێنی دەبینێت‬ ‫دەربــارەی هەرێمــی كوردســتان و‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆم‪ ،‬تێڕوانیێكی نەیاری‬ ‫پێوەدیارە‪.‬‬ ‫جێــی ئاماژەیــە ئەردۆغان لــە نوێترین‬ ‫لێدوانــی ئاماژەی بەوەكرد كــە پێداگریی‬ ‫بارزانــی بــۆ ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم‬ ‫بڕیارێكــی هەڵەیــە بــە كارێكــی ژیرانــە‬ ‫نازانێت و ریفراندۆمیشــی بە سیاسەتێكی‬ ‫«ساویلكانە» پێناسە كرد‪.‬‬ ‫لــە نوێتریــن چاوپێكەوتنــی رەجەب‬ ‫تەیب ئەردۆغــان ســەرۆككۆماری توركیا‬ ‫و ســەرۆكی ئاك پارتــی لەگەڵ كەناڵی ئا‬

‫خەبەر‪ ،‬لەبارەی ئەنجامدانی ریفراندۆمەوە‬ ‫وتــی «ئەمە بە شــتێكی ناژیرانە دەبینم‪،‬‬ ‫ئــەم هەنــگاوە بەشــێوەیەكی جــدی‬ ‫سیاســەتێكی ساویلكەییە و هەڵوێستێكی‬ ‫سیاســی وا ناگیرێتەبــەر‪ ،‬لەبەرئــەوەی‬ ‫ســااڵنێكە ئەوان هەستیاری ئێمە لەبارەی‬ ‫یەكپارچەیی خاكی عێراقەوە دەزانن»‪.‬‬ ‫لــەو چاوپێكەوتنە ئەردۆغــان ئاماژەی‬ ‫بــە خاڵێكــی گرنــگ كــرد و وتــی « لە‬ ‫كۆبوونەوەی ئەنجومەنی ئاسایشــی میللی‬ ‫لــە ‪٢٢‬ی ئــەم مانگــە ئەنجــام دەدرێت‪،‬‬ ‫هەڵوێستمان لەو بارەیەوە دەردەبڕین»‪.‬‬ ‫جێی باسە كۆبونەوەی ئاسایشی میللی‬ ‫بە سەرۆكایەتی ئەردۆغان و بە بەشداریی‬ ‫ســەرۆكی فەرمانــدەی گشــتی ســوپا و‬ ‫فەرمانــدەی هێــزی وشــكانی‪ ،‬ئاســمانی‬ ‫و دەریایــی بەڕێوەدەچێــت لەگــەڵ چەند‬ ‫وەزیرێكــی حكومەتی ئاك پارتی‪ ،‬زۆربەی‬ ‫كات لەم كۆبونەوەدا بڕیاری ســەربازی و‬ ‫ئەمنی دەدرێت‪.‬‬ ‫هــاوكات لــە ‪١٤‬ی ئەیلولــی ‪٢٠١٧‬‬ ‫ســەرۆكایەتی هەرێــم رایگەیانــد‪ ،‬لــە‬ ‫كۆبوونــەوەی بارزانی و نوێنەرانی نەتەوە‬ ‫یەكگرتــووەكان و ئەمریــكا و بەریتانیا و‬ ‫فەڕەنســا و ئەڵمانیــا بەدیلــی ریفراندۆم‬ ‫خراوەتــەڕوو‪ ،‬بەاڵم پەیامەكانی مەســعود‬ ‫بارزانــی پێداگریــی بــوە لــە ئەنجامدانی‬ ‫ریفراندۆم بەوەی بڕیاری چارەنوسســازی‬ ‫گەلە و لەكاتی خۆیدا ئەنجام دەدەرێت‪.‬‬ ‫پڕۆفیســۆر گولنــور ئایبێــت‪ ،‬خانمــە‬ ‫راوێــژكاری ســەرۆككۆماری توركیــا‪ ،‬بــۆ‬ ‫كاروباری نێودەوڵەتی و سیاسەتی دەرەوە‬ ‫لە چاوپێكەوتنێكی لە كەناڵی ئێن تی ڤی‪،‬‬ ‫رونكردنــەوەی زیاتــری لەســەر نیگەرانی‬ ‫توركیا لەسەر ریفراندۆم خستەڕوو‪ ،‬بەندە‬ ‫لەمــاوەی رابــردوودا لە دوو كۆنفڕانســی‬ ‫جیــا لــە نزیكــەوە دەرفەتــم بۆ رەخســا‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ پڕۆفیســۆر گولنور ئایبێت‬ ‫بكــەم‪ .‬لەدیدارەكەیــدا بەپێــی وتەكانــی‬ ‫گولنــوری راوێــژكاری ســەرۆككۆماری‬ ‫توركیــا بێت نیگەرانــی توركیا دەربارەی‬ ‫ئەنجامدانی ریفراندۆم لەم سێ‌ خاڵە خۆی‬ ‫دەبینێتەوە‪:‬‬ ‫‪-1‬ئــەو شــوێنانەی لــە داعــش‬ ‫پاككراونەتــەوە لــە رووی دێمۆگرافییەوە‬ ‫داهاتوویان چۆن دەبێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬مەسەلەی شنگال و بونی پەكەكە‪.‬‬ ‫‪-3‬كەركوك و توركمانەكان‪.‬‬ ‫‪-3‬جیابونەوەی كوردستان‪ ،‬عیراق زیاتر‬ ‫بــەرەو ناســەقامگیری دەبــات و ئەمەش‬ ‫كاریگەریی لەسەر توركیا دەبێت‪.‬‬ ‫هەڵوێســت فەرمــی توركیــا و‬ ‫راگەیاندنــەكان تاڕادەیەك چاوەڕوانكراوە‪،‬‬ ‫راگەیاندنێك هێشــتا هەرێمی كوردســتان‬ ‫بە باكــووری عیــراق ناوببات و ترســیان‬ ‫لە وشــەی كوردســتان هەبێت‪ ،‬ئیتر چۆن‬ ‫چاوەڕێ بكەین ترســیان لە كوردستانێكی‬ ‫سەربەخۆ و پێگە بەهێز نەبێت‪.‬‬ ‫هەرێمی كوردســتان ســەرەڕای ئەوەی‬ ‫رێككەوتنی ‪ 50‬ســاڵەی لە هەناردەكردنی‬ ‫نــەوت لەگــەڵ توركیــا هەیە‪ ،‬ســەرەڕای‬ ‫ئــەوەی ‪ 10‬ســاڵە پەیوەندیی سیاســی و‬ ‫دیبلۆماسی‪ ،‬لەسەر ئاستی حكومەت هەیە‬ ‫و هەماهەنگــی بازرگانــی و وزەی لەگــەڵ‬ ‫توركیا هەیە‪ ،‬كەچی هێشــتا ئەمانە بەس‬ ‫نین بۆ ئەوەی توركیا لەم قۆناغەدا ببێتە‬ ‫هاوكاری هەرێمی كوردســتان یاخود هیچ‬ ‫نەبێت نیگەرانی ســەربەخۆیی كوردستان‬ ‫نەبێت‪.‬‬ ‫بیرمان نەچێت لە ئابی ‪ 2014‬ئەردۆغان‬ ‫لەكاتــی پڕوپاگەنــدە بــۆ هەڵبژاردنــی‬ ‫ســەرۆككۆماری كە خــۆی كاندید كردبوو‬ ‫وتــی «هەولێــر و ئەنقــەرە هاوپەیمانــی‬ ‫ستراتیژین»‪.‬‬ ‫دەشــێ‌ پرســیارەكە ئەمە بێت توركیا‬ ‫نەیــارە یــان هاوپەیمــان؟ وەاڵمــی ئــەم‬ ‫پرســیارە لە پــاش ریفراندۆم زیاتر بۆمان‬ ‫رون دەبێتەوە‪.‬‬

‫ذمارة (‪ )625‬دوشةممة ‪2017/9/18‬‬

‫کۆمەاڵیەتی‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪6‬‬

‫كۆمەڵ‌و تاك‬ ‫جوتیار ئیسامعیل جەمال‬ ‫پەیوەندیــی نێــوان تــاك‌و كۆمــەڵ‬ ‫پەیوەندییەكی زەرورییە‌و نەشیاوی دەست‬ ‫بەرداربونــە‪ ،‬هەر لە مێژوی دروســتبونی‬ ‫شارســتانییەت‌و دەوڵەتــی مەدەنییەوە‪،‬‬ ‫لە ســەرجەم كایەكانی ژیانیشدا كۆمەڵ‌و‬ ‫تــاك بــەردەوام پەیوەندییــان ئاڵو وااڵ‌و‬ ‫تەواوكەری یەكتری بون‪.‬‬ ‫ئەریســتۆ تێلیس دەڵێــت «مرۆڤ لە‬ ‫سروشــتییەوە كۆمەاڵیەتییــە‌و ناتوانێــت‬ ‫بەبــێ كۆمەڵ درێژە بە ژیانی مرۆڤییانەی‬ ‫بــدات» (‪ /١‬ال‪ .)٣٠‬چونكە ئەو پێییوایە‬ ‫كــە تاك تەنها لە چێوەی خێزان‌و كۆمەڵ‬ ‫دەتوانێت مرۆڤ بونی خۆی پیادە بكات‪،‬‬ ‫دەبێژێــت» ئــەوەی لــەدەرەوەی كۆمەڵ‬ ‫توانــای ژیانكردنــی هەیــە‪ ،‬یــان خودایە‬ ‫یاخود مرۆڤ نییە» (‪ /٢‬ال‪.)٣٠٨-٣٠٧‬‬ ‫زۆر فەیلەســوف‌و بیرمەنــد‌و نوســەر‬ ‫جەختیــان لــە گرنگــی‌و زەروری ئــەم‬ ‫پەیوەندییــە كردۆتــەوە‪ ،‬بەشــێكیان‬ ‫پێیانوایــە كــە گەرەكــە تــاك‌و كەمینــە‬ ‫ملكەچی خواستی گشتی‌و زۆرینە بن‪ ،‬بە‬ ‫دیدی جان جاك رۆسۆ‪ ،‬سەرجەم كایەكانی‬ ‫دەوڵەت‌و رێكخراوەكان دەبێت لە خزمەتی‬ ‫ئیرادەی گشــتیدابن‪ ،‬واتە تاكەكان یاخود‬ ‫كەمینــە ملكەچی زۆرینە بن‪ ،‬ئەو ئامانج‌و‬ ‫مەبەســتی لــە دەوڵــەت‌و مەدەنییــەت‬ ‫خواســتی گشــتی بــو‪ ،‬بەشــێوەیەك كە‬ ‫تــاك دەكەوێتە دوای كۆمەڵ الی رۆســۆ‬ ‫(‪ /٣‬ال‪ .)٢٠٠_١٩٩‬بەاڵم جۆن ستیوارت‬ ‫میــل‪ ،‬پێیوایە كە ســەرجەم مرۆڤایەتی‬ ‫مافــی ئەوەی نییە دەنگی تاكێكی ناڕازی‬ ‫خەفە بكات! ئەمەش تێڕوانینێكی دژبەرە‬ ‫لەگەڵ رۆسۆ‪‌،‬و میل بەمە تاكگەراییەكی‬ ‫نوێی هێنایە ئــاراوە‪ ،‬كە پێیوایە كەمینە‬ ‫لــە نێو ئــەو زۆرینەیەدا ســەركوت كراوە‬ ‫كــە؛ ناتوانــن شــتانێك قبــوڵ بكــەن‪،‬‬ ‫لەگــەڵ ترادســیۆن‌و داب‌و نەریتی ئەواندا‬ ‫ناگونجێت! (‪ /٣‬ال‪.)٢٨١_٢٨٠‬‬ ‫هەروەها نیچەی ئەڵمانی‪ ،‬لە سەرجەم‬ ‫فەلســەفەكەیدا جەخــت لەســەر مرۆڤــی‬ ‫بــااڵ دەكاتــەوە‪ ،‬ئــەو پێیوایــە تاك لە‬ ‫نێــو كۆمــەڵ‌و ئاییــن‌و داب‌و نەریتــدا؛‬ ‫تواوەتەوە‌و توانای هەناسەدانی لێگیراوە‪،‬‬ ‫نیچە شــێلگیرانە الیەنگیری تاكی خاوەن‬ ‫(خــۆ) بو‪ ،‬بە رێژەیەك كــە دژی ئایینی‬ ‫مەســیحی‌و مرۆڤی ســۆكراتی بو‪ ،‬چونكە‬ ‫پێیوایە كە ســۆكراتی‌و ئایینی مەســیحی‬ ‫مرۆڤــی الواز‌و ملكــەچ بەرهــەم دەهێنێت‬ ‫(‪ /٤‬ال‪.)٣٢٤‬‬ ‫بــە گوێــرەی ژمــارەی بیرمەندانی ئەو‬ ‫بوارە جیاوازی بۆچونمان هەیە سەبارەت‬ ‫بە تاك‌و كۆمەڵ‌و پەیوەندییان‪ ،‬مەبەستی‬ ‫نوســینم لەم بابەتەدا هەڵوێستە كردنێكە‬ ‫لەســەر ئــەم پەیوەندییــە‪ ،‬پێموایــە بۆ‬ ‫ئێمــە گرنگە دید‌و تێگەیشــتنی خودیمان‬

‫بەتایبــەت لەبــارەی پەیوەنــدی (تــاك‌و‬ ‫كۆمــەڵ)‌و هەبونی مــرۆڤ لــەم نێوانەدا‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫ئایــا كۆمەڵ گەرەكە رەچاوی شــعورە‬ ‫تایبەتییەكانــی تــاك بــكات؟ یاخــود‬ ‫پێویســتە تاك ملكەچی ویست‌و ئیرادەی‬ ‫گشــتی بێــت؟ وا دەردەكەوێــت كە ئەمە‬ ‫دۆخی خودی زۆرینەی تاكی ئەم كۆمەڵی‬ ‫ئێمە بێــت كە ونبوە لە نێو ترادیســۆن‌و‬ ‫كۆمــەڵ‌و ئاییــن‌و داب‌و نەریتدا! هەروەها‬ ‫تــاك ونبوە لەنێو ئەم هەمــو پیرۆزییەدا‬ ‫لە (ئایین‌و ئاغا‌و پیاو چاك‌و شێخ‌و مەال‌و‬ ‫كاربەدەســت‌و بەتەمەنــەكان ‪...‬هتــد)‬ ‫دا ئەمــە وایكــردوە كــە ئێمــە نەتوانین‬ ‫خاوەنــداری خۆمــان بیــن‪ ،‬چونكە هەمو‬ ‫پیرۆزییــەك كپكردنــی ویســت‌و هــەر‬ ‫خۆدەربڕینێكــی تاكــە لــە بەرامبەریــدا!‬ ‫هەتا رێژەی پیرۆزكــراو‌و پیرۆزكەر زۆرتر‬ ‫بێت؛ لەبەرامبەریدا هەبونی مرۆڤ كەمتر‬ ‫دەبێتەوە! ئەمــەش بە مانای ئەوە نا كە‬ ‫گەرەكــە پیــرۆزی دێلێت بكرێــت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەگــەڵ هەبونی ئایین یــان (پیرۆزییەك)‬ ‫پێویستە ئێمە خۆمان فەرمانڕەوایی ژیانی‬ ‫خۆمان بكەین‪.‬‬ ‫پێویستە تاك لە رێگەی هزری خۆیەوە‬ ‫دروســت بكات‌و رەتبكاتــەوە‪ ،‬ئاخر ئەوە‬ ‫تاكــە دەتوانــێ هەموشــتێكی تەنانــەت‬ ‫مەحاڵیش بكات! نەك كۆمەڵ یان ئەویدی‬ ‫بەســەریدا بسەپێنێت! بە تێڕوانینی جۆن‬ ‫ســتیوارت میــل‪ ،‬ئــەو تاكانــەی خۆیان‬ ‫بەســەر خۆیانــدا فەرمانڕەوایــی ناكەن؛‬ ‫بەڵكو ئەوانیتر بەســەریاندا فەرمانڕەوایی‬ ‫دەكەن‪ ،‬ئەوا لە روی ئاگایی‌و ئەخالقییەوە‬ ‫بــەرەو لەناوچــون دەچــن‪ /٥( .‬ال‪)٢٧٠‬‬ ‫هــەر لەبــەر ئەمەشــە میــل‪ ،‬جەوهەری‬ ‫دیموكراسی لە بەرزبونەوەی ئاستی تاكدا‬ ‫دەبینێــت (‪ /٥‬ال‪ .)٢٧١‬ئــەو پێیوایە كە‬ ‫حكومــەت‌و دەســەاڵتدار مەترســی نیــن‬ ‫بۆســەر ئەو تاك‌و كەمینەیەی كە جیاواز‬ ‫بیردەكەنــەوە؛ بەڵكــو زۆرینــەی كۆمەڵ‬ ‫هەڕەشــەیە بــۆ ســەر ئەو تاكانــە‪/٥( .‬‬ ‫ال‪.)٢٨٢‬‬ ‫میــل‪ ،‬دەبێژێــت‪ ،‬ئــەو كۆمەڵــەی‬ ‫كــە هەســت بــە ســتەمی داب‌و نەریت‌و‬ ‫زۆرینــە ناكــەن‪ ،‬لەســەر تــاك‌و كەمینە؛‬ ‫ئــەوا حكومەتــی دیكتاتــۆری باشــترین‬ ‫جــۆری حكومكردنە بۆیــان‪ ،‬چونكە الی‬ ‫ئــەو ئــازادی هــزر‌و كردارنوانــدن زۆرتر‬ ‫پەیوەســتە بــە ئازادی لــە داب‌و نەریت‌و‬ ‫زۆرینە لە كۆمەڵدا! كەمتر پەیوەســتە بە‬ ‫ئازادی سیاسی‌و حكومكردن‪ ،‬دەشێ ئەمە‬ ‫هەنــگاوی دواتر بێت (‪ /٦‬ال‪.)٢٢٥_٢٢٤‬‬ ‫هەروەهــا نیچە بانگەشــەی نــا ئەخالقی‬ ‫دەكرد‪ ،‬بەاڵم ئەخالقــی نیچە تایبەتمەند‬ ‫بو بە دژایەتیكردنی كۆت‌و بەندی كلتوری‌و‬ ‫داب‌و نەریتــی زۆرینە‌و كۆمەاڵیەتی‪/٧( .‬‬ ‫كەمــن كــە توانــای گۆڕینــی نەریتێكیان لە باب‌و باپیرانەوە بە ڕاســت وەرگیراون‌و‬ ‫ال‪.)٤٢‬‬ ‫نییــە‪ ،‬ئــەوان رێگەیان لێگیــراوە (خود‪ -‬كۆمەڵ بەرگری لە مانەوەیان دەكات‪.‬‬ ‫ئێمــە كۆمەڵمــان هەیــە‪ ،‬رێكخــراوی‬ ‫كۆمــەڵ تازەگــەری‌و گۆڕانــكاری‬ ‫فەرمانــڕەوا) بێت! هەرلەبەر ئەوەیە ئێمە‬ ‫سیاســی‌و مەدەنی‪ ،‬زانكــۆ‌و پەیمانگامان‬ ‫لە چاوی كۆمەڵەوە سەیری ژیان دەكەین‪ ،‬نــاكات؛ تازەگــەری‌و گۆڕانــكاری لەهــەر‬ ‫هەیــە‪ ،‬ناوەنــدی پەروەردەیــی گشــتی‌و‬ ‫كــە ڕای زۆرینەیــە؛ كۆمەڵیش هەمیشــە كایەكی ژیاندا؛ ســەرەتا لە تاكەكانییەوە‬ ‫تایبەتیشمان هەیە؛ بەاڵم تاكمان نییە كە‬ ‫پابەندی داب‌و نەریتە راســتێنراوەكانە كە ســەرهەڵدەدات ئینجا بۆ خێزان‌و كۆمەڵ‌و‬ ‫خاوەن خۆی بێت‪ ،‬گەر هەشــبن ئەوەندە‬

‫ئــەم هەرێمــەی ئێمــە لــە هەمــو دۆخەكانــی رابــردو‬ ‫زیاتــر پێویســتی بــە تاكــی هۆشــیار‌و خــاوەن (خــۆ)‬ ‫هەیــە! هەروەهــا لــە هەمــو كاتێكــی پێشــو زیاتــر‬ ‫پێویســتامن بــە ئاگامەنــدی‌و بێــداری تاكەكامنــان‬ ‫ســەبارەت بــە هەســتیاری ئــەم قۆناغەمــان هەیــە‪،‬‬ ‫كــە بــە ڕیفۆرمكــردن لەهــەر كایەیەكــی (ئایین ـی‌و‬ ‫نەریتــی‌و كلتوری‪...‬هتد)هەنــگاو دەنێــت‬

‫جــۆن ســتیوارت میــل‪ ،‬دەڵێــت‪ ،‬ئــەو كۆمەڵــەی كــە‬ ‫هەســت بــە ســتەمی داب‌و نەریـت‌و زۆرینــە ناكــەن‪،‬‬ ‫لەســەر تــاك‌و كەمینــە‪ ،‬ئــەوا حكومەتــی دیكتاتــۆری‬ ‫باشــرین جــۆری حكومكردنــە بۆیــان‪ ،‬چونكــە الی‬ ‫میــل‪ ،‬ئــازادی هــزر‌و كردارنوانــدن زۆرتــر پەیوەســتە‬ ‫بــە ئــازادی لــە داب‌و نەریـت‌و زۆرینــە لــە كۆمەڵــدا!‬ ‫كەمــر پەیوەســتە بــە ئازادیــی سیاسـی‌و حكومكــردن‬ ‫ئێمــە كۆمەڵــان هەیــە‪ ،‬رێكخــراوی سیاســی‌و‬ ‫مەدەنــی‪ ،‬زانكـۆ‌و پەیامنگامــان هەیــە‪ ،‬ناوەنــدی‬ ‫پەروەردەیــی گشــتی‌و تایبەتیشــان هەیــە؛ بــەاڵم‬ ‫تاكــان نییــە كــە خــاوەن خــۆی بێــت‪ ،‬گــەر هەشــن‬ ‫ئەوەنــدە كەمــن كــە توانــای گۆڕینــی نەریتێكیــان‬ ‫نییــە‪ ،‬ئــەوان رێگەیــان لێگیــراوە (خــود‪-‬‬ ‫فەرمانــڕەوا) بێــت! هەرلەبــەر ئەوەیــە ئێمــە لــە‬ ‫چــاوی كۆمەڵــەوە ســەیری ژیــان دەكەیــن‪ ،‬كــە‬ ‫ڕای زۆرینەیــە؛ كۆمەڵیــش هەمیشــە پابەنــدی‬ ‫داب‌و نەریتــە راســتێرناوەكانە كــە لــە بــاب‌و‬ ‫باپیرانــەوە بــە ڕاســت وەرگیــراون‌و كۆمــەڵ‬ ‫بەرگــری لــە مانەوەیــان دەكات‬

‫سەرجەم‪ ،‬بەمشێوەیە گەر تاك دەرفەتی‬ ‫پێنەدرا كــە تاكایەتی خۆی پیادە بكات‪،‬‬ ‫ئەوا ئــەو كۆمەڵەیە ناتوانێت گۆڕانكاری‌و‬ ‫تازەگــەری لە پێناو خۆشــگوزەرانیدا كە‬ ‫ئامانجی بااڵی هەر یەكێكمانە‪ ،‬بەردەست‬ ‫بخەین!‬ ‫هایدێگەر‪ ،‬لە فەلسەفە بونگەراییەكەیدا‬ ‫تــاك وەك ســەنتەری بــون دادەنێــت‌و‬ ‫پێیوایە كــە دەبێت تاك بەردەوام هەوڵی‬ ‫پیادە كردن (‪)Existence‬ی توانستە‬ ‫خودییەكانی خــۆی بدات‪ /٨( .‬ال‪.)١٠٥‬‬ ‫بــە واتای ئەوەی كە تــاك پابەند نەبێت‬ ‫بە هیچ توانســتێكی ترەوە كە (ئەویدی)‬ ‫بەســەریدا دەســەپێنێت‪ ،‬واتە مەرج نییە‬ ‫مــن پابەندی ئەو حوكمــە بم كە ئەویدی‬ ‫بــە ڕاســتی دادەنێت‪ ،‬بونی ڕەســەن الی‬ ‫ئەو (مرۆڤ‪-‬بــون)ە كە خۆیەتی لە هزر‌و‬ ‫توانا‌و خواســت‌و ویســتیدا‪ ،‬بۆ هایدێگەر‬ ‫بونی (من) لە هەمو حاڵەتێكدا مەرجێكە‬ ‫بــۆ ڕەســەنێتی‌و ناڕەســەنێتی تاك (‪/٩‬‬ ‫ال‪.)١٠٧‬‬ ‫بەاڵم ئێمــە گەورەكانمان(بە تەمەن)‪،‬‬ ‫ئاییــن‌و داب‌و نەریــت؛ كەرەســەی‬ ‫ئامادەبومان پێدەدەن‌و ئێمەش بەبێ هیچ‬ ‫دەســتكارییەك تەنها ئەوە پیادە دەكەین‬ ‫كــە ســەپێنراوە‪ ،‬بەمڕێگەیــە الی ئێمــە‬ ‫(مــرۆڤ) یان مرۆڤی باش ئەوەیە كە؛ بە‬ ‫ئەخالق‌و گوێڕایــەڵ‌و ملكەچ‌و پیادەكەری‬ ‫خواســتی كۆمــەڵ‌و داب‌و نەریتــە‪ ،‬ئــەو‬ ‫نەریتــەی كــە پێیوایــە ئــەوەی وەك تۆ‬ ‫بیــری نەكــردەوە هەڵەیــە ! ئاخر ئەمە‬ ‫تاك ســەركز‌و نامۆ‪ ،‬ناچاالك‌و كارنەكەر‌و‬ ‫بەكاربــەر دەكات‪ ،‬ژیانــی بریتییــە لــە‬ ‫السایی كردنەوە‪ ،‬جۆن دێوی‪ ،‬دەبێژێت‪،‬‬ ‫تاك لە ڕێگەی دەرفەت پێدان‌و هاندانەوە‬ ‫بەرهەم دێت؛ كە تواناكانی لە بواری كار‌و‬ ‫بەرهەمهێنانــدا دێنە گۆڕێ‌و تاك بەرپرس‬ ‫دەبێت لەهەر بەدەستهێناندا كە لە رێگەی‬ ‫توانا خودییەكانەوە پێویستە پێی بگات!‬ ‫(‪ /١٠‬ال‪ ،)٧٣‬هەروەهــا دێوی پێیوایە كە‬ ‫كۆمــەڵ‌و رێكخــراوەكان ئامرازێك نین كە‬ ‫شــتێك بدەن بە تاكــەكان‪ ،‬بەڵكو ئەوان‬ ‫ئامرازێكن بۆ دروستكردنی تاكەكان‪١١( .‬‬ ‫ال‪)192‬‬ ‫ئەوكاتــە تــاك توانــای خــود‪-‬‬ ‫فەرمانڕەوایــی كردنی هەیــە‪ ،‬كە رێگەی‬ ‫پێبدرێــت بڵێــت (بۆچی‪ ،‬نەخێــر) بەاڵم‬ ‫لــە كۆمەڵی ئێمە هەمو شــتێك پێشــتر‬ ‫راستێنراوە‪ ،‬دەرفەت بە تاك نادرێت بڵێت‬ ‫(چــۆن؟! )‌و لەبەرئــەوەی فێری هیالكی‬ ‫نەكراویــن! تاكیــش ئــەو ئاگامەنــدی‌و‬ ‫ئامادەگییــەی نابێــت‪ ،‬بۆیــە هەبون یان‬ ‫دروســتبونی تــاك لــەم جــۆرە ژینگەدا‬ ‫ئاســان نییــە؛ گەر هەبــن ئەوەندە كەمن‬ ‫توانای دەرخســتنی هــزرە خودییەكانیان‬ ‫نییە؛ ئەمانیش لە نێو زۆرینەدا ون دەبن!‬ ‫هەربۆیــە گــەر لەنێو كۆمــەڵ رەچاوی‬ ‫شعور‌و ناخێتی تاكەكانی نەكرا‌و دەرفەت‬ ‫نــەدرا بەوانەی گەرەكیانــە وەك ئەویدی‬ ‫نەبــن؛ ئــەوا تاكەكانی لە ژیان‌و گەشــە‌و‬ ‫سەركەشــیدا چونكــە ڕێگــەی لێگیــراوە‬ ‫بەهــۆی ســەرجەم (زۆرینــەوە) ئیفلیــج‬

‫دەبــن‪ ،‬كۆمەڵیــش كــە لــە تاكەكانــی‬ ‫پێكهاتــوە هەمــان وێنــاش دەداتــەوە‪،‬‬ ‫بەهــۆی ئەمەشــەوە دەوڵــەت كوێر‌و بێ‬ ‫ئامانج دەكات‪ ،‬ئێســتا دۆخی شــڵەژاوی‬ ‫(سیاســی‌و ئابــوری‌و و پەروەردەیــی‬ ‫‪...‬هتــد) ئــەم هەرێمــەی ئێمە لــە هەمو‬ ‫دۆخەكانی رابردو زیاتر پێویستی بە تاكی‬ ‫هۆشیار‌و خاوەنە (خۆ) هەیە! هەروەها لە‬ ‫هەمو كاتێكی پێشو زیاتر پێویستمان بە‬ ‫ئاگامەندی‌و بێداری تاكەكانمان سەبارەت‬ ‫بە هەســتیاری ئەم قۆناغەمان هەیە‪ ،‬كە‬ ‫بە ڕیفۆرمكــردن لەهەر كایەكی (ئایینی‌و‬ ‫نەریتی‌و كلتوری‪...‬هتد)هەنگاو دەنێت‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان ‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ئەریســتۆ تێلیــس‪ .‬پۆڵیتیــكا‪ :‬و‪.‬‬ ‫فاتمــە حوســێن پەناهــی‪ ،‬چاپخانــەی‬ ‫بینایی‪٢٠٠٧ ،‬‬ ‫‪ - 2‬بێرتراند رسێل‪ .‬مێژوی فەلسەفەی‬ ‫خۆرئــاوا‪ ،،‬و‪ .‬فــازل محمــود وەلــی‪،‬‬ ‫چاپخانەی ڕۆژهــەاڵت‪ ،‬چ‪ .‬یەكەم هەولێر‬ ‫‪٢٠١١‬‬ ‫‪ - 3‬د‪ .‬مەهــدی مەحفــوز‪ .‬ڕێبازەكانی‬ ‫هرزی سیاسی لە سەردەمی مۆدێرندا‪ .‬و‪.‬‬ ‫شــوان ئەحمەد‪ ،‬چاپخانــەی كارۆ‪ ،‬چاپی‬ ‫یەكەم ‪.٢٠١٣‬‬ ‫‪ - 4‬برایان ماگی‪ .‬مێژوی فەلسەفە‪ .‬و‪.‬‬ ‫عوســمان حەمە رەشــید گورون‪ .‬دەزگای‬ ‫چاپ‌و پەخشی حەمدی‪ .‬سلێمانی ‪.٢٠١٠‬‬ ‫‪ - 5‬د‪ .‬كەمــال پــۆالدی‪ .‬مێژوی هزری‬ ‫سیاسی لە خۆرئاواوە‪ .‬ئازاد وەڵەدبەگی‪،‬‬ ‫ســیروان جەبــار زەنــدی‪ ،‬چاپــی دوەم‪،‬‬ ‫هەولێر ‪.٢٠١١‬‬ ‫‪ - 6‬ســتێڤن ئەریــك لیدمــان‪ .‬مێژوی‬ ‫فەلسەفەی سیاسی‪ .‬و‪ .‬عبدوڵاڵ رەسوڵی‪،‬‬ ‫چاپخانــەی چوارچــرا‪ ،‬چاپــی یەكــەم‪،‬‬ ‫سلێمانی ‪.٢٠٠٩‬‬ ‫‪ - 7‬فریدریــك نیچە‪ :‬ئاوابونی بتەكان‪،‬‬ ‫و‪ .‬رێبین ڕەســوڵ ئیسماعیل‪ ،‬چاپخانەی‬ ‫فێربون‪ ،‬چاپی یەكەم ‪.٢٠١٥‬‬ ‫‪ - 8‬كاوە جــەالل‪ :‬لەبــارەی مارتیــن‬ ‫هایدێگــەرەوە‪ ،‬كۆمەڵە گوتار‪ .‬چاپخانەی‬ ‫باسە‪.٢٠١٢ ،‬‬ ‫‪ - 9‬مارتیــن هایدێگەر‪ .‬بون‌و كات‪ ،‬و‪.‬‬ ‫د‪ .‬محمد كەمال‪ ،‬دەزگای چاپ‌و پەخشــی‬ ‫سەردەم‪ ،‬سلێمانی ‪.٢٠١٣‬‬ ‫‪ - 10‬جــون دیــوی‪ .‬الفردیــة‌ وقدیمــا‌‬ ‫حدیثا‪ ،‬الترجمة‪ :‬خیری حماد‪ ،‬منشــورات‬ ‫دار مكتب الحیاة باالشــتراك مع مؤسسة‬ ‫فرنكلیــن للطبعــة‌و النشــر‪ ,‬بیــروت_‬ ‫نیویورك‪.1979 ،‬‬ ‫‪Dewey, John: Recon� -111‬‬

‫‪struction in Philosophy, Hen‬‬‫‪ry Holt and Company, New‬‬ ‫‪York, 1920. Available at:‬‬ ‫‪http://www.gutenberg.org/‬‬ ‫‪files/40089/40089-h/40089-h.‬‬ ‫‪htm‬‬

‫‪ - 12‬لیــن‌و ‪ .‬لینكســتەر‪ :‬خواوەندانی‬ ‫هــزری سیاســی‪ .‬و‪ .‬كامــران محمد پور‪،‬‬ ‫چاپخانــەی ڕۆژهــەاڵت‪ ،‬چاپــی یەكــەم‪،‬‬ ‫‪.٢٠٠٧‬‬

‫جۆراوجۆر‬

‫ذمارة (‪ )625‬دوشةممة ‪2017/9/18‬‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫‪7‬‬

‫وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر‬

‫لە كاتی هێرشی‬ ‫تیرۆرستیدا‪ ،‬وریای تۆڕە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان بن‬

‫دڵی پیاوان‬ ‫پێش خاوەنەكانیان‬ ‫پیر دەبن‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫لــە لێكۆڵینەوەیەكی نوێدا لە بریتانیا‪،‬‬ ‫گەیشــتنە ئەو دەرئەنجامەی كە لە كۆی‬ ‫(‪ )10‬پیــاو‪ ،‬دڵی یەكێكیــان لە تەمەنی‬ ‫راســتەقینەی خاوەنەكــەی گەورەتــرە‪.‬‬ ‫ئەمــەش دوای ئــەو تاقیكردنەوەیە دێت‪،‬‬ ‫كــە لەمیانــەی هەڵمەتێكی تەندروســتی‬ ‫گشــتی لە بریتانیا ئەنجامدرا‪ ،‬ئەویش بۆ‬ ‫یەك ملیۆن‌و دوو سەد هەزار خۆبەخشی‬ ‫ژن ‌و پیــاوی تەمــەن (‪ )50‬ســاڵیی‪،‬‬ ‫دەركــەوت كەوا دڵەكان بە نزیكەی (‪)10‬‬ ‫ساڵ لە خاوەنەكانیان گەورەترن‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەكە ئەوەشی دەرخستوە كە‬ ‫ئەوان بەدڵ پیــرن (دڵیان پیرە)‪ ،‬زوتر‪،‬‬ ‫یاخود زیاتر توشــی (جەڵتە‌و سەكتە)ی‬ ‫دڵ دەبن‪ ،‬دیسانەوە مەترسی توشبونیان‬ ‫بە نەخۆشییەكانی وەك (دەردە پیریی)‬ ‫و نەخۆشــییەكانی گورچیلــەو شــەكرە‬ ‫زیاترە‪.‬‬ ‫هەمان لێكۆڵینەوە بە هاوكاری چەندین‬ ‫رێكخــراوی فەڕمــی‌و خێرخوازیی‌و ئەو‬ ‫شــوێنانەی كــە گرنگیی بە تەندروســتی‬ ‫دڵ‌و تەندروســتی گشــتی دەدەن ئاماژە‬ ‫بەوە دەدەن كە مانگانە نزیكەی (‪)7400‬‬ ‫كەس بەهــۆی جەڵتەو نەخۆشــییەكانی‬

‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫لــە تازەتریــن رێنماییەكانی دەســتەی خزمەتگوزاری‬ ‫تەندروستی نیشــتمانی لە بریتانیا‪ ،‬سەرجەم كارمەندان‬ ‫‌و قوربانیانــی دەســتی تیــرۆر و خێزانەكانیانــی لــە‬ ‫مەترســی بەكارهێنانــی پێگە و تــۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫ئاگاداركردۆتەوە‪.‬‬ ‫بەڵگــە رێنیشــاندەرەكانیش دەڵێــن‪ ،‬راوچیانــی‬ ‫ئینتەرنێــت‪ ،‬كار لەســەر خاڵــی الوازی هاونیشــتمانیان‬ ‫دەكــەن ئەویــش تــرس‌و دڵەڕاوكێیــە! وەك ئــەوەی لە‬ ‫هێرشــەكانی ســەر هەردو شــاری مانچســتەر و لەندەن‬ ‫رویاندا‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫لە بەڵگەكەیشدا هاتوە‪ ،‬داوا لە هاونیشتمانییان دەكر ‌‬ ‫كە بەوریاییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو رۆژنامەنوسانەدا بكەن‬ ‫كە بە شوێن ئەو روداوە تۆقێنەرانەدا دەگەڕێن‪.‬‬ ‫ئەوەیشی رونكردۆتەوە‪ ،‬كاتێك خەڵكیی لە حاڵەتی‌و‬ ‫الوازیی‌و بێزاریی‌و توڕەییدا دەبن‪ ،‬زۆرینەی قسەكانیان‬ ‫هیچ مەبەســتێكیان لەپشتەوە نییە‪ ،‬چونكە ترس زاڵترە‬ ‫بەسەر حاڵەتەكەدا‪.‬‬ ‫ێ شــتی تــری‬ ‫بەهەمانشــێوە ئــەو بەڵگەیــە هەنــد ‌‬ ‫دیاریكــراو لە ئامۆژگاری پێشكەشــی گەنجــان كردوە و‬ ‫ێ كــەس زانیارییە‬ ‫ێ كە هەند ‌‬ ‫تیایــدا هۆشــداری داونەتــ ‌‬ ‫كەسییەكانی بەرامبەر بەكاردەهێنێ‌‪ ،‬بۆ مەرامی تایبەتی‬ ‫ێ لەو حاڵەتــە دەرونییە ناجێگیرەدا‬ ‫تــر‪ ،‬لەبەرئەوە كات ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ دەربڕین دێنێتە ئاراوە كــە لەوانەیە ب ‌‬ ‫دەبــێ‌‪ ،‬هەنــد ‌‬ ‫مەبەست بێ‌‪ ،‬پاشان هەست بە پەشیمانی دەكا‪.‬‬ ‫باس لــەوەش دەكات‪ ،‬كە ئەوانــەی كاریان راوچیانی‬ ‫بەردەوامیی ئینتەرنێتە‪ ،‬وا لەگەنجان دەكەن كە ترس لە‬ ‫الیان دروست ببێ‌‪ ،‬بەوەی پێیان دەڵێن هیچ زانیارییەك‬ ‫بە بێ‌ پارە نەدركێنی‪.‬‬ ‫لەگــەڵ هەمــو ئەمانەشــدا‪ ،‬بەڵگە رێنیشــاندەرەكان‬ ‫ئاماژە بەوەیش دەدەن‪ ،‬كە پێگەی تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكان‬ ‫ئەتوانن هەســتن بە رۆڵ بینینی ئیجابی‪ ،‬بۆ یارمەتیدانی‬ ‫قوربانیان‌و خێزانەكانیان لە دوای هەر هێرشێك‪.‬‬

‫دڵەوە دەمرن‪.‬‬ ‫پرۆفیســۆر (جیمــی واترال) پســپۆر‬ ‫لە خۆپاراســتن لە نەخۆشییەكانی دڵ‌و‬ ‫مولولەی خوێن‪ ،‬كــە لەو لێكۆڵینەوەیەدا‬ ‫ێ هەریــەك لە‬ ‫بەشــداربوە دەڵــێ‌‪ :‬دەبــ ‌‬ ‫ئێمە هــەوڵ بدەیــن‪ ،‬بۆئــەوەی تەمەنی‬ ‫راســتەقینەی خۆمــان‪ ،‬لەگــەڵ دڵمانــدا‬ ‫یەكســان بكەین (بیخەینە یەك ئاست)‪،‬‬ ‫ێ بكەیــن تــا‬ ‫ێ ئێمــە چــاوەڕ ‌‬ ‫ناشــب ‌‬ ‫نەچینــە تەمەنــەوە و پاشــان خۆمان لە‬ ‫خۆراك‌و شــتی تــر بپارێزین تا توشــی‬ ‫نەخۆشییەكانی دڵ نەبین‪.‬‬ ‫(واترال) لــە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ‬ ‫ئاژانســی (پرس ئاسوسێشــن) ئاماژەی‬ ‫بەوەدا كە ئەو تاقیكردنەوە ئەلكترۆنییەی‬ ‫كە لێكۆڵینەوەكە پشــتی پێ‌ بەســتوە‪،‬‬ ‫هەڵسەنگاندنێكی خێرا ئەدات بەدەستەوە‬ ‫لە ئەگەری توشــبون بە جەڵتەو سەكتە‪،‬‬ ‫ێ ئەوەی پێویســت بــكات ســەردانی‬ ‫بــ ‌‬ ‫پزیشك بكەیت‪.‬‬ ‫الی خۆیشــیەوە دكتــۆر (مایــك‬ ‫نابیــۆن) كــە لــە رێكخــراوی (بریتــش‬ ‫هــارت فاوندەیشــن) كاردەكات دەڵــێ‌‪،‬‬ ‫تاقیكردنــەوەی تەمەنــی دڵ‪ ،‬رێگایەكی‬ ‫سوك‌و ئاسان‌و خێرایە بۆ مەزەندەكردنی‬ ‫ژمارەی ئەو ســااڵنەی كــەوا مرۆڤ تێیدا‬ ‫دەژی‪ ،‬بە تەندروستییەكی باش‪.‬‬

‫ئاسۆیی‬

‫ستونی‬

‫‪-1‬روەكێكی دەشتەكییە‪.‬‬ ‫‪-2‬گیانلەبەرێكە‪ ،‬فێڵباز‪.‬‬ ‫‪-3‬بەشێكە لە لەش‪ ،‬كەسێ‌ یا‬ ‫شتێ‌ هیچ‌و پوچ بێ‌‪ ،‬ژێر‪.‬‬ ‫‪-4‬مۆدە «پ»‪ ،‬نیوەی شلێر‪ ،‬شتی‬ ‫تیایە‪.‬‬ ‫‪-5‬گەورەیە و هیچی پێ‌ ناكرێ‌‪.‬‬ ‫‪-6‬نیوەی تەمێ‌‪ ،‬دوان لە تار‪ ،‬لە‬ ‫بەندایە‪.‬‬ ‫‪-7‬بۆ كێاڵنە «پ»‪ ،‬ژمارەیەكە‪،‬‬ ‫جۆرە پارەیەك بو‪.‬‬ ‫‪-8‬چەشن‪ ،‬ئامۆژگاری‪ ،‬روەكێكە‪.‬‬ ‫‪-9‬دوان لە زەند‪ ،‬نیوەی پۆاڵ‪،‬‬ ‫نیوەی گرام‪ ،‬دوان لە قامك‪.‬‬ ‫‪-10‬گوندێكی بەناوبانگە‪.‬‬ ‫‪-11‬میوەیەكە «پ»‪ ،‬زۆر‪ ،‬الدراو‪.‬‬ ‫‪-12‬تەنیشتی گوێ‌‪ ،‬نیوەی متیل‪،‬‬ ‫فێڵ «پ»‪.‬‬

‫‪-1‬عەرەبی بیابان ‪ +‬روەكێكی‬ ‫بەسودە‪.‬‬ ‫‪-2‬نیوەی تێاڵ‪ ،‬خۆشەویستی‪ ،‬نیوەی‬ ‫تاوە‪.‬‬ ‫‪-3‬دوان لەمەڕ‪ ،‬سەرپانی پێ‌ تیژ‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبێلێكە‪.‬‬ ‫‪-4‬گاڵتە‪ ،‬هیچ نەزان «پ»‪ ،‬مەلیك‪.‬‬ ‫‪-5‬ئومێد بە مرۆڤ ئەبەخشێ‌‪،‬‬ ‫خزمە‪.‬‬ ‫‪-6‬بۆنی زۆر خۆشە‪ ،‬نیوەی بایز‪.‬‬ ‫‪-7‬تەنێكی پێكهاتەی خانەیە‪،‬‬ ‫پیسایی لەشە‪.‬‬ ‫‪-8‬هێز «پ»‪ ،‬دەستكەوت‪.‬‬ ‫‪-9‬روەكێكە «پ»‪ ،‬لە عەتێدایە‪،‬‬ ‫بەشێكە لە لەش‪.‬‬ ‫‪-10‬شل‪ ،‬جۆرە چەكێكە‪ ،‬پاكی‬ ‫كردەوە «پ»‪.‬‬ ‫‪-11‬نیوەی سابت‪ ،‬تەقەمەنییە‬ ‫«پ»‪ ،‬نیوەی رەبو‪.‬‬ ‫‪-12‬پێداویستی مرۆڤە بۆ‬ ‫پاكوخاوێنی ‪ +‬كیف‪.‬‬

‫وش ـ ــةى ونبو‬

‫ئەنجلینا جولی‪:‬‬

‫دڵخۆشنیم‬ ‫بە جیابونەوەم لە براد پیت‬ ‫ئاژانسەكان‪:‬‬ ‫ئەســتێرەی بەناوبانگی سینەمایی ئەمەریكی‬ ‫(ئەنجلینا جولی) رایگەیاند‪ ،‬دوای ئەوەی ساڵی‬ ‫پار لەگــەڵ مێردەكەی (برادپیت) جیابوەتەوە‪،‬‬ ‫كاتەكانی بە ماوەیەكی قورس‌و گراندا تێپەڕیوە‪.‬‬ ‫لــە لێدوانێكیدا بــۆ رۆژنامــەی (تیلیگراف)‪،‬‬ ‫جولــی وتــی‪ :‬ئــەو ماوەیــەی كە تێپــەڕی زۆر‬ ‫ئاســتەم‌و قــورس بــوە‪ ،‬تەنیاییم بــەالوە زۆر‬ ‫ێ هاوسەر‪ ،‬ئەمە‬ ‫ناخۆشە و حەزی پێناكەم بە ب ‌‬ ‫ئەوە نەبو كە من ئەمویســت‌و هیچ خۆشییەك‬ ‫لەوەدا نییە‪.‬‬ ‫هەروەهــا لــە چاوپێكەوتنێكــی تایبــەت‬ ‫لەگــەڵ رۆژنامەی (ســیدنی مورنینگ هیرالد)ی‬ ‫ئوســتورالی رایگەیاند‪ ،‬كە وا زۆربەی كاتەكانی‬

‫لە ساڵی رابردودا بە بەخێوكردنی منداڵەكانیەوە‬ ‫بەســەربردوە‪ ،‬لە درێژەی قســەكانیدا ئەوەشی‬ ‫راگەیانــد كــە‪ ،‬نەمتوانیوە بەرواڵەت وانیشــان‬ ‫بدەم كە كاتێكی قورس‌و گران نەبوە‪.‬‬ ‫جولــی ئــەو گیروگرفتانەشــی خســتەڕو كە‬ ‫لەژیانــی رۆژانەیدا روبەڕویــان دەبێتەوە‪ ،‬وتی‪،‬‬ ‫هەوڵ ئەدەم لەم ماوانەی كە تێیدا تێپەڕ دەبم‪،‬‬ ‫ێ جار وا‬ ‫ئازایانــە بەســەریاندا زاڵ بــم‪ ،‬هەنــد ‌‬ ‫دەرئەكەوم كە هەمو توانای خۆمم كۆكردۆتەوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەڕاســتیدا هــەوڵ ئــەدەم رۆژ لــەدوای‬ ‫رۆژ چارەســەری كێشــەكان بكــەم‪ ،‬هەوڵئەدەم‬ ‫لەكۆتاییدا هاوسەنگ بم‌و كاری زۆرتر پێشكەش‬ ‫بكەم‪ ،‬ســەرەڕای ئەوەی كە هێندە ئاسان نییە‬ ‫كە كاری خێزانیشم كەوتۆتە ئەستۆ‪.‬‬

‫ناوی باڵندەیەكە‬ ‫كۆمەك‬ ‫تەتەڵەمیران– –كۆمەك‬ ‫دۆندرمە– –تەتەڵەمیران‬ ‫دۆندرمە‬ ‫قەپان– –‬ ‫گەشتیار– –قەپان‬ ‫كیلۆمەتر– –گەشتیار‬ ‫– –كیلۆمەتر‬ ‫ساڵۆن– –‬ ‫چاڤیالندالند– –پۆڕپۆڕ– –ساڵۆن‬ ‫مۆزمۆز– –چاڤی‬ ‫كۆتر‬ ‫ێ– –پردپرد– –كۆتر‬ ‫ێز ‌‬ ‫تۆڕنەچی– ز– ‌‬ ‫كۆگا– –تۆڕنەچی‬ ‫كۆگا‬ ‫شەریك– –گردگرد‬ ‫سڵق– –شەریك‬ ‫گەاڵڕێزان– –سڵق‬ ‫– –گەاڵڕێزان‬ ‫بەڕازیل– –چڵچڵ‬ ‫مێشولە– –بەڕازیل‬ ‫– –برۆبرۆ– –مێشولە‬ ‫كەسك– –مازومازو‬ ‫دڕك– –كەسك‬ ‫سۆز– –دڕك‬ ‫– –سۆز‬ ‫سمە‪.‬‬ ‫– –سمە‪.‬‬

‫ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات‬ ‫خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر‪ :‬مةال بةختيار‬ ‫ستافى كارا‪ :‬سامى هادى ‪ -‬بةهمةن تاهير نةريمان ‪ -‬رزطار فايةق‬

‫‪info_chawder@yahoo.com‬‬

‫دوو كۆڕی مۆسیقا لەسنەو سەقەز‬ ‫بۆ وریا ئەحمەد‪ ،‬رێكخرا‬ ‫چاودێر‪ -‬شەونم فایەق‪:‬‬ ‫لەرۆژانی رابــردوودا‪ ،‬هونەرمەندی میوزیكژەنی‬ ‫باشــوری كوردســتان وریــا ئەحمــەد دوو كۆڕی‬ ‫هونەری لەشارەكانی ســنەو سەقز‪-‬ی رۆژهەاڵتی‬ ‫كوردســتان بەناونیشــانی (پێگــەی مۆســیقای‬ ‫رۆژهەاڵتــی) رێكخســت‪ .‬كە لەالیــەن ئەنجومەنی‬ ‫مۆسیقای پارێزگای كوردستانەوە بۆی سازكرابوو‪.‬‬ ‫لــەو دوو كــۆڕەدا‪ ،‬كــە جەماوەرێكــی بەرچاو‬ ‫ئامــادەی بوون‪ ،‬وریــا ئەحمەد چەنــد الیەنێكی‬ ‫گرنگــی شــێوە گوتنــی گۆرانیــە رۆژهەاڵتــی‌و‬ ‫هەروەهــا كوردییەكانی شــیكردەوە لەســەرەتای‬ ‫دەركەوتنی هونــەری گۆرانی و ئاوازی كوردی تا‬ ‫بەمــڕۆ دەگات‪ ،‬بەتایبــەت كە وریا ئەحمەد خۆی‬ ‫لــە حەفتاكان و هەشــتاكانی ســەدەی رابردوو‪،‬‬ ‫شوێندەســتی دیــارە لەگــەڵ تیپــی مۆســیقای‬ ‫هەولێــرو یەكێك بــووە لە دامەرزێنــەرو ئەندامە‬ ‫كاریگەرەكانی ئەو تیپە‪.‬‬

‫‪Political, Educational & Social Weekly Press‬‬

‫‪No. (625) 18-09-2017‬‬

‫(سەردەمی نا دڵنیایی)‬ ‫چاپ‌و باڵوكرایەوە‬ ‫چاودێر‪-‬تایبەت‪:‬‬ ‫لە دو توێی (‪ )150‬الپەڕەی قەوارە‬ ‫مامناوەندیــدا‪ ،‬كتێبــی (ســەردەمی‬ ‫نادڵنیایــی) (جیهــان لە ســەردەمی‬ ‫دۆناڵــد ترەمــپ)دا‪ ،‬كــە كۆدیدارێكە‬ ‫و رۆژنامەنــوس (بــڕوا بەرزنجــی)‬ ‫لەگەڵ ژمارەیەك لە شــارەزاو ئاگادار‬ ‫لــە كاروبــاری سیاســەتی ئەمەریكا‪،‬‬ ‫ئەنجامیداوە‪ ،‬چاپ‌و باڵوكرایەوە‪.‬‬ ‫لــەم كتێبــەدا‪ ،‬دیدار لەگــەڵ ئەم‬ ‫نوسەرانەدا كراوە (د‪ .‬سەردار عەزیز‪،‬‬ ‫مەجید عەزیز‪ ،‬پرۆفیسۆر جەبار قادر‪،‬‬ ‫زیــرەك كەمــال‪ ،‬د‪ .‬ئاســۆس قــادر‬ ‫كۆكۆیــی‪ ،‬یەریڤــان ســەعید‪ ،‬كارۆخ‬ ‫خۆشــناو‪ ،‬د‪ .‬ساالر باســیرە‪ ،‬فرزەند‬ ‫شێركۆ‪ ،‬ســیروان عەبدول‪ ،‬سەركەوت‬ ‫شەمسەدین‪.‬‬ ‫(بــڕوا بەرزنجــی) بۆ ئــەم كتێبە‬

‫دەڵێ‌‪ :‬لەهەر كوێی دنیادا‪ ،‬روداو‪ ،‬یان‬ ‫تەكنیكی سیاســی هەبێت‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫قسەو هەڵوێستی لەبارەوە هەیە‪ ،‬واتە‬ ‫وەك زلهێزی جیهان‪ ،‬كاریگەرییەكانی‬ ‫لە هەمو شوێنێك دەبینین‪.‬‬ ‫بۆیــە خۆیشــی بونێكــی سیاســی‬ ‫گرنگــە بــۆ جیهــان ‌و جیهــان بــە‬ ‫گرنگییەوە چاودێری سیاســەتی ئەم‬ ‫زلهێزە دەكــەن‪ .‬بۆ ئێمەی كوردیش‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫كە لەجیۆپۆلەتیكێكی داخراوداین‌و ب ‌‬ ‫پشــتوپەناو دۆستین‪ ،‬ئەوا سیاسەتی‬ ‫ئەمەریكا‪ ،‬وەك پاڵپشــتییەك بۆمان‬ ‫گرنگیــی لە رادەبــەدەری هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەم كتێبە كۆمەڵێك گفتوگۆیە لەگەڵ‬ ‫كەسانی شــارەزاو ئاگاداری كاروباری‬ ‫سیاســەتی ئەمەریــكا‪ ،‬كە تــەوەری‬ ‫ســەرەكی لەبــارەی سیاســەتی ئەو‬ ‫واڵتەوەیە لەســەردەمی سەرۆكایەتی‬ ‫(دۆناڵــد ترەمــپ)دا‪ ،‬كــە هــەر زو‬

‫زۆرێك لە میدیاو چاودێرانی سیاســی‬ ‫لــە ئەمەریــكاو جیهــان‪ ،‬ناویــان نــا‬ ‫(سەردەمی نیگەرانی)‪.‬‬ ‫ئــەم كتێبــە لــە الیــەن ناوەنــدی‬ ‫رۆشنگەری چاودێرەوە باڵوكراوەتەوە‪.‬‬

‫‪REKLAM‬‬

‫يةكةمني ذمارةى‬

‫لة ‪ 2004/10/4‬دةرضوة‬

‫ناونیشان‪:‬‬ ‫سلێمانی – گردی ئەندازیاران ‪ -‬گەڕەکی ‪ ،١٠٥‬کۆاڵنی ‪٤١‬‬ ‫نزیك هۆڵی رۆشنبیری‬ ‫ئاسیا‪07701959999 :‬‬ ‫كوردتێل‪3302158 :‬‬ ‫فانۆس تیلیكۆم‪07480134687 :‬‬ ‫كۆڕەك‪07501147133 :‬‬ ‫دابەشكردن‪07701517533 :‬‬ ‫نرخ‪ 500 :‬دینار‬ ‫ ‬ ‫چاپخانە‪ :‬كوردستان‬

‫‪w w w.ch awder n ews. com‬‬

‫دوەمین خولی فێستیڤاڵی‬ ‫فیلمی نێودەوڵەتیی سلێمانی‬

‫یەكی ئۆكتۆبەر چاوەڕوان بن‬

‫‪ 136‬فیلم‪ ،‬پێشبڕكێی خەاڵتی سنەوبەری ئاڵتونیی دەكەن‬ ‫رۆژانــی ‪ 10/1‬تاکــو ‪ ،2017/10/7‬دوەمیــن خولــی فێســتیڤاڵی‬ ‫فیلمــی نێودەوڵەتیــی ســلێامنی بەڕێوەدەچێــت‪.‬‬ ‫لــەم فێســتیڤاڵە نێودەوڵەتییــەدا (‪ )170‬فیلــم نیشــاندەدرێن‬ ‫‌و (‪ )136‬فیلمیــان پێشــبڕكێی خەاڵتــی ســنەوبەری ئاڵتونــی‬ ‫دەكــەن‪ )34( ،‬فیلمیــش تەنهــا منایــش دەكرێــن‌و ناچنــە‬ ‫پێشــبڕكێی خەاڵتــی ســنەوبەری ئاڵتونــی‪.‬‬

‫فیلمەكانیــش بریتیــن لــە‪ :‬كورتــە فیلــم‪ ،‬فیلمــی درێــژ‪،‬‬ ‫ئەنیمەیشــن‪ ،‬ئەزمونیــی‪ ،‬دێكیۆمێنتــەری‪.‬‬ ‫بــە پێــی وتــەی بەرپرســانی فێســتیڤاڵەكە دەســتپێك‌و كۆتایــی‬ ‫ئــەم فێســتیڤاڵە لــە تــەالری هونــەر بەڕێوەدەچێــت‪.‬‬ ‫رۆژەكانــی دواتــر واتــە لــە ‪ ،10/6- 10/2‬زۆربــەی زۆری‬ ‫فیلمــەكان لــە هۆڵەكانــی ســیتی ســینەما منایــش دەكرێــن‌و‪،‬‬ ‫چەنــد فیلمێكیشــیان دەبرێنــە ســینەما ســامل‪.‬‬

‫ژمارەکان‬ ‫ی داهاتوو‬

‫سەبارەت بە ڕۆمانی قیژە‬

‫سه‌رپه‌رشتیار‪ :‬سامی هادی‬

‫سوارە کافرۆشی‬ ‫‪r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )567‬دووشەممە ‪2017/9/18‬‬

‫پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە‬

‫حەوت ئەستێرەی‬ ‫تابانی من‬ ‫مۆ یان نووسینە تازەکانی‬ ‫تەنیا لە گۆڤارەکاندا‬ ‫باڵو دەکاتەوە‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‬ ‫مۆ یان‪ ،‬نووسەری چینی و براوەی خەاڵتی‬ ‫نۆبێڵی ئەدەبیات‪ ،‬کە چەندین ساڵ‬ ‫پاش بردنەوەی ئەو خەاڵتە لە نووسین‬ ‫دوور کەوتبووەوە‪ ،‬جارێکی تر بە هۆی‬ ‫بەرهەمە تازەکانییەوە بووەوە بە سەردێڕی‬ ‫هەواڵەکان‪ .‬ئەوەی کە مۆ یان پاش پێنج‬ ‫ساڵ دەستی کردووەتەوە بە نووسین الی‬ ‫خوێنەرانی ئەو هەواڵێکی دڵخۆشکەرە‪.‬‬ ‫مــۆ یــان لــە پێشانگای کتێبی چیندا‬ ‫ڕایگەیاند کە بە نیازە شانۆنامەیەک بە ناوی‬ ‫«جلە ڕەنگاوڕەنگەکان» و کۆمەڵەشیعرێک‬ ‫بە ناوی «حەوت ئەستێرەی تابانی من» لە‬ ‫گۆڤاری ئەدەبیی خەڵکی چیندا باڵو بکاتەوە‪.‬‬ ‫ئەم نووسەرە چینییە ئاماژەی بەوە کرد‪،‬‬ ‫کاتێک لە زێــدی خۆی گائۆمی بــووە‪ ،‬کە‬ ‫کەوتووەتە پارێزگای شاندۆنگی چینەوە‪،‬‬ ‫چەند چیرۆکێکی نووسیوە کە درێژترینیان لە‬ ‫دە هەزار وشە تێپەڕ ناکات‪.‬‬ ‫ئەو لە درێژەی قسەکانیدا گوتی‪« :‬یەکەم‬ ‫جارە کە دەمەوێت چەند چیرۆکێک بەبێ‬ ‫وەستان بەسەر یەکەوە باڵو بکەمەوە‪ .‬کاتێک‬ ‫دووبارە دەستم بە نووسین کردەوە هەستم‬ ‫کرد چەندین بیرۆکەم لە سەردان‪ ،‬کە دەبێ‬ ‫هەرچیی زووتــرە بیاننووسمەوە‪ .‬هەموو‬ ‫شتێک و هەموو کەسێک لە گۆڕاندایە‪ .‬ئەوەی‬ ‫لە ڕابــردوودا نووسیومە ئیتر پەیوەستە بە‬ ‫ڕابــردووەوە‪ .‬ئێستا کاتی ئەوە هاتووە کە‬ ‫شتی تازە بنووسم‪».‬‬ ‫خوێنەرانی مۆ یان پاش ئەوەی کە ئەو‬ ‫خەاڵتی نۆبێڵی ئەدەبیاتی پێ ڕەوا بینرا‪،‬‬ ‫بێسەبرانە چاوەڕوانن کە بەرهەمێکی تازەی‬ ‫ئەم نووسەرە هاوچەرخە چینییە باڵو ببێتەوە‬ ‫و بیخوێننەوە‪ .‬ئەوەی جێی سەرنجە‪ ،‬مۆ یان‬ ‫لەم دەرکەوتنەوەیەیدا بەرهەمەکانی زیاتر لە‬ ‫گۆڤارەکاندا باڵو دەکاتەوە‪.‬‬ ‫مۆ یان هەروەها باس لەوە دەکات لەوەتەی‬ ‫خەاڵتی نۆبێڵی بردووەتەوە فشارێکی زۆری‬ ‫کەوتووەتە ســەر‪« :‬باشتر وایــە لە کاتی‬ ‫نووسیندا خوێنەر لە بیر بکەیت‪ ،‬چونکە‬ ‫ستانداردەکانی ڕۆمانێکی باش بۆ هەموو‬ ‫کەسێک یەکسان نیین‪ .‬ئەگەر نووسەر زۆر‬ ‫بیر لەوە بکاتەوە کە خوێنەرەکانی حەزیان‬ ‫لە چییە‪ ،‬نازانم سەرەنجام بەرهەمەکەی چی‬ ‫لێ دەردەچێت‪».‬‬

‫مۆ یان لە «جلە ڕەنگاوڕەنگەکان»ـدا‬ ‫تایبەتمەندییە چەندڕەهەندییەکانی کولتووری‬ ‫ئۆپرای شاندونگی چینی وێنە کێشاوە‪،‬‬ ‫کە بە کات و شوێنێکی لۆکاڵییەوە خۆی‬ ‫نەبەستووەتەوە‪.‬‬ ‫چیرۆکەکانی مۆ یان ئەگەرچی لە کولتووری‬ ‫ناوچەکەی خۆیەوە سەرچاوە دەگرن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەتوانن ببنە مایەی ڕەزامەندی و ستایشێکی‬ ‫خەڵکانێکی زۆر لــە جیهاندا‪ ،‬ئەمەیش‬ ‫تایبەتمەندیی ئەدەبیاتێکی باشە‪ .‬کەواتە‬ ‫مۆیان ســەرەڕای شانۆنامەیەک و کتێبێکی‬ ‫شیعری‪ ،‬سێ چیرۆکیش‪ -‬ئەمیان لە گۆڤاری‬ ‫هارڤارددا‪ -‬لەم مانگەدا باڵو دەکاتەوە‪.‬‬ ‫کۆمەڵەچیرۆکی «دەست لەم گاڵتەجاڕییە‬ ‫هەڵگرە وەســتــا»‪« ،‬کــۆمــاری شــەراب»‪،‬‬ ‫«ژیان و مەرگ ماندوویان کردم»‪ ،‬هەروەها‬ ‫«گەنمەشامیی سوور» کە بە شاکاری ئەو‬ ‫ناسراوە‪ ،‬لە بەرهەمەکانی پێشتری ئەون‪.‬‬ ‫گەنمەشامیی ســوور کــراوە بە فیلمێکی‬ ‫سینەمایییش‪.‬‬ ‫گوان موئێ‪ ،‬بە ناوی خوازراوی مۆ یان‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠١٢‬بــە هــۆکــاری «ڕیالیزمێکی‬ ‫سەرسامکەر کە چیرۆکە فۆلکلۆرییەکان و‬ ‫مێژوو لەگەڵ زەمەنی ئێستادا پەیوەست‬ ‫دەکــات» خەاڵتی نۆبێڵی ئەدەبیاتی پێ‬ ‫بەخشرا‪ .‬بەخشینی ئەم خەاڵتە بە مۆ یان‬ ‫ڕەخنەیەکی زۆری لێ کەوتەوە‪ ،‬کە زۆرێک‬ ‫پێیان وا بوو هەڵبژاردەیەکی تەواو سیاسییە‪.‬‬ ‫یەکێک لــەوانــە هێرتا مــولــەری نووسەری‬ ‫ئەڵمانی بوو‪ ،‬کە هاوکات بــراوەی نۆبێڵی‬ ‫ئەدەبیاتی ساڵی ‪٢٠٠٩‬ـیە‪ ،‬ئەو گوتی‪« :‬مۆ‬ ‫یان شایەنی نۆبێڵی ئەدەبیات نییە و ئەو‬ ‫هەڵبژارنێکی یەجگار هەڵەیە‪».‬‬ ‫مــۆ یــان لــە ساڵی ‪ ١٩٥٥‬لــە گائۆمیی‬ ‫شاندونگدا لە دایک بووە و لە ئێستا ‪٦٢‬‬ ‫ساڵیەتی‪ .‬ئەو چیرۆک و ئەفسانانە دەکات‬ ‫بە هەوێنی نووسینەکانی کە بە منداڵی بۆیان‬ ‫گێڕاوەتەوە‪ .‬دەبــارەی هــەژاری‪ ،‬برسێتی و‬ ‫ژیانی جووتیارانە دەنووسێت‪ .‬بــاس لەو‬ ‫خەڵکانە دەکــات کە هەوڵی زیندوومانەوە‬ ‫دەدەن‪ ،‬ڕوو دەدات کە بیبەنەوە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫گشتی ئینسانگەلێکن کە شکست دەخۆن‪.‬‬ ‫مۆ یان کە دوای وەرگرتنی خەاڵتی نۆبێڵ‬ ‫پێنج ســاڵ بێدەنگ بــوو‪ ،‬هاوکات خودی‬ ‫ناوەکەیشی بە واتای «بێدەنگبوون» دێت‪.‬‬

‫مەحموود نەجمەدین لە پاسەکەی گورووندایە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫پاسەکەی گوروون‪ ،‬ناونیشنانی نوێترین کۆمەڵەچیرۆکی‬ ‫چــیــرۆکــنــووس مــەحــمــوود نەجمەدینە و ئێستا لە‬ ‫کتێبفرۆشییەکاندا لە دوتــوێــی ‪ ١٤٠‬الپـــەڕەدا دەست‬

‫و تا ئێستا چەند کۆمەڵەچیرۆکێکی باڵو کردووەتەوە و‬ ‫دەکەوێت‪.‬‬ ‫بەشێک لە چیرۆکەکانی ناو کتێبەکە پێشتر لە ڕۆژنامە و کۆمەڵەچیرۆکێکیش بۆ زمانی عەرەبی وەرگێڕدراوە‪.‬‬ ‫کۆی چیرۆکەکانی ناو کتێبەکە ‪ ١٨‬چیرۆکە و وەک‬ ‫گۆڤارەکاندا باڵو کراونەتەوە و کتێبەکش لە الیەن ناوەندی‬ ‫ڕۆشنبیریی و هونەری دیالۆگ لە کەرکوک چاپ و باڵو نووسەر خۆی ئاماژەی پێ دەدات‪ ،‬سەرجەم چیرۆکەکان بە‬ ‫ڕیالیزمی جادوویی نووسراون‪.‬‬ ‫كراوەتەوە‪.‬‬ ‫مەحموود نەجمەدین‪ ،‬یەکێکە لە چیرۆکنووسە گەنجەکان‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )567‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/9/18‬‬

‫چیرۆكی كوردی و كێشەكانی لە دیدی نووسەرانەوە‬

‫ئامادەكردنی تەوەر‪ :‬شاخەوان سدیق‬ ‫بەشی دووەم‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬زۆرجــار باس لەوە دەكرێت‬ ‫نووسینی چیرۆك مەشقە بۆ نووسینی ڕۆمان‪ ،‬یان‬ ‫پشووە لە نێوان نووسینی ڕۆمانێك بۆ ڕۆمانێكی تر‪،‬‬ ‫تا چەند ئەم بۆچوونە ڕاستە‪ ،‬ئایا ئەوەی چیرۆك‬ ‫دەنووسێت دەتوانێت ڕۆمانیش بنووسێت‪ ،‬یان بە‬ ‫پێچەوانەوە؟‬ ‫ئــەحــەمــەدی م ــەال‪ :‬بــە بـــڕوای مــن نــابــێ بەو‬ ‫جــۆرە سەیری كورتەچیرۆك بكەین‪ ،‬نەك لەبەر‬ ‫ئەوەی لە ڕۆمان كورتترە‪ ،‬دەبێ وەكو مەشق و‬ ‫خۆڕاهێنانی سەیری بكەین‪ ،‬بەڵكو ژەنرێكی دیكەیە‪،‬‬ ‫خەسڵەتگەلێكی دیكەی هەیە كە لە ڕۆمان جیای‬ ‫دەكاتەوە‪ :‬داڕشتن‪ ،‬سیستەمی كەسایەتییەكان‪،‬‬ ‫چڕیی‪ ،‬نەبوونی حەكایەتی الوەكیی‪ ،‬هتد‪ .‬مەرج‬ ‫نییە ئەوەی بەسەر نووسینی كورتەچیرۆكدا زاڵ بێ‪،‬‬ ‫بتوانێ ڕۆمانیش بنووسێ یا بە پێچەوانەوە‪ .‬لەهەموو‬ ‫بارێكدا‪ ،‬كورتەچیرۆكیش داهێنانێكی ئەدەبییە‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬زۆر جار باس لەوە دەكرێت‪،‬‬ ‫نوسەری چیرۆكی كوردی زیاتر بابەت و ناوەڕكی‬ ‫تێكستەكەی بۆ گرنگە تا تەكنیك و كەمتر بە الی‬ ‫تەكنیكی نوێو دۆزینەوەی شێوازی جیای گێڕانەوەدا‬ ‫دەگەڕێت‪ ،‬ئایا چیرۆكی ئێستای كوردی خاوەنی‬ ‫تەكنیكێكی نوێ و بەهێزە بۆ گێڕانەوە؟‬ ‫ئەحەمەدی مەال‪ :‬تەكنیك دەبێ لەگەڵ شێوازدا‬ ‫ئاوێتە بووبێتن‪ ،‬ئەم ئاوێتەبوونەش لە خزمەتی‬ ‫بابەتەكە تەواو بێ‪ ،‬بە واتایەكی دیكە‪ ،‬بابەت بە‬ ‫دوای زمــان و تەكنیكی خۆی دەگــەڕێ‪ .‬كاتێك‪،‬‬ ‫چیرۆكێك گوزارشت لە بابەتێكی سایكلۆژی بكات‪،‬‬ ‫ئەودەم پێویستمان بە مۆنۆلۆگ و زمانی ناوەكیی‬ ‫و چڕبوونەوە دەبێ بۆ ناخی كەسەكان‪ ،‬كاتێك‬ ‫بابەت پەیوەندیی بە درامێكی دەرەكی دەبێ‪ ،‬ئەو‬ ‫دەم‪ ،‬بە شێوەیەكی دیكە‪ ،‬ڕەنگە دیالۆگی زیاتر‪،‬‬ ‫یا وەسفی زیاتر هەڵبگرێ‪ .‬هەروەها ڕستە‪ ،‬یا‬ ‫پەرەگرافی كۆتایی‪ ،‬كە بە فەڕەنسیی پێی دەگوترێ‬ ‫«‪ »chute‬دەبێ بە شێوەیەكی بەهێز بێ‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬دوا وشەی یەكێك لە چیرۆكەكانی ماركێز‪،‬‬ ‫«ئەو سەرهەنگەی كە نامەی بە دەست ناگا» زۆر‬ ‫بە هێز‪ ،‬كۆتایی بە چیرۆك‪ /‬ڕۆمانەكەی دەهێنێ‪.‬‬ ‫بۆیە‪ ،‬كێشەی زمان و تەكنیك و شێواز دەبێ لە‬ ‫هەمەئاهەنگییدابن‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬چیرۆكی كوردی لە ئێستادا‬ ‫لە كوێی چیرۆكی جیهانیدایە؟ ئایا ئەدەبی كوردی‬ ‫خاوەنی تاموبۆنی چیرۆكی تایبەت بە خۆیەتی؟‬ ‫فاروق هۆمەر‪ :‬من بە تەماشاكردنی ئەو پرسیارە‬ ‫تووشی ڕاچڵەكینێكی گــەورەبــووم‪ .‬بەتایبەتی‬ ‫سەبارەت بە بەشی یەكەمی پرسیارەكە‪ ،‬هەستم‬ ‫بەو لەخۆباییبوونە گەورەیە كرد كە خۆی لە پشتی‬ ‫ئــەو پرسیارەوە حەشار داوە‪ .‬چیرۆك لە هەر‬ ‫شوێنێكی دونیادا لە دەوری ئینسان خول دەخوا‬ ‫و پەیوەندییەكی زیندوویان پێكەوە هەیە‪ .‬كاتێك‬ ‫پرسیاری چیرۆك دەكەین‪ ،‬كتوپڕ ئەو ئینسانەمان‬ ‫دێتەوە بەردەم كە لە پشتییەوە ڕاوەستاوە‪ .‬چیرۆكی‬ ‫ئینگلیزی واتە چیرۆكی ئینسانی ئینگلیزی و ئەو‬ ‫شوێنەوارەی كە لێی دەژی‪ .‬چیرۆكی ئەفەریقی‬ ‫بەرەو ئینسانی ئەفەریقیمان دەبا و پێگەی ئینسانی‬ ‫ئەفەریقیش لە جیهاندا بەرەو ڕۆژگاری كۆن و ئەو‬ ‫سەردەمەمان دەباتەوە كە ئینسانی ئەفەریقی لەوێدا‬

‫كۆیلە بووە و لە ئەنجامی ئەو گوزەرانەوە سەدان‬ ‫چیرۆكی گەورەیان بەرهەمهێناوە و دواتر چیرۆكی‬ ‫ئازادبوونی لە كۆیالیەتی و شكانی كۆتوبەندەكانی‬ ‫و دەگاتە ئەو شوێنەی كە ئینسانی ئەفەریقی ئەمڕۆ‬ ‫بە گرفت و خەمێكی دییەوە لە جیهاندا وەستاوە كە‬ ‫دیارترینیان خۆی لە جەنگی برسێتییا دەبینێتەوە‪.‬‬ ‫چیرۆكی كوردی دەبێ هەڵگری ئەو تایبەتمەندییانە‬ ‫بێ كە كارەكتەری ئینسانی كوردی هەڵیگرتووە‪.‬‬ ‫دەبێ سەرەتا بپرسین ئینسانی كوردی لە كوێی‬ ‫جیهاندایە؟ هەڵبەت چیرۆكی كوردی بەبێ ئینسانی‬ ‫كوردی ناچێتە ناو جیهانەوە‪ .‬چیرۆك دابڕاو نییە لە‬ ‫ئینسان و لەو شوێنەوارەش تیای دەژی‪ .‬كاتێك لە‬ ‫وشەی ‹›ئیستا›› ورد دەبینەوە‪ ،‬دەبینین كاتێك‬ ‫دیاری كراوە و ئەوەمان نیشان دەدات دەبێ بەرلەوە‬ ‫ڕۆژگارێكی دوورودرێژ هەبووبێ چیرۆكی كوردی لەناو‬ ‫جیهاندابووبێ و ئێمە تەنیا پرسیار لەو ئیستایەی‬ ‫دەكەین كە من و تۆی تیادەژین‪ .‬من وای دەبینم نە‬ ‫لە ڕابردوودا و نە لە ئیستاش دا ئینسانی كوردی‬ ‫لەناو جیهان دا نەژیاوە‪ .‬كورد بەردەوام جیهانێكی‬ ‫نــەدۆزراوە بووە و كوردەكان بۆ خۆشیان نازانن‬ ‫دەكەونە كوێی دونیاوە‪ .‬چیرۆكی هەر گەلێكی ئەم‬ ‫دونیایە پاپەندبووە بە گێڕانەوەی خەم و ئازارەكانی‬ ‫خۆیانەوە‪ .‬تەماشای چیرۆكی هیندی و ئیسرائیلی‬ ‫و ئەرمەنییەكان بكە زۆر زیرەكانە خەمەكانی‬ ‫خۆیان خوێندۆتەوە و سەرنجی دونیایان بۆ خۆیان‬ ‫ڕاكێشاوە‪ .‬ئێمەی كورد تاوەكو ئیستا نەمانتوانیوە‬ ‫گوزارشت لە خەم و ئازارەكانی خۆمان بكەین و‬ ‫نوسەرانی ئێمە خەونی چوونە ناو دونیایان نەبووە‪.‬‬ ‫چۆن بچینە نێو دونیاوە‪ .‬كەسانێك لێرەولەوێ هەن‬ ‫زۆر سادە وا دەزانن وەرگێڕانی چیرۆكەكانیان بۆ سەر‬ ‫زمانی فارسی و عەرەبی و ئەوانی دی دەروازەیێكی‬ ‫زۆر باش بێت بۆ چوونە ناو كلتورە جیاوازەكانی‬ ‫دونیاوە و ئەو پرۆسەیە لە دونیای لۆكاڵەوە زۆر‬ ‫بەئاسانی دەیانباتە نێو دونیایێكی فراوانتر‪ .‬لەنێو‬ ‫كۆمەڵگای كوردیدا ڕوانینێكی تەندروستمان نییە‬ ‫بۆ مافە سەرەتاییەكانی ئینسان و ئــەو كێشە‬ ‫گەورانەی هەمانە لە نەبوونی ئازادی و چەوسانەوەی‬ ‫نەتەوەیی تاوەكو دەگاتە بێڕێزی بە ژن و منداڵ و‬ ‫كەم تەماشاكردنی مرۆڤانی كەمئەندام‪ .‬كوان ئەو‬ ‫نوسەرانەی زۆر بە قووڵی باسیان لە گرفتەكانی‬ ‫ئینسانی كوردی كردووە بە هەموو خەمەكانییەوە‪.‬‬ ‫ئایا چیرۆكی كــوردی خەمی ژنی كردۆتە خەمی‬ ‫خۆی یاوەخوود لە توانایدا هەبووە گرفتەكانی ژن‬ ‫بباتە ئاستێكی بــااڵوە‪ .‬ئەوە هەر باس لە مافی‬ ‫ئاژەاڵن مەكە‪ .‬بۆ نمونە ڕۆماننوسێكی وەك ‹›ئانا‬ ‫سوئێل›› ڕۆمانێكی هەیە بەناوی ‹›ڕەشەی نازدار››‬ ‫دەربارەی ئەسپێك دەدوێ كە دواجار ئەم ڕۆمانە‬ ‫لەگەڵ باڵوبوونەوەی دا هەموو دونیای خستە ژێر‬ ‫كاریگەریی خۆیەوە و ڕوانینی خەڵكانی دەربارەی‬ ‫ئاژەاڵن گۆڕی‪ .‬ئەم ڕۆمانە هەر بەتەنیا و بە خۆرایی‬ ‫پڕ فرۆشترین ڕۆمانی دونیا نییە‪ ،‬بەڵكو ئەو پڕ‬ ‫ماناترین ڕۆمانی دونیاشە‪ .‬لە جێگەیەكدا دەڵێ‪:‬‬ ‫‹›هیچ ئایینێك نییە بەبێ خۆشەویستی‪ .‬خەڵكان‬ ‫دەتوانن بە ئارەزووی خۆیان دەربارەی ئایینەكانیان‬ ‫بدوێن‪ ،‬بەاڵم كاتێك ئایینەكان فێریان ناكات باشبن‬ ‫و پڕ بەزەیی بن بەرانبەر بە ئینسان و ئاژەاڵن‪ ،‬ئەوە‬ ‫زۆر جێی شەرمە›› ئێمە تا ئیستا ئەدەبێكمان بەرهەم‬ ‫نەهێناوە باس لە باشبوونی ئینسان بكات‪ .‬ئەدەبێك‬ ‫بۆی نەكرێ ئەو ئینسانە بگۆڕێت كە هاوزەمانی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬چۆن بۆی دەكرێت بچێتە نێو دونیاوە‪،‬‬ ‫ئەگەر چووش دەبێ كەڵكی چییان پێبگەیێنێت‪.‬‬ ‫نوسەرانی ئێمە تەنیا ڕووداو دەگێڕنەوە‪ .‬من پێم‬ ‫سەیرە نوسەرانی ئێمە ئەدەبی هەموو جیهان‬ ‫دەخوێننەوە و تەماشای دونیایێك فیلمی ئێرەوئەوێی‬ ‫كلتورە جیاوازەكان دەكەن و لە ئەلفەوە تاوەكو‬ ‫یای ئەزبەر دەكەن كەچی بۆیان نەكراوە كەڵكێكی‬ ‫ئەوتۆی لێ وەربگرن و بیكەنە ئەزمونێك بۆ ئەوەی‬ ‫فێری ئەوە بن چۆن دونیای خۆیانی پێ بخوێننەوە‪.‬‬ ‫ئەو پرسیارە گەلێك گرفتاری هەیە و بەپێی ئەو‬

‫مەرج نییە ئەوەی بەسەر‬ ‫نووسینی كورتەچیرۆكدا‬ ‫زاڵ بێ‪ ،‬بتوانێ ڕۆمانیش‬ ‫بنووسێ یا بە پێچەوانەوە‬

‫كاتەش كە تۆ بۆ منت داناوە لێرەدا جێیدەهێڵم‬ ‫و دەربــارەی تاموبۆنی چیرۆكی كــوردی دەدوێــم‪.‬‬ ‫كاتێك چیرۆك ناتوانێ سەردەم و ڕۆژگاری خۆی‬ ‫بناسێ و گرفتەكانی ڕۆژگاری خۆی زەق ناكاتەوە‬ ‫دەبێ داوای كام تاموبۆنی لێ بكەین‪ .‬من پێم وایە‬ ‫چیرۆكنوسانی كورد چ لە ڕابردوودا و چ لە ئیستاشدا‬ ‫ئەو ئەزموونەیان پەیدا نەكردبێ ئەدەبێكی ئینسانی‬ ‫قووڵ بەرهەم بهێنن‪ .‬كام چیرۆكی كوردی هەیە ناوی‬ ‫نوسەری پێوە نەبێت بناسرێتەوە‪ .‬تاموبۆن كاتێك‬ ‫دەخوڵقێت چیرۆكنوسان گرفتی كۆمەڵگاكانی‬ ‫خۆیانیان كردبێتە خەمی گەورەی خۆیان‪ .‬كەسانێك‬ ‫دێن و كۆمەڵێك چیرۆك دەنوسن و دەڕۆن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫دوركــەوتــنــەوەیــان لەبیر دەچــنــەوە‪ .‬بــڕوا دەكــەم‬ ‫چیرۆكنوسێكمان نەبێ بتوانین بە نوێنەری ئەدەبی‬ ‫كوردی ڕەوانەی دونیای دەرەوەی بكەین‪ .‬كەسانێك‬ ‫لە دەرەوە بەچاوی گەلێكی ستەمدیدە لێمان دەڕوانن‬ ‫و كاتێكیش لە نووسین و كارەكانمان دەڕوانن تەنیا‬ ‫وەكــو بەزەیییەك دەســت دەهێنن بەسەرمانا و‬ ‫هاوخەمییمان دەنوێنن‪ .‬دەنا بێجگە لە مەموزینی‬ ‫خانی بڕوا ناكەم چیرۆكێك یان كۆمەڵەچیرۆكێكی‬ ‫كــوردی شك بەرین بــۆی بكرێ دوور لە چاوی‬ ‫بەزەیی بە كێشە ڕەواكەماندا‪ ،‬لەسەر پێی خۆی‬ ‫ڕابوەستێت‪ .‬تۆ تەماشای چیرۆكەكانی چێخەف بكە‪،‬‬ ‫پڕە لە تاموبۆنی خەمگینییەكانی ئینسانی ڕوسی‪.‬‬ ‫هەر ئەو تاموبۆیەش ئەو هێزەی داوەتێ بپەڕێتەوە‬ ‫بۆ دونیای دەرەوە و خەمگینییەكانی سەرجەم‬ ‫ئینسان لە نێو كۆمەڵگا جیاوازەكان دا بالوێنێتەوە‪.‬‬ ‫چیرۆكی پیرەمێرد و زەریای هەمەنگوای‪ ،‬خەمگینی‬ ‫پیرەمێردێكی ڕاوچی دەكاتە خەمگینییەكی ئەوەندە‬ ‫دیــار و گــەورە كە تۆیەكی كوردیش بۆت ناكرێ‬ ‫هاوسۆزی لەبەرانبەر نەنوێنیت‪ .‬كاتێك چیرۆك‬ ‫گرفت و خەمگینی ئینسانەكانی خۆی هەڵنەگرێت‬ ‫نەك تاموبۆیێك و هێزێك پەیداناكات بەڵكو لەگەڵ‬ ‫نوسینیا لە گوند و شارەكەی خۆشی ناڕواتە دەرەوە‬ ‫و هێزی مانەوەشی لەناو سنور و زەمینەی خۆشی‬ ‫دا بەرەو داهاتوو نابێ‪.‬‬ ‫ڕەخنەی چاودێر‪ :‬زۆرجــار باس لەوە دەكرێت‬ ‫نووسینی چیرۆك مەشقە بۆ نووسینی ڕۆمان‪ ،‬یان‬ ‫پشووە لە نێوان نووسینی ڕۆمانێك و ڕۆمانێكی‬

‫««‬

‫هەڵەیەكی گەورەیە گەر‬ ‫بڕوا دەكەم‬ ‫لەو بڕوایەدا بین گێڕانەوە‬ ‫چیرۆكنووسێكامن نەبێ‬ ‫بتوانین بە نوێنەری ئەدەبی وەكو پلەی سەربازیی وایە‬ ‫و دەبێ بە بچووك دەست‬ ‫كوردی ڕەوانەی دونیای‬ ‫پێ بكەین و بەرەبەرە پلە و‬ ‫دەرەوەی بكەین‬ ‫پایەمان بەرزتر ببێتەوە‬ ‫تردا‪ ،‬تا چەند ئەم بۆچوونە ڕاستە‪ ،‬ئایا ئەوەی‬ ‫چیرۆك دەنووسێت دەتوانێت ڕۆمانیش بنووسێت‪،‬‬ ‫یان بە پێچەوانەوە؟‬ ‫كەریم پەرەنگ‪ :‬چیرۆك و ڕۆمان گێڕانەوەن‪ ،‬زۆر‬ ‫ڕەگەزی هاوبەشیان هەیە بە یەكیانەوە دەبەستێت‬ ‫و زۆر ڕەگەزی دیكە لە یەكیان جودا دەكاتەوە‪.‬‬ ‫لە چەند شوێنێك بیستوومە و خوێندوومەتەوە‬ ‫كە مەرجی ڕۆماننووسین چیۆكنووسییە‪ .‬ئەمە‬ ‫بیركردنەوەیەكی زۆر سەربازییانەیە‪ ،‬دەیانەوێ‬ ‫بڵێن‪ ،‬ئەگەر تۆ جێگری ئەفسەر نەبووبی ناتوانیت‬ ‫ببیتە ئەفسەر‪ .‬یان ئەگەر لە بنكەیەكی سەربازیدا‬ ‫مەشقت نەكردبێت ناتوانیت لە شەڕدا بەشدار بیت‬ ‫یان بیركردنەوەیەكی پەروەردەییە‪ ،‬دەیانەوێت‬ ‫بەم قسەیە بڵێن‪ ،‬ئەگەر تۆ خوێندنی بنەڕەتیت‬ ‫تــەواو نەكردبێت‪ ،‬ناتوانی بچیتە دوانــاوەنــدی‪.‬‬ ‫لە بەر ئەوەی ئێمە ڕەخنەگرمان كەمە‪ ،‬زۆر لەو‬ ‫ڕەخنەگرە كەمانەش كەم ئەزموونن و زمانی گەالنی‬ ‫دەوروبەرمان و زمانی جیهانیی نازانن‪ ،‬كە سوود لە‬ ‫ئەزموونی ڕەخنەگرەكانیان وەرگرن‪ ،‬واتە هەر بە‬ ‫زگماك ڕەخنەگرن‪ ،‬وا هەست دەكەن ناچارن هەندێ‬ ‫پێوەر بۆ خوێندنەوەی ئەدەب دابهێنن‪ ،‬كە لە ڕاستیدا‬ ‫هەندێ جار بە نوكتە دەچن‪ ،‬بەاڵم كۆمەڵێ خەڵك‬ ‫هەمان ئەو ڕستانە ئەوەندە دەڵێنەوە بە تێپەڕینی‬ ‫كات لە ئەدەبی ئێمە ئەو جۆرە قسەهەڵدانانە دەبنە‬ ‫جۆرە نۆرمێك بۆ هەڵسەنگاندنی ئەدەب‪ .‬بەوەی‬ ‫باشە كە لە ئەدەبی ئێمەدا نۆڤلێت كەم نووسراوە‬ ‫و زۆر جێگەی خۆی نەگرتووە‪ ،‬یان هەندێ نووسەر‬ ‫نوڤلێت بە ژانرێكی بەرز نازانن‪ ،‬ئەگەر نۆڤلێتیش‬ ‫بنووسن هەر بە ڕۆمان نــاوزەدی دەكــەن‪ ،‬ئەگینا‬ ‫هەندێ ڕەخنەگر داوایــان لە نووسەران دەكرد لە‬ ‫پێشدا كورتەچیرۆك‪ ،‬ئەمجا چیرۆك‪ ،‬ئەمجا نۆڤلێت‬ ‫و ئەمجا خۆیان لە قەرەی ڕۆمان بدەن و بینووسن‪،‬‬ ‫واتە ژانرەكانی پێش ڕۆمان وەكو پراوە و ڕاهاتن‬ ‫بۆ فێربوونی نووسینی ڕۆمان سەیر دەكرێن‪ ،‬نەك‬ ‫وەكو داهێنانی سەربەخۆ‪ .‬ئەم قسەفڕێدانانە نەك‬ ‫تەنیا لە بواری ڕۆماننووسین‪ ،‬بەڵكو لە بوارەكانی‬ ‫دیكەشدا بووەتە باو‪ ،‬ئەگەر وەرگێڕێك توانای بە‬ ‫سەر وەرگێڕانی دەقێكدا نەشكێت و كوردییەكەی‬ ‫دەستكاریی بكات و زمانێكی شاعیرانە و «پاراو»ی‬

‫پێ بدات‪ ،‬ئیتر ڕەخنەگرەكانمان بە وەرگێڕانێكی‬ ‫باش نــاوزەدی دەكــەن‪ ،‬زۆر دەق هەن بە زمانە‬ ‫ئەسڵەكەش بە زمانێكی شاعیرانە نەنووسراون‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر زمانی وەرگێڕانە كوردییەكەی شاعیرانە‬ ‫بوو ئیتر بە وەرگێڕانێكی باشی لە قەڵەم دەدەن‪،‬‬ ‫لە ڕاستیدا لە كاتێكدا دەتوانین بە وەرگێڕانێك‬ ‫بڵێین وەرگێڕانێكی باش كە هەتا دەكرێت دەقە‬ ‫وەرگێڕدراوەكە لە دەقە ئەسڵییەكەوە نزیك بێت و‬ ‫هەڵسەنگێنەریش هەردوو زمانەكە بە باشی بزانێت‬ ‫و دێڕ بە دێڕ و وشە بە وشەی دەقەكان بەراورد‬ ‫بكات ئەمجا حوكمی ئەوە بدات ئەو دەقە باش‬ ‫یان خراپ وەرگێڕدراوە‪ .‬ئێمە لە ژیانی ڕۆژانەماندا‬ ‫تەكنیكی گێڕانەوەی جیاواز دەبینین‪ ،‬مرۆڤی وا هەیە‬ ‫بە چەند ڕستەیەك ڕووداوێكی گەورە دەگێڕێتەوە‪،‬‬ ‫مرۆڤی وا هەیە ڕووداوێكی بچووك بە تێروتەسەلیی‬ ‫و سەرومڕیی دەگێڕێتەوە و زۆر شتی دیكەشی بۆ‬ ‫زیاد دەكات‪ ،‬بەوەی فۆكوسی گێڕانەوەكە تەنیا لە‬ ‫كرۆكی ڕووداوەكــەدا چڕ ناكاتەوە‪ ،‬بەڵكو وەسفی‬ ‫دەوروبەر و كەش و جل و بەرگ و سیما و جووڵەی‬ ‫كارەكتەرەكان دەكات‪ .‬من ناتوانم بانگەشەی ئەوە‬ ‫بكەم كە چیرۆك و ڕۆمان دوو ژانری جیاوازن‪ ،‬لە‬ ‫كۆتاییدا چیرۆك و ڕۆمان گیڕانەوەن‪ ،‬بەاڵم چیرۆك‬ ‫كورتە‪ ،‬چڕە‪ ،‬هەر لە بەر ئەوە زمانەكەشی چڕە‪،‬‬ ‫بواری بەتاڵیی و الدان نادات‪ .‬بەاڵم ڕۆمان درێژە‪،‬‬ ‫دەرفەت بۆ ڕۆماننووس دەڕەخسێ گەمە بە زمان‬ ‫بكات‪ ،‬لە خەتە سەرەكییەكە البدات‪ ،‬ڕوونكردنەوە‬ ‫بدات‪ ،‬زمانێكی شیعریی یان زمانی ڕۆژانە بەكار‬ ‫بهێنێت‪ ،‬تەكنیكی جیاواز بەكار بهێنێت‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫ڕۆماننووس دەتوانێت ڕۆمانێكی مێژوویی بنووسێت‪،‬‬ ‫بــەاڵم ئەمە لە چیرۆكدا كەمتر شیاوە‪ .‬ئەگەر‬ ‫چیرۆكنوو‌سین پێوەر بێت بۆ فێربوونی نووسینی‬ ‫ڕۆمــان ئەوا دەبێ بڵێی‪ ،‬ئەلیس مۆنرۆ لە ساڵی‬ ‫‪١٩٥٠‬ەوە‪ ،‬واتە ‪ ٥٧‬ساڵە چیرۆك دەنووسێ هەتا‬ ‫ئێستا فێری ڕۆماننووسین نەبووە‪ ،‬یان دەبێ بڵێین‬ ‫خۆرخێ لویس بۆرخەس بە درێژایی ژیانی مەشقی‬ ‫چیرۆكنووسیی كرد و فێری نووسینی ڕۆمان نەبوو‪.‬‬ ‫یان هەموو ئەو ڕۆماننووسانەی هەرگیز لە ژیانیاندا‬ ‫چیرۆكیان نەنووسیوە ڕۆمانەكانیان خراپن‪ ،‬لە‬ ‫بەر ئــەوەی پێشووتر باش بە چیرۆك مەشقیان‬

‫نەكردووە‪ ،‬ڕەنگە‬ ‫بێت كە حەوت ڕ‬ ‫ئاگادار بم تاقە چ‬ ‫بوێل دەڵــێ‪« :‬ز‬ ‫كورتەچیرۆك بكە‬ ‫دەدەم ئەمە بكەم‬ ‫چنین دەبــم‪ ».‬ل‬ ‫زۆر بچووكە‪ ،‬زۆر‬ ‫بۆ كاراكتەرەكانی‬ ‫تەنیا كەسێك یان‬ ‫پێك دێت‪ ،‬چیرۆك‬ ‫كاراكتەرێك و ڕو‬ ‫ڕایەڵەی گێڕانەوەش‬ ‫بەڵكو لە الی ش‬ ‫ئێمە بە هەڵەدا د‬ ‫ڕۆمان نەكردبێت و‬ ‫تێ بگەین‪ .‬لە بە‬ ‫خوێنەری چیرۆك‬ ‫ئێستا زۆر چیرۆك‬ ‫كردووە‪ ،‬بەاڵم ئەگە‬ ‫دیار بووبێت و ج‬ ‫ئێمەدا گرتبێت و‬ ‫شكابێت‪ ،‬خوێنەری‬ ‫ڕۆمانانە چیرۆكی‬ ‫چیرۆكنووسێكی‬ ‫باشیش بێت‪ ،‬توو‬ ‫لە بڕوایەدا بین گێ‬ ‫و دەبێ بە بچووك‬ ‫پلە و پایەمان بە‬ ‫پەیژەیەك سەیر بك‬ ‫واتە ڕۆمان سەردە‬ ‫هەیە‪ ،‬وەكو شێرك‬ ‫لە هەستی دەكرد‬ ‫وەكو مەشق بۆ نوو‬ ‫چیرۆكنووس هەیە‬ ‫لە خۆی دەكات و‬ ‫مەشق بۆ نووسینی‬ ‫نە وەكو مەشق لە‬ ‫ڕاستەقینە و جید‬ ‫وەكو پڕكەرەوەی‬ ‫و ڕۆمانێكی دیكەی‬ ‫نووسینی چیرۆكی‬ ‫ڕۆمان قورسترن‪.‬‬ ‫چیرۆك لە هەوڵد‬ ‫نییە‪ ،‬چیرۆكنووس‬ ‫ڕووداوێــك‪ ،‬كارەك‬ ‫زمان‪ ،‬گێڕانەوە خ‬ ‫لە چیرۆكی مینی‬ ‫مینیماڵ نە بە چ‬ ‫بەاڵم ناكرێ ڕۆما‬ ‫زمانە چڕە بنووس‬ ‫ڕووداو بۆ ئاستێ‬ ‫ڕۆمان زۆر جار بە‬ ‫ڕووداوەكــان دەگۆ‬ ‫چیرۆكنووس ناتوا‬ ‫یان بە پێچەوانەوە‬ ‫ئێرنست هێمەنگو‬ ‫بوێل‪ ،‬تۆماس مان‬ ‫ئێمە ناتوانین بانگ‬ ‫بۆ چیرۆكەكانی فر‬ ‫بكەین‪ ،‬ڕەنگە ئەگ‬ ‫بنووسیایە و ڕۆم‬ ‫(ئەمەریكا)‪( ،‬بڕی‬ ‫ئێمە نەمان ناسیبا‬ ‫پانزە چیرۆكەكەی‬ ‫و ڕۆمانەكانی (ئ‬ ‫لە تافی الویدا)‪،‬‬ ‫وەیك)ی نەنووسیب‬ ‫نائاشنا دەبوو‪.‬‬

‫دالوەر قەرەداغی قیتاری ورد چاودێریکراو باڵو دەکاتەوە‬ ‫ئا‪ :‬ڕەخنەی چاودێر‬ ‫قیتاری ورد چاودێریکراو‪ ،‬ڕۆمانێکی نووسەری‬ ‫چیکی بوهومیل هراباڵە و دالوەر قــەرەداغــی لە‬ ‫فارسییەوە بە براوردکردنی دەقــە ئینگلیزییەکە‬ ‫وەریگێڕاوە و بڕیار وایە لە ئاییندەیەکی نزیکدا‬ ‫دەزگــای چاپ و پەخشی ســەردەم چاپ و باڵوی‬

‫بکاتەوە‪.‬‬ ‫قیتاری ورد چاودێریکراو‪ ،‬ساڵی ‪ ١٨٦٥‬نووسراوە‬ ‫و ڕووداوەکانی لە واڵتی چیک ڕوو دەدەن‪ ،‬چیرۆکی‬ ‫خولی داگیرکاری نازییەکان لە ئەوروپای شەرقی‬ ‫دەگێڕێتەوە‪ ،‬کارەکتەرە سەرەکییەکەی کارمەندێکی‬ ‫ئیدارەی وێستگەی ئاسنی چیکە‪.‬‬ ‫دالوەر قەرەداغی پیشتریش ڕۆمانی «تەنیاییەکی‬

‫پڕ هەراو زەنا»ی هەمان نووسەری وەرگێڕابوو و‬ ‫پێشوازییەکی باشی لێ کرا‪.‬‬ ‫دالوەر قــەرەداغــی‪ ،‬لەگەڵ ئــەوەی ئەزموونە‬ ‫شیعرییەکەی لەناو ئەدەبیاتی کوردیدا جێگەی‬ ‫بایەخە‪ ،‬بەردەوامیش کاری وەرگێڕان دەکات و دەیان‬ ‫شاکاری جیهانی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی‪.‬‬

‫««‬

‫‪3‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ )567‬دووشه‌مم ‌ه ‪2017/9/18‬‬

‫خۆشەویستی و مردن هەمیشە هاوشانی یەکدین‬

‫ئومبیرتۆ ئێكۆ زەقترین نموونە‬ ‫ڕۆمانی نووسیوە و ئەوەندەی من‬ ‫چیرۆكێكی نەنووسیوە‪ .‬هاینریش‬ ‫زۆر حــەز دەكــەم جارێكی دیكە‬ ‫ەمە ‹چــەق›‪ .‬بەاڵم كاتێ هەوڵ‬ ‫م‪ ،‬هەمیشە دەرگیری نموونەكانی‬ ‫لەبەر ئــەوەی ڕووبـــەری چیرۆك‬ ‫جار ڕووداوەكــەش كورتە‪ ،‬ئەمە‬ ‫چیرۆكیش ڕاستە كە دەبێ لە‬ ‫ن ژمارەیەكی زۆر كەمی كاراكتەر‬ ‫ك فۆكوسی دەخاتە سەر ڕووداوی‬ ‫ووبــەڕووبــوونــەوەی دەوروبـــەری‪.‬‬ ‫ش بەرفراوان نییە و ئاڵۆز نییە‪،‬‬ ‫شتە جەوهەرییەكان دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫دەچین ئەگەر بەرنامەڕێژیمان بۆ‬ ‫و ڕۆمان بە چیرۆكێكی درێژكراوە‬ ‫ەر ئەوەی بە داخەوە ڕۆژ بە ڕۆژ‬ ‫لە ئەدەبی ئێمەدا كەم دەبێتەوە‪،‬‬ ‫كنووس ڕوویــان لە ڕۆماننووسین‬ ‫ەر وەكو چیرۆكنووس جێدەستیان‬ ‫جیگەیەكی شایانیان لە ئەدەبی‬ ‫و توانایان بە سەر ئەم ژانــرەدا‬ ‫ی وریا هەست دەكات هەندێ لەم‬ ‫بە زۆر درێژكراوەن‪ .‬واتە مادام‬ ‫باش بوو دەبێ ڕۆماننووسێكی‬ ‫وشی هەڵەیەكی گەورە دەبین گەر‬ ‫ێڕانەوە وەكو پلەی سەربازیی وایە‬ ‫ك دەست پێ بكەین و بەرەبەرە‬ ‫ەرزتر ببێتەوە‪ ،‬واتە چیرۆك وەكو‬ ‫كەین كە بە سەریدا بەرەو بەرزتر‬ ‫ەكەوین‪ .‬من لەو بڕوایەدام شاعیر‬ ‫كۆ بێكەس‪ ،‬بە شیعر گوزارشتی‬ ‫د و پێویستی بەوە نەبوو شیعر‬ ‫وسینی ژانرێكی دیكە سەیر بكات‪،‬‬ ‫ە‪ ،‬بە تەكنیكی چیرۆك گوزارشت‬ ‫پێویستی بەوە نییە چیرۆك وەكو‬ ‫ی تەكنیكێكی دیكە سەیر بكات‪ ،‬من‬ ‫ە چیرۆك دەڕوانم‪ ،‬چونكە چیرۆكی‬ ‫دی هیالكییەكی زۆری دەوێت‪ ،‬نە‬ ‫كاتی حەسانەوەی نێوان ڕۆمانێك‬ ‫ی دەبینم‪ ،‬چونكە داواكارییەكانی‬ ‫باش لە داواكارییەكانی نووسینی‬ ‫چڕكردنەوەی توانا بۆ نووسینی‬ ‫دان بۆ نووسینی ڕۆمــان كەمتر‬ ‫س دەبێت لە چەند الپەڕەیەكدا‬ ‫كتەرێك یان چەند كاراكتەرێك‪،‬‬ ‫خەست بكاتەوە‪ ،‬لێرەدا مەبەستم‬ ‫یماڵ نییە‪ ،‬چونكە من چیرۆكی‬ ‫چیرۆك دەزانم‪ ،‬نە دەیخوێنمەوە‪.‬‬ ‫انێكی ‪-٢٠٠‬بۆ ‪ ٣٠٠‬الپەڕەیی بەو‬ ‫سرێت‪ ،‬كارەكتەر كەم بكرێتەوە‪،‬‬ ‫ێكی بچووك ســنــوردار بكرێت‪،‬‬ ‫ەتاڵیی تێ دەكەوێت‪ ،‬كرۆنۆلۆژیای‬ ‫ۆڕێن‪ ،‬ئەمە بەو مانایە نییە كە‬ ‫انێت هاوكات ڕۆماننووسیش بێت‬ ‫ە‪ ،‬بەهای ئیستاتیكی چیرۆكەكانی‬ ‫وەی‪ ،‬ئیتالۆ كالڤینۆ‪ ،‬هاینریش‬ ‫لە ڕۆمانەكانیان كەمتر نین‪ .‬بەاڵم‬ ‫گەشەی هەمان بەهای ئیستاتیكی‬ ‫رانتس كافكا یان جەیمس جۆیس‬ ‫گەر كافكا هەزار چیرۆكی تریشی‬ ‫مانەكانی (وەرگـــۆڕان)‪( ،‬قەاڵ)‪،‬‬ ‫یاری دادگا)ی نەنووسیبایە ئێستا‬ ‫ایە‪ ،‬یان جەیمس جۆیس جگە لە‬ ‫ی دەیان چیرۆكی تری بنووسیبایە‬ ‫ئۆلەسیس)‪( ،‬وێنەی هونەرمەند‬ ‫(دەبلینییەكان) یان (فینگەنس‬ ‫بایە ئێستا لە الی ئێمە ناوێكی‬

‫وتاری سڤێتالنا ئالێکسیێڤیچ لە ڕێوڕەسمی وەرگرتنی خەاڵتی نۆبڵی ئەدەبیاتی ‪٢٠١٥‬دا‬ ‫و‪ .‬لە ئەڵامنییەوە‪ :‬بەکر شوانی‬ ‫ژیانی هاوسەرێتیمان پێکەوە نابوو‪ ،‬تەنانەت بۆ‬ ‫بازاڕیش دەست لە ناو دەست دەچووین‪ .‬ئەو‬ ‫‪٢-١‬‬ ‫ڕۆژەی سەنتراڵەکە تەقییەوە‪ ،‬پیاوەکەم لە کار‬ ‫دەربارەی شەڕێکی دۆڕاو‬ ‫بوو‪ .‬کاتێک بانگ کران‪ ،‬بە کراسی بەریان و بە‬ ‫جلوبەرگی ڕۆژانەیانەوە بەدەم بانگ و هاوارەوە‬ ‫دۆستانی خۆشەویست‪...‬‬ ‫تەنیا نیم لەبەردەم ئەم بەرزەمێزەدا‪ .‬بەڵکو چوون‪ .‬ئەگەرچی تەقینەوەیەک لە سەنتراڵی‬ ‫کۆمەڵێک دەنگ بە دەورمــەوەیــە‪ ،‬بە سەدان ئەتۆمیدا ڕوویدابوو‪ ،‬کەچی هیچ جلوبەرگێکی‬ ‫دەنگ‪ ...‬من هەر لە منداڵیمەوە بەردەوام ئەم تایبەت بە کاریان نەدابوو پێیان‪ .‬ژیانمان ئا بەو‬ ‫دەنگانەم لەگەڵدایە‪.‬بە منداڵی لە گوند دەژیام‪ .‬جۆرە بوو‪ .‬خۆ ئێوە دەیزانن! بەدرێژایی شەو‬ ‫ئێمەی منداڵ بە شادییەوە لە کۆاڵن یاریمان ئاگریان کوژاندەوە و تیشکی کارا (ڕادیۆئاکتیڤ)‬ ‫دەکــرد‪ ،‬بــەاڵم ئێواران کورسییە درێژەکانی ی کوشندەیان بەرکەوت‪ .‬سەرلەبەیانیی ڕۆژی‬ ‫بەردەم مااڵن کە ژنانی بەسااڵچووی شەکەت دواتــر هەموویانیان بە فڕۆکە گواستەوە بۆ‬ ‫و ماندوو لەسەریان ڕادەکشان‪ ،‬وەک موگناتیس مۆسکۆ‪ .‬مرۆڤ هەر چەند هەفتەیەک بەرگەی‬ ‫ئێمەیان ڕادەکێشا‪ .‬ئەمانە کەسیان مێرد‪ ،‬باوک لەناکاو تووشبوون بە تیشکی کارا دەگرێت‪،‬‬ ‫یان برایان نەبوو‪ .‬بیرم نایەت دوای شەڕ پیاو وەلێ مێردەکەی من بەهێز و وەرزشکار بوو‪،‬‬ ‫لە گوندی ئێمەدا هەبووبێت‪ .‬لە سەروبەندی بۆیە ئەو دوایین کەس مرد‪ .‬کاتێک گەیشتمە‬ ‫شەڕدا لە هەر چوار بێالڕووسییەک دانەیەکیان مۆسکۆ‪ ،‬پێمیان گوت‪( :‬لە بەشێکی تایبەت‬ ‫لە بەرەکانی شەڕ‪ ،‬یان لە ڕیزی پارتیزانەکاندا خەوێندراوە و ڕێ بە کەس نادرێت بچێتەو‬ ‫کــوژرابــوون‪ .‬لە دوای جەنگ‪ ،‬دنیای ئێمەی ئەوێ‪ ).‬پاڕامەوە و گوتم‪( :‬ئاخر خۆشم دەوێت‪).‬‬ ‫منداڵ دنیای ژنان بوو‪ .‬شتێک کە هەرە زیاد گوتیان‪( :‬سەربازەکان خزمەتیان دەکەن‪ .‬تۆ‬ ‫لە بیرەوەریمدا مابێتەوە‪ ،‬قسەکردنی ژنان بوو چیت دەوێت لەوێ؟) گوتم‪( :‬خۆشم دەوێت‪).‬‬ ‫دەربــارەی خۆشەویستی‪ ،‬نەک جەنگ‪ .‬ئەوان هەوڵیان دا قایلم بکەن‪( :‬ئــەو چی دی ئەو‬ ‫باسی ئەوەیان دەکــرد چۆن بۆ دوایین جار مرۆڤە نییە کە تۆ خۆشت دەویست‪ ،‬بەڵکو‬ ‫خۆشەویستانی خۆیان بــەڕێ کــردووە‪ ،‬چۆن کەرەستەیەکە کە پێویستە نەکەوێتە دۆخێکەوە‬ ‫سەردەمانێک چاوەڕێی هاتنەوەیانیان کردووە زیــان بگەیەنێت‪ .‬تێ دەگــەیــت؟) منیش هەر‬ ‫و چــۆن هێشتا هــەر بــە تــاســەوە چــاوەڕێــی هەمان شتم دووبارە دەکردەوە‪( :‬خۆشم دەوێت‪،‬‬ ‫گــەڕانــەوەیــانــن‪ ...‬چەندین ســاڵ تێپەڕیبوو‪ ،‬خۆشم دەوێـــت‪ ...).‬شــەوان‪ ،‬یان بە پەیژەی‬ ‫کەچی ئەوان هێشتا هەر چــاوەڕێ بوون‪" .‬با خۆڕزگارکردندا بۆ ژوورەکەی سەردەکەوتم‪ ،‬یان‬ ‫بێ باسک و بێ الق بگەڕێتەوە‪ .‬بێ باسک و بە پێدانی پارە پاسەوانەکانم قایل دەکرد مۆڵەتی‬ ‫بێ القیش بێت‪ ،‬من بەم باسکانەی خۆم هەڵی چوونەژوورەوەم بدەن‪ .‬بەتەنیا جێم نەهێشت و تا‬ ‫دەگرم و دەیگێڕم‪...".‬من هەست دەکەم هەر لە کۆتایی الی مامەوە‪ .‬دوای مردنی‪ ،‬چەند مانگێک‬ ‫دوای مردنی‪ ،‬کچێکم بوو کە تەنیا چەند ڕۆژێک‬ ‫منداڵیمەوە لە واتای خۆشەویستی گەیشتووم‪.‬‬ ‫ئەمانە چەند میلۆدییەکی خەمگینی ئەو ژیا‪ .‬ئای هەردووکمان چەند بە شادی و تاسەوە‬ ‫کۆرسەی ناو سەرمن کە بەردەوام دەیانبیستم‪ :‬چاوەڕێی لە دایکبوونی بووین! کەچی بە هۆی‬ ‫منەوە مرد‪ .‬جگەرگۆشەکەم منی ڕزگار کرد‪،‬‬ ‫ئاخر ئەو هەموو تیشکە کاراکانی بەرکەوتەی‬ ‫دەنگی یەکەم‪:‬‬ ‫"بۆچی خوازیاریت بزانیت؟ ئەوە بەسەرهاتێکی جەستەی منی بردبووە جەستەی تەڕی خۆیەوە‪.‬‬ ‫زۆر خەمگینە‪ .‬من و پیاوەکەم لە شەڕ یەکدیمان ئاخ کۆرپە ورد و خنجیالنەکەم! من هەردووکیانم‬ ‫ناسی‪ .‬من سەربازی تانک بــووم‪ .‬تا بەرلین خۆش دەویست‪ .‬ئەرێ خۆشەویستی دەتوانێت‬ ‫ڕۆیشتم‪ .‬هێشتا لە بیرمە‪ ،‬لەبەردەم ڕایشتاگ بکوژ بێت؟ باشە بۆچی خۆشەویستی و مردن‬ ‫(پەرلەمانی فیدراڵی) ڕاوەستابووین‪ ،‬ئەو کاتە بــەو ئەندازەیە لە یەکدی نزیکن؟ هەمیشە‬ ‫ئەو هێشتا نەببوو بە مێردم‪ ،‬بە منی گوت‪ :‬هاوشانی یەکدین‪ ...‬کێ دەتوانێت ئەمەم بۆ‬ ‫(وەرە با ژیانی هاوسەرێتی پێکەوە بنێین‪ .‬من شی بکاتەوە‪ .‬ئێستا هەموو جارێک لەبەردەم‬ ‫تۆم خۆش دەوێــت‪ ).‬هەرچی منم‪ ،‬بەو وشانە گۆڕەکانیاندا بە چۆکدا دێم‪".‬‬ ‫دەنگی سێیەم‪:‬‬ ‫زۆر بریندار و تووڕە بووم! ئاخر بە درێژایی‬ ‫"کاتێک یەکەمجار ئەڵمانێکم کوشت‪ ،‬تەمەنم‬ ‫جەنگ نوقمی قرێژی و خوێن بووین و لە نەفرەت‬ ‫بترازێت‪ ،‬گوێمان لە هیچی تر نەببوو‪ .‬لە وەاڵمدا ‪ ١٠‬ساڵ بوو‪ .‬ئەوە کاتێک بوو کە پارتیزانەکان لە‬ ‫پێم گوت‪( :‬تۆ جارێ بمکە بە ژن‪ ،‬گوڵم بۆ ڕیزەکانی خۆیاندا ئەرکیان پێم سپاردبوو‪ .‬کابرای‬ ‫بکە بە دیاری‪ ،‬وشەی جوان بچرپێنە بە گوێمدا‪ .‬ئەڵمان بە برینداری لەسەر زەوی ڕاکشابوو و‬ ‫خۆمیش کە لە بەرەی جەنگ گەڕامەوە‪ ،‬دەستێک پارتیزانەکان داوایــان لێم کرد دەمانچەکەی‬ ‫جل بۆ خۆم بە دروون دەدەم‪ ).‬بە ئەندازەیەک هەڵبگرمەوە‪ .‬لە کاتێکدا بەرەو الی وی دەچووم‪،‬‬ ‫تووڕەمی کردبوو کە بە دڵ حەزم دەکرد لێی ڕێک لەو ساتەدا پەالماری دەمانچەکەی دا‪ ،‬توند‬ ‫بدەم‪ .‬ئەو هەموو شتێک حاڵی بوو‪ .‬یەکێک لە بە هەردوو دەستی گرتی و نیشانی لە ڕووخسارم‬ ‫ڕوومەتەکانی سووتابوو و شوێنەواری چەندین گرتەوە‪ .‬بەاڵم فریای تەقاندن نەکەوت‪ ،‬چونکە‬ ‫برینی بەسەرەوە جێ مابوو‪ .‬لەپڕ بەسەر ئەو من لەو بەدەستوبردتر بووم‪ .‬تووشی ترس و‬ ‫شوێنەوارانەوە فرمێسکم بینی‪ .‬گوتم‪( :‬باشە‪ ،‬سەرسووڕمان نەبووم لە پای کوشتنی مرۆڤێک‪.‬‬ ‫دەبم بە هاوسەرت‪ )...‬خەریک بوو خۆمیش بڕوا بە درێژایی جەنگیش نەکەوتەوە بیرم‪ .‬ئاخر‬ ‫نەکەم کە ئەو قسەیەم کردووە‪ .‬دەوروبەرمان چواردەورمان تژە بوو لە تەرم و لە ناو مردوواندا‬ ‫تژە بوو لە خۆڵەمێش و وێرانە‪ ،‬بە یەك وشە دەژیاین‪.‬‬ ‫تووشی حەپەسان بووم کاتێک دوای چەندین‬ ‫– جەنگ‪".‬‬ ‫ساڵ دەستم کرد بە خەونبینین بەو ئەڵمانەوە‪.‬‬ ‫دەنگی دووەم‪:‬‬ ‫"ماڵمان لە نزیک سەنتراڵی ئەتۆمیی چێرنۆبل چاوەڕێی شتێکی وەها نەبووم‪ .‬چەندین جار‬ ‫بــوو‪ .‬من لە شیرینیخانەیەک کــارم دەکــرد‪ .‬هەمان خەونم دی‪ .‬لە خەونمدا دەمویست‬ ‫مێردەکەیشم پیاوی ئاگرکوژێنەوە بوو‪ .‬زۆر نەبوو بفڕم و ئەو نەیدەهێشت‪ .‬بەرز دەبوومەوە و‬

‫لە شەقەی باڵم دەدا و دەفڕیم‪ ،‬کەچی ئەو لە‬ ‫دواوە پێم دەگەیشت‪ ،‬خۆی پێمدا هەڵدەواسی‬ ‫و هەردووکمان دەکەوتینە چاڵێکەوە‪ .‬دەمویست‬ ‫ڕاست ببمەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو بوارمی نەدەدا و لەبەر‬ ‫وی نەمدەتوانی بفڕم‪ .‬ئەو خەونە دەیان ساڵ‬ ‫دەستی لە یەخەم بــەرنــەدا‪ .‬نەمدەتوانی بۆ‬ ‫کوڕەکەمی بگێڕمەوە‪ ،‬چونکە بچووک بوو‪ .‬لەبری‬ ‫ئەوە داستانم بۆی دەگێڕایەوە‪ .‬ئێستا کوڕەکەم‬ ‫گــەورە بــووە‪ ،‬بەاڵم دیسان لە دەستم نایەت‬ ‫خەونەکەمی بۆ بگێڕمەوە‪".‬‬ ‫فلۆبێر خۆی بە "پیاوی پەڕەمووچ" ناودەبات‪.‬‬ ‫منیش دەتوانم خۆم بە "مرۆڤی گوێ" دابنێم‪.‬‬ ‫کاتێک بە شەقامدا دەڕۆم گوێ بۆ وشە‪ ،‬ڕستە‬ ‫و هاوارەکان ڕادەدێرم‪ ،‬هەمیشە بەم جۆرە بیر‬ ‫دەکەمەوە‪ :‬چەندین ڕۆمان بێ ئەوەی شوێنەوار‬ ‫بەجێ بهێڵن‪ ،‬لە زەمەندا ون دەبن و ئاوێتەی‬ ‫تاریکی دەبن‪ .‬ئاخاوتن کە بەشێکە لە ژیانی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬نەماتوانیوە بۆ ئەدەبیات ڕامی بکەین‬ ‫و تا ئێستا نرخیمان نەزانیوە و پێی سەرسام‬ ‫نەبووین‪ .‬بەاڵم ئاخاوتن منی بەر جادووی خۆی‬ ‫خستووە و کردوومی بە دیلی خۆی‪ .‬من چێژ‬ ‫لە ئاخاوتنی نێوان مرۆگەل وەردەگرم‪ .‬حەزم لە‬ ‫دەنگی تاکە مرۆڤە‪ .‬ئەمە گەورەترین ئەڤین و‬ ‫خوولیای منە‪.‬‬ ‫ڕێگەی من تا گەیشتن بەم بەرزەمێزە چل‬ ‫ساڵی خایەند‪ ،‬لە مرۆڤەوە بۆ مرۆڤ‪ ،‬لە دەنگەوە‬ ‫بۆ دەنگ‪ .‬ناتوانم بڵێم هەمیشە خاوەنی هێز بووم‬ ‫بۆ بەردەوامبوون لەسەر ئەو ڕێگەیە‪ ،‬چونکە زۆر‬ ‫جار بە هۆی مرۆڤەوە تووشی هەژان و تۆقین‬ ‫بــووم‪ ،‬بە مــرۆڤ سەرسام بــووم و قێزم لێی‬ ‫بووەتەوە‪ .‬زۆر جار ویستوومە ئەوەی بیستوومە‬ ‫لە بیری بکەم و بگەڕێمەوە بۆ ئەو ساتەی کە‬ ‫نەمزانیوە‪ .‬زۆر جاریش لە شادیدا گریاوم کاتێک‬ ‫مامەڵەم لەگەڵ مرۆڤی جواندا هەبووە‪.‬‬ ‫من لە واڵتێک ژیاوم کە تیایدا هەر لە منداڵییەوە‬ ‫ئاشنای مردن و مەرگمان دەکەن‪ .‬بە ئێمەیان‬ ‫دەگوت مرۆڤ بۆیە هەیە تا خۆی فیدا بکات و‬ ‫بسووتێ و خۆی بکات بە قوربانی‪ .‬بە جۆرێک‬ ‫پەردوەردە کراین مرۆڤی چەکهەڵگرمان خۆش‬ ‫بوێت‪ .‬ئەگەر لە واڵتێکی تر پێ بگەیشتمایە‪،‬‬ ‫نەمدەتوانی بەو ڕێچکەیەدا بڕۆم‪ .‬خراپەکاری‬ ‫ئامانی نییە و پێویستە مرۆڤ خۆی لە دژی‬ ‫کوتابێت‪ .‬بەاڵم ئێمە لە ناو بکوژ و قوربانییەکاندا‬ ‫گەورە بووین‪ .‬ئەگەرچی کەسوکارمان لە ترساندا‬ ‫هیچیان بۆمان نەدەگێڕایەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو ژەهرە لە‬ ‫هەوای ژیانمانیشدا هەستی پێ دەکرا‪ .‬بەردەوام‬ ‫نیگای خراپەکاریمان لەسەر بوو‪.‬‬ ‫من پێنج ڕۆمانم نووسیوە‪ ،‬بەاڵم وا هەست‬ ‫دەکەم هەموویان یەک کتێبن دەربارەی مێژووی‬ ‫یوتۆپیایەک‪...‬‬ ‫وارالم شـــاالمـــۆڤ دەنـــووســـێـــت‪" :‬مــن‬ ‫بەشداربوویەکی شەڕێکی سەخت و دۆڕاو‬ ‫بووم لە پێناوی نوێکردنەوەیەکی ڕاستەقینەی‬ ‫مرۆڤایەتریدا‪ ".‬منیش ئەوەتا سەرلەنوێ مێژووی‬ ‫ئەو شەڕە دەنووسمەوە؛ لە نووکەوە سەرکەوتن‬ ‫و دۆڕانەکانی دەنووسمەوە‪ .‬دەربــارەی ئەوە‬ ‫دەنووسم کە چۆن دەیانەوێت مەلەکووتی ئاسمان‬ ‫لەسەر زەوی دابمەزرێنن‪ ،‬بەهەشت بخووڵقێنن و‬ ‫شاری خۆر بنیات بنێنن! وەلێ دواجار دەریایەکی‬ ‫پڕ لە خوێن و ژیانی لەناوبراوی ملیۆنان مرۆڤ‬ ‫دەمێنێتەوە‪ .‬بەاڵم سەردەمێک هاتە ئاراوە کە‬ ‫تیایدا هیچ ئایدۆلۆژیایەکی سیاسیی سەدەی‬ ‫بیستەم نەیتوانی خۆی بە کۆمۆنیزم و شۆڕشی‬

‫ئکۆتۆبەری سیمبولی کۆمۆنیزم بپێوێت‪ ،‬ئاخر‬ ‫هیچ ئایدۆلۆژیایەکی تر نەیتوانی بە ئەندازەی‬ ‫ئەم هێندە بەهێز ڕۆشنبیرانی ڕۆژئاوا و مرۆگەلی‬ ‫جیهان بۆ خۆی بەکێش بکات‪ .‬ڕایمۆن ئارۆند‬ ‫شۆڕشی ڕووسیای ناونابوو "ئەفیۆنی ڕۆشنبیران"‪.‬‬ ‫بیرۆکەی کۆمۆنیزم بەالیەنی کەمەوە دوو هەزار‬ ‫ساڵ تەمەنی هەیە‪ .‬لە ئامۆژگارییەکانی پالتۆن‬ ‫(ئــەفــاتــون)دا بۆ دەوڵەتێکی نموونەیی و‬ ‫دادپەوەر و لە الی ئەریستۆ لە خەون بینین بە‬ ‫سەردەمێکەوە کە تیایدا هەموو شتێک "هاوبەش"‬ ‫دەبێت‪ ،‬ڕێککەوتی کۆمۆنیزم دەکەین‪ ...‬هەروەها‬ ‫الی تۆماس مۆر و تۆماسۆ کامپانێال‪ ...‬دواتریش‬ ‫لەکن سان سیمۆن و فورێ و ئۆوین‪ ...‬پاڵنەرێک‬ ‫لە زیهنییەتی ڕووســدا ڕێخۆشکەر بــووە بۆ‬ ‫هەوڵدان لە پێناوی بەدیهێنانی ئەو خەونانەدا‪.‬‬ ‫بیست س ــاڵ لــەمــەوبــەر بــە نــەفــرەت و‬ ‫فرمێسکەوە "ئیمپراتۆریای سوور"مان بەڕێ‬ ‫کرد‪ .‬ئەمڕۆ دەتوانین هێمنانەتر ئاوڕ لەو مێژووە‬ ‫نزیکە بدەینەوە و وەک ئەزموونێکی مێژوویی‬ ‫لێی بڕوانین‪ .‬ئەمەیش گرنگە‪ ،‬چونکە گفتوگۆ‬ ‫و گەنگەشە دەربارەی سۆسیالیزم هێشتا بەکۆتا‬ ‫نەگەیشتووە‪ .‬نەوەیەکی نوێ کە نەخشەی‬ ‫جیهانێکی تریان بە دەستەوەیە‪ ،‬پێ گەیشتووە‪،‬‬ ‫بــەاڵم هێشتا ژمارەیەکی زۆر الو مارکس و‬ ‫لینین دەخوێننەوە‪ .‬لە شارەکانی ڕووسیا‬ ‫مۆزەخانەگەلی ستالین دەکرێنەوە و پەیکەری‬ ‫وی دادەنرێت‪.‬‬ ‫ئیمپراتۆریای "ســوور" بەسەرچوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مرۆڤی سوور هێشتا ماوە و دەژی‪.‬‬ ‫باوکم کە ماوەیەک لەمەوبەر مرد‪ ،‬تا دوایین‬ ‫هەناسە کۆمۆنیستێکی باوەڕمەند بوو‪ .‬بە نهێنی‬ ‫ناسنامەی ئەندامێتیی حزبی پاراستبوو‪ .‬من‬ ‫هەرگیز نەمتوانی وشەی گاڵتەئامێزی سۆڤۆک‬ ‫"فەڕاش‪-‬خزمەتگوزار" لەبری سۆڤییەت بەکار‬ ‫بهێنم‪ ،‬چونکە ئەگەر وام بکردایە‪ ،‬واتای ئەوە‬ ‫بوو ئەو نــاوەم لە باوکم و کەسانی نزیکم و‬ ‫ناسراو و هاوڕێکانیشم نابێت‪ .‬ئەوان هەموویان‬ ‫لەوێوە دێن‪ ،‬لە سۆسیالیزمەوە‪ .‬کەسانی زۆر‬ ‫ئیدیالیست و ڕۆمانسییان تێدا هەیە‪ .‬ئەوان ئەمڕۆ‬ ‫بە ناوێکی تر بانگ دەکرێن‪ :‬ڕۆمانسییەکانی‬ ‫کۆیالیەتی‪ ،‬کۆیلەکانی یوتۆپیا‪ .‬من بــاوەڕم‬ ‫وایە ئەوان دەیانتوانی ژیانێکی تر بەسەرببەن‪،‬‬ ‫بەاڵم هەموویان ژیانی سۆڤێتی ژیان‪ .‬بۆچی؟‬ ‫ماوەیەکی درێژ بە دوای وەاڵمی ئەو پرسیارەدا‬ ‫گەڕام‪ ،‬گەشتی ئەمسەر و ئەوسەری ئەو واڵتە‬ ‫پان و پۆڕەم کرد کە تا ماوەیەکی کورت لەمەوبەر‬ ‫بە یەکیەتیی کۆمارەکانی سۆڤێتی سۆسیالیست‬ ‫ناو دەبراو و هەزاران کاسێتم پڕ کردەوە‪ .‬ئەوە‬ ‫سۆسیالیزم و ژیانی ئێمە بوو‪ .‬دانە بە دانە و‬ ‫تیکە بە تیکە مێژووی "تایبەت"ی "ناواخن"ی‬ ‫سۆسیالیزمم کۆ کــردەوە و لێکۆڵینەوەم لە‬ ‫کاریگەریی سۆسیالیزم بەسەر ڕوحی مرۆڤەوە‬ ‫کرد‪ .‬ئەو پانتایییە بچووکە بەالی منەوە مایەی‬ ‫بایەخ پێدان بوو‪ :‬مرۆڤ‪ ...‬تاکە یەک مرۆڤ‪،‬‬ ‫چونکە لە بنەڕەتدا هەموو شتەکان لە ئەودا‬ ‫ڕوودەدەن‪.‬‬ ‫تۆدیۆر ڤ‪ .‬ئادۆرنۆ لە دوای جەنگ لە دۆخی‬ ‫شۆکبووندا دەنووسێت‪" :‬لە دوای ئاوسشڤیتس‬ ‫نووسینی شیعر بەربەرییەتە!" مامۆستاکەم‪،‬‬ ‫ئــالــێــس ئــادامــۆڤــیــج کــە ئــەمــڕۆ بــەوپــەڕی‬ ‫سوپاسەوە ناوی دەهێنم‪ ،‬باوەڕی وابوو لە دوای‬ ‫کارەساتەکانی سەدەی بیستەم نووسینی شیعر و‬ ‫پەخشان وەک قرێژکردنی پیرۆزییەکان وایە‪ .‬ئەو‬ ‫دەیگووت مرۆڤ نابێت لەوێدا داهێنان و ئافراندن‬

‫بکات و پێویستە ڕاستییەکان وەک خۆیان‬ ‫بخرێنە ڕوو‪ .‬دەیگووت پێویستمان بە فۆرمێکی‬ ‫لە ئەدەب بااڵترە‪ .‬پێویستە گەواهیدەران بێنە‬ ‫گۆ‪ .‬ئەمە وتەیەکی نیتچە دەهێنێتەوە بیرمان‪:‬‬ ‫هیچ شێوەکارێک ناتوانێت شان بداتە بەر ڕاستی‪،‬‬ ‫بۆیە ڕووی خۆی لێ وەردەگێڕێت‪...‬‬ ‫جێنەبوونەوەی ڕاستی لە یــەک دڵ و لە‬ ‫یەک ئەقڵدا و ئەوەی کە ڕاستی گرێ نەدراو و‬ ‫فرەڕەهەند و جۆراوجۆرە و بە دنیادا پرژێندراوە‪،‬‬ ‫هەمیشە مــایــەی ئەشکەنجە بــووە بــۆ من‪.‬‬ ‫دۆستۆیڤسکی باوەڕی وایە مرۆڤایەتی زۆر زیاتر‬ ‫لەوەی کە توانیوێتی بیخاتە قاڵبی ئەدەبەوە‪،‬‬ ‫لە بارەی خۆیەوە دەزانێت‪ .‬من چی دەکەم؟ من‬ ‫هەست و هزر و وشەی ڕۆژانە کۆ دەکەمەوە‪ .‬من‬ ‫ژیانی سەردەمی خۆم کۆ دەکەمەوە‪ .‬من بایەخ‬ ‫بە مێژووی ڕوح و بە ژیانی ڕوح دەدەم‪ .‬بایەخ‬ ‫بەو ڕەهەندە دەدەم کە مێژووی گەورە وەک‬ ‫خوو وەالوەی دەنێت و لووتبەرزانە ئاوڕی لێ‬ ‫ناداتەوە‪ .‬من خۆم بە مێژووی فەرامۆشکراوەوە‬ ‫ســەرقــاڵ دەکـــەم‪ .‬زۆرم بیست و ئەمڕۆیش‬ ‫دەبیستم کە گوایە ئەوە ئەدەب نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫بە دۆکومێنتکردنە‪ .‬باشە‪ ،‬ئەمڕۆ ئەدەب چییە؟‬ ‫کێ وەاڵمێکی بۆ ئەم پرسیارە هەیە؟ ئەمڕۆ بە‬ ‫بەراورد لەگەڵ ڕابردوو ژیانمان خێراترە‪ .‬ناوەڕۆک‬ ‫فۆرم دەتەقێنێتەوە‪ ،‬دەیشکێنێت و دەیگۆڕێت‪.‬‬ ‫هەموو شتێک چوارچێوەی خۆی دەتەقێنێتەوە‪:‬‬ ‫موزیک‪ ،‬شێوەکاری و هەروەها لە دۆکومێنتیشدا‬ ‫وشە سنوورەکانی دۆکومێنتاری دەتەقێنێتەوە‪.‬‬ ‫هیچ سنوورێک لە نێوان ڕاستی و خەیاڵدا‬ ‫نییە و هەریەکەیان دەڕژێتە ئەوەی تریانەوە‪.‬‬ ‫هیچ گەواهیدەرێکیش بێالیەن نییە‪ .‬کاتێک‬ ‫مرۆڤ دەست بە گێڕانەوە دەکات‪ ،‬دەبێت بە‬ ‫داهێنەر و وەک چۆن پەیکەرتاش هەوڵ لەگەڵ‬ ‫مەرمەر دەدات‪ ،‬ئەمیش لەگەڵ زەمەندا دەکەوێتە‬ ‫زۆرانبازی‪ .‬مرۆڤ ئەکتەر و خووڵقێنەرە‪.‬‬ ‫"مرۆڤی بچووک" مایەی بایەخی منە‪ .‬پێم‬ ‫خۆشە بە "مرۆڤی گەورەی بچووک" ناوی ببەم‪،‬‬ ‫چونکە گیرۆدەبوونی بە ستەم گەورەی دەکات‪.‬‬ ‫مرۆڤ لە ڕۆمانەکانی مندا مێژووی بچووکی‬ ‫خۆی دەگێڕێتەوە و هاوکاتیش لەگەڵیدا مێژووە‬ ‫گەورەکە باس دەکات‪ .‬ئەوەی بەسەرمان هاتووە‬ ‫و بەسەرمان دێت‪ ،‬هێشتا دەستکاری نەکراوە‬ ‫و پێویستە بهێنرێتە گۆ‪ .‬هەر هیچ نەبێت وەک‬ ‫سەرەتا بهێنرێتە زمان‪ .‬ترسمان لە هەڵدانەوەی‬ ‫ڕابردوومان هەیە‪ ،‬چونکە هێشتا لە دۆخێکدا‬ ‫نین بتوانین وەک پێویست کاری تێدا بکەین‪.‬‬ ‫لە "ئیبلیسەکان"ی دۆستۆیڤسکی دا شاتۆڤ‬ ‫لە سەرەتای قسەکانیدا بە شتاڤرۆگین دەڵێت‪:‬‬ ‫"ئێمە دوو بوونەوەرین و لە ناکۆتادا بەیەک‬ ‫گەیشتووین‪ ...‬بۆ دوایین جار لە دنیا‪ ...‬دەست‬ ‫لەو تۆنی دەنگەت هەڵبگرە و وەک مرۆڤ بدوێ!‬ ‫تەنانەت ئەگەر بۆ جارێکیش بووە بە دەنگی مرۆڤ‬ ‫بدوێ!" گفتوگۆکانی منیش لەگەڵ پاڵەوانەکانی‬ ‫ناو ڕۆمانەکانمدا بە شێوەیەکی نزیک لەوە دەست‬ ‫پێ دەکەن‪ .‬بێگومان هەر مرۆڤێک باسی کات و‬ ‫سەردەمی خۆی دەگێڕێتەوە‪ ،‬چونکە ناتوانێت‬ ‫لە هیچەوە قسە بکات! بەاڵم گەیشتن بە قواڵیی‬ ‫ڕوحــی مــرۆڤ کارێکی سانا نییە‪ ،‬چونکە بە‬ ‫ئەفسانە و درۆ و بڕیاری پێشوەخت و تەلەڤزیۆن‬ ‫و ڕۆژنامەکانی سەدە قرێژ بووە‪.‬‬ ‫ماوییەتی‪...‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪www.nobelprize.org‬‬

‫ماندووم وەک خەونێک‪ ،‬کە ماندووە‬ ‫"بۆ زەهرا"‬

‫دەمویست خۆم لەناو تیشکەکانی خۆر‬ ‫هەڵبکێشم‬ ‫بەاڵم لەناو تاریکییدا نوقم بووم‬ ‫برینەکانم دەکولێنمەوە و‬ ‫تا دەتوانم چەقۆیان تێوەردەدەم‬ ‫ئەگەریش برینەکانم ساڕێژبوون‬ ‫جارێکی دیکە برینەکانم دروست دەکەمەوە‬ ‫خۆر لە پشت هەورەکانیشەوە هەر‬ ‫خۆرە و‬ ‫شەو ناتوانێت ڕووخساری مانگ بشارێتەوە‬ ‫ماندووم وەک خەونێک کە ماندووە و‬ ‫دەیەوێت چیرت خەون نەبێت‬ ‫"با" لەبەر درەختەکان لە پاییز دەترسێت‬ ‫بەاڵم "با" چوزانێت پاییز چییە؟!‬ ‫ڕۆژێک مەرگ ئەمرێ و‬ ‫ئەوەی ئەمێنێتەوە تارماییەکەمە‬ ‫کە بەدوای تەرمەکەیدا دەگەڕێت‬ ‫تەرمەکەمم بینی‬ ‫کاتێک "با" بەناو دارستانەکەدا دەیربد‬ ‫بەاڵم لەناو تابووتەکەمدا سەمام دەکرد‬

‫مردن چاوەکانم هەڵدەکۆڵێ‬ ‫دەمخوات و چیرت بوونم نامێنێت و‬ ‫ناچارم لەبەردەم مەرگدا سەما بکەم‬ ‫بریا دایکم لەناو تاریکایی مندااڵنیدا‬ ‫بە تاریکی دەیخنکاندم و‬ ‫ئەم ئازارەم نەدەبینی‬ ‫زەمەن لەنێوان ڕانەکانتەوە لەدایکدەبێت و‬ ‫ناوک مانا بە ژیان ئەبەخشێت‬ ‫ئازارەکانم بە مانگ دەوەڕن‬ ‫وەکو ئەوەی شتێکیان لە مانگ بوێت‬ ‫یانیش ئازارەکانم لەتاو ئازار بە مانگ دەوەڕن‬ ‫لەناو زەردەپەڕەوە هاتیت‬ ‫بەاڵم زەمەن زەردەخەنەکانی سەر لێوتی کرۆشت‬ ‫مۆرانە بەربوونە ئێسکەکانت‬ ‫شەو بریسکەی چاوەکانتی شاردەوە‬ ‫لەناو خەونەکامندا خەوتم‬ ‫بێداربوومەوە و‬ ‫جارێکی دیکەش خەومتەوە‬ ‫تۆ دەنگی تەقینی گوللەی سەربازی دوژمنیت‬ ‫دەنگت‪ ،‬ڕووخسارت سەرزەمینی منن‬ ‫تێیاندا دەژیم و‬ ‫لەنێو گۆڕستانی چاوەکانتدا خۆم دەنێژم‬

‫وەک چۆن خۆر لەناو تیشەکەکانیدا‬ ‫نێژراوە‬ ‫تۆ خەونی من بوویت‬ ‫بێئەوەی خۆت خەون بیت‬ ‫ئازارەکانم چرۆ دەکەن‬ ‫پەژمووردە دەبن و‬ ‫جارێکی دیکەش لەناو زەمەندا‬ ‫دەڕوێنەوە‬ ‫لە کۆتاییدا زەمەن قەفەزەکەی خۆی شکاند و‬ ‫لەناو خۆیدا زیندانی کرا‬ ‫ئەمەش سەرەتای بوون بوو‪.‬‬

‫سەرکەوت جەبار‬

‫برینێکی شێرپەنجەییم ھەیە‬ ‫خۆ ژیان کوا گرفتێکی ھەیە‬ ‫ڕۆژەکان وەک یەکن‬ ‫شەوەکان بە ھەمان شێوە‬ ‫ئەوەی برینی زەوییە مرۆڤە‬ ‫مرۆڤ تاعونی زەوییە‬ ‫مرۆڤە کابووسە بۆ ژیان‬ ‫بۆ باخچەو دار سنەوبەرەکان!؟‬ ‫من زۆر ھیالکم لە ڕووی جەستەوە نا‬ ‫لە ڕووی یەک ھۆکارەوە ئەوەش ئەوەیە مرۆڤم!‬ ‫دەمویست بۆق بوومایە‬ ‫کیسەڵ سیسارکە مێروولە یان ھەنگ بوومایە خزمەتی زۆر شتم دەکرد‬ ‫کە مرۆڤم ناتوانم باش بژیم‬ ‫ھەڵبەتە ھۆکارەکە ئەوەیە‬ ‫برینم زۆرە‬ ‫سێ ساڵە تەنیام‬ ‫شەش ساڵە ڕادەکەم و ژیانی وەستاوی‬ ‫خۆم نەگۆڕە ‪.‬‬ ‫ئەگەر شەو ڕێگەی بدابام‬ ‫خوام بە نوکتە دڵخۆش دەکرد‬ ‫مانگم دەھێنایە قاقا‬ ‫ئەستێرەکانم بە قاوەی‬ ‫عەرەبی دەھێشتەوە تا بەرگەی شەوە گرنگەکانی‬ ‫من بگرن‬ ‫تەنھا‬ ‫تیشکی سبەینانم نەدەویست !‬ ‫ئەگەر برینەکانم خواستیان بە ڕۆشنایی‬

‫یاریدەدەری سەرپەرشتیار‪ :‬بڕوا بەرزنجی‬ ‫ستاف‪ :‬پێشەوا محەمەد ‪ ..‬شااڵو حەبیبە‬

‫نەدەبوو چیمدابوو‬ ‫لەم قەرەباڵخییەی ڕۆژ‬ ‫لە مرۆڤ‬ ‫لە چایخانەی شەعب‬ ‫لە باخی گشتی و لە کتێبخانەکانی ناو شار‬ ‫لە بەدفەڕییان‬ ‫لە خووی ھەمیشەییان‪.‬‬ ‫تکایە مببەنەوە بۆ ئێواران‬ ‫با لەگەڵ برینەکامندا دەرمان بخۆم‬ ‫با لەگەڵ ڕۆژە لە دەست چووەکامندا‬ ‫سیگار لە دوای سیگار بکێشم !‬ ‫ڕازیم بەوەی ڕادەستی پاسدارێکم‬ ‫بکەن بە تاوانی کێشانی دەرمان‬ ‫بە تاوانی ڕەخنە لە دەسەاڵت‬ ‫بە تاوانی ئەوەی تۆ بتەوێت چی بڵێیت‬ ‫بەس لەگەڵ ڕۆژدا ڕام مەھێنن‬ ‫تکایە با مرۆڤی ڕۆژ بەرم نەکەوێت‬ ‫مرۆڤەکانی شەو ڕاستگۆن‬ ‫چونکە برینی ڕاستەقینەیان ھەن‬ ‫لە شەودا ھیچ برینێک لە برینی ئەویدی ناچێت!‬ ‫شەوان‬ ‫ھەندێک برین ھەیە درەنگ دەگات‬ ‫ھەندێک برین ھەن زوو دێن و درەنگ ساڕێژ دەبن‬ ‫برینەکان ساڕێژ نابن‬ ‫برینەکان تا بێن سپێدان زووتر جێت دەھێڵن‬ ‫برینەکان زۆر بە وەفان بۆ کوالندنەوە‪.‬‬

‫من برینێکی شێرپەنجەییم ھەیە‬ ‫تا ئازاری جەستە مابێت ساڕێژ نابێت!‬ ‫ھەندێک ھاوڕێم ھەن ھەمان‬ ‫لە یەکچوونی برین ھاوبەشە لە نێوامناندا‬ ‫زۆرجار بەوە دڵخۆشیان دەکەم دەڵێم؟‬ ‫لە فرۆشتنی جۆرە جیاوازەکانی‬ ‫دەرمان ھەر جۆرەو بە سیعرێکی‬ ‫ھەرزان ئەدەم بە ھاوڕێکانم‬ ‫بۆ منوونە‬ ‫ئەو ھاوڕێیانەم کە برینیان زۆرە کراکم‬ ‫بە ‪ ٢٥‬ھەزار متەن ئەدانێ؟‬ ‫ئەوانەیشی برینی سادە و ساکاریان ھەن‬ ‫شیشەم ئەدانێ بە ‪ ١٠‬ھەزار متەن بۆ ئەوەی بەیانی زوو بەخەبەر بێن؟‬ ‫ئەو جۆرەی کە وەک من برینی شێرپەنجەییان ھەن‬ ‫ئەو جۆرە دەرمانەم ئەدانێ کە جەستە وەک‬ ‫گەاڵی پایزان ھەڵدەوەرێنێت؟‪.‬‬

‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ئاکار محەمەدی‬

‫سەرپەرشتيار‪:‬‬ ‫بەهمەن تاهري نەرميان‬

‫‪357‬‬ ‫‪www.chawdernews.com‬‬

‫ژمارە (‪ )357‬دوشەممە ‪2017/9/18‬‬

‫‪rwangewrexne@yahoo.com‬‬

‫پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی‪ ،‬ئاينناىس‪ ،‬هزر‬

‫ئیسالم و كورده‌واری‬ ‫سامان عوسامن سیوه‌یلی‬ ‫ئاینی ئیسالم له‌به‌ره‌به‌یانی هاتنیه‌وه‌‪،‬‬ ‫بانگه‌شه‌ی ئــه‌وه‌ی كـــردووه‌‪ ،‬كه‌ هیچ‬ ‫جــۆره‌ پێكدادانێكی نییه‌ له‌گه‌ڵ مافه‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌كان و شوناسی تایبه‌تیی‬ ‫گ ـه‌الن‪ ،‬به‌ڵكو هه‌موو نه‌ته‌وه‌كانی به‌‬ ‫شوناسی خۆیانه‌وه‌ بینیوه‌ تاكو ئاستێك‬ ‫ئیسالم الی ع ـه‌ره‌ب و فــارس و تورك‬ ‫بێجگه‌له‌ كورد بۆته‌ فاكته‌رێكی گرنگ‬ ‫له‌دروستكردنی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌كورتی یه‌ك ئاماژه‌بكه‌ین به‌بارودۆخی‬ ‫ئه‌م گه‌النه‌ له‌ ئاكامی سوودمه‌ندبونیان له‌و‬ ‫ئاینه‌ ده‌بینین پێش سه‌رهه‌ڵدانی ئیسالم‬ ‫عــه‌ره‌ب وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی په‌ڕاگه‌نده‌‬ ‫له‌نێو بیابانه‌كانی نیمچه‌ دورگــه‌ی‬ ‫عه‌ره‌بی و چاخه‌ ڕه‌شه‌كانی مێژووی‬ ‫مرۆڤبونی خۆیاندا ده‌یــان گــوزه‌رانــد‪.‬‬ ‫گومان له‌وه‌ ناكرێت ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ به‌چ‬ ‫ئ ـه‌نــدازه‌ی ـه‌ك له‌هاتن و سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫ئیسالم سوودمه‌ندبوون‪ .‬ئــه‌وان پێش‬ ‫ئـه‌و دیرۆكه‌ نـه‌ك هـه‌ر بێ ناسنامه‌ و‬ ‫بێ ده‌وڵـه‌ت بوون‪ ،‬به‌ڵكو پێكهاته‌یه‌ك‬ ‫بوون له‌ كۆمه‌ڵێك خێڵی ناته‌با و یه‌كتر‬ ‫تااڵنكه‌ر‪ .‬ئه‌و ڕاستیه‌ مێژوییه‌ ده‌مانخاته‌‬ ‫به‌رده‌م به‌راوردكارییه‌كی واقیعی له‌نێوان‬ ‫ئه‌و حاڵه‌ته‌ی كه‌ چۆن ئاینی ئیسالم‬ ‫توانیویه‌تی له‌و بارودۆخه‌ و قه‌واره‌یه‌كیان‬ ‫بۆ دروستبكات‪ ،‬پڕاوپڕ له‌ شارستانییه‌ت‬ ‫و فه‌رهه‌نگێكی ده‌وڵه‌مه‌ند‪.‬‬ ‫توركه‌كان له‌سه‌ر ئه‌و خاكه‌ی به‌ر له‌‬ ‫ئیسالم داگیریان كردبوو‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫ئیسالمیان وه‌رگـــرت شه‌رعیه‌تیان به‌‬ ‫خۆیاندا و توانیان ده‌سـه‌اڵت له‌عه‌رەبە‬ ‫‌ناكۆكه‌كان بپچڕن و نزیكه‌ی ‪ 400‬ساڵ‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایی هه‌موو جیهانی ئیسالمیی‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫فــارسـه‌كــان هـه‌رچـه‌نــده‌ مێژوییه‌كی‬ ‫دێرینتریان له‌ ع ـه‌ره‌ب و تــورك هه‌یه‌و‬ ‫پــێــش ئیسالمیش ئــــه‌وان خــاوه‌نــی‬ ‫شارستانیه‌ت و قه‌واره‌ی ئیتنیكی خۆیان‬ ‫بوون‪ ،‬له‌سه‌ر وه‌ختی ئیسالمبونیشیاندا‬ ‫بۆ پاراستنی بونیادی نه‌ته‌وه‌یی خۆیان‬ ‫ب ـه‌رامــب ـه‌ر ده‌ســه‌اڵتــی تــورك ـه‌كــان و‬ ‫ع ـه‌ره‌بــی شۆڤینی مـه‌زهـه‌بــی( ئیمام‬ ‫جه‌عفه‌ری صــادق) یان كرده ‌بناغه‌ بۆ‬ ‫دروستكردنی ئیمپراتۆریه‌تێكی شیعی‬ ‫به‌هێز له‌ناوچه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫ڕاسته‌‪( ،‬صالح الدین)ی كوردیش زۆر‬ ‫له‌پێش ئه‌وانه‌وه‌ بۆ ماوه‌ی هه‌شتاودوو‬ ‫ساڵ فه‌رمانڕه‌وایی ناوچه‌یه‌كی جوگرافی‬ ‫به‌رفراونیكرد‪ ،‬هه‌ر له‌ ئێراق و ئه‌رمه‌ن‬ ‫و سووریا و لوبنان و ســودان و میسر‬

‫تــا ده‌گــاتــه‌ ی ـه‌م ـه‌ن و خــاكــی حیجاز‬ ‫به‌كوردستانیشه‌وه‌ له‌ژێر قه‌ڵه‌مڕه‌وی‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایی ئه‌ودا بوون‪ ،‬ئه‌وه‌ی جێی‬ ‫تێبینییه‌ كه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو ده‌سه‌اڵت‬ ‫و ســنــووره‌ بــه‌رفــراوانــه‌ی به‌رده‌ستی‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ی عه‌ره‌ب و تورك و فارسه‌وه‌‪،‬‬ ‫هیچ ناسنامه‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌یی به‌مۆركی‬ ‫كوردبوونه‌وه‌ هه‌ڵنه‌گرتبوو‪ ،‬صالح الدین‬ ‫له‌ماوه‌ی فه‌رمانڕه‌وایی خۆیدا گه‌لێك‬ ‫كاری گرنگی بۆعه‌ره‌ب به‌ئه‌نجام گه‌یاند‪،‬‬ ‫گرنگترینیان ده‌رهێنانی شاری ( ئۆرشلیم‪-‬‬ ‫قودس) له‌ژێر ده‌ستی خاچبه‌ده‌سته‌كان‬ ‫بوو‪ ،‬به‌داخه‌وه‌ هه‌ر كورد خۆی باجی ئه‌و‬ ‫كاره‌ی صه‌الحه‌دینی دایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌رگۆمێنتی مێژویی زۆر له‌و بارانه‌وه‌‬ ‫ل ـه‌ب ـه‌رده‌ســتــان ( مشتێك نموونه‌ی‬ ‫خ ـه‌روارێــك ـه‌) مه‌به‌ستی س ـه‌ره‌كــی له‌‬ ‫نووسینی ئه‌م بابه‌ته‌ خۆی له‌م پرسیاره‌دا‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌‪:‬‬ ‫« ئــایــا هـــۆكـــاری ئــــه‌و هــه‌مــوو‬ ‫شكستخواردنه‌ی كــورد چی بــووه‌ كه‌‬ ‫جــیــاواز له‌ نه‌ته‌وه‌كانی تر ســه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌و هه‌موو خزمه‌ته‌ی به‌ئاینی ئیسالم‪،‬‬ ‫نه‌ی توانیوه‌ به‌جۆرێكیش ئیسالب بۆ‬ ‫بەرژەوەندیی خۆی بەكاربێنێت و سوود‬ ‫له‌ ده‌رفه‌ته‌كان وه‌ربگرێـت؟‬ ‫بۆ وه‌اڵمــی ئه‌م پرسیاره ‌جه‌وهه‌ریه‌‬ ‫بــه‌پــلــه‌ی یـــه‌كـــه‌م ده‌تـــوانـــیـــن ئـــه‌وه‌‬ ‫ده‌ستنیشانبكه‌ین كه‌ هۆكاری سه‌ره‌كیی‬ ‫هه‌موو ئه‌و بارودۆخه‌ خراپانه‌ی كورد‬ ‫پیایاندا گوزه‌ری كردووه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی كورد هه‌میشه‌ له‌ئه‌قڵی دوه‌م و‬ ‫ته‌فسیری خه‌ڵكانی تره‌وه‌ ئاینی ئیسالمی‬ ‫شیكردۆ‌ته‌وه‌ و ئه‌و شێوازه‌ تێگه‌یشتن‬ ‫له‌ ئاین‌ زیانێكی گــه‌وره‌ی لــێــداوه‌و وا‬ ‫تێگه‌یه‌نراوه‌ دروستكردنی قه‌واریه‌ك بۆ‬ ‫خۆی گوناهـ و تاوانه‌و له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌دا‬ ‫به‌ناوی جیهاد و برایه‌تیی موسوڵمانانه‌وه‌‬ ‫بۆ ساخكردنه‌وه‌ی شه‌ڕی نه‌ته‌وه‌كانی تر‬ ‫به‌كارهێنراە‪ ،‬وه‌ك چۆن له‌ سه‌رده‌می‬ ‫عوسمانییه‌كاندا(سوپای‬ ‫ده‌س ـه‌اڵتــی‬ ‫حه‌میدی)كه‌ زۆربه‌یان له‌ جه‌نگاوه‌رانی‬ ‫كورد پێكهێنرابوون بۆ كۆمه‌ڵكوژی و‬ ‫جینۆسایدی ئه‌رمه‌نه‌كان به‌كارهێنراون‪.‬‬ ‫تــاكــو ئێستاش ئــێــمـه‌ی كـــورد له‌‬ ‫خراپترین نه‌خۆشی به‌ئاگانه‌هاتوینه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫كـــه‌ بـــه‌شـــاده‌مـــاره‌كـــانـــی ج ـه‌ســت ـه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگاكه‌ماندا بــاوبــۆتـه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫پێكهاته‌ی ئه‌و تێگه‌یشتنه‌یه‌ كه‌ عه‌ره‌ب‬ ‫لـــه‌دێـــره‌وه‌ ل ـه‌ هــه‌وڵــدان بــۆ گۆڕینی‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی نوخبه‌ ئاینییه‌كه‌مان‪،‬‬ ‫سه‌رباری ئه‌و ته‌مه‌نه‌ باشه‌ی ئازادیی ئه‌م‬ ‫به‌شه‌ی كوردستان‪ ،‬هێشتا له‌ حوجره‌و‬ ‫مزگه‌وت و زانكۆكانیش به‌شی شه‌ریعه‌‬

‫كورد هه‌میشه‌ له‌ئه‌قڵی دوه‌م و ته‌فسیری‬ ‫خه‌ڵكانی تره‌وه‌ ئاینی ئیسالمی شیكردۆ‌ته‌وه‌ و‬ ‫ئه‌و شێوازه‌ تێگه‌یشنت له‌ ئاین‌ زیانێكی گه‌وره‌ی‬ ‫لێداوه‌و وا تێگه‌یه‌نراوه‌ دروستكردنی قه‌واریه‌ك‬ ‫بۆ خۆی گوناهـ و تاوانه‌و له‌ب ‌هرامبه‌ر ئه‌وه‌دا‬ ‫به‌ناوی جیهاد و برایه‌تیی موسوڵامنانه‌وه‌ بۆ‬ ‫ساخكردنه‌وه‌ی شه‌ڕی نه‌ته‌وه‌كانی تر به‌كارهێرناە‬

‫مستەفا زەڵمی‬ ‫وه‌ك كارگه‌یه‌كی كــۆن و كه‌ره‌سه‌شڕ‬ ‫خوێندكاره‌كانمان فێری خوێنده‌واری‬ ‫ده‌ك ـه‌ن‪ ،‬به‌اڵم جۆره‌ خوێنده‌وارییه‌كی‬ ‫سه‌قه‌ت و كورتبین‪ ،‬كه‌ كلتوری عه‌ره‌بیی‬ ‫ال پیرۆزه‌ و له‌سه‌رو هه‌موو شتێكه‌وه‌‬ ‫دایده‌نێت‪ ،‬له‌كاتێكدا ئه‌و كلتوره‌ پڕیه‌تی‬ ‫له‌چه‌واشه‌كردن و ته‌فره‌دان‪.‬‬ ‫ئـه‌گـه‌رچــی ل ـه‌ ( قــورئــانــی پــیــرۆز)‬ ‫دا به‌ئایه‌تی دام ـه‌زراو ئاماژه‌ی ئاشكرا‬ ‫به‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ مرۆڤایه‌تی هه‌موو وه‌ك‬ ‫یه‌كن هیچ میلله‌تێك فـه‌زڵــی به‌سه‌ر‬ ‫میلله‌تێكی تره‌وه‌ نییه‌‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌و ئایه‌تانه‌وه‌ عه‌ره‌ب پێیان وایه‌ ئه‌وان‬ ‫میلله‌تێكی سه‌رده‌سته‌ن و میلله‌تانی تر‬ ‫له‌ئاستی ئه‌واندا نین‪ ،‬ئه‌وانه‌ی به‌جۆرێكی‬ ‫تــر بــیــریــان كـــردۆتـــه‌وه‌ به‌(شعوبی)‬ ‫نــاوزه‌دكــراون‪ ،‬له‌هه‌ر كاتێكدا عـه‌ره‌ب‬ ‫ده‌سـه‌اڵتــیــان هه‌بوبێت‪ ،‬ب ـه‌و یاساوه‌‬ ‫كه‌وتونه‌ته‌ كوشتوبڕی خه‌ڵكانی تر‬ ‫زۆربه‌ی فه‌قیهه‌كانی ئه‌هلی سوونه‌ ئه‌و‬ ‫بۆچوونه‌یان بــه‌الوه‌ په‌سه‌نده‌ یه‌كێك‬ ‫له‌وانه‌( ئیبن ته‌یمیه‌) زۆر ڕاشكاوانه‌‬ ‫تۆمه‌تی نه‌شیاو ئه‌داته‌ پاڵ ئه‌وانه‌ی‬ ‫پێیان وایــه‌ عــه‌ره‌ب فه‌زڵیان به‌سه‌ر‬ ‫كه‌سه‌وه‌ نییه‌و له‌كه‌سێكی تر باشتر نین‪.‬‬ ‫بــێــگــومــان‪ ،‬پــای ـه‌ی ـه‌كــی گــرنــگ بۆ‬ ‫به‌رزڕاگرتنی شوناسی هه‌رنه‌ته‌وه‌یه‌ك‬ ‫زمــان ـه‌ك ـه‌ی ـه‌تــی‪ ،‬بــه‌درێــژایــی مــێــژوو‬ ‫به‌كارهێنانی زمانی بێگانه‌ و به‌كه‌متر‬ ‫ت ـه‌مــاشــاكــردنــی زمـــان و فه‌رهه‌نگی‬ ‫كـــوردی ڕه‌وتـــی گـه‌شـه‌كــردنــی زمانی‬ ‫كــوردی ڕوه‌و شكست بــردوه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫به‌پله‌ی یـه‌كـه‌م و هــۆكــاری سه‌ره‌كی‬ ‫قووڵبوونه‌وه‌ی ل ـه‌ڕاده‌ب ـه‌در‌ی زانایانی‬ ‫كوردبووه‌‪ ،‬له‌بابه‌ته‌كانی زمانی عه‌ره‌بی‬ ‫بۆ تێگه‌یشتن له‌ زانسته‌ ئیسالمییه‌كان‬ ‫له‌ژێر كاریگه‌ریی مه‌زهه‌بی (شافیعی)‪،‬‬ ‫چونكه‌ ئه‌و مه‌زهه‌ب ‌ه له‌پێچه‌وانه‌ی هه‌موو‬ ‫مه‌زهه‌به‌كانی تره‌وه‌‪ ،‬زۆر جه‌خت له‌سه‌ر‬ ‫زمانی عه‌ره‌بی ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر سروت‬ ‫و خوداپه‌رستییه‌ك به‌ زمانی عه‌ره‌بی‬ ‫نه‌بێت الی ئه‌و وه‌رناگیرێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ده‌بێت ژنماره‌بڕین و ته‌ڵقینی مردوش‬ ‫به‌عه‌ره‌بی بێت‪ ،‬هـه‌روه‌هــا نــاوی مناڵ‬ ‫ده‌بێت به‌عه‌ره‌بی بێت‪.‬‬ ‫هــۆكــاری س ـه‌ره‌كــیــی بــاوبــون ـه‌وه‌ی‬ ‫م ـه‌زه ـه‌بــی شافیعی ل ـه‌ كــوردســتــان‪،‬‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ده‌وڵه‌تی ئه‌یوبی سوڵتان‬ ‫ســەالحــەدیــن خــۆی ل ـه‌س ـه‌ر مه‌زهه‌بی‬

‫شافیعی بوە‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ ئه‌و مه‌زهه‌به‌ی‬ ‫كرده‌ مه‌زهه‌بی فه‌رمیی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی‪،‬‬ ‫كه‌ زۆربــه‌ی ناوچه‌ كوردستانییه‌كانی‬ ‫وه‌ك شــاره‌زوور و هه‌ولێر و له‌باكور و‬ ‫ڕۆژئــاواشــه‌وه‌ ده‌ڤــه‌ره‌ به‌رفراوانه‌كه‌ی‬ ‫جه‌زیره‌و بۆتانی له‌سه‌ربو‪.‬‬ ‫ئــه‌م م ـه‌زه ـه‌ب ـه‌ ڕه‌نــگــدانـه‌وه‌یـه‌كــی‬ ‫كاریگه‌ری هه‌بووه‌ له‌سه‌ر ڕه‌وشی ئاینداری‬ ‫كورد‪ ،‬به‌جۆرێك خوێندنگه‌ ئایینه‌كانی‬ ‫كوردستان گرنگیان به‌زمان و ئه‌ده‌بی‬ ‫كوردی نه‌داوه‌و زمانی كوردییان نه‌ده‌كرده‌‬ ‫زمانی ئه‌ده‌ب و نووسین‪ ،‬گێڕانه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ناخۆشی سه‌ده‌كانی ڕابــوردوو له‌باره‌ی‬ ‫به‌كه‌مزانینی زمانی كوردی هه‌بووه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫فه‌قێ‌ و مه‌الیانی كورد ده‌ماوده‌م ته‌نزئامێز‬ ‫ده‌یــان گــوتـه‌وه‌‪ (:‬عه‌ره‌بی شه‌كه‌ره‌ و‬ ‫فارسی هونه‌ره‌و كوردی بوزی كه‌ره‌)‪ ،‬ئه‌م‬ ‫شێوازه‌ ناشرین هه‌ڵسه‌نگاندنه‌ی زمانی‬ ‫كوردی كاریگه‌رییه‌كی زۆری هه‌بووه‌ له‬ ‫‌وه‌النانی زمانی نه‌ته‌وه‌یی به‌جۆرێك له‌گه‌ڵ‬ ‫زمانه‌ عه‌ره‌بییه‌كه‌دا زمانی فارسیشییان‬ ‫خوێندووه‌‪ .‬بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ كتێبه‌كانی(‬ ‫گوڵستان و بوستان)ی نوسه‌رو شاعیری‬ ‫فــارس ( سه‌عید شــیــرازی) خرابوونه‌‬ ‫پڕۆگرامی خوێندنه‌وه‌ و زۆرێكیش له‌ مه‌الو‬ ‫زانایانی كورد به‌ زمانی فارسی كتێبیان‬ ‫نوسیوه‌ و دیوانی شیعری فارسیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئـــه‌م ڕه‌وشــــه‌ تــاكــو ئاستێك له‌‬ ‫كۆمه‌ڵگای كوردیدا ڕۆیشتبوو‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫هه‌ڵكه‌وتبێت دیندارێكی كورد بۆچونێكی‬ ‫تایبه‌تی خۆی هه‌بوو بێ‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ڕه‌وشه‌ ئایینه‌ باوه‌كه‌ تووشی ناشریكردن‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬مه‌والنا خالیدی نه‌قشبه‌ندی و‬ ‫حاجی قادری كۆیی و عه‌الدین سه‌جادی‬ ‫ومه‌الی گه‌وره‌ و شێخ محەمەدی خاڵ و‬ ‫له‌م دواییانه‌شدا پڕۆفیسۆر مسته‌فا زه‌ڵمی‬ ‫نموونه‌ی ده‌یــان زانــا و هه‌ڵكه‌توانە‌ی‬ ‫كـــوردن‪ .‬لــێــره‌دا پێویسته‌ ئــامــاژه‌ به‌‬ ‫هه‌ندێك ه ـه‌وڵــی كورتخایه‌ن بكه‌ین‬ ‫له‌الیه‌ن زانایانی كــورده‌وه‌ بۆ شكاندنی‬ ‫ئه‌و به‌ربه‌سته‌ كلتورییه‌ زاڵ و زیانبه‌شه‌‬ ‫هاتوونه‌ته‌ ئاراوه‪ ‌،‬به‌اڵم به‌هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫كاره‌كان تاكه‌كه‌سی بوون كاریگه‌رییه‌كی‬ ‫تـه‌واویــان له‌سه‌ر پرۆسه‌ی خوێندن و‬ ‫فێركاری له‌ كوردستاندا نه‌بووه‪.‬‬ ‫‌ مامۆستا( عەبدولكەریمی موده‌ڕس)‬ ‫یه‌كێكه‌ له‌و زانایانه‌ی كورد‪ ،‬كه‌ هه‌میشه‌‬ ‫خه‌می بـه‌رده‌وامــی بــووه‌‪ ،‬پرۆگرامێكی‬ ‫خــوێــنــدن بــه‌ كــــوردی بــۆ فه‌قێیانی‬

‫م‪ .‬عەبدولکەریمی مودەڕیس‬ ‫كــورده‌واری دابینبكات‪ ،‬چونكه‌ هه‌ستی‬ ‫به‌وه‌ كرد بوو‪ ،‬هه‌ندێك په‌رتوك و پرۆگرام‬ ‫هه‌یه‌ تایبه‌تن به‌ ژینگه‌ی خۆیانه‌وه‌ و بۆ‬ ‫ئه‌م واڵته‌ گونجاونین‪ .‬له‌پێناوی ئه‌وه‌شدا‬ ‫بۆ دروستكردنی فیكرێكی ئیسالمی سازاو‬ ‫له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واری دا په‌رتوك‬ ‫و پرۆگرامی زانایانی كورد و هه‌ندێك‬ ‫په‌رتوكی خۆی كردۆته‌ مه‌نهه‌جی فێرگه‌‬ ‫ئایینه‌كانی كوردستان‪.‬‬ ‫كورد واته‌نی‪ »:‬زه‌ره‌ر له‌ نیوه‌شه‌وه‌‬ ‫بــگـه‌ڕێــتـه‌وه‌ قــازانــج ـه‌)‪ ،‬لــه‌م به‌شه‌ی‬ ‫كوردستان دا له‌سایه‌ی ئه‌و ئازادیه‌ی‬ ‫كه‌ زۆربه‌یمان به‌هه‌ده‌ر تێپه‌ِراندوه‌‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی به‌هه‌مان شێوه‌ی ڕۆژگاره‌كانی‬ ‫ڕابووردو شكست و هه‌ڵه‌كان به‌سه‌ر نه‌وه‌ی‬ ‫نوێدا دووباره‌نه‌بنه‌وه‌‪ ،‬پێویسته‌ دوور له‌‬ ‫مه‌رامی سیاسی و به‌كارهێنانی ئاین‬ ‫وه‌ك ئایدۆلۆژیا دوو ڕێچاره‌ بگرینه‌به‌ر‪.‬‬ ‫له‌ هه‌نگاوی یه‌كه‌مدا ده‌بێت ڕووبكرێته‌‬ ‫به‌رهه‌می بیرمه‌ندو خــاوه‌ن قه‌ڵه‌مه‌ به‌‬ ‫بڕشته‌كانی وه‌ك( پرۆفیسۆر مسته‌فا‬ ‫زه‌ڵمی) و ئه‌وانه‌ی هه‌وڵی سه‌رله‌نوێ‌‬ ‫ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی فیكری ئیسالمیانه‌ی‬ ‫كوردیان داوه‌‪.‬‬ ‫له‌ هه‌نگاوی دووه‌میشدا به‌هاوكاریی‬ ‫بێسنوری حكومه‌ت و هه‌موو الیه‌نه‌‬ ‫په‌یوه‌ندیداره‌كان‪ ،‬به‌تایه‌بتی وه‌زاره‌تی‬ ‫ئه‌وقاف‪ ،‬له‌ڕێی زانایانی ئاینی خۆمانه‌وه‌‬ ‫به‌هه‌مان شێوه‌ پێویسته ‌(كۆڕبه‌ندێكی‬ ‫زانستیی بێالیه‌ن) له‌پێناوی به‌رهه‌مهێنانی‬

‫فیقهێكی تــازه‌ و گونجاو‪ ،‬كه‌سه‌ره‌تا‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی و ئامانجه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫كورده‌واری له‌به‌رچاوبگرێت بێته‌ئاراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی جێی داخه‌‪ ،‬ئێستاش له‌نێوماڵی‬ ‫خۆماندا به‌ربه‌ست له‌سه‌ر تێگه‌یشتن‬ ‫و پیاده‌كردنی كــورده‌واریــان ـه‌ی ئاینی‬ ‫ئیسالم له‌ ئارادایه‌‪ ،‬ئه‌ویش چاالكییه‌كانی‬ ‫دوور له‌ چاودێری هه‌موو ئه‌و بزاوته‌‬ ‫سه‌له‌فیانه‌یه‌‪ ،‬كـه‌ زۆربــه‌یــان خۆیان‬ ‫له‌ حزبه‌ ئیسالمییه‌كاندا ده‌بیننه‌وه‪‌،‬‬ ‫یاخود به‌جۆرێكی تر هه‌ندێكی تریان‬ ‫خۆیان بێبه‌ری ده‌كــه‌ن له‌ حزبایه‌تی‬ ‫به‌شێوه‌ی(مه‌دخه‌لییه‌كان)‪ ،‬ئه‌م ڕه‌وتانه‌‬ ‫به‌ حوكمی باوه‌ڕبونیان به‌ نانه‌ته‌وه‌ییبون‪،‬‬ ‫له‌هه‌وڵدان بۆ به‌سه‌نته‌ركردنی بۆچوونی‬ ‫پیاوه‌ ئایینه‌ ڕه‌گه‌زپه‌رسته‌كانی عه‌ره‌ب‬ ‫و به‌ئاراسته‌كردنی ئـه‌وان بانگه‌شه‌ی(‬ ‫مۆدێلێكی مێژویانی ئیسالم) ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫نامۆیه‌ به‌ سروشت و ڕۆحی كورده‌واری‪.‬‬

‫سوود له‌م سه‌رچاوانه‌ وه‌رگیراوه‌ ‪:‬‬

‫اســام االكـــراد‪ ،‬عبد الرقیب‬ ‫‪ )1‬‬ ‫یوسف‪ ،‬بغدا‪ ، 1982 ،‬ص‪.57‬‬ ‫الشافعی ‪ ،‬حیاته و عصره‪،‬‬ ‫‪ )2‬‬ ‫محمد ابو زهره‌‪ ،‬القاهره‌‪. 1987 ،‬‬ ‫موده‌ریس نامه‌‪ ،‬ئــاوات ابو‬ ‫‪ )3‬‬ ‫بكر أحمد‪ ،‬سلێمانی ‪ ، 2009 ،‬ناوه‌ندی‬ ‫ڕاگه‌یاندنی ئارا‪ ،‬ل‪.65‬‬ ‫سیرة صالح الدین‪ ،‬عبدالمجید‬ ‫‪ )4‬‬ ‫ابو الفتوح‪ ،‬القاهره‌‪ ،1989 ،‬ص‪.54‬‬

‫هۆكاری سه‌ره‌كیی باڵوبونه‌وه‌ی مه‌زهه‌بی‬ ‫شافیعی له‌ كوردستان‪ ،‬ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئه‌یوبی سوڵتان سەالحەدین خۆی له‌سه‌ر‬ ‫مه‌زهه‌بی شافیعی بوە‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ ئه‌و مه‌زهه‌به‌ی‬ ‫كرده‌ مه‌زهه‌بی فه‌رمیی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی‪ ،‬كه‌ زۆربه‌ی‬ ‫ناوچه‌ كوردستانییه‌كانی وه‌ك شاره‌زوور و هه‌ولێر‬ ‫و له‌باكور و ڕۆژئاواشه‌وه‌ ده‌ڤه‌ره‌ به‌رفراوانه‌كه‌ی‬ ‫جه‌زیره‌و بۆتانی له‌سه‌ربو‬

‫ژمارە (‪ )357‬دوشەممە ‪2017/9/18‬‬

‫‪2‬‬

‫ه سه‌حیحانه‌ی‬ ‫هه‌ندێك له‌و فه‌رمود ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ قورئاندا ناكۆكن‬

‫خه‌رسه‌و مه‌حمود‬ ‫كێشه‌كانی فـه‌رمــوده‌ زۆرن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌هه‌مویان گه‌وره‌ترو پڕ ئیشكالیه‌تتر‪،‬‬ ‫له‌هه‌موشیان زیاتر مایه‌ی سه‌رنج و‬ ‫سه‌رسامیی‪ ،‬بریتییه‌ له‌ دژوه‌ستانی‬ ‫ژمــاره‌یــه‌كــی زۆر لـــه‌و ف ـه‌رمــودان ـه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ چه‌ند ڕاستییه‌كی چه‌سپاو و‬ ‫جه‌وهه‌ریی ناو قورئانی پیرۆز‪ ،‬بێگومان‬ ‫مه‌به‌ست لێره‌دا ئه‌و فه‌رمودانه‌ن كه‌‬ ‫به‌سه‌حیح نــاســراون‪ ،‬به‌ڵكو له‌ڕیزی‬ ‫سه‌حیحه‌كانیشدا له‌هه‌موان بااڵترو‬ ‫سه‌حیحترن‪ ،‬وات ـه‌ ده‌ب ـێ‌ له‌هه‌مویان‬ ‫نزیكتر بن له‌ قورئانه‌وه‌! كه‌ ئه‌وانیش‬ ‫به‌ پله‌ی یه‌كه‌م ئه‌و فه‌رمودانه‌ن كه‌‬ ‫ئیمامی بوخاریی گێراونییه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌پله‌ی‬ ‫دوه‌میش ئه‌وانه‌ن كه‌ ئیمامی موسلیم‬ ‫ڕیوایه‌تی كردون‪.‬‬ ‫الی موسڵمانانی سوننه‌ مه‌زهه‌بی‬ ‫ئ ـه‌مــڕۆ‪ ،‬كتێبی سه‌حیحی بوخاری‬ ‫له‌دوای قورئانی پیرۆز هه‌ژمارده‌كرێت‪،‬‬ ‫كتێبی سه‌حیحی موسلیمیش له‌ دوای‬ ‫سه‌حیحی بوخاری و به‌ سێیه‌م كتێبی‬ ‫پــیــرۆزی (ئــاســمــانــیــی!) و (وه‌حــی‬ ‫خودایی!) هه‌ژمارده‌كرێت‪ ،‬ئه‌م بڕیاردان‬ ‫و باوه‌ڕبونه‌ش وه‌ك به‌شێكی بنه‌ڕه‌تیی‬ ‫له‌ باوه‌ڕ داده‌نرێت‪ ،‬واته‌ هه‌ركه‌سێك‬ ‫به‌م چه‌شنه‌ بــاوه‌ڕی به‌پیرۆزیی ئه‌و‬ ‫دو كتێبه‌ی فه‌رموده‌و حه‌دیسه‌كانی‬ ‫ناویان نه‌بێت‪ ،‬ده‌بێت له‌ باوه‌ڕی خۆی‬ ‫بكه‌وێته‌ گومانه‌وه‌و‪ ،‬كه‌وتنه‌ ناو خانه‌ی‬ ‫بێباوه‌ڕیی و الدان له‌ ئیسالم و‪ ،‬الدان له‌‬ ‫خودی قورئان خۆی!!‪ ،‬به‌ حه‌قیقه‌تێكی‬ ‫ئــیــعــتــیــقــادیــان ـه‌ی حــاشــاه ـه‌ڵــن ـه‌گــر‬ ‫هـه‌ژمــارده‌كــرێــت‪ ،‬كـه‌واتـه‌ به‌ نه‌بونی‬ ‫باوه‌ڕ به‌ فه‌رموده‌یه‌ك له‌و فه‌رمودانه‌‬ ‫به‌ ئاسانیی ده‌چێته‌ ڕیزی كافرانه‌وه‌!‬ ‫كتومت هاوشێوه‌ی نه‌بونی بــاوه‌ڕ به‌‬ ‫ئایه‌تێك له‌ ئایه‌ته‌كانی قورئان!!‬ ‫لـه‌نــاو ئــه‌و به‌ڵگانه‌دا كـه‌ گومان‬ ‫ده‌خه‌نه‌ سه‌ر دروستێتیی ئه‌و ده‌قانه‌‬ ‫به‌ ناوی حه‌دیسی پێغه‌مبه‌ره‌وه‌ هاتون‪،‬‬ ‫ناكۆكبونیان له‌گه‌ڵ ئه‌و بابه‌تانه‌دا كه‌‬ ‫له‌ قورئاندا ئاماده‌ن‪ ،‬واته‌ هه‌ندێك له‌و‬ ‫ده‌قانه‌ له‌ مه‌سه‌له‌گه‌لێك ده‌دوێــن كه‌‬ ‫دژو ناته‌بان له‌گه‌ڵ بابه‌ت و بڕیاره‌كانی‬ ‫ناو قورئان‪ ،‬ئه‌گه‌ر قورئان و فه‌رموده‌‬ ‫هه‌ردوكیان هه‌ر وه‌حی بن یان له‌ یه‌ك‬ ‫س ـه‌رچــاوه‌وه‌ هاتبن‪ ،‬یاخود سـه‌ر به‌‬ ‫هه‌مان ئاین بن‪ ،‬ناكرێت هاودژو پێچه‌وانه‌‬ ‫بن له‌ڕوی بۆچون و تێڕوانینه‌كانیانه‌وه‌‪.‬‬ ‫كــه‌واتــه‌ خـــودی ئــامــاده‌گــیــی ئه‌و‬ ‫فه‌رموده‌و بابه‌تانه‌ی له‌گه‌ڵ قورئاندا‬ ‫ناگونجێن و لـــه‌ڕوی پڕه‌نسیپه‌وه‌‬ ‫ناكۆن پێی‪ ،‬به‌ڕونیی ده‌یسه‌لمێنن كه‌‬ ‫سه‌ر به‌ سه‌رچاوه‌ی دیكه‌ن جیاواز له‌‬ ‫سه‌رچاوه‌كه‌ی قــورئــان‪ ،‬سه‌لمێنه‌ری‬ ‫ئ ـه‌و ڕاستیه‌ن كـه‌ چه‌ند هه‌لومه‌رج‬ ‫و بــارودۆخــێــكــی جــیــاواز ل ـه‌ كــات و‬ ‫شوێنی جیاوازداو‪ ،‬له‌ دوای سه‌رده‌می‬ ‫ئاماده‌بونی پێغه‌مبه‌ر خــۆیــدا‪ ،‬بون‬ ‫به‌هۆی هێنانه‌ئاراو باڵوبونه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫ده‌قانه‌ی به‌ناوی فه‌رموده‌ی په‌یامبه‌ره‌وه‌‬ ‫ناسێنراون و سه‌پێنراون‪ ،‬له‌و ڕوانگه‌یه‌وه‌‬ ‫كه‌ ناكرێت قورئانه‌كه‌و فه‌رموده‌كانیش‬ ‫له‌الیه‌ن كه‌سی دیاریكراوه‌وه‌ گه‌یشتبن‬

‫جیهانی غه‌یب و بابه‌ته‌كانیه‌وه‌ نازانێت‪.‬‬ ‫«قل ال اقول لكم عندی خزائن الله وال‬ ‫اعلم الغیب»‪ ،‬االنعام‪ .50 ،‬واته‌ (من‬ ‫پێتان ناڵێم گه‌نجینه‌كانی خوا الی منه‌‬ ‫و نه‌غه‌یبیش ده‌زانم‪.)...‬‬ ‫چه‌ند فه‌رموده‌یه‌ك‪-:‬‬ ‫‪« -1‬استیقظ النبی (ص) ذات لیلة‌‬ ‫فقال‪ :‬سبحان الله ماذا انزل اللیلة‌ من‬ ‫الفتن‪ ،‬وماذا فتح من الخزائن‪ ،‬ایقظوا‬ ‫صــواحــبــات الحجر‪ ،‬فــرب كاسیة‌ فی‬ ‫الدنیا عاریة‌ فی االخـــرة‌‪ ،،‬بوخاری‬ ‫گێڕاویه‌تیه‌وه‌‪.‬‬ ‫واته‌‪« :‬شه‌وێكیان پێغه‌مبه‌ر له‌خه‌و‬ ‫هه‌ستاو گوتی‪ :‬سبحانه‌اڵ ئه‌مشه‌وه‌ چی‬ ‫هێنراوه‌ته‌ خــواره‌و‌ه له‌ فیتنه‌ (واته‌‬ ‫یه‌كجار زۆر هێنراونه‌ته‌ خـــواره‌وه‌)‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها چه‌ند گه‌نجینه‌ كراونه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫خاوه‌ن ژوره‌كان خه‌به‌ر كه‌نه‌وه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ده‌شــێــت داپــۆشــراوێــك ل ـه‌دنــیــادا له‌‬ ‫دوارۆژدا ڕوتبێت)‪.‬‬ ‫وه‌ك ده‌بینین ئــه‌م ده‌قـــه‌ تــه‌واو‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئایه‌ته‌كه‌ی سوره‌تی ئه‌نعامه‌‬ ‫كه‌ له‌ پێش ئه‌ودا هێناومانه‌‪.‬‬ ‫‪« -2‬عرضت علي النار وأنا أصلي»‪،‬‬ ‫بوخاری گێڕاویه‌تیه‌وه‌‪ .‬واته‌ (ئاگر (ی‬ ‫دۆزه‌خ)م نیشاندرا له‌ كاتێكدا كه‌ نوێژم‬ ‫ده‌كــرد)‪ .‬گه‌رچی له‌ ڕاستیدا باس و‬ ‫خواسی ئاگری دۆزه‌خ و به‌هه‌شتیش‬ ‫هه‌ر له‌و بابه‌تانه‌ن كه‌ سه‌ر به‌ دنیای‬ ‫غه‌یبن و زانینیان تایبه‌ته‌ به‌ خودا و‬ ‫قورئانه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪»-3‬ان المیت لیعذب ببكا‌ء الحی»‪،‬‬ ‫الــبــخــاری‪ .‬واتــه‌ (مـــردو (لــه‌گــۆڕدا)‬ ‫سزاده‌درێت به‌هۆی گریانی كه‌سێكی‬ ‫زیندوه‌وه‌ (كه‌له‌سه‌ری ده‌گری)‪ .‬لێره‌دا‬ ‫دو هه‌ڵه‌ی گه‌وره‌ هه‌یه‌ كه‌ دژی بۆچونه‌‬ ‫ڕونه‌ بنه‌ڕه‌تیه‌كانی قورئانی پیرۆزن‪،‬‬ ‫یه‌كه‌میان‪ :‬زانینی غه‌یب‪ ،‬پێغه‌مبه‌ر‬ ‫چوزانێ‌ ئـه‌و مــردوه‌ ســزاده‌درێــت؟!!‬ ‫دوه‌میشیان‪ :‬بریتیه‌ له‌وه‌ی كه‌ كه‌سێك‬ ‫له‌سه‌ركرده‌وه‌یه‌ك سزابدرێت كه‌ خۆی‬ ‫نه‌یكردووه‌و‪ ،‬له‌ ژێر ده‌سه‌اڵتی ئه‌ودا‬ ‫نییه‌و‪ ،‬هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی پێوه‌ نییه‌‪.‬‬ ‫له‌ كاتێكدا كه‌ له‌ سوره‌تی ئیسرائدا‬ ‫ڕاشكاوانه‌ ده‌فه‌رموێت‪« :‬والتزر وازره‌‬ ‫وزر اخــری»‪ ،‬ئایه‌تی ‪ ،15‬واته‌ (هیچ‬ ‫كه‌سێك تاوانی هیچ كه‌سێكی دیكه‌‬ ‫هه‌ڵناگرێت)‪ ،‬به‌و مانایه‌ی هیچ مرۆڤێك‬ ‫ل ـه‌س ـه‌ر كــــرده‌وه‌ی مرۆڤێكی دیكه‌‬ ‫سزانادرێت‪ ،‬كه‌ بێگومان ئه‌مه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫دادپه‌روه‌ری خوداشدا ناكۆكه‌‪.‬‬

‫پێمان كه‌ پێغه‌مبه‌ره‌‪ ،‬له‌هه‌مانكاتدا‬ ‫ناكۆك و دژیش بن به‌یه‌كتر‪.‬‬ ‫لـــێـــره‌دا هـــه‌وڵـــده‌ده‌یـــن هـه‌نــدێــك‬ ‫لــه‌و فــه‌رمــودانــه‌و بــابـه‌تـه‌كــانــیــان و‬ ‫بـه‌راوردكــردنــیــان به‌ قورئانی پیرۆز‬ ‫بخه‌ینه‌ڕو‪-:‬‬ ‫‪-1‬زانینی غه‌یب‪ :‬یه‌كێك له‌و بابه‌تانه‌ی‬ ‫ل ـه‌نــاو ئاینی ئیسالمداو ل ـه‌ كتێبه‌‬ ‫پیرۆزه‌كه‌یدا كه‌ قورئانه‌و‪ ،‬به‌گرنگترین و‬ ‫نهێنیترینی ئه‌و كتێبه‌ داده‌نرێت بریتیه‌‬ ‫له‌ غه‌یب‪ ،‬واته‌ ئه‌و بابه‌تانه‌ی نه‌بینراون‬ ‫و ده‌چنه‌ بازنه‌ی جیهانێكه‌وه‌ كه‌ مرۆڤ‬ ‫ناتوانێت هیچیان له‌باره‌وه‌ بزانێت و‬ ‫په‌ی به‌ ماهیه‌ت و نهێنیه‌كانیان به‌رێت‪.‬‬ ‫لــێــره‌وه‌ گرنگترین تایبه‌تمه‌ندیی له‌‬ ‫باوه‌ڕی مرۆڤی موسڵماندا ئه‌وه‌یه‌ كه‌‬ ‫بڕوای به‌ جیهانی غه‌یب هه‌یه‌ «الذین‬ ‫یؤمنون بالغیب)‪( ،‬ئه‌وانه‌ی بڕوایان به‌‬ ‫غه‌یب هه‌یه‌) البقرة‌‪ ،3 ،‬غه‌یبیش لێره‌دا‬ ‫به‌پله‌ی یه‌كه‌م خودا خۆی ده‌گرێته‌وه‪‌،‬‬ ‫ئینجا ئ ـه‌و بابه‌تانه‌ی دیكه‌ كـه‌ له‌‬ ‫ئیسالمدا باوه‌ڕهێنان پێیان به‌ پێویست‬ ‫ده‌زانرێت‪ ،‬وه‌ك فریشته‌و ڕۆژی دوایی‬ ‫و ئه‌و بابه‌تانه‌ی په‌یوه‌ستن پێیانه‌وه‌و‬ ‫پێشبینیكردنی ئاینده‌و‪..‬تاد‪.‬‬ ‫ئــه‌وه‌ی لــێــره‌دا گرنگه‌ ئـه‌وه‌یـه‌ كه‌‬ ‫زانینی غه‌یب تایبه‌ته‌ به‌ خوداوه ‌یان‬ ‫قورئانه‌وه‌و ئه‌مه‌ش له‌ چه‌ندین ئایه‌تدا‬ ‫جه‌ختی لـێكراوه‌ته‌وه‌و‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫زۆر ئاشكرا پێداگیری له‌وه‌ش ده‌كات‬ ‫كه‌ پێغه‌مبه‌ر ئاگاداری غه‌یب نییه‌‪.‬‬ ‫(تــلــك مــن انــبــاء الغیب نوحیها‬ ‫الیك‪ ،‬ماكنت تعلمها انت والقومك من‬ ‫قبل هــذا‪)..‬هــود‪ ،49 ،‬وات ـه‌ (ئه‌وانه‌‬ ‫له‌ هه‌واڵه‌كانی غه‌یبن‪ ،‬نه‌ تۆ و نه‌‬ ‫قه‌ومه‌كه‌شت به‌ر له‌مه‌ (به‌ر له‌قورئان)‬ ‫نه‌تده‌زانین‪.)..‬‬ ‫«قل الیعلم من فی السموات واالرض‬ ‫الغیب اال الله‪ )..‬النمل‪ .69 ،‬واته‌ (بڵـێ‌‬ ‫هیچ كه‌سێك له‌ ئاسمانه‌كان و زه‌ویدا‬ ‫غه‌یب نازانێت جگه‌ له‌ خودا)‪.‬‬ ‫«عالم الغیب فال یظهر علی غیبه‬ ‫احدا» الجن‪ ،26 ،‬واته‌ (زانای غه‌یبه‌‬ ‫(واته‌ خودا)‪ ،‬هیچ كه‌سێكیش له‌ غه‌یبی‬ ‫خۆی ئاگادارناكات‪ ،‬واته‌ هه‌رگیز ناشێت‬ ‫هیچ كه‌سێكی دیكه‌ی لـێ‌ ئاگاداربكاتەوە‬ ‫به‌و پێیه‌ی تایبه‌تمه‌ندترین نهێنی خودا‬ ‫خۆیه‌تی)‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت به‌پێویستی زانــیــوه‌ كه‌‬ ‫خودی پێغه‌مبه‌ر خۆی ڕاشكاوانه‌ دان‬ ‫بـــه‌وه‌دا بنێت كه‌ غه‌یب نازانێت و‪،‬‬ ‫ئه‌ركی ئه‌و ته‌نیا ڕاگه‌یاندنه‌و به‌س‪،‬‬ ‫ئه‌و سه‌باره‌ت ب ‌ه زانینی غه‌یب وه‌ك چه‌ند فه‌رموده‌یه‌ك سه‌باره‌ت به‌ خودا‬ ‫مرۆڤه‌ ئاساییه‌كانی تر ته‌نیا به‌نده‌یه‌كی‬ ‫‌ی‬ ‫خودایه‌و هیچی دیكه‌‪ ،‬واته‌ هاوشێوه‬ ‫وه‌ك له‌سه‌ره‌تادا ئاماژه‌مان پێكرد‪،‬‬ ‫كۆی به‌نده‌كان هیچ شتێك له‌باره‌ی گرنگترین بابه‌ت له‌ دنیای غه‌یبداو‬

‫غه‌یبترینیان بریتی ‌ه له‌ خــودی خودا‬ ‫خــۆی‪ ،‬له‌الیه‌كی دیكه‌شه‌وه‌ (خــودا)‬ ‫به‌هیچ شــێــوه‌یـه‌ك هیچی ل ـه‌بــاره‌وه‌‬ ‫نازانرێت ئه‌وه‌ نه‌بێت له‌ قورئان خۆیدا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌بینین چه‌ند‬ ‫فه‌رموده‌یه‌ك له‌مڕوه‌وه‌ بونیان هه‌یه‌ كه‌‬ ‫نه‌ك هه‌ر باس له‌ خودا ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ وه‌ك‬ ‫گوتمان غه‌یبه‌‪ ،‬به‌ڵكو باسكردنه‌كان‬ ‫هیچ سودێكیشیان نییه‌ جگه‌ له‌‬ ‫سه‌رنجڕاكێشانی خه‌ڵكی ڕه‌شــۆك به‌‬ ‫خورافیات و شتی سه‌یرو سه‌مه‌ره‌ كه‌‬ ‫بوخاری و موسلیم و ئه‌وانی دیكه‌ له‌‬ ‫گێڕه‌ره‌وانی فه‌رموده‌ هه‌ڵیان به‌ستوون!‬ ‫‪« -1-1‬یلقی فی النار» «و تقول هل‬ ‫من مزید» (ق‪ )30 ،‬حتی یظع قدمه‪،‬‬ ‫فتقول‪ :‬قــط قــط» واته‌‪:‬فڕده‌درێته‌‬ ‫ئاگره‌وه‌« ئاگره‌كه‌ش ده‌ڵێت هی زیاتر‬ ‫نییه‌ (بیخه‌یته‌ نــاوه‌وه‌ له‌خه‌ڵكی»‪،‬‬ ‫هه‌تا (خــوا) پێیه‌كانی ده‌خاته‌ ناو‬ ‫ئاگره‌كه‌وه‌و‪ ،‬ئاگره‌كه‌ش ده‌ڵێت‪ :‬به‌س‬ ‫به‌س‪( .‬البخاری)‬ ‫وه‌ك له‌ فه‌رموده‌ی دیكه‌ی سه‌باره‌ت‬ ‫به‌م بابه‌ته‌ هاتون‪ ،‬مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه‌‬ ‫ته‌نیا كاتێك ئاگری دۆزه‌خ له‌ خه‌ڵكی‬ ‫پــڕده‌بــێــت‪ ،‬ك ـه‌ خـــودا قــاچ ده‌خــاتـه‌‬ ‫ناویه‌وه‌و‪ ،‬ئه‌و كاته‌ ئاگره‌كه‌ ده‌ڵێت‬ ‫ب ـه‌س ب ـه‌س ئیتر پــڕبــوم‪ ،‬و جێگای‬ ‫كه‌سی دیكه‌م تێدا نابێته‌وه‌! واته‌‬ ‫مــادام خــودا ل ـه‌روی تواناو ده‌س ـه‌اڵت‬ ‫و سیفه‌ته‌كانیه‌وه‌ گـه‌وره‌یـه‌‪ ،‬كه‌واته‌‬ ‫جه‌سته‌یشی یه‌كجار گـــه‌وره‌ بێت!‬ ‫دۆزه‌خیش ئه‌وه‌نده‌ گه‌وره‌و فراوان بێت‬ ‫مه‌گه‌ر به‌ قاچه‌ زه‌به‌الحه‌كانی خودا پڕ‬ ‫ببێتەوە!‬ ‫ئه‌م وێناندنه‌ی خودا لێره‌دا كتومت‬ ‫له‌وێناكردنی دێو ده‌چێت كه‌ بونه‌وه‌رێكی‬ ‫ئه‌فسانه‌ییه‌و‪ ،‬گوایا گه‌وره‌ییه‌كه‌ی‬ ‫سه‌رسامكه‌ره‌‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌الیه‌ك‪ ،‬له‌الیه‌كی‬ ‫دیكه‌شه‌وه‌ ئه‌م فه‌رمودانه‌ بۆ ته‌فسیری‬ ‫ئه‌و ئایه‌ته‌ی سوره‌تی قاف هاتون و‪ ،‬له‌‬ ‫ناودارترین و بڕواپێكراوترینی ته‌فسیردا‬ ‫هه‌ن ! وه‌ك ته‌فسیره‌كه‌ی ابن كثیر و‬ ‫طبری و قرطبی‪ ،‬له‌ هه‌مانكاتدا به‌‬ ‫به‌هێزترین و گرنگترین جۆری ته‌فسیر‬ ‫داده‌نرێت‪ ،‬چونكه‌ پێغه‌مبه‌ر ته‌فسیری‬ ‫كردوه‌!!‬ ‫‪-2‬له‌ یه‌كێك له‌ ئایه‌ته‌كانی قورئان‬ ‫كه‌ ئایه‌تی ‪67‬ی ســوره‌تــی زومــه‌ره‌‬ ‫ده‌فه‌رموێت «وما قدروا الله حق قدره‬ ‫واالرض جمیعا قبضته یوم القیامة‌‬ ‫والسماوات مطویات بیمینه سبحانه‬ ‫و تعالی عما یشركون»‪ .‬واته‌ (وه‌ك‬ ‫پێویست ڕێزیان له‌ خودا نه‌گرتوه‌ و‬ ‫(قه‌دریان نه‌زانیوه‌)‪ ،‬له‌ كاتێكدا كه‌‬ ‫زه‌وی هه‌موی لـــه‌رۆژی قیامه‌تدا لە‬ ‫مشتیدایە‪ ،‬ئاسمانه‌كانیش (به‌توانای)‬

‫کۆمەڵێک فەرمودەی سەحیحی بوخاری و موسلیم دژی قورئانن‬

‫الی ڕاستی پێچراوه‌ن‪ ،‬پاكیی و به‌رزیی‬ ‫بۆ ئه‌و له‌و هاوبه‌شانه‌ی بۆی په‌یدا‬ ‫ده‌كه‌ن»‪.‬‬ ‫ئه‌م ئایه‌ته‌ بۆخۆی ماناكه‌ی ڕونه‌ كه‌‬ ‫گوزارشت له‌ ده‌سه‌اڵتی خوا ده‌كات‪،‬‬ ‫كه‌چی فه‌رموده‌كه‌ی بوخاری هاتوه‌ به‌‬ ‫پشتبه‌ستن به‌ (حاخامێكی!) جوله‌كه‌‬ ‫ته‌فسیرێكی زۆر سه‌یرو خورافیانه‌ی بۆ‬ ‫ده‌كات‪:‬‬ ‫«جا‌ء حبر من االحبار الی رسول الله‬ ‫(ص) فقال‪ :‬یا محمد‪ ،‬أنا نجد‪ :‬ان الله‬ ‫یجعل السموات علی اصبع و االرضین‬ ‫علی اصبع‪ ،‬والشجر علی اصبع‪ ،‬و الما‌ء‬ ‫و الثری علی اصبع‪ ،‬فیقول انا الملك‪،‬‬ ‫فضحك النبی (ص) حتی بدت نواجذه‬ ‫تصدیقا لقول الحبر‪ ،‬ثم قرأ رسول‬ ‫الله (ص) «وما قدروا الله حق قدره‬ ‫واالرض جمیعا قبضته یوم القیامة‌‪..‬‬ ‫« الزمر‪.67 ،‬‬ ‫واته‌« حه‌برێك (حاخامێكی جوله‌كه‌‬ ‫كه‌ زانــای جوله‌كه‌یه‌)‪ ،‬هــات بۆ الی‬ ‫پێغه‌مبه‌ری خــوا (د‪.‬خ) و گوتی‪:‬‬ ‫ئه‌ی موحه‌مه‌د‪ ،‬ئێمه‌ ده‌بینین (واته‌‬ ‫ئ ـه‌م زانیارییه‌ الی ئێمه‌ هه‌یه‌) كه‌‬ ‫خودا ئاسمانه‌كان له‌سه‌ر یه‌ك په‌نجه‌‬ ‫داده‌نێت و زه‌وییه‌كانیش له‌سه‌ر یه‌ك‬ ‫په‌نجه‌‪ ،‬دره‌ختیش له‌سه‌ر یه‌ك په‌نجه‌‪،‬‬ ‫ئــاو و گڵیش لـه‌سـه‌ر یــه‌ك په‌نجه‌‪،‬‬ ‫سه‌رجه‌م بونه‌وه‌ره‌كانی دیكه‌ش له‌سه‌ر‬ ‫په‌نجه‌یه‌ك‪ ،‬ئینجا (خـــودا) ده‌ڵێت‬ ‫منم پــادشــا‪ ،‬پێغه‌مبه‌ریش (د‪.‬خ)‬ ‫پێكه‌نی تــا خرێیه‌كانی ده‌ركـــه‌وت‬ ‫به‌هۆی باوه‌ڕپێكردن و به‌راستدانانی‬ ‫گوته‌ی حه‌بره‌كه‌ (زانا جوله‌كه‌كه‌)‪ ،‬له‌‬ ‫پاشاندا پێغه‌مبه‌ری خودا ئه‌م ئایه‌ته‌ی‬ ‫خــوێــنــده‌وه‌‪( :‬ومـــا قـــدروا الــلــه حق‬ ‫قدره‪!!»..‬‬ ‫لێره‌دا چه‌ند كێشه‌یه‌ك هه‌یه‌‪-:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬ته‌فسیركردنی ئایه‌ته‌كه‌ی‬ ‫به‌ره‌و ئاڵۆزیی بردوه‌‪.‬‬ ‫دوه‌م‪ :‬وه‌ك له‌ فه‌رموده‌كه‌ی پێشتردا‬ ‫گوتمان‪ ،‬لێره‌شدا خودا زیاتر له‌ دێو‬ ‫ده‌چێت‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬بۆ ده‌بێت زانایه‌كی جوله‌كه‌‬ ‫ته‌فسیری قورئان بۆ پێغه‌مبه‌ر بكات؟!‬ ‫چۆن ئه‌و پێغه‌مبه‌ره‌ بــڕوا به‌ كتێبه‌‬ ‫ئاسمانیه‌كه‌یان ناكات كه‌ ته‌وراته‌و‬ ‫قه‌بوڵی ناكات‪ ،‬به‌اڵم ته‌فسیری قورئان‬ ‫(نـه‌ك ته‌فسیری تــه‌ورات!) لێیانه‌وه‌‬ ‫ق ـه‌بــوڵ ده‌كـــات (بـه‌ڵــكــو لێیانه‌وه‌‬ ‫فێرده‌بێت!)‪ ،‬وه‌ك ئــه‌وه‌ی زانایانی‬ ‫جــولـه‌كـه‌ بـه‌شــێــوه‌یـه‌كــی ڕاشــكــاو و‬ ‫ڕاسته‌وخۆ مامۆستای پێغه‌مبه‌ر بوبن!!‬ ‫ئه‌م ئایه‌ته‌و ئایه‌ته‌كه‌ی پێشتریش له‌‬ ‫ڕاستیدا وه‌ك مه‌جاز باسی ئه‌و بابه‌تانه‌یان‬ ‫كـــردوه‌‪ ،‬جوانی و سه‌رنجڕاكێشی و‬

‫كاریگه‌ریه‌كه‌شیان له‌وه‌دایه‌ كه‌ مه‌جازن‪،‬‬ ‫كه‌چی فه‌رموده‌كان بـه‌ره‌و حه‌قیقه‌ت‬ ‫بردونی و له‌و كاریگه‌ریی و به‌الغه‌ته‌‬ ‫به‌تاڵیكردونه‌ته‌وه‌ كه‌ سیفه‌تی سه‌ره‌كی‬ ‫ده‌قــی قورئانه‌ ئـه‌و ئه‌حكامانه‌ی له‌‬ ‫فه‌رموده‌دا هاتون و ناكۆكن به‌ قورئان‪-:‬‬ ‫‪-1‬ئــه‌و ف ـه‌رمــوده‌ به‌ناوبانگه‌ی كه‌‬ ‫مرۆڤی زیناكه‌ر كه‌ هاوسه‌ری هه‌بێت‬ ‫ڕه‌جمده‌كات هه‌تا مردن‪ ،‬له‌ قورئاندا‬ ‫نه‌هاتوه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌ شه‌رعی جوله‌كه‌وه‌‬ ‫وه‌رگیراوه‌و‪ ،‬وه‌ك قورئان خۆی كاری‬ ‫پێده‌كرێت!! له‌سه‌ر بناغه‌ی ئـه‌وه‌ی‬ ‫ئێمه‌ بۆمان هه‌یه‌ هه‌ندێك له‌ یاساكانی‬ ‫جوله‌كه‌و مه‌سیحی قه‌بوڵبكه‌ین به‌ناوی‬ ‫(شــرع مــن قبلنا) كـه‌ یه‌كێكه‌ له‌و‬ ‫به‌ڵگانه‌ی یاسای شه‌رعی لێوه‌رده‌گیرێت‬ ‫له‌ زانستی (اصول الفقه‌)دا‪..‬‬ ‫‪-2‬كوشتنی كه‌سی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ له‌‬ ‫دیــن لـه‌ قــورئــانــدا نـه‌هــاتــوه‪ ‌،‬كه‌چی‬ ‫فه‌رموده‌ی سه‌حیحی له‌سه‌ره‌ «من بدل‬ ‫دینه فاقتلوه»‪ ،‬واته‌‪( :‬هه‌ر كه‌سێك‬ ‫ئاینه‌كه‌ی خۆی گۆڕی بیكوژن)‪.‬‬ ‫‪-3‬ئــافــره‌ت شیر به‌ پیاو بــدات بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ئاره‌زوی سێكسیی هه‌ردوكیان‬ ‫دابمركێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ به‌ (شیردان‬ ‫به‌ گــه‌وره‌) به‌ناوبانگه‌! بێگومان له‌‬ ‫قورئاندا هیچ جــۆره‌ ئاماژه‌یه‌ك به‌م‬ ‫بابه‌ته‌ بونی نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ سه‌حیحی بوخاریدا‬ ‫هه‌یه‌و‪ ،‬بــه‌رده‌وام ده‌گوترێته‌وه‌‪ ،‬هیچ‬ ‫كه‌سێكیش جورئه‌تی گومانكردن ناكات‬ ‫لێی‪ ،‬چونكه‌ له‌و سه‌حیحیه‌دا هاتوه‌!!‪.‬‬ ‫‪-4‬بــیــرچــون ـه‌وه‌ی قــورئــان له‌الیه‌ن‬ ‫پێغه‌مبه‌ره‌وه‌!‬ ‫خودا له‌ قورئاندا بڕیاریداوه‌ كه‌ ئه‌و‬ ‫ئایه‌تانه‌ی بۆ پێغه‌مبه‌ر ده‌خوێندرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫لە هەمانکاتیشدا پێی لەبەربکات‪،‬‬ ‫(سنقرئك فال تنسی» االعلی‪ .6 ،‬بۆت‬ ‫ده‌خوێنینه‌وه‌و ئیتر بیرت ناچێته‌وه‌«‪.‬‬ ‫«وال تعجل بالقران من قبل ان یقضی‬ ‫الیك وحیه»‪ ،‬طه‌ ‪ 114‬واته‌ (له‌خوێندنی‬ ‫قــورئــان (وتـــنـــه‌وه‌یـــدا) په‌له‌مه‌كه‌‬ ‫پێشئه‌وه‌ی وه‌حیه‌كه‌ به‌ته‌واوی پێت‬ ‫بگات)‪« .‬ال تحرك به لسانك لتعجل به‪،‬‬ ‫ان علینا جمعه وقر‌انه‪ ،‬فإذا قرأناه فاتبع‬ ‫قرا‌نه»‪ ،‬القیامة‌‪ ،18-16 ،‬واته‌ (زمانت‬ ‫(زۆر) مه‌جوڵێنه‌ بۆ ئه‌وه‌ی په‌له‌بكه‌یت‬ ‫(له‌وه‌رگرتن و له‌به‌ركردنیدا)‪( ،‬چونكه‌)‬ ‫له‌سه‌ر ئێمه‌یه‌ كۆكردنه‌وه‌و خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫(له‌به‌ركردنی)‪ ،‬ئینجا كه‌ خوێندمانه‌وه‌‬ ‫تۆش بكه‌وه‌ره‌ دوای خوێندنه‌وه‌كه‌ی)‪.‬‬ ‫به‌ڵكو هــاتــن ـه‌خــواره‌وه‌ی قــورئــان‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی كـه‌م كـه‌م و به‌شبه‌ش‬ ‫بـــه‌دوای یه‌كتردا ل ـه‌مــاوه‌ی بیست و‬ ‫سـێ‌ ساڵدا‪ ،‬نه‌ك هه‌موی به‌یه‌كجار‬ ‫بۆ پێغه‌مبه‌ر هاتبێت‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌ خودی‬ ‫خۆیدا به‌ڵگه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌و‬ ‫پێغه‌مبه‌ره‌ به‌ باشی و ئاسانیی فریای‬ ‫له‌به‌ركردنی كه‌وتوه‌‪.‬‬ ‫كــه‌چــی لــــه‌م بــــاره‌یــــه‌وه‌ چ ـه‌نــد‬ ‫فه‌رموده‌یه‌ك الی بوخاری هه‌یه‌ كه‌‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ گوایا‬ ‫پێغه‌مبه‌ر قورئانی له‌بیر چوبێت!‬ ‫لــه‌ عــائــیــش ـه‌وه‌ ده‌گـــێـــڕنـــه‌وه‌ كه‌‬ ‫گوتویه‌تی‪ :‬پێغه‌مبه‌ر گوێی له‌ پیاوێك‬ ‫بو كه‌ له‌ مزگه‌وتدا قورئانی ده‌خوێند‪،‬‬ ‫گوتی‪« :‬خوا ڕه‌حمی پێ‌ بكات فاڵن‬ ‫ئایه‌ت و فاڵن ئایه‌تی له‌ سوره‌تی فاڵن‬ ‫خسته‌وه‌ بیرم!‬ ‫هه‌ر له‌ عائیشه‌وه‌ له‌فه‌رموده‌یه‌كی‬ ‫هاوشێوه‌دا ده‌ڵێت‪ :‬پێغه‌مبه‌ری خوا‬ ‫گوێی ل ـه‌ پیاوێك بــو ك ـه‌ سوره‌تی‬ ‫(اللیل)ی ده‌خوێند‪ ،‬گوتی‪ :‬خوا ڕه‌حمی‬ ‫پێ‌ بكات‪ ،‬فاڵنه‌ ئایه‌ت و فاڵنه‌ ئایه‌تی‬ ‫بیر خستمه‌وه‌‪ ،‬كه‌ له‌ سوره‌تی فاڵن و‬ ‫فاڵن بیرم چوبویه‌وه‌!‬

‫ژمارە (‪ )357‬دوشەممە ‪2017/9/18‬‬

‫‪3‬‬

‫كورد و فه‌لسه‌فه‌؛ كام فه‌لسه‌فه‌؟!‬ ‫ناجى ئه‌فراسياو‬ ‫هه‌ميشه‌ سنورى نێوان فه‌لسه‌فه‌ و‬ ‫ئايدۆلۆژيا‪ ،‬سنورێكى ڕوون و ديار نييه‌‪.‬‬ ‫چونكه‌ ڕه‌نگه‌ شتێك له‌ فه‌لسه‌فه‌ بچێته‌‬ ‫نێو ئايدۆلۆژياوه‌‪ ،‬شتێكيش له‌ ئايدۆلۆژيا‬ ‫بێته‌ نێو سنورى فه‌لسه‌فه‌وه‌‪ .‬بۆ نمونه‌‪،‬‬ ‫«كــۆمــارى ئه‌فاڵتون» بريتى بــوو له‌‬ ‫ئايدۆلۆژيايه‌كى سياسى كه‌ ده‌رهاويشته‌ى‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ى ئه‌فاڵتۆن بوو‪ ،‬هه‌روه‌ك چۆن‬ ‫«شـــارى ئــايــديــاڵــى» ده‌رهاويشته‌ى‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ى فارابى بوو‪« .‬ده‌شێت تادوا‬ ‫ڕاده‌ش‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ بـه‌تـه‌واوى ئاوێته‌ى‬ ‫ئايدۆلۆژيا ببێت‪ ،‬بۆيه‌ مــرۆڤ نازانێت‬ ‫خاڵى سه‌ره‌تا ئايدۆلۆژيايه‌ يان فه‌لسه‌فه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ى له‌ «ماركسيزم»دا هه‌يه‌« ‪.‬‬ ‫كاتێك فه‌لسه‌فه‌ و سياسه‌ت به‌م‬ ‫شێوه‌يه‌ ئــاوێــزانــى ي ـه‌ك ببن‪ ،‬ياخود‬ ‫ببنه‌ ت ـه‌واوك ـه‌رى يه‌كتر و ڕۆڵــيــان له‌‬ ‫گۆڕينى واقيعدا هه‌بێت‪ .‬كه‌واته‌ ده‌بێت‬ ‫وه‌ك كوردزمانێك سه‌رنج له‌ ئه‌رشيفى‬ ‫فه‌لسه‌فى و گه‌نجينه‌ى كتێبخانه‌ى كوردى‬ ‫بده‌ين ئايا تا چه‌ند به‌ فه‌لسه‌فه‌ ئاشناين‬ ‫و تاچ ڕاده‌يه‌ك سه‌رچاوه‌ فه‌لسه‌فييه‌كان‬ ‫به‌ زمانى كوردى (له‌ نوسين و وه‌رگێڕان)‬ ‫به‌رده‌ستن؟‬ ‫ڕه‌نگه‌ به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ كتێبخانه‌كانى‬ ‫واڵتانى دراوسێمان لــه‌ڕووى ئه‌رشيفى‬ ‫فه‌لسه‌فى و فه‌رهه‌نگى فيكرييه‌وه‌‬ ‫هه‌ژارترين كتێبخانه‌مان هه‌بێت‪ .‬لێره‌دا‬ ‫نامه‌وێت باس له‌و هۆكاره‌ سياسييانه‌‬ ‫بكه‌م كه‌ تاكو ئێستا مێژوونووسانى كورد‬ ‫پاساوێكى ناسيۆناليستانه‌يان بۆ هه‌ژاريى‬ ‫كتێبخانه‌ و ئــه‌ده‌ب و فيكرى كــوردى‬ ‫هێناوه‌ته‌وه‌‪ .‬سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى بڕواى ته‌واوم‬ ‫به‌وه‌ هه‌يه‌ گه‌لى كورد دووجار چه‌وساوه‌‬ ‫بــووه‌‪ ،‬جارێك له‌اليه‌ن داگيركه‌رانه‌وه‌‪،‬‬ ‫جارێكيش لـه‌اليـه‌ن چينى چه‌وسێنه‌ر‬ ‫و حوكمڕانيى لۆكاڵييه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچى‬ ‫پێموايه‌ بــژارده‌ى ئه‌نته‌رناسيۆناليستيى‬ ‫كۆمۆنيستى چاره‌سه‌رى سه‌رجه‌م گرفته‌‬ ‫نـه‌تـه‌وه‌يــى و عيرقى و ڕه‌گه‌زييه‌كان‬ ‫ده‌كات‪ .‬بۆيه‌ ده‌بێت دان به‌وه‌دا بنێين‪،‬‬ ‫بزووتنه‌وه‌ى ڕزگاريخوازى كوردى تاكو‬ ‫ئێستا ته‌نها خه‌باتى له‌دژى سياسه‌تى‬ ‫نه‌ته‌وه‌ى زاڵ و بااڵده‌ست كردووه‌ نه‌ك‬ ‫خه‌باتى چينايه‌تى بكات‪ ،‬واتا كۆتاييهێنان‬ ‫به‌ مۆنۆپۆل و چه‌وساندنه‌وه‌ و قۆرخكاريى‬ ‫چينى «ئه‌رستۆكۆات» به‌سه‌ر چينى‬ ‫«ڕه‌شوڕووت»دا‪.‬‬ ‫چــاخــى ڕۆشــنــگــه‌رى لــه‌ ئــه‌وروپــا‪،‬‬ ‫سه‌رده‌مى زێڕينى گه‌شه‌سه‌ندنى فه‌لسه‌فه‌‬ ‫بوو‪ .‬ده‌شێت بڵێين فه‌لسه‌فه‌ى ڕۆشنگه‌رى‬ ‫بـــووه‌ پاڵپشتى شــۆڕشــى بــۆرژوازيــى‬ ‫فه‌ره‌نسى‪ .‬به‌اڵم له‌ ماوه‌ى سێ سه‌ده‌ى‬ ‫ڕابــــردوودا‪ ،‬سيسته‌مى سـه‌رمــايـه‌دارى‬ ‫له‌برى ئه‌وه‌ى كۆتايى به‌ جه‌ور و سته‌مى‬ ‫سه‌رده‌مى ده‌ره‌به‌گايه‌تى بهێنێت‪ ،‬كه‌چى‬ ‫ل ـه‌ فۆرمێكى ت ــردا و بـه‌دڕه‌نــده‌تــريــن‬ ‫شێوه‌ و به‌ڕێژه‌يه‌كى زياتر چينايه‌تى‬ ‫و چه‌وساندنه‌وه‌ى تۆختر كردووه‌ته‌وه‌‬ ‫(به‌تايبه‌تى له‌ واڵتانى جيهانى سێهه‌م‬ ‫«تازه‌پێگه‌يشتوو» كه‌ وه‌ك پاشكۆ و‬ ‫موسته‌عميره‌ ماونه‌ته‌وه‌ و ده‌سه‌اڵته‌‬ ‫لۆكاڵييه‌كانيش له‌ فۆرمى ده‌وڵه‌تێكى‬ ‫ئۆليگارشيدان)‪ .‬له‌ مــاوه‌ى ئ ـه‌م سێ‬ ‫سه‌ده‌دا‪ ،‬واتا له‌ ماوه‌ى ده‌ستڕۆيشتوويى‬ ‫سه‌رمايه‌دارييدا مێژوو چه‌ندين شۆڕشى‬ ‫بـه‌خــۆوه‌ بينيوه‌ كه‌ چينى چه‌وساوه‌‬ ‫به‌سه‌ر چينى چه‌وسێنه‌ردا كردوويه‌تى‪،‬‬ ‫ديــارتــريــنــيــان شــۆڕشــى (كــۆمــۆن ـه‌ى‬ ‫پاريس‪ ،1871‬ئۆكتۆبه‌رى ڕووسيا‪،1917‬‬ ‫چين‪ ،1949‬و شۆڕشى گه‌النى ئه‌مريكاى‬ ‫التين)‪ .‬ئه‌م شۆڕشانه‌ ده‌ره‌نجامى خه‌باتى‬ ‫چينايه‌تى بوون‪ ،‬واتا له‌پێناو نه‌ته‌وه‌ و‬ ‫ئايين و مه‌زهه‌بێكى دياريكراودا نه‌بوون‪.‬‬ ‫له‌ س ـه‌ده‌ى بيستدا هه‌ر سه‌رهه‌ڵدان‬

‫ڕە‌نگه‌ ده‌وڵه‌ت‪/‬ده‌سه‌اڵت بتوانێت‬ ‫ده‌ست به‌سه‌ر بازاڕ و كايه‌ى گشتى و‬ ‫ميديادا بگرێت‪ ،‬به‌اڵم ناتوانێت ڕێگرى‬ ‫له‌ خه‌وىن خه‌ڵك بكات‬ ‫و ڕاپه‌ڕينێك له‌ كوردستانى عێراقدا هه‌ر ده‌گه‌ين به‌م ژيانه‌وه‌يه‌‪ ،‬هيچ هێزێك‬ ‫كرابێت‪ ،‬ده‌رهاويشته‌ى خه‌باتى نه‌ته‌وه‌يى نييه‌ بتوانێت به‌ربه‌ستيى ئه‌مه‌ بكات‪.‬‬ ‫بووه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچى زۆرجــار سرووشيان له‌ ئـه‌مـه‌ ئه‌نجامى ب ـه‌رزيــى فه‌لسه‌فه‌ و‬ ‫خه‌باتگێڕه‌ كۆمۆنيسته‌كانى وه‌ك (لينين سه‌ربه‌ستى و نيشتيمانپه‌روه‌رييه‌‪ ،‬ئێستا‬ ‫و ماو و چيڤارا) وه‌رگــرتــووه‌‪ .‬هاوكات هيچ هێزێك ناتوانێت بمانشكێنێت»‪.‬‬ ‫له‌م به‌شه‌دا هيچ سه‌ركرده‌يه‌كى سياسى هه‌ڵوێستى دووه‌مــيــان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫يان نوسه‌رێك به‌ديناكرێت كه‌ له‌ماوه‌ى ساڵى ‪ 1848‬له‌و كاته‌دا (تێير) كه‌‬ ‫سه‌ده‌ى ڕابردوودا تيۆريزه‌يه‌كى فيكريى بۆ كاربه‌ده‌ستێكى بۆرژوازييه‌ ده‌ڵێت‪« :‬ئاخ‬ ‫بزووتنه‌ى كوردى كردبێت‪ ،‬له‌سه‌ر ئاستى خۆزگه‌ له‌مه‌وپێش كار چۆن ده‌ڕۆيشت‬ ‫فه‌لسه‌فييش به‌گشتى‪ ،‬واتا ئه‌وانه‌ى ده‌قى ه ـه‌روا بڕۆشتايه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر قوتابخانه‌كان‬ ‫فيكرى و فه‌لسه‌فييان نوسيبێت يان وه‌كو جاران هه‌ر له‌ژێر ده‌ستى قه‌شه‌ى‬ ‫ته‌رجومه‌ كردبێت‪ ،‬ده‌بينين جاروبار ناوى كه‌نيسه‌كاندا بوايه‌‪ ،‬دڵم نه‌ئه‌هات داواى‬ ‫(شاكر فه‌تاح يان ئه‌ميرى حه‌سه‌نپوور كه‌مكردنه‌وه‌ى قوتابخانه‌كان بكه‌م‪..‬‬ ‫يان مه‌سعود محه‌مه‌د) ده‌هێنرێت ‪ .‬لێره‌دا من به‌ئاشكرا داواى شتێكى تر ده‌كه‌م‬ ‫ئه‌مه‌ به‌ ده‌رفه‌ت ده‌زانين تاكو ناوێكى ن ـه‌ك ئ ـه‌م مامۆستا بێ ئايينانه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫تر سه‌ربارى ليستى ئه‌و ناوانه‌ بكه‌ين حـه‌ز به‌ چــاره‌ى زۆرب ـه‌يــان ناكه‌م‪ ،‬من‬ ‫كه‌ هه‌وڵيانداوه‌ چ به‌ وه‌رگێڕان و چ به‌ براگه‌وره‌كانم ده‌وێــتـه‌وه‌‪ ،‬من ئه‌مه‌وێت‬ ‫نووسين به‌ زمانى كوردى‪ ،‬ده‌رگا له‌سه‌ر كه‌نيسه‌ و قه‌شه‌كان ده‌سه‌اڵتى ته‌واو‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ بكه‌نه‌وه‌‪ .‬هۆكارى ناوهێنانى وه‌ربگرنه‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ بــڕواى ت ـه‌واوم به‌‬ ‫نووسه‌ر و وه‌رگێڕ (مــحـه‌ڕه‌م محه‌مه‌د فه‌لسه‌فه‌كه‌يان هه‌يه‌‪ ،‬ئه‌و فه‌لسه‌فه‌ى له‌‬ ‫مرۆڤ ده‌گه‌يه‌نێت بۆئه‌وه‌ هاتۆته‌ ئه‌م‬ ‫ئه‌مين) ‪ ،‬ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ دوو خاڵ‪:‬‬ ‫يه‌كه‌م‪ /‬ناوبراو له‌ سااڵنى ‪ 1950‬تاكو دنياوه‌ تاكو به‌ كڵۆڵى بژێت‪ .‬نه‌ك ئه‌و‬ ‫‪ 1970‬ده‌روازه‌ى له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ى فيكرى فه‌لسه‌فه‌يه‌ى به‌ ئينسان ده‌ڵێت؛تۆ بۆ‬ ‫و سياسى كــردووه‌تـه‌وه‌ كه‌ له‌و كاته‌دا ئه‌وه‌ هاتوويته‌ دنياوه‌ تاكو به‌ كامه‌رانى‬ ‫زمانى ئه‌ده‌ب به‌گشتى و شيعر به‌تايبه‌تى و (ئازادى) و (يه‌كسانى) بژێيت‪ ،‬ئه‌گه‌رنا‬ ‫ڕووبـــه‌ڕووى ده‌وڵـه‌مـه‌نــده‌كــان ببه‌ره‌وه‌‬ ‫زاڵ بووه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ /‬ئه‌و له‌ نوسين و وه‌رگێڕانه‌كانيدا چونكه‌ خۆپه‌رستيى ئه‌وان تۆى بێبه‌ش‬ ‫پرسى چينايه‌تيى وروژاندووه‌ و زاراوه‌كانى و هه‌ژار كردووه‌‪ ،‬ئه‌و چينه‌ ده‌يانه‌وێت بۆ‬ ‫«پــرۆلــيــتــاريــا» و «بـــۆرژوازيـــى» له‌ باشتركردنى گوزه‌رانى خۆيان ئه‌و شته‌ى‬ ‫باڵوكراوه‌ كوردييه‌كاندا زه‌قكردووه‌ته‌وه‌‪ .‬ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان پێويستيان پێى نييه‌ لێيان‬ ‫له‌كاتێكدا لـه‌و ســااڵنـه‌دا ڕۆشنبيرى و بستێننه‌وه‌»‪ .‬هه‌ڵبژاردن و وروژاندنى‬ ‫جواڵنه‌وه‌ى كوردى ته‌نها دۆزى نه‌ته‌وه‌يى ئه‌م پرسه‌ له‌اليه‌ن به‌ڕێز(محه‌ڕه‌م)ه‌وه‌‬ ‫ده‌رخـــه‌رى فيكر و م ـه‌غــزاى سياسيى‬ ‫به‌هه‌ند وه‌رگرتبوو‪.‬‬ ‫ناوبراو له‌ ساڵى ‪1960‬دا ناميله‌كه‌يه‌ك ئه‌و نوسه‌ره‌يه‌‪ ،‬كه‌ فه‌لسه‌فه‌ له‌ حه‌زى‬ ‫به‌ناونيشانى (مه‌بده‌ئه‌ بنه‌ڕه‌تييه‌كانى زانــيــن ـه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌ ب ـه‌ ديدێكى‬ ‫فه‌لسه‌فه‌) ئــامــاده‌ده‌كــات‪ ،‬كه‌ چه‌ند شۆڕشگێڕانه‌ بۆ گۆڕينى واقيع و ده‌يكاته‌‬ ‫تــه‌وه‌رێــكــى س ـه‌ره‌تــايــيــى فه‌لسه‌فى مه‌شخه‌ڵێك بۆ ڕۆشنكردنه‌وه‌ى ڕێبازى‬ ‫له‌خۆده‌گرێت‪ ،‬دواتريش دێته‌ سه‌رباسى پێشكه‌وتنخوازانه‌‪ .‬ناوبراو له‌ درێــژه‌ى‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ى ماركسيزم و ماترياڵيزمى ئه‌م كاره‌ فه‌لسه‌فييه‌دا باس له‌ ژه‌هرى‬ ‫دياله‌كتيكى و ياساكانى دياله‌كتيك‪ .‬ئه‌و گۆڤار و ڕۆژنامه‌ بۆرژوازييانه‌ ده‌كات‬ ‫بـــه‌ســـودوه‌رگـــرتـــن لــه‌ ده‌قــــى چـه‌نــد كه‌ ڕۆژانه‌ هۆشى خه‌ڵكى پێ داده‌ڕزێنن‬ ‫بيرمه‌ندێك‪ ،‬چه‌ند ته‌وه‌رێكى بنه‌ڕه‌تى و و هۆشياريى ساخته‌ له‌الى چينى هه‌ژار‬ ‫زه‌رووريى وه‌رگێڕاوه‌ته‌ سه‌ر زمانى كوردى و چه‌وساوه‌ درووســتــده‌كـه‌ن‪« ،‬ژه‌هــرى‬ ‫و نوسينى خۆى تێهه‌ڵكێش كــردوون‪ .‬بـــــۆرژوازى» كتێبى ئابووريناسێكى‬ ‫ناوبراو له‌ به‌رهه‌مه‌ فه‌لسه‌فييه‌كه‌يدا به‌و ماركسيى فه‌ڕه‌نسى (سه‌مير ئه‌مين)ى‬ ‫پرسياره‌ ده‌ستپێده‌كات فه‌لسه‌فه‌ چييه‌ وه‌بيرهێنامه‌وه‌‪ ،‬ناوبراو فيكرى بۆرژوازى‬ ‫و بۆچى ده‌بێت فه‌لسه‌ف ‌ه بخوێنين؟ ئه‌و به‌ «ڤايرۆسى ليبراڵ» نــاوده‌بــات‪ ،‬كه‌‬ ‫دێته‌ سه‌رباسى فه‌لسه‌فه‌ى بــۆرژوازى چۆن به‌درێژاى سێ سه‌ده‌ى ڕابردوو ئه‌م‬ ‫و ئه‌و جياوازييه‌ گه‌وره‌ ده‌رده‌خــات كه‌ ڤايرۆسه‌ له‌ ئه‌وروپا باڵوبۆته‌وه‌ و دواتر‬ ‫له‌نێوان فه‌لسه‌فه‌ى بۆرژوازيى سه‌ده‌ى چووه‌ته‌ ئه‌مريكا و پاشان به‌به‌هێزى‬ ‫هه‌ژده‌ و فه‌لسه‌فه‌ى بۆرژوازيى سه‌ده‌ى گ ـه‌ڕاوه‌ت ـه‌وه‌ بۆ ئـه‌وروپــا و له‌ واڵتانى‬ ‫نــــۆزده‌دا هــه‌بــووه‌‪ ،‬پێى وايــه‌ ئــه‌وه‌ى جيهانى سێهه‌ميشدا ته‌شه‌نه‌يكردووه‌‪.‬‬ ‫يه‌كه‌ميان شۆڕشگێڕى بــووه‌ و ئه‌وه‌ى ديــاره‌ مه‌سه‌له‌ى ڕۆژنامه‌ و گۆڤاره‌كان‬ ‫دووه‌ميان ده‌بێته‌ كۆنه‌په‌رست‪ .‬به‌ڵگه‌ش كه‌ (مــحـه‌ڕه‌م محه‌مه‌د) خستويه‌تييه‌‬ ‫بــۆ ئه‌مه‌ بـــه‌راوردكـــارى لـه‌نــێــوان دوو به‌رباس له‌به‌رئه‌وه‌ بووه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫هه‌ڵوێستدا ده‌كات‪ :‬يه‌كه‌ميان مێژووه‌كه‌ى فۆرمى باڵوكردنه‌وه‌ و ڕاگه‌ياندن به‌و‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ساڵى ‪ 1779‬سه‌روبه‌ندى شــێــوه‌ي ـه‌ بــــووه‌‪ .‬بـــه‌اڵم ئــه‌مــڕۆ پــاش‬ ‫شۆڕشى بۆرژوازى‪ ،‬له‌و كاته‌دا بۆرژوازێكى تێپه‌ڕبوونى زياتر له‌ نيو سه‌ده‌ ده‌بينين‬ ‫شۆڕشگێڕ بــه‌نــاوى (ديـــمـــۆالن) به‌م «ليبراڵيزم» بووه‌ته‌ «نيوليبراڵيزم»و‬ ‫شێوه‌يه‌ ساڵو له‌ ڕۆژه‌ نوێيه‌كان ده‌كات‪ :‬ده‌يــان ده‌زگــاى ميديايى و ئه‌كاديمى و‬ ‫«هه‌ڵگيرسێ ئه‌و شۆڕشه‌ هه‌ڵگيرسێ! مه‌عريفى و هتد‪ ،‬هه‌يه‌ كه‌ ئه‌م ژه‌هر و‬ ‫هه‌ر هه‌ڵده‌گيرسێ ئه‌و شۆڕشه‌ پيرۆزه‌‪ ،‬ڤايرۆسه‌ به‌ مێشكى خه‌ڵكدا ده‌كـه‌ن و‬

‫چينى چه‌وساوه‌ له‌سياسه‌ت داده‌ماڵن‪.‬‬ ‫له‌و په‌رتووكه‌ى (محه‌ڕه‌م محه‌مه‌د)دا‬ ‫ڕاسپارده‌يه‌كى سه‌رنجڕاكێش هاتووه‌‪:‬‬ ‫«ده‌بێت نه‌وه‌كان تێبگه‌ن چ ئه‌ركێكيان‬ ‫كه‌وتۆته‌ ئه‌ستۆ‪ ،‬پێويسته‌ له‌سه‌ريان‬ ‫بێوچان به‌ره‌نگاريى ئه‌و فه‌لسه‌فه‌ي ‌ه بكه‌ن‬ ‫كه‌ نۆكه‌ريى به‌رژه‌وه‌نديى چه‌وسێنه‌ره‌كان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ئه‌وه‌ش به‌ فه‌لسه‌فه‌يه‌ك ده‌كرێت‬ ‫كـه‌ يارمه‌تى زه‌حمه‌تكێشه‌كان بــدات‬ ‫له‌دژى چه‌وسێنه‌ره‌كان‪ .‬لێره‌دا گرنگيى‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬به‌تايبه‌تى له‌ڕووى‬ ‫پراكتيكييه‌وه‌‪ ..‬بۆ ئه‌و خه‌باتكارانه‌ى‬ ‫له‌پێناو ژيانێكى باشتردا تێده‌كۆشن‪،‬‬ ‫هيچ بيروباوڕێكى زانستى ل ـه‌بــاره‌ى‬ ‫جيهانه‌وه‌ نييه‌ جگه ‌له‌ ماترياليزمى‬ ‫دياله‌كتيكى‪ ،‬يان فه‌لسه‌فه‌ى ماركسى»‪.‬‬ ‫به‌ خوێندنه‌وه‌ى كۆبه‌رهه‌مه‌ سياسى و‬ ‫فيكرييه‌كه‌ى (محه‌ڕه‌م محه‌مه‌د) دوو‬ ‫هێڵى سه‌ره‌كيى فيكرى ئه‌م نووسه‌ره‌مان‬ ‫بۆ ڕوونده‌بێته‌وه‌‪:‬‬ ‫يه‌كه‌م‪ /‬ناوبراو فيكر و فه‌لسه‌فه‌ى‬ ‫به‌ تاكه‌ چه‌ك زانيوه‌ بۆ ئاراسته‌كردنى‬ ‫كۆمه‌اڵنى خه‌ڵك له‌مه‌ڕ گۆڕينى واقيع و‬ ‫گوزه‌رانى ژيانيان‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ /‬له‌نێو ســه‌رجــه‌م ڕێــبــاز و‬ ‫ئايدۆلۆژياى فيكرييه‌كاندا‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ى‬ ‫ماركسيزم يــان سۆسياليزمى زانستى‬ ‫ده‌كــات ـه‌ كه‌ره‌سته‌يه‌كى شۆڕشگێڕى‬ ‫بۆ ڕزگاركردنى چينى زه‌حمه‌تكێش و‬ ‫چه‌وساوه‌‪.‬‬ ‫يه‌كێكى تــر لـــه‌و ئ ـه‌ديــبــان ـه‌ى كه‌‬ ‫تــاڕاده‌يــه‌ك هــاوس ـه‌رده‌مــى (مــح ـه‌ڕه‌م‬ ‫محه‌مه‌د) بووه‌ و دژ به‌ كۆنه‌په‌رستى و‬ ‫جياوازيى ڕه‌گه‌زى و چينايه‌تى شيعرى‬ ‫نووسيوه‌‪( ،‬قانيع)ى شاعيره‌‪ ،‬كه‌ به‌‬ ‫شاعيرى چه‌وساوه‌كان ناسراوه‌‪ .‬له‌دواى‬ ‫جه‌نگى جيهانيى دووه‌م‪ ،‬پاش ئه‌وه‌ى‬ ‫بيروباوه‌ڕى پێشكه‌وتنخوازانه‌ په‌ره‌يسه‌ند‪،‬‬ ‫(قانيع) دژى ڕژێــمــى ده‌ره‌به‌گايه‌تى‬ ‫و ئيمپرياليزم ده‌وه‌ســتــێــت ـه‌وه‌‪ .‬بۆيه‌‬ ‫بيركردنه‌وه‌ى له‌ كێشه‌ى نێوان خاوه‌ن‬ ‫موڵك و ڕه‌عييه‌ته‌كان قوڵترده‌بێته‌وه‌‬ ‫و تێكه‌ڵ به‌ ئـه‌ده‌بــى شۆڕشى نهێنى‬ ‫ده‌بێت و جه‌مسه‌رى فيكريى به‌ ئه‌ده‌بى‬ ‫شۆڕشگێرانه‌ جۆش ده‌خــوات‪ ،‬بۆنمونه‌‬ ‫ده‌ڵێت ‪:‬‬ ‫كاكى مالك پێم بڵێ بۆچى ئه‌مه‌ ئايينته‌‬ ‫خوێن مژينى ژێرده‌سته‌ى بێده‌سه‌اڵتان‬ ‫دينته‌‬ ‫يه‌ك قروشت دا به‌ ڕه‌جعيى تورك و‬ ‫تاپۆت گرته‌ده‌ست‬ ‫تا قيامه‌ت ئه‌م قروشه‌ مايه‌كارى ژينته‌‬ ‫فيكرى سياسيى شاعير هه‌نگاوێك‬ ‫زياتر ده‌چێته‌ پێشه‌وه‌ و داواى يه‌كگرتنى‬ ‫جووتياران و كرێكاران ده‌كات‪:‬‬ ‫يه‌كگرن ئه‌ى چينى جووتيار يه‌كگرن‬ ‫يه‌كگرن ڕۆڵه‌ى كرێكار يه‌كگرن‬ ‫كۆتاييهاتنى جه‌نگى جيهانيى دووه‌م و‬ ‫ڕووخانى ڕژێمى «نازيزم» ناوه‌ڕۆكێكى‬ ‫نوێ ده‌خاته‌ نێو شيعره‌كانى شاعيره‌وه‌‬

‫و پێى‌وابوو به‌ قازانجى ب ـه‌ره‌ى گه‌الن‬ ‫و يه‌كالييكردنه‌وه‌ى مه‌سه‌له‌ى نه‌ته‌وه‌‬ ‫ژێــرده‌ســتــه‌كــان كــۆتــاي ـى‌دێــت‪ ،‬بۆيه‌‬ ‫ڕووده‌كاته‌ ده‌ره‌به‌گ و هه‌واڵى شۆڕشى‬ ‫نهێنى ده‌دا به‌ گوێيدا‪:‬‬ ‫گوێگره‌ قانوونى سۆسياليستى ده‌نگى‬ ‫دايه‌وه‌‬ ‫ڕۆژى مه‌رگت زۆر نزيكه‌ ئه‌و ده‌نگه‌‬ ‫ياسينته‌‬ ‫نۆكه‌ر و پێش خزمه‌ت و كاره‌كه‌ر و‬ ‫دايانه‌كه‌ت‬ ‫كه‌وته‌ ڕۆژى خۆى بزانه‌ دوژمنى‬ ‫خوێنينته‌‬ ‫باخێكى هێنده‌ قايم و مه‌حكه‌م نه‌بوويت‬ ‫من نه‌تگه‌مێ‬ ‫ده‌ستى ئيستيعماره‌ هێز و كۆمه‌ك و‬ ‫په‌رژينته‌‬ ‫شاعير تێڕوانينى سياسيى خۆى‬ ‫به‌ڕوونى ئاشكراكردووه‌‪ ،‬ب ـه‌اڵم ڕه‌نگه‌‬ ‫ئـــه‌وه‌ى دۆخـــى ئــه‌مــڕۆى كــوردســتــان‬ ‫ده‌به‌ستێته‌وه‌ به‌ قانيعه‌وه‌‪ ،‬دوايين دێڕ‬ ‫بێت كه‌ باس له‌ «ده‌ستى ئيستيعمار»‬ ‫ده‌كــات‪ .‬ئه‌مڕۆ كوردستانى عێراق به‌‬ ‫دۆخێكى سه‌ختى ئابورى و سياسى و‬ ‫سه‌ربازيدا تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬چينى زه‌حمه‌تكێش‬ ‫و چ ـه‌وســاوه‌ش هيچ ئه‌ڵته‌رناتيڤێكى‬ ‫ســيــاســى ب ـه‌ديــنــاكــات كــه‌ پــه‌نــاى بۆ‬ ‫ببات و له‌ ڕيشه‌كێشكردنى ده‌سه‌اڵتدا‬ ‫پشتى پێببه‌ستێت‪« .‬ئيمپرياليزم»ى‬ ‫كۆنه‌زه‌رڤاتيڤ كه‌ سود له‌ شه‌ڕ و قاتوقڕى‬ ‫و برسێتيى گه‌الن وه‌رده‌گرێت‪ ،‬له‌به‌رامبه‌ر‬ ‫ئه‌و قروش (به‌رتيل)ه‌ى شاعير له‌سه‌ره‌وه‌‬ ‫باسيكردووه‌ پاڵپشتى له‌ ده‌سه‌اڵتى‬ ‫ئۆليگارشى ده‌كه‌ن و پێيان باشه‌ هه‌ميشه‌‬ ‫هێزه‌ كۆنه‌په‌رسته‌كان حوكمڕانيى بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌و زاراوانـــه‌ى له‌ ئه‌رشيفى هـه‌ردوو‬ ‫نووسه‌ر و شاعيردا هاتوون ئه‌مڕۆ به‌زياده‌وه‌‬ ‫له‌ فه‌رهه‌نگى سياسى و گوتارى شه‌قامدا‬ ‫به‌ديده‌كرێن‪ .‬به‌هۆى دۆخــى سه‌ختى‬ ‫گـــوزه‌ران و بژێويى ژيــانـه‌وه‌ سه‌رجه‌م‬ ‫توێژه‌كانى كۆمه‌ڵگا له‌ مامۆستايان و‬ ‫فه‌رمانبه‌ران و كرێكاران و بێكاران خۆيان‬ ‫به‌ چينى چه‌وساوه‌ و زه‌حمه‌تكێش و‬ ‫به‌شخوراو هـه‌ژمــار ده‌كـــه‌ن‪ .‬ئــه‌وان له‌‬ ‫هێڵێكى سه‌ره‌كييدا يه‌كده‌گرنه‌وه‌‪ ،‬به‌‬ ‫به‌كارهێنانى هه‌ردوو زاراوه‌ى «خانه‌دان»‬ ‫و «ڕه‌شــوڕووت»لــه‌الى (ژاك ڕانسێر)‬ ‫ده‌گه‌ين به‌و ده‌ره‌نجامه‌ى كه‌ ئه‌مڕۆ له‌‬ ‫كوردستان دۆخى سه‌خت و هه‌لومه‌رجى‬ ‫بابه‌تى و ئۆبێكتيڤ كاريگه‌ريى خراپ‬ ‫له‌سه‌ر چينى بااڵ دانانێت‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌وانه‌ى‬ ‫زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بن چينى ڕه‌نجبه‌ر و هه‌ژاره‌‪،‬‬ ‫ئه‌وانه‌ى ميراتى «ڕه‌چه‌ڵه‌ك»و «پێگه‌ى‬ ‫له‌دايكبوون» هيچ سودێكى بۆ ئاينده‌يان‬ ‫ن ـه‌بــووه‌ و چــاوه‌ڕوانــى مـه‌رحـه‌مـه‌ت و‬ ‫سه‌ده‌قه‌ى ئه‌رستۆكراته‌كان ده‌كه‌ن‪ .‬به‌اڵم‬ ‫وه‌ك ڕانسێر ده‌ڵێت ئاينده‌ چاوه‌ڕوانمان‬ ‫ناكات‪ ،‬ئـه‌وه‌ى هه‌يه‌ بريتييه‌ له‌ كار و‬ ‫خه‌بات‪ ،‬بۆ ئه‌وانه‌ى ده‌يانه‌وێت به‌ گێلى‬ ‫نه‌مرن‪ .‬چونكه‌ هيچ شتێك ڕزگارمان‬ ‫نــاكــات جگه‌له‌ ڕێــڕه‌وێــكــى ئۆبێكتيڤ‬ ‫كـه‌ هه‌لومه‌رجى ڕزگــاريــى ڕاديكااڵنه‌‬ ‫درووستبكات‪ .‬ڕه‌نگه‌ ده‌وڵه‌ت‪/‬ده‌سه‌اڵت‬ ‫بتوانێت ده‌ســت به‌سه‌ر بــازاڕ و كايه‌ى‬ ‫گشتى و ميديادا بگرێت‪ ،‬به‌اڵم ناتوانێت‬ ‫ڕێگرى له‌ خه‌ونى خه‌ڵك بكات‪ ،‬خه‌ون‬ ‫به‌ داهێنانى فۆرمى ژيانى هاوبه‌شه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێى فه‌لسه‌فه‌ى سارته‌ر «بوون» پێش‬ ‫«ماهييه‌ت» ده‌ك ـه‌وێــت‪ ،‬بۆيه‌ ده‌ڵێت‬ ‫«مرۆ به‌رپرسيارى ته‌واوه‌ له‌ سرووشت‬ ‫و بژارده‌كانى خــۆى»‪ ،‬واتــا به‌رپرسه‌‬ ‫له‌و ئه‌كت و كردارانه‌ى پێيهه‌ڵده‌ستێت‬ ‫و ئه‌و بژاردانه‌ى بڕياريان لێده‌دات‪ .‬به‌‬ ‫ده‌ربڕينێكى تر‪ ،‬ئه‌وه‌ خۆمانين ناوه‌ڕۆكى‬ ‫خــۆمــان ل ـه‌ڕێــگ ـه‌ى پـــرۆژه‌ و بــڕيــار و‬ ‫ده‌سپێشخه‌رييه‌كانمانه‌وه‌ داده‌ڕێژين‪.‬‬

‫پەراوێز‪:‬‬

‫‪ )1‬املدينة الفاضلة‪.‬‬ ‫‪ )2‬ئايدۆلۆژيا و فه‌لسه‌فه‌‪ .‬د‪.‬حافظ‬ ‫اجلمالي‪.‬‬ ‫‪ )3‬لێره‌دا زياتر مه‌به‌ستمان ماوه‌ى‬ ‫نێوان سااڵنى ه ـه‌ردوو جه‌نگى جيهانى‬ ‫و سه‌رهه‌ڵدانه‌كانى جواڵنه‌وه‌ى كوردييه‌‪،‬‬ ‫تاكونيو س ـه‌ده‌ى ڕابــردوو‪ .‬ئه‌گينا له‌م‬ ‫سێ ده‌يـه‌ى ڕابــردوودا ده‌قى فه‌لسه‌فى‬ ‫له‌سه‌ر ده‌ستى هه‌ردوو نووسه‌ر و وه‌رگێڕ‬ ‫(د‪.‬محه‌مه‌د كه‌مال و د‪ .‬حه‌ميد عه‌زيز)‬ ‫و پاشان ڕه‌هه‌ندييه‌كان گه‌شه‌ده‌كات‬ ‫و ده‌توانين بڵێين خزمه‌تيان به‌ كايه‌ى‬ ‫فيكرى و فه‌لسه‌فى كردووه‌‪ .‬خۆشبه‌ختانه‌‬ ‫ئه‌مڕۆش له سه‌ره‌تاى ده‌ي ـه‌ى دووه‌مى‬ ‫سـه‌ده‌ى بيست و يه‌كه‌وه‌ هه‌وڵگه‌لێكى‬ ‫زۆر له‌ شێوه‌ى گروپ و تاكه‌كه‌سى له‌‬ ‫ئارادان بۆ په‌ره‌پێدانى ڕه‌وتى فه‌لسه‌فى و‬ ‫سه‌رپێخستنى ئايدياى سياسيى ڕزگاركه‌ر‪.‬‬ ‫‪ )4‬نــاوبــراو ساڵى ‪ 1921‬لـه‌ شــارى‬ ‫سلێمانى له‌دايكبووه‌‪ .‬كۆلێژى ياساى‬ ‫له‌ به‌غداد ت ـه‌واو ك ــردووه‌‪ ،‬له‌ زۆرب ـه‌ى‬ ‫بــاوكــراوه‌ كوردييه‌كاندا به‌ نووسين و‬ ‫وه‌رگێڕن به‌شداريى كــردووه‌ به‌تايبه‌تى‬ ‫(ژين‪ ،‬ڕۆژى نوێ‪ ،‬به‌يان‪ ،)...‬ماوه‌يه‌ك‬ ‫ده‌سته‌ى نووسه‌رانى گۆڤارى ڕۆژى نوێ‬ ‫ب ــووه‌‪ ،‬پــاشــان بــووه‌ت ـه‌ سـه‌رنــووسـه‌رى‬ ‫گــۆڤــارى بــه‌يــان‪ .‬نـــاوبـــراو هه‌ڵگرى‬ ‫ئايديايه‌كى سۆسياليستيانه‌ بووه‌‪ ،‬دژى‬ ‫چه‌وسانه‌وه‌ و چينايه‌تى قسه‌يكردووه‌‪.‬‬ ‫له‌ ساڵى ‪1959‬دا چيرۆكێك به‌ناوى‬ ‫(ڕێگاى ئازادى) باڵو ده‌كاته‌وه‌ كه‌ باس‬ ‫له‌ شۆڕشى ‪14‬ى ته‌موزى ‪ 1958‬ده‌كات‪،‬‬ ‫ئه‌و شۆڕشه‌ى سيسته‌مى پاشايه‌تى له‌‬ ‫عێراق گــۆڕى به‌ سيسته‌مى كۆمارى‪.‬‬ ‫دواتر له‌اليه‌ن (عه‌بدولكه‌ريم قاسم)ه‌وه‌‬ ‫خه‌اڵت ده‌كرێت‪ .‬له‌ ساڵى ‪1980‬دا پاش‬ ‫لێپێچينه‌وه‌ و ئه‌شكه‌نجه‌دانى له‌اليه‌ن‬ ‫ئه‌منى سلێمانييه‌وه‌‪ ،‬كۆچى دوايى ده‌كات‪.‬‬ ‫‪ )5‬محه‌ڕه‌م محه‌مه‌د ئه‌مين‪ ،‬كۆبه‌رهه‌مه‌‬ ‫ئه‌ده‌بى و سياسى و فه‌لسه‌فييه‌كانى‪،‬‬ ‫چاپ و چه‌خشى سه‌رده‌م‪ ،‬ساڵى ‪،2008‬‬ ‫سلێمانى‪.‬‬ ‫‪ ،Adolphe Thiers )6‬ماركس‬ ‫له‌ كتێبى (جه‌نگى ناوخۆييى فه‌ره‌نسا)‬ ‫دژ به‌ ئايديكانى ناوبراو قسه‌يكردووه‌‪.‬‬ ‫‪ )7‬ســيــســتـه‌مــى فــيــوداڵــيــزم يــان‬ ‫ده‌ره‌ب ـه‌گــاي ـه‌تــى ل ـه‌ واڵتــانــى جيهانى‬ ‫سێهه‌م به‌گشتى و كوردستان به‌تايبه‌تى‬ ‫تاكو سااڵنى ‪ 1960‬به‌رده‌واميى هه‌بوو‪،‬‬ ‫واتا تاكو ڕووخانى ڕژێمى پاشايه‌تى و‬ ‫سـه‌رده‌مــى بااڵده‌ستيى شيۆعييه‌كان‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش له‌ زۆربه‌ى شيعر و باڵوكراوه‌كانى‬ ‫ڕۆشنبيرانى ئه‌وكاته‌دا به‌ڕوونى دياره‌‪،‬‬ ‫ناوهێنانى ‪-‬كوێخا و ڕه‌نجبه‌ر‪ -‬به‌نموونه‌‪،‬‬ ‫هه‌ربۆيه‌ قانيع له‌ زۆربه‌ى شيعره‌كانيدا‬ ‫جووتياران ده‌دوێنێت و به‌رهه‌ڵستيى‬ ‫ده‌ره‌به‌گه‌كان ده‌كــات‪ .‬ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا‬ ‫له‌ واڵتانى پيشه‌سازيى پێشكه‌وتوودا‬ ‫(ئ ـه‌وروپــاى ڕۆژئـــاوا)دا زاراوه‌كــانــى –‬ ‫بــۆرژوازى و پرۆليتاريا‪ -‬ئه‌و دوو چينه‌‬ ‫بوون كه‌ له‌ ملمالنێدا بوون‪ .‬جياواز له‌‬ ‫كوردستان ده‌بينين ل ‌ه ڕۆژهه‌اڵتى گۆى‬ ‫زه‌ويــدا (قه‌يسه‌ڕييه‌تى ڕووسيا) تاكو‬ ‫شــۆڕشــى مـه‌زنــى ئۆكتۆبه‌ر لـه‌ ساڵى‬ ‫‪1917‬دا سيسته‌مى حوكمڕانيى له‌‬ ‫ڕووسيا تێكه‌ڵه‌يه‌ك بوو له‌ سيسته‌مى‬ ‫سه‌رمايه‌دارى و فيوداڵى‪.‬‬ ‫‪ )8‬ديوانى قانيع‪ ،‬كۆكردنه‌وه‌ى بورهان‬ ‫قانيع‪ ،‬چاپى ش ـه‌ش ـه‌م‪ ،‬ساڵى ‪2005‬‬ ‫سلێمانى‪.‬‬ ‫‪ )9‬ده‌س ـه‌اڵتــى سياسيى توركيا له‌‬ ‫جاران «كۆنه‌په‌رست»تره‌ و به‌داخه‌وه‌‬ ‫هه‌رێمى كوردستان له‌ژێر هه‌ژموونى ئه‌و‬ ‫سه‌ڵته‌نه‌ته‌دايه‌‪.‬‬ ‫‪ )10‬هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو‪.‬‬ ‫‪ )11‬هه‌مان سه‌رچاوه‌ى پێشوو‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ژمارە (‪ )357‬دوشەممە ‪2017/9/18‬‬

‫ه له‌دیدو ئه‌ندێشه‌ی ناسری‬ ‫سوننه‌ت و فه‌رموود ‌‬ ‫سوبـحانییەوە‬ ‫عه‌بدوڵاڵ مه‌ال ئه‌حمه‌د ئه‌حمه‌دئاوایی*‬

‫(‪)٢-١‬‬

‫نــاســری ســوبـــــحــانــی هــزرڤــانــێــكــی‬ ‫هــاوچ ـه‌رخــی مسوڵمانی ڕۆژهــه‌اڵتــی‬ ‫كوردستانه‌‪ ،‬ئه‌و به‌بیـروڕا بوێرانه‌كانی‬ ‫له‌سه‌ر ئیسالم و زانسته ‌ئیسالمییه‌كان‬ ‫و چه‌مكه‌كانی سوننه‌ت و فه‌رمووده‌ و‬ ‫فه‌توا و فیقهـ و ئیجتیهاد ناسراوه‌‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫پوخته‌یه‌كی دیدو ئه‌ندێشه‌ی ئه‌و له‌سه‌ر‬ ‫سوننه‌ت و فه‌رمووده‌ ده‌خه‌ینه‌ڕوو‪:‬‬ ‫بیـروڕای ناسری سوبـحانی له‌سه‌ر‬ ‫سوننه‌ت و ئاستی به‌به‌ڵگه‌بوونی‪:‬‬ ‫ڕێبازی مامۆستا ناسر له‌پۆلێنكردنی‬ ‫سوننه‌ت له‌ڕێبازی زانایانی پێش خۆی‬ ‫جــیــاوازە‪ ،‬هــه‌روه‌ك مه‌رجه‌كانیشی بۆ‬ ‫وه‌رگرتنـی گێڕانه‌وه‌كان – هه‌م له‌ڕووی‬ ‫ڕشــت ـه‌ و هــه‌م لــــه‌ڕووی تێكسته‌وه‌‪-‬‬ ‫جــیــاوازیــی لهگەڵ ‌زانــایــانــی تــر هەیه‌‪،‬‬ ‫سوبـحانی پێگه‌ی فه‌رمووده‌ و ئاستی‬ ‫به‌به‌ڵگه‌بونیی به‌ستۆته‌وه‌ به‌كۆمه‌ڵێك‬ ‫وێــنــاكــردن و بــیـــــركــردن ـه‌وه‌وه‌ ك ـه‌ به‌‬ ‫(ڕاســتــیــی ـه‌كــان) نــــاوزه‌دی كـــردوون‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵێك حوكمدا كه‌دابه‌شی‬ ‫كردوون بۆ (بابه‌ته ‌جێگیـر) و (بابه‌ته‌‬ ‫ناجێگیـره‌كان‪ -‬گــۆڕانــكــاریــداره‌كــان)‪،‬‬ ‫كـه‌لـه‌ژێــر ن ــاوی (حــیــكــم ـه‌ت)دا‪ ،‬جێی‬ ‫كردوونه‌ته‌وه‌‪ ،‬و له‌دانانی فه‌رمووده‌ وه‌ك‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ ئه‌مانه‌ جیاوازیی كردووه‌‬ ‫له‌نێوان ئه‌وانه‌یاندا كه‌بابه‌تی جێگیـرن‬ ‫وگۆڕانكاری هه‌ڵناگرن‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌یاندا‬ ‫كه‌ناجێگیـرن و گۆڕانكاریدارن و دۆخه‌‬ ‫شوێنی و كاتییه‌كان كاریگه‌رن له‌سه‌ریان‬ ‫و گۆڕانكاریان تیادا دروستده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫لــه‌الیــه‌كــی تــریــشــه‌وه‌و لـه‌بــابـه‌تــی‬ ‫به‌به‌ڵگه‌بوونیاندا جــیــاوازیــی كــردووه‌‬ ‫له‌نێوان فه‌رمووده‌یه‌كی صه‌حیحی وا كه‌‬ ‫ساغبوونه‌كه‌ی به‌موته‌واته‌ری چه‌سپاوه‌‪،‬‬ ‫ل ـه‌گ ـه‌ڵ ئــه‌و فــه‌رمــووده‌ ئــاحــاده‌ی كه‌‬ ‫نه‌گه‌یشتۆته‌ پله‌ی موته‌واته‌ر‪ ،‬و هه‌روه‌ها‬ ‫جیاوازی كــردووه‌ له‌شێوه‌ی وه‌رگرتنی‬ ‫حوكمه‌كاندا‪ ،‬ئه‌وانه‌ی كه‌په‌یوه‌ندیدارن‬ ‫به‌و بابه‌تانه‌ی كه‌ ناوی بە‌‪( :‬بنه‌ماكانی‬ ‫چــاكــه‌كــاری) بـــردون ك ـه‌ یاساوڕێسا‬ ‫گشتییه‌كانیان چه‌سپاون و بۆ هه‌موو‬ ‫سه‌رده‌مێكن‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌و ئه‌حكامانه‌ی تری‬ ‫ئه‌م به‌شه‌ كه‌نه‌چه‌سپاون وگۆڕانكارییان‬ ‫بـه‌سـه‌ردا دێــت‪ ،‬و مامۆستا ناسر له‌م‬ ‫باره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌و ڕاستییانه‌ی كه‌‬ ‫به‌بێ‌ دوودڵـــی ده‌بێت بــڕوامــان پێیان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬چـه‌ســپــاون و گۆڕانكارییان‬ ‫به‌سه‌ردا نایه‌ت و ڕوونكردنه‌وه‌یان له‌‬ ‫هه‌رسه‌رده‌مێكدا ڕاڤ ـه‌و ڕوونكردنه‌وه‌یه‌‬ ‫بۆ هه‌موو س ـه‌رده‌م ـه‌كــان‪ ،‬و هه‌روه‌ها‬ ‫سنور دیاریكراون‪ ،‬بۆیه‌ قورئانی پیـرۆز‬ ‫له‌ بواری ڕوونكردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌كاندا هیچ‬ ‫گه‌وره‌و بچوكێكی نه‌په‌ڕاندووه‌‪ ،‬هه‌مووی‬ ‫ڕاڤـه‌و ڕوونكردۆته‌وه‌‪ ،‬جا هه‌ر كه‌سێك‬ ‫ده‌یه‌وێت له‌وه‌رگرتن له‌ قورئان ئه‌ركی‬ ‫ته‌واوی سه‌رشانی خۆی پیاده‌بكات هه‌ر‬ ‫قورئان سه‌رچاوه‌یه‌تی و له‌م بواره‌دا بۆی‬ ‫نییه‌ كه‌ كار به‌ گێڕانه‌وه‌كان ‪ -‬ئاحاد‪-‬‬ ‫بكات‪ ،‬مه‌گه‌ر ئه‌وانه‌یان كه‌ ڕوونكه‌ره‌وه‌ن‬ ‫بۆ بابه‌ته‌كانی ناو قورئانی پیـرۆز‪ ،‬و‬ ‫به‌ده‌سته‌واژه‌یه‌كی تر ئه‌م ڕوونكردنه‌وانه‌‬ ‫پێویستـن بۆ هه‌ندێ‌ خه‌ڵك‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ی پیشاندرا شێوه‌ میتۆدی ناسری‬ ‫سوبـحانییه‌ له‌بابه‌تی به‌به‌ڵگه‌بوونی‬ ‫سوننه‌تەوە‪ ،‬كه‌ هه‌روه‌ك تێبینی ده‌كرێت‬ ‫جــیــاوازه‌ له‌میتۆدی زۆر له‌زانایانی‬ ‫پێشینه‌‪ ،‬و ئــه‌وه‌ی زۆر نزیكه‌ لـه‌وه‌ی‬ ‫ئـه‌وان گوتویانه‌ له‌گه‌ڵ ئـه‌وه‌ی كه‌ ئه‌م‬ ‫گوتویه‌تی «بابه‌تی فه‌رمووده‌ی ئاحاده‌»‬ ‫كه‌ زۆر له‌زانایان جه‌ختیان له‌سه‌ر ئه‌وه‌‬ ‫كردۆته‌وه‌ سودی جۆره‌ زانستێك ده‌دات‬ ‫بـه‌ده‌ســتـه‌وه‌ كه‌ زیاتر بــه‌الی گوماندا‬ ‫دایده‌شكێنێت‪ ،‬و ســـوودی زانستی‬ ‫پڕله‌دڵنیایی و یه‌كالیی نییه‌‪ ،‬چونكه‌‬

‫هه‌موو گه‌لی ئیسالم كۆڕایی هه‌یه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی كه‌هه‌ردوو په‌ڕتووكه‌ صه‌حیحه‌كه‌‬ ‫–دوای قورئانی پیـرۆز– صه‌حیحتـرین‬ ‫په‌ڕتووكه‌كانن‪ ،‬ئێمه‌یش ده‌ڵێیـن‪ :‬به‌ڵێ‌! ڕاسته‌‬ ‫(كۆكبوون) له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ هه‌یه‌‪ ،‬نه‌وه‌ك‬ ‫(كۆڕا)‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر دیسانه‌وه‌ ئه‌مه‌یش نابێته‌‬ ‫به‌ڵگه‌ بۆ ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌‪ ،‬چونكه‌ ئه‌وان‬ ‫هه‌رگیـز له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كۆكنه‌بوون كه‌ ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌م دوو په‌ڕتووكه‌دا هه‌یه‌ صه‌حیحه‬ ‫ئاستی لكانی ڕشته‌كه‌ی به‌پێغه‌مبه‌ره‌و‌ه‬ ‫(د‪.‬خ) ته‌مومژی تێدایه‌‪ ،‬هه‌ربۆیه‌ زانایان‬ ‫فـه‌رمــوویــانـه‌‪ :‬له‌بابه‌تی بیـروباوه‌ڕدا‬ ‫وه‌رناگیـرێت‪ ،‬چونكه ‌بیـروباوه‌ڕ له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای به‌ڵگه‌ی پڕله‌دڵنیایی و یه‌كالیی‬ ‫داده‌مــه‌زرێــت‪ ،‬نــه‌وه‌ك له‌سه‌ر گومان!‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ گومانه‌كه‌یش زیاتر به‌الی‬ ‫ئه‌والدا دایبشكێنێت‪ ،‬بۆیه‌ پێشه‌وا مالیك‬ ‫«ڕه‌حـمه‌تی خوای لێ‌ بێت» له‌وه‌رگرتنی‬ ‫فــه‌رمــووده‌ی ئــاحــاددا ئــه‌وه‌ی به‌مه‌رج‬ ‫گرتووه‌ كه‌نابێت كاروكرده‌وه‌ی گێڕه‌ره‌وه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌قــی گێڕانه‌وه‌كه‌دا دژبه‌رییان‬ ‫تیادابێت‪ ،‬و زانایانی تر مه‌رجی تریشیان‬ ‫داناون كه‌لێره‌دا بواری باسكردنیانـمان‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی كه‌ گوتویانه‌‬ ‫دروسته‌ له‌بابه‌ته‌كانی بیـروباوه‌ڕدا كار‬ ‫به‌فه‌رمووده‌ی ئاحاد بكرێت!‬ ‫دیدو ئه‌ندێشه‌ی مامۆستا ناسر له‌سه‌ر‬ ‫هه‌ردوو په‌ڕتووكی صه‌حیحی بوخاری و‬ ‫موسلیم‪:‬‬ ‫له‌نـموونه‌ی ئه‌و تێبینییانه‌ی مامۆستا‬ ‫ناسر هه‌نی ل ـه‌س ـه‌ر قسه‌و بیـروڕای‬ ‫فه‌رمووده‌ناسان‪ ،‬په‌یوه‌ندیداره‌ به‌ هه‌ردوو‬ ‫صه‌حیحی بوخاری و موسلیمه‌وه‌‪ ،‬و له‌م‬ ‫باره‌یه‌وه‌ ناسری سوبـحانی ڕایه‌كی هه‌یه‌‬ ‫كه‌ هاوشێوه‌ و پشتیوانه‌ بۆ ڕای هه‌ندێ‌‬ ‫له‌زانایانی پێشینه‌ كه‌ لـه‌م بابه‌ته‌وه‌‬ ‫دواون و ڕای خۆیانیان ده‌ربڕیوه‌‪ ،‬به‌وه‌ی‬ ‫كه‌ پیاوانی ڕشته‌ له‌ هه‌ردوو په‌ڕتووكی‬ ‫ص ـه‌حــیــحــی بـــوخـــاری و موسلیمدا‬ ‫(ج���از ُواالْ��� َق ْ‬ ‫���نگَ َره‌َ) وات ـه‌‪(:‬ل ـه‌پــرده‌ك ـه‌‬ ‫َ‬ ‫په‌ڕیونه‌ته‌وه‌ و ئاوڕ نادرێته‌وه‌ له‌و ڕه‌خنه‌‬ ‫و تیـروتوانـجانه‌ی ئاڕاسته‌یان ده‌كرێت)‪ ،‬و‬ ‫هه‌رچی له‌و دوو په‌ڕتووكه‌ی ئه‌واندا هاتووه‌‬ ‫صه‌حیحه‌! به‌ڕاستی ئه‌مه‌ قسه‌یه‌كی بێ‌‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌ و بانگه‌شه‌یه‌كه‌ كۆڕای له‌سه‌ر‬ ‫نه‌هاتووه‌ته‌دی‪ ،‬و به‌كۆڵدادانێكی قورسه‌‬ ‫بۆ سه‌رشانی دوو زانای گـه‌وره‌ی گه‌لی‬ ‫ئیسالم كه‌ به‌ڕاستی ته‌نانه‌ت خودی‬ ‫خۆیشیان بانگه‌شه‌ی له‌مه‌یان نه‌كردووه‌! و‬ ‫نه‌یشیان ویستووه‌ كۆڵی قورسی له‌مـجۆره‌‬ ‫هه‌ڵبگرن‪ ،‬مامۆستا ناسری سوبـحانی له‌م‬ ‫باره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێت‪ :‬یه‌كێك له‌و شتانه‌ی‬ ‫كه‌ كه‌سانی ژیــر غه‌مبار ده‌كــات ئه‌و‬ ‫قسه‌یه‌یه‌ كه‌ له‌ناو فه‌رمووده ‌ناسانی ئه‌م‬ ‫دواییه‌ و هی تریشدا باڵوه‪ ‌،‬كه‌ گوایا ئه‌و‬ ‫پیاوانه‌ی ڕشته‌ كه‌ له‌ هه‌ردوو په‌ڕتووكی‬ ‫صه‌حیحی بوخاری و موسلیمدا هاتوون‬ ‫(جاز ُواالْ َق ْنگَ َره‌َ)‪ ،‬جا ئه‌وانه‌ په‌نا ده‌به‌نه‌‬ ‫َ‬ ‫به‌ر بڕواهێنان به‌م قسه‌یه‌ كه‌ ئاسانی‬ ‫الساییكردنه‌وه‌ پێش ده‌خــه‌ن به‌سه‌ر‬ ‫سه‌ختییه‌كانی ئیجتیهادكردندا‪ ،‬ئه‌مه‌ بۆ‬ ‫ئه‌وانه‌یه‌ كه‌ كۆتنه‌كراون به‌كۆتی ته‌مبه‌ڵیی‬ ‫هــزری و ســام‌ و شـه‌وكـه‌تــی ئ ـه‌وان ـه‌ی‬ ‫له‌وه‌وپێش وای لێ‌ نـه‌كــردوون كه‌ ئه‌و‬ ‫ته‌مبه‌ڵییه‌ هزرییه‌ قه‌بوڵبكه‌ن‪ ،‬و خۆیان‬

‫بده‌نه‌به‌رئاسانییه‌كانی الساییكردنه‌وه‌ و‬ ‫خۆالده‌ن له‌سه‌ختییه‌كانی ئیجتیهادكردن‪،‬‬ ‫به‌ڕاستی ئه‌مه‌ قسه‌یه‌كه‌ الی ئه‌وانه‌ی‬ ‫كه‌پسپۆڕی ئــه‌م بــــواره‌ن ب ـێ‌ به‌ڵگه‌‬ ‫ته‌ماشای ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌ڵگه‌كه‌شیان ئه‌مه‌یه‌‬ ‫كه‌ده‌ڵێن هه‌موو گه‌لی ئیسالم كۆڕایی‬ ‫هه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌هه‌ردوو په‌ڕتووكه‌‬ ‫صه‌حیحه‌كه‌ –دوای قورئانی پیـرۆز–‬ ‫صه‌حیحتـرین په‌ڕتووكه‌كانن‪ ،‬ئێمه‌یش‬ ‫ده‌ڵێیـن‪ :‬به‌ڵێ‌! ڕاسته‌ (كۆكبوون) له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌م بابه‌ته‌ هه‌یه‌‪ ،‬نه‌وه‌ك (كۆڕا)‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌ر دیسانه‌وه‌ ئه‌مه‌یش نابێته‌ به‌ڵگه‌ بۆ‬ ‫ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌‪ ،‬چونكه‌ ئه‌وان هه‌رگیـز‬ ‫لـه‌سـه‌ر ئــه‌وه‌ كۆكنه‌بوون كـه‌ ئ ـه‌وه‌ی‬ ‫له‌م دوو په‌ڕتووكه‌دا هه‌یه‌ صه‌حیحه‌!‬ ‫و هــه‌روه‌هــا كــۆكــبــوون ل ـه‌س ـه‌ر ئ ـه‌وه‌‬ ‫نه‌هاتوه‌ته‌دی كه‌ هه‌موو پیاوانی ڕشته‌ له‌‬ ‫هه‌ردوو په‌ڕتووكی صه‌حیحی بوخاری و‬ ‫موسلیمدا مرۆڤی خاوه‌ن (سه‌ر ڕاستی و‬ ‫دادپ ـه‌روه‌ری –عه‌داله‌ت)‪ ،‬و (تواناداری‬ ‫بۆ كۆنتـرۆڵكردنی زانیارییه‌كان –ضبظ)‬ ‫ـی‪ ،‬ته‌واون‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌وه‌ی له‌ده‌ره‌نـجامی‬ ‫توێژینه‌وه‌كان له‌م باره‌یه‌وه‌ ده‌ستكه‌وتووه‌‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌یه‌‪ ،‬ئــاااای ‪ ....‬چه‌ند‬ ‫زۆرن ئ ـه‌و حاڵه‌تانه‌ی كه‌ بانگه‌شه‌ی‬ ‫كۆڕا ده‌كرێت له‌و جێگایانه‌دا كه‌ ده‌كرێت‬ ‫ئیجتیهادیان تیادابكرێت‪ ،‬و – كۆڕا‬ ‫نه‌بووه‌! – و ئ ـه‌وه‌ی كه‌ له‌م بابه‌ته‌دا‬ ‫ده‌گوترێت كۆكبوونی شێوه‌ كۆڕای گه‌لی‬ ‫ئیسالمه‌‪ ،‬وانییه‌! به‌ڵكو كۆكبوون و‬ ‫كۆڕای ئه‌وانه‌یه‌ كه‌توانای توێژینه‌وه‌یان‬ ‫نییه‌ و پاڵیان لێداوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ڕاستیدا ئه‌م قسه‌یه‌ی مامۆستا ناسر‬ ‫نامۆ نییه‌‪ ،‬چونكه‌ فه‌رمووده‌ناسی زۆر‬ ‫گه‌وره‌ جه‌ختیان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كردۆته‌وه‌‬ ‫كه‌ بانگه‌شه‌ی بوونی كۆڕا له‌سه‌رئه‌وه‌ی‬ ‫كه ‌ئ ـه‌وه‌ی له‌و دوو په‌ڕتووكه‌دا هه‌یه‌‬ ‫صه‌حیحه‌‪ ،‬بانگه‌شه‌یه‌كی بێ‌ بنه‌مایه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ هه‌ندێ‌ له‌فه‌رمووده‌كانی ئه‌م دوو‬ ‫په‌ڕتووكه‌ صه‌حیحه‌ له‌الیه‌ن زانایانه‌وه‌‬ ‫ڕه‌خــنـه‌یــان لێگیـراوه‌‪ ،‬وه‌ك پێشه‌وا‬ ‫ئه‌حـمه‌دی كوڕی حه‌نبه‌ل(كۆچی دوایی‪:‬‬ ‫‪241‬ك – ‪855‬ز)‪ ،‬و ئه‌بولـحه‌سه‌نی‬ ‫داره‌قوگنی‪(،‬كۆچی دوایــی‪385 :‬ك –‬ ‫‪995‬ز)‪ ،‬و پێشه‌وا به‌یهه‌قی(كۆچی دوایی‪:‬‬ ‫‪458‬ك – ‪1065‬ز)‪ ،‬و ئه‌بوعه‌بدوڵاڵی‬ ‫زه‌ه ـه‌بــی(كــۆچــی دوایــــی‪848 :‬ك –‬ ‫‪1347‬ز)‪ ،‬و ئه‌بولفه‌زڵی هه‌ڕه‌وی(كۆچی‬ ‫دوایــــی‪405 :‬ك – ‪1014‬ز)‪ ،‬و ئه‌بو‬ ‫زه‌رعه‌ی ڕازی(كۆچی دوایی‪264 :‬ك –‬ ‫‪877‬ز)‪ ،‬و ئیبـن لـجه‌وزی(كۆچی دوایی‪:‬‬ ‫‪592‬ك – ‪1195‬ز)‪ ،‬و ئیبـن حه‌زمی‬ ‫ئه‌نده‌لوسی(كۆچی دوایــی‪456 :‬ك –‬ ‫‪1063‬ز)‪ ،‬و ئیبـن ته‌یـمییه‌(كۆچی دوایی‪:‬‬ ‫‪728‬ك – ‪1327‬ز)‪ ،‬وئیبـن قه‌یـیمی‬ ‫جه‌وزی(كۆچی دوایی‪750 :‬ك – ‪1349‬ز)‪،‬‬

‫و له‌زانایانی هاوچه‌رخیش وه‌ك شێخ‬ ‫موحه‌مـمه‌د ناسره‌دینی ئه‌لبانی(كۆچی‬ ‫دوایــی‪1420 :‬ك – ‪1999‬ز)‪ ،‬و چه‌ندین‬ ‫زانای تریش ‪.....‬‬ ‫شیاوی باسه‌ هه‌ندێ‌ ل ـه‌م زانایانه‌‬ ‫په‌ڕتووكی تایبه‌تیان دانــاوه‌ كه‌تیایاندا‬ ‫باسیان له‌فه‌رمووده‌ الواز و نه‌خۆشه‌كانی‬ ‫ناو هه‌ردوو په‌ڕتووكی صه‌حیحی بوخاری‬ ‫و صه‌حیحی موسلیم كـــردووه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫(رسالە‌ ا ِإلل��زام��ات) و (رسالە ‌ال َت َت ُّبع)‬ ‫ـــی‪ ،‬حافظ داره‌ق��وط��ن��ی ‪ ،‬كـ ‌ه (‪)218‬‬ ‫فه‌رمووده‌ی هه‌ردوو په‌ڕتووكی صه‌حیحی‬ ‫بوخاری و صه‌حیحی موسلیمی هێناون‪،‬‬ ‫و به‌ (كێشه‌دار و نه‌خۆش‪ :‬مه‌علول)‬ ‫ناوزه‌دی كردوون‪ ،‬و هه‌روه‌ها گوتویه‌تی‪:‬‬ ‫چه‌ندین فه‌رمووده‌ی كێشه‌دار و نه‌خۆش‬ ‫هه‌ن كه‌ له‌هه‌ردوو په‌ڕتووكی صه‌حیحی‬ ‫بــوخــاری و صـه‌حــیــحــی موسلیمدا و‬ ‫یاخود له‌یه‌كێكیاندا بوونیان هه‌یه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫من كێشه‌داری و نه‌خۆشییه‌كانیانـم‬ ‫ڕونكردۆته‌وه‌ و ڕاسته‌كه‌یـم ده‌رخستووه‌‪،‬‬ ‫و هه‌روه‌ها له‌م بواره‌دا په‌ڕتووكی ( ِعلل‬ ‫�س� ِل��م) هه‌یه‌‪،‬‬ ‫حیح ُم� ْ‬ ‫ا َالح��ادی��ث ِف��ی َص ِ‬ ‫نووسراوی‪ :‬ئه‌بولفه‌زڵ موحه‌مـمه‌دی كوڕی‬ ‫عه‌مـماری شه‌هید‪ ،‬كه‌تیایدا باسی له‌‬ ‫(‪ )36‬فه‌رمووده‌ی كێشه‌دار و نه‌خۆشی‬ ‫ن ــاو صـه‌حــیــحــی موسلیم كــــردووه‌‪،‬و‬ ‫هه‌روه‌ها وه‌ك په‌ڕتووكی ( ُغ� َرر ال َفوا ِئد‬ ‫الـ َمجموُعَ ە‌ ِفی ژِكر َأحادیپ َصحیح ُم ْس ِلم‬ ‫الـ َمقگوُعَ ە‌)‪ ،‬نووسراوی‪ :‬ڕه‌شیده‌ددین‬ ‫یه‌حیای كوڕی عه‌لی عه‌گار‪ ،‬و هه‌روه‌ها‬ ‫ُ‬ ‫(دیوان الّض َعفا‌ ِء الـ َمتـر ُوكیـن)ـی‪،‬‬ ‫وه‌ك‬ ‫پێشه‌وا زه‌هه‌بی و چه‌ندین په‌ڕتووكی تر‬ ‫‪.....‬‬ ‫قــسـه‌ی نــاســری سوبـحانی له‌سه‌ر‬ ‫(هاوه‌ڵ ‪ -‬صه‌حابی) و پێناسه‌كه‌ی‪:‬‬ ‫مامۆستا ناسر ڕه‌خنه‌ی گرتووه‌ له‌و‬ ‫پێناسه‌ بــاوه‌ی كه‌ له‌په‌ڕتووكه‌كانی‬ ‫زانستی ئوصولدا هاتوون‪ ،‬ب ـه‌وه‌ی كه‌‬ ‫نووسیویانه‌ (هاوه‌ڵ ‪ -‬صه‌حابی)‪ :‬بریتییه‌‬ ‫ل ـه‌و كـه‌سـه‌ی كـه‌ پێغه‌مبه‌ری (د‪.‬خ)‬ ‫بینیبێت‪ ،‬یاخود به‌بڕواداری پێغه‌مبه‌ری‬ ‫(د‪.‬خ)بینیبێت‪ ،‬ئه‌و له‌م باره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫س ـه‌بــاره‌ت به‌قسه‌ی یه‌كه‌م («هــاوه‌ڵ‬ ‫ ص ـه‌حــابــی»‪ :‬بریتییه‌ ل ـه‌و كه‌سه‌ی‬‫كه‌ پێغه‌مبه‌ری (د‪.‬خ)بینیبێت‪ ،‬یاخود‬ ‫به‌بڕواداری پێغه‌مبه‌ری (د‪.‬خ)بینیبێت)‪،‬‬ ‫نابێت كه‌سێك دان بـــه‌وه‌دا بنێت كه‌‬ ‫ئـــه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ری (د‪.‬خ)بینیبێت‬ ‫صه‌حابه‌یه‌‪ ،‬مه‌گه‌ر كه‌سێك نه‌توانێت‬ ‫جیاوازی بكات له‌نێوان ئه‌وه‌ی كه‌كه‌سێك‬ ‫به‌به‌رده‌وامی و بۆ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵ‬ ‫له‌گه‌ڵ كه‌سێكدا ژیابێت و كه‌سێكیش‬ ‫یـه‌كــجــار و به‌سه‌رپێیی بینیبێتی و‬ ‫ڕۆیشتبێت و تــه‌واو! ئ ـه‌وه‌ی كه‌له‌گه‌ڵ‬ ‫كه‌سێكدا ژیابێت به‌دڵنیاییه‌وه‌ هه‌رچی‬ ‫شتی ئه‌وه‌ ده‌یزانێت و لێی تێده‌گات‪ ،‬و‬ ‫هه‌رچی شتی زگماكی و خولیای جوان‬ ‫هه‌یه‌ له‌ناو ئه‌میشدا دروســتــده‌بــن‪ ،‬و‬ ‫هه‌رچی ڕه‌وشتی باش هه‌یه‌ له‌ناو ئه‌میشدا‬ ‫دروستده‌بن‪ ،‬چونكه‌ هاوه‌ڵی ئه‌و بووه‌ و‬ ‫له‌گه‌ڵی ژیاوه‌ و پابه‌ندیی پێوه‌ی هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫و ئه‌و كه‌پێشه‌وای ڕێنمایی بووه‌ ئه‌میش‬ ‫پێوه‌ی پابه‌ندبووه‌‪.‬‬ ‫جا ڕاسته‌ كه‌ ج ـه‌مــاوه‌ری زانایانی‬ ‫فه‌رمووده‌ قسه‌ی له‌مـجۆره‌ په‌سه‌ندناكه‌ن‪،‬‬ ‫بـه‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌یشدا هه‌ندێ‌ ئاماژه‌‬ ‫له‌هه‌ندێ‌ له‌گه‌وره‌ زانایانی پێشووی زانستی‬ ‫ئوصوله‌وه‌ هه‌ی ‌ه كه‌ نزیكه‌ له‌م قسه‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆ نـموون ‌ه (سه‌عیدی كوڕی موسه‌ییه‌ب)‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌و كه‌سه‌ به‌ هاوه‌ڵ دێته‌ هه‌ژمار‬ ‫كه‌ ساڵێك – دووســاڵ هه‌ڵس‌وكه‌وتی‬ ‫له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ردا (د‪.‬خ) كردبێت‪ ،‬و یان‬ ‫یه‌ك – دوو جه‌نگێك له‌گه‌ڵیدا به‌شداری‬ ‫هه‌بووبێت‪ ،‬به‌م پێیه‌ بێت ئه‌و گروپانه‌ی‬ ‫كه‌ وه‌ك وه‌فد ده‌هاتن ناچنه‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫پێناسه‌كه‌وه‌‪ ،‬و به‌مه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت كه‌له‌‬ ‫دیوێكی ناڕاسته‌وخۆوه‌ كاریگه‌ربوونی ئه‌و‬

‫نارسی سوبـحانی‬ ‫كه‌سه‌ به‌ پێغه‌مبه‌ر (د‪.‬خ) و چاوكردن‬ ‫له‌ئاكاره‌كانی و شوێنكه‌وتنی ئه‌و زاته‌ی‬ ‫تیادا به‌مه‌رجگیـراوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ كه‌‬ ‫زانای تر هه‌ن ته‌واو پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌یان‬ ‫گوتووه‌! بۆ وێنه‌ (ئیبـن ئه‌لـمه‌دینـی)‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬هاوه‌ڵ ئه‌و كه‌سه‌یه‌ كه‌هاوه‌ڵێتی‬ ‫پێغه‌مبه‌ری (د‪.‬خ) كردبێت‪ ،‬و یاخود‬ ‫بینیبێتی هه‌ر چه‌نده‌ یه‌ك كاتژمێری‬ ‫ڕۆژیش بێت‪ ،‬و هه‌روه‌ها (ئیبـن حه‌زم)‬ ‫یش‪ ،‬قسه‌یه‌كی له‌م شێوه‌یه‌ی كردووه‌!‬ ‫به‌اڵم له‌ناو زانایانی هاوچه‌رخدا هه‌ن‬ ‫كه‌ ئه‌م بابه‌ته‌یان جواڵندووه‌‪ ،‬و ڕه‌خنه‌یان‬ ‫گــرتــووه‌ لــه‌و پــێــنــاسـه‌یـه‌ی زانــایــانــی‬ ‫فه‌رمووده‌ كه‌ بۆ «هاوه‌ڵ ‪ -‬صه‌حابی»‬ ‫كردوویانه‌‪ ،‬كه‌ هه‌یانه‌ زانای زۆر گه‌وره‌‬ ‫بــووه‌ و قسه‌كه‌یشی وه‌ك ئیجتیهاد‬ ‫ته‌ماشاده‌كرێت‪ ،‬له‌وانه‌ (شێخ صاڵح‬ ‫مه‌هدی موقبیلـی) كه‌ پێشه‌وا شه‌وكانی‬ ‫وه‌ك موجته‌هیدێكی خاوه‌ن ئیجتیهادی‬ ‫ڕه‌ها هه‌ژماری ده‌كات‪ ،‬و زانایه‌كی زه‌یدی‬ ‫بووه‌‪ ،‬و دوجار وازی له‌مه‌زهه‌ب هێناوه‌ و بۆ‬ ‫خۆی به‌سه‌ربه‌خۆیی ئیجتیهادی كردووه‌‪،‬‬ ‫و ئ ـه‌و له‌ساڵی (‪1108‬ك ‪1696 -‬ز)‬ ‫له‌دنیاده‌رچووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها كه‌سانی تریش‬ ‫هه‌ن كه‌ له‌م باره‌یه‌وه‌ قسه‌یان كردووه‪‌،‬‬ ‫بـه‌اڵم بـه‌وه‌ تۆمه‌تبارده‌كرێن كه‌ له‌ژێر‬ ‫كاریگه‌ری ڕۆژهه‌اڵتناساندا بوون كه‌ ڕاڕایی‬ ‫و گومانیان له‌سه‌ر سوننه‌ت و ژیانی‬ ‫پێغه‌مبه‌ر (د‪.‬خ) دروستكردووه‌‪.‬‬ ‫جا بۆ ئه‌وه‌ی كه‌س وا بیـر نه‌كاته‌وه‌ كه‌‬ ‫ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ ده‌ستبردنه‌ بۆ پێگه‌ی‬ ‫هاوه‌اڵیه‌تیی هاوه‌اڵنی پێغه‌مبه‌ر(خودا‬ ‫له‌هه‌موویان ڕازی بێت)‪ ،‬مامۆستا ناسر‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ بایه‌خی‬ ‫ئه‌م پرسه‌ له‌وه‌دا خۆی حه‌شارداوه‌ كه‌‬ ‫بابه‌ته‌كه‌ پـه‌یــوه‌نــدیــداره‌ به‌وه‌رگرتنی‬ ‫ئایینه‌وه‌‪ ،‬و په‌یوه‌ندیدار نییه‌ به‌خودی‬ ‫كه‌سه‌كانه‌وه‌‪ ،‬و ده‌ڵــێــت‪ :‬ئ ـه‌م بابه‌ته‌‬ ‫خۆی له‌خۆیدا بابه‌تی جیاكاری نییه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫خه‌ڵكێك له‌خه‌ڵكێكی تر جیابكه‌یته‌وه‌‪،‬‬ ‫و چینایه‌تی دروستبكه‌ین‪ ،‬و كۆمه‌ڵێك‬ ‫كه‌س بكه‌ین به‌صه‌حابه‌ و كۆمه‌ڵێكی تر‬ ‫له‌صه‌حابه‌بوون ده‌ربكه‌ین‪ ،‬چونكه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫وابێت ئه‌وا هه‌رگیـز ئاینی ئێمه‌ پێویستی‬ ‫به‌شتێكی له‌م بابه‌ته‌ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌مه‌‬ ‫هه‌ستانه‌ به‌ئه‌ركێك كه‌ ئه‌ویش ئه‌ركی‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ی ئه‌وانه‌یه‌ كه‌ ده‌بێت ئاینیان‬ ‫لێ‌ وه‌ربگرین‪ ،‬له‌كه‌سانی تر‪ ،‬بۆیه‌ كاتێك‬ ‫كه‌حوكمده‌ده‌ین كه‌كه‌سێك صه‌حابییه‌ و‬ ‫كه‌سێكی تر صه‌حابی نییه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ هیچ‬ ‫له‌واقیعه‌كه‌ ناگۆڕێت‪ ،‬چونكه‌ تازه‌ بووه‌‬ ‫به‌مێژوو و ڕۆیشتووه‌‪ ،‬و ئه‌مه‌ له‌سه‌رده‌می‬ ‫پێغه‌مبه‌ردا نه‌ده‌كرا‪ ،‬چونكه‌ له‌وانه‌یه‌‬ ‫چاره‌نووسی خه‌ڵكی پێوه‌ ببه‌ستـرایه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ ئه‌و كاته‌ بابه‌ته‌كه‌ باسی ماف‬

‫و عه‌داله‌ت بوو‪ ،‬به‌اڵم ئێستا بابه‌ته‌كه‌‬ ‫وه‌رگرتن و ڕاستكردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئاییـن‬ ‫له‌ كێوه‌ وه‌رده‌گیـرێت؟! و جاری واهه‌یه‌‬ ‫له‌م بابه‌ته‌یشدا له‌وانه‌یه‌ هه‌ڵه‌بكه‌ین‪،‬‬ ‫به‌اڵم پاساودارین و به‌خشراوین‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئێمه‌ هه‌وڵی ته‌واوی خۆمان ده‌خه‌ینه‌گه‌ڕ‪،‬‬ ‫بـه‌اڵم هه‌ر ســه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یش بكه‌وینه‌‬ ‫هه‌ڵه‌وه‌‪ ،‬چی بكه‌ین؟! بۆیه ‌پاساودارین‬ ‫و به‌خشراوین‪ ،‬چونكه‌ له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫ئه‌گه‌ره‌كان و ڕێوشوێنه‌كان بۆ وه‌رگرتنی‬ ‫ئاینـی په‌روه‌ردگار پێویستی به‌م دۆخ و‬ ‫شێوه‌ كاره‌ هه‌یه‌‪ ،‬جا بۆ ئه‌م بابه‌ته‌یش و‬ ‫بۆئه‌وه‌ی كه‌ ئاییـن له‌كه‌سێك وه‌رنه‌گرین‬ ‫ته‌نها ئ ـه‌وه‌نــده‌ به‌سه‌ كه‌گومانێكمان‬ ‫بۆ دروستببێت‪ ،‬و ئیتـر گێڕانه‌وه‌ی‬ ‫وه‌رنه‌گرین‪ ،‬و ئیتـر كه‌گومان هاته‌ئاراوه‌‬ ‫ده‌بێت كاره‌كه‌ حه‌واڵه‌ی الی خوای گه‌وره‌‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬چونكه‌ ئیتـر ئه‌وه‌ نێوانی خۆی‬ ‫و خــوای خۆیه‌تی‪ ،‬ئێمه‌ ناتوانیـن ئه‌و‬ ‫حوكمه‌ بده‌ین‪.‬‬ ‫شــیــاوی بــاسـه‌ خ ـه‌واریـــــج ـه‌كــان كه‌‬ ‫گومانیان دروستكرد له‌سه‌ر ئاستی ڕاستیی‬ ‫گێڕانه‌وه‌كانی هاوه‌اڵن‪ ،‬و هه‌روه‌ها گروپه‌‬ ‫توندئاژۆكانی شیعه‌ كه‌ سه‌رچاوه‌كانی‬ ‫سوننه‌ت ڕه‌تده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ هه‌ندێ‌‬ ‫گروپی توندئاژۆی ئه‌هلی سوننه‌تیش‪ ،‬و‬ ‫ژماره‌یه‌ك له‌ڕۆژهه‌اڵتناسان و ئه‌وانه‌ی‬ ‫كه‌ له‌ژێر كاریگه‌ریی ئه‌واندان‪ ،‬كه‌ هه‌ر‬ ‫له‌بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ ئاستی ڕاستیی فه‌رمووده‌‬ ‫و سوننه‌ت بــه‌رپــه‌رچــده‌ده‌نــه‌وه‌! یان‬ ‫ئه‌وانه‌ی كه‌ به‌ (قورئانییه‌كان) ناسراون‪،‬‬ ‫و بانگه‌شه‌ بۆ ئ ـه‌وه‌ ده‌كــه‌ن كه‌ته‌نها‬ ‫قورئان به‌سه‌ و پێویستمان به‌سوننه‌ت‬ ‫نییه‌‪ ،‬وه‌ك دكتۆر ئه‌حـمه‌د ئه‌میـن كه‌‬ ‫زۆر له‌بیـروڕاكانی ڕۆژهه‌اڵتناس (گۆڵد‬ ‫تسه‌یهیـر)ـی‪ ،‬له‌هه‌ردوو په‌ڕتووكه‌كه‌یدا‬ ‫( َف ْج ُر ا ِإلسالم) و(چُحی ا ِإلسالم)دا‪ ،‬هێناوه‌‪،‬‬ ‫و هه‌روه‌ها نووسه‌ر (مه‌حـموود ئه‌بوڕییه‌)‬ ‫یش‪ ،‬وایكردووه‌‪.‬‬ ‫شیاوی باسه‌ بیـرۆكه‌ی خۆبه‌ستنه‌وه‌‬ ‫به‌ته‌نها به‌قورئانه‌وه ‌بیـرۆكه‌یه‌كی زۆر‬ ‫دێرینه‌‪ ،‬هه‌ر له‌به‌رئه‌وه‌یشه‌ كه‌پێشه‌وا‬ ‫اع الْ ِع ْل ِم) له‌په‌ڕتووكه‌‬ ‫شافیعی به‌شی ِ َ‬ ‫(ج ِ‬ ‫مه‌زنه‌ فیقهییه‌كه‌ی خۆیدا كه‌ به‌ (اڵاُ ّم)‬ ‫ناسراوه‌ تایبه‌تكردووه‌ به‌ مشتومڕ له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وانه‌ی كه‌ فـه‌رمــووده‌ ڕه‌تده‌كه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫و ته‌نانه‌ت كــردوویـه‌تــی به‌ناونیشانی‬ ‫ده‌روازه‌ی یه‌كه‌م ل ـه‌و پ ـه‌ڕتــووك ـه‌دا و‬ ‫نــاوی نــاوه‌تـه‌‪( :‬ده‌روازه‌ی باسی ئه‌و‬ ‫كۆمه‌اڵنه‌ی كه‌ فه‌رمووده‌ و گێـڕانه‌وه‌كان‬ ‫ڕه‌تده‌كه‌نه‌وه‌)‪ ،‬و به‌درێژی به‌رپه‌رچی‬ ‫داونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫*ماسته‌ر له‌ ته‌فسیـری قورئان‬ ‫‪shexnami@yahoo.com‬‬