دوای كۆتاییهاتنی سەربازیی
فیكری داعش وەك مەترسیی
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ذمارة ( )610دو شةممة 2017/5/15
هەردووالیان چەندین پێشنیازو نێوەندگیرییان بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان رەتكردۆتەوە
“كاتی ئەوەیە ،گۆڕان‌و پارتی رووبەڕوو كێشەكانیان چارەسەر بكەن” پارلەمانتارێكی گۆڕان :زەمینەی لەبار نییە بۆ كۆبونەوەی مەسعود بارزانی‌و نەوشیروان مستەفا چاودێر -تایبەت:
گرنگترین رووداوی رۆشنگەری لە سلێمانی بەڕێوەدەچێت سێهەمین كۆنفڕانسی (پالتفۆرمی ﻫﻪﻣﻮان دﯾﻤﻮﮐﺮاﺳﯽ ﺑۆ ڕ ﺑۆ ﺋﺎﯾﻦ اندنی دامەزر ان)وﺗﺎک وكۆنگرەی داب (فێمینیزمی رۆشنگەری) دەبەسرتێت RELIGON FOR INDIVIDUALS, DEMOCRACY FOR ALL
ﭘﻼﺗﻔﯚرﻣﯽ داﺑڕان
PLATFORM
DABRAN
چاودێر -تایبەت: پیرمام -كۆبونەوەیەكی پێشووی مەسعود بارزانی و نەوشیروان مستەفا كوردســتان ،بۆ (چاودێر) وتی «پرســی كۆبونــەوەو دانیشــتن لەنێــوان وەفــدی هــەردوال ،یــان كەســی یەكەمــی هــەر الیەنێكدا بێت ،دەبێت پێشتر كەرەستەی كۆبونەوەكەت هەبێت ،واتە زەمینەسازی هەبێــت ،بۆیــە كاتێــك میكانیزمــی گونجــاوت لەبەردەســتدا نەبێــت كەواتە دەبێت دانیشتن چ سودێكی هەبێت».
لەبــارەی تواندنــەوەی بەســتەڵەكی نێــوان پارتی‌و گۆڕان لە رێگەی گفتوگۆو دانیشتنی راستەوخۆوە ،فایەف مستەفا، جەختیكــردەوە ،ئەمــە كێشــەیەكی كۆمەاڵیەتــی نییــە بــە چاخواردنــەوەو ســەردانی پرسەو ساڵوكردنێك چارەسەر بكرێت ،راســتییەكەی لەالی ئێمە زۆرجار سیاســەت بــە كێشــەیەكی كۆمەاڵیەتی
تەماشــادەكرێت‌و زیاتــر بنەمایەكــی ســۆزداری هەیە ،بەاڵم كێشەكان كێشەی كۆمەاڵیەتی نین ،پێویســتە ســەرەداوی كردنەوەی كێشــەكانت لەالبێت ،ئەوكاتە قسەی لەسەر بكرێت.
ســێهەمین كۆنفڕانســی (پالتفۆڕمی دابڕان) لە 21تا 23ی ئایاری ئەمســاڵ لە شــاری سلێمانی سازدەكرێت ،كە تێیدا كۆمەڵێك بیرمەند‌و توێژەری جیهانی وەك (ئاالن تورێن) بەشــداریدەكەن،و گوێ لە بیــروڕا نوێیەكانیان دەگیرێت، هــاوكات (فێمینیزمــی رۆشــنگەری) دادەمەزرێنرێــت ،كــە سەرپەرشــتیاری فێمینیزمەكــە ،پێیوایــە ،كاتێك فێمینیزمی رۆشــنگەری دامــەزرا ،كارەكانیان زیاتر رێكدەخرێت ،بە شــێوەیەك جیاوازدەبێت لە كاری رێكخراوەیی‌و زیاتر كار لەســەر فكــرو توێژینەوە دەكەن .رابەری ئەنجومەنــی (پالتفۆرمی دابڕان)یش، باســلەوەدەكات ،ئەو تەوەرانەی بۆ کۆنفرانســەکە دیاریكراون ،فرە هەستیارن‌و پەیوەندیی راستەوخۆیان بە بارودۆخی ئێستای كوردستانەوە هەیە.
زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 5دا دەخوێننەوە
«
تائێستا هەریەكە لە پارتی دیموكراتی كوردســتان‌و بزوتنەوەی گــۆڕان چەندین نێوەندگیــری‌و پێشــنیازی جیاوازیــان بــۆ چارەســەركردنی كێشــەكانیان رەتكردۆتــەوەو ،هەریەكەیــان لەســەر بۆچونەكانــی خۆیــان ســورن‌و ئامادەی هیچ جۆرە سازشــكردنێك نین ،بەتایبەت ئــەو پێشــنیازو پرۆژانــەی كــە یەكێتی بەمەبەســتی كاراكردنــەوەی پارلەمــان داویەتی بە هەردووالیان .بۆیە ئێستا كاتی ئەوە هاتوە ،پارتی‌و گۆڕان خۆیان روبەڕوو كێشــەكانیان چارەســەر بكەن .وتەبێژی پارتی ،دەڵێت «گــۆڕان ئەو تەوافوقەی تێكــداوە ،كــە دامەزراوەكانــی هەرێمــی لەســەر بنیادنــران» .پارلەمانتارێكــی گۆڕانیــش پێیوایە ،هەر كاتێك زەمینەی لەبار هەبو بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، ئــەوا دەتوانرێت كەســی یەكەمی گۆڕان‌و پارتــی كۆبنــەوە ،بــەاڵم هێشــتا ئــەو زەمینەیە نییەو كێشەكانیش كۆمەاڵیەتی نین ،بە ساڵوكردنێك چارەسەر بكرێن. لەوبارەیــەوە ،فایــەف مســتەفا، پارلەمانتــاری گــۆڕان لــە پارلەمانــی
بیرمەندانی گەورەی وەكو ئاالن تورێن ئامادە دەبن
5
مەال بەختیار: ێ رێگەی ریفراندۆم بەهیچ شێوەیەك عێراق ناتوان لەمیللەتەكەمان بگرێت بەگەرمی گفتوگۆكردن بۆ ئەوەی كێشەی حزبە سیاسییەكانی باشور چارەسەر بكەین ،مەرجی یەكەمی خۆ ئامادەكردنە بۆ ئەوەی هاوكێشەكان بگۆڕین ،مەرجی دوەمیش كاراكردنەوەی پارلەمانە چاودێر -تایبەت: مــەال بەختیار ،لێپرســراوی دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبــی سیاســیی یەكێتی، رایدەگەیەنێــت ،حكومەتــی عێــراق ناتوانێـت رێگە لە ئەنجامدانی ریفراندۆمی میللەتەكەمــان بگرێــت ،چونكــە ئــەم كەیســە دەستوریی‌و یاســاییە .دەشڵێت
«حكومەتی عێراق لەباتی ئەوەی پاســاو بۆ ئــەوە بێنێتەوە كە ریفراندۆم لەناوچە دابڕێنراوەكانــدا نەكرێت ،دەبوو لەماوەی 10ساڵی رابردودا بڕگەكانی مادەی 140ی بۆ ئەو ناوچانە جێبەجێ بكردایە». ئــەم وتانــەی ناوبــراو ،لــە میانــی كۆڕێكدا هات ،كە بەناونیشــانی (پرسی ناوچــە دابڕێنــراوەكان‌و ریفرانــدۆم)، رۆژی( )2017/5/10لەشــاری خانەقیــن بۆی رێكخرابوو.
كۆڕەكەی مەال بەختیار ،بەسەر چەندین تەوەری گرنگ‌و هەستیاردا دابەشكرابوو، كــە گرنكترینیــان بریتی بوو لە پرســی ریفراندۆم .هاوكات ئەو مەترسییانەشــی خســتەڕوو كە بەهــۆی گۆڕانكارییەكانی ناوچەكەوە بۆ ســەر كورد بوونیان هەیەو لەوبارەیەوە وتی «لەچارەنوســی خۆمان دەترســین‌و ناتوانیــن دوای ســەد ســاڵ لەئەزمــون ،جارێكی تــر ،میللەتەكەمان گورگان خواردوو بكەین».
ناوبــراو ،جەختــی لــەوەش كــردەوە، مەرجــی یەكەمــی خۆئامادەكــردن بــۆ ئــەوەی هاوكێشــەی گۆڕانكارییەكانــی ناوچەكــە لە بەرژەوەندیــی كورد كۆتایی بێــت ،چارەســەركردنی كێشــەی الیەنە سیاســییەكانی باشــوری كوردســتانە. مەرجــی دووەمیــش كاراكردنــەوەی پارلەمانی كوردستانە. دەقی کۆڕەکە لەالپەڕە 4 ،3 ،2دا دەخوێننەوە
ڕۆمان و زمان.. تۆقی عەزازیل
سالڤۆی ژیژەك و پەنابەران عەبدولعەزیز ئەلحێص
تایبەت
ذمارة ( )610دوشةممة 2017/5/15
info_chawder@yahoo.com
2
دەقی كۆڕی مەال بەختیار لە خانەقین بەناونیشانی (پرسی ناوچە دابڕێرناوەكان‌و ریفراندۆم):
عیراق ناتوانێ ،بەهیچ شێوەیەك رێگەی ریفراندۆم لەمیللەتەكەمان بگرێت چاودێر:
ئــەم ناوچانــە ،لەســێ قۆنــاغ ،ترۆپــك‌و گەوهەری پرسی كوردە .كوردیش ناتوانین لەگەوهــەری پرســی كــورد واز بهێنیــن‌و پەلوپۆكانی قبوڵ بكەین!..
بەناونیشــانی (پرســی ناوچــە دابڕێنــراوەكان‌و ریفرانــدۆم) لەشــاری خانەقیــن ،رۆژی ( )2017/5/10بەشــی گەنجانی مەڵبەنــدی خانەقیــن ،كۆڕێكی كــراوەی جەماوەریــی ،بــۆ رۆشنگەر و سیاســەتمەدار مەال بەختیار ،بەڕێوەبرد. كۆڕەكــەی مــەال بەختیــار، بەســەر چەندین تەوەری گرنگ‌و هەســتیاردا دابەشــكرابوو ،كــە گرنكترینیــان بریتــی بــوو لــە پرسی ریفراندۆم‌و لەبەشێكی ئەو تــەوەرەدا مەال بەختیار بەروونی دەڵێــت :لەچارەنوســی خۆمان دەترســین‌و ناتوانین دوای سەد ســاڵ لەئەزمــون ،جارێكــی تر، میللەتەكەمــان گورگان خواردوو بكەین هەردەربارەی ریفراندۆم ،ناوبراو ئامــاژە بۆ ئەوە دەكات كە چیتر ێ میللەتێــك نیــن خێرمــان پــ ێ ێ مافمان پ بشــێت ،بەڵكو دەب بشێت.
لە()1734دا لەخانەقین ،چەكی بانك گۆڕدراوەتەوە!..
«چاودێر» دەقی كۆڕەكە باڵودەكاتەوە
ریفراندۆم ،ئێجگار گرنگە
خۆشحاڵم ،لەدوا چاالكی ئەم سەردانەمدا بۆ خانەقین ،ئەم كۆڕە بۆ هەموان ببەستین، كۆڕێكــی گشــتی بۆ رای گشــتی ،بەهیواین ئەو باسە گەرمەی ،كە ئەمڕۆ لەكوردستاندا مقۆمقــۆ ،گفتوگۆو قســەی زۆری لەســەرە، كە باســی ریفراندۆمــە .تایبەتمەندییەكانی ریفراندۆمیش لەناوچە كێشــە لەســەرەكان، كــە ناوچەیەكە تائێســتا حكومەتی عیراقی بــۆ مــاوەی ( )11ســاڵ دەچێت ،دەســتی بەدەســتیمان پێــدەكات‌و مــادەی ()140و بڕگەكانی جێبەجێ ناكات! لەم ریفراندۆمەدا بەنیازیــن ،ناوچــە كێشــە لەســەرەكانیش، هەروەكو چوار پارێزگاكەی تری كوردستان، ریفراندۆم ئەنجامبدەین. ریفرانــدۆم ،پرســێكی ئێجــگار گرنگــە، پرســێكە كە هێشــتا پرســیاری لەســەرەو حكومەتــی عیراقیــش دەیەوێت بەپاســاوی یاســایی‌و بەبیانــوی ئــەوەی دەســتور رێگەنــادات ،لــەم ناوچانــەش ریفرانــدۆم بكەیــن!؟ دیارە دەیەوێ رێگــە لەوەبگرێت، كــورد لــەم ناوچەیــە ریفرانــدۆم بــكات!.. مەســەلەی ریفرانــدۆم ،مەســەلەیەكی نەتەوەییــەو پەیوەنــدی بەپرۆســەی دیموكراسییەوە هەیەو مافی تاكو گشتییە. لەبەرئەوەی بنچینەی دەســتوری عیراقیش دیموكراســییە ،كەواتــە بۆمان هەیە ســود لەدەستور وەربگرین ،بۆ ئەوەی مافەكانمان لەناو دەستورداو بەو شێوەیەی دەگونجێ و دەچێتە خزمەتی پرۆسەی دیموكراسییەوە، ریفراندۆم ئەنجامبدەین. لەبری ئەوەی عیراق ،پاساو دەهێنێتەوە، كە گوایە دەستور رێگەمان نادات ،ریفراندۆم لەناوچە كێشە لەســەرەكان بكەین ،خۆزگە دەساڵ لەمەوبەر ،مادەی ()140ی جێبەجێ بكردایــەو كەركــوك‌و خانەقین ،شــەنگال‌و ناوچەكانی تری كێشــە لەســەر ،بهاتنایەتە ســەر كورســتان ،یان لــەدوا بڕگەی مادەی ( ،)140كــە راپرســییە لەناوچــە كێشــە لەســەرەكاندا ،ئەگەر راپرســی لەســەر دوا بڕگــەی مــادەی ()140ی دەســتور بكرایە، ئەوكاتــە بــۆ حكومەتی عیراق ،بــۆ نەتەوە یەكگرتووەكان ،بۆ رای گشــتی‌و بۆ عەرەب،
بۆ توركمان‌و هەمووالیەك رونتر دەبۆوە ،كە زۆرینــەی میللەتەكەمــان لەگەڵ ئەوەیە ئەم ناوچانە بێنەوە سەر كوردستان ،یان نا؟
مادەی 140هەموار ناكرێتەوە
حكومەتێــك خــۆی زیاتر لە ( )10ســاڵ دەســتی بەدەســتیمان پێبــكات ،ریفراندۆم ئەنجــام نــەدات ،بڕگەكانی مــادەی ()140 جێبەجێ نــەكات‌و پابەندی جێبەجێ كردنی دەســتور نەبێت ،دیارە ئیتــر نەتەوەكەمان لەســەرەنجامدا دەگەڕێینەوە بۆ ســتراتیژی خۆمــان ،كــە ســتراتیجی دیموكراســی‌و بەدیهێنانــی ئەركەكانــی دیموكراســی‌و پابەندبوونە بەجێبەجێكردنی مادەی ()140و بڕگەی ریفراندۆم لەمادەكەدا ،بەو شێوەیەی خۆمــان مەبەســتمانە ،كــە بــۆ پرۆســەی دیموكراسی‌و میللەتەكەشمان باشە. تەوەری یەكەمی بابەتی كۆڕەكە ،تایبەتە بەپرسی ناوچە كێشە لەسەرەكان‌و بەشێكی ناونیشانی كۆڕەكەشمانە. یەكەم :ئەگەر ئەم ناوچانە تەواو عەرەبی بونایە ،ئەوا حكومەتی عیراق لەدەســتوردا، قبوڵــی نەدەكــرد بكرێن بەناوچەی كێشــە لەسەر! ئاشــكرایە ،بۆچی بەسرە ،رومادی، بەغــداد ،فەلوجــە ناوچەی كێشــە لەســەر نییــن؟؟! ئەمــەش مانــای ئەوەیە ،باشــور و ناوەڕاســتی عیراق ســەراپا عەرەبنشــین‌و شیعەنشــینن ،سوننەنشــینن‌و ،مەســیحی‌و پێكهاتــەوەو نەتەوەی تریش ،لەو ناوچانەدا هەیەو ئاشكراشــە ،كە ناوەڕاســت‌و باشوری عیراق ،هەر لەسەردەمی عوسمانییەكانەوە، سێ میرنشین لەم واڵتەدا هەبووە ،ئەوانیش: میرنشــینی بەغــداد ،میرنشــینی بەســرەو میرنشینی ویالیەتی موسڵ ،یاخود باشوری كوردستان. ئەمــەش ،بەڵگــەی ئەوەیــە ،كــە تایبەتمەندییــەك هەیە ،بۆیە لەناوەڕاســت‌و باشــوری عیراقدا ،قسە لەریفراند‌وم ناكرێت‌و بڕگەیــەك نییــە لەدەســتوری عیراقــدا بیگرێتــەوە .بــەاڵم بەكەركــوك ،شــەنگال، خانەقیــن ،خوماتــوو ،ســەعدیە ،جەلەوال، مەندەلــی‌و هەمــوو ئــەم ناوچانــە ،دەڵێن: ناوچــەی كێشــە لەســەر! ئــەوەش بەهۆی
ئەوەی ملمالنێی لەسەرە. وەك هەمیشــە ملمالنێــی نەتەوەیــی، ئیتنیكــی ،جوگرافیا ،پێكهاتەی جیاواز ،كە چووە ناو دەســتور ،ئیتر مایەی لێكدانەوەو خوێندنــەوە نییــە .چونكــە دەق ،كەمتــر لێكدانــەوە هەڵدەگرێــت ،بەتایبەت دەقێكی دەســتور ،كە دەستور خۆی دەڵێت :مایەی دەســتكاریكردن نییــە .دەســتوری عیــراق دەڵێت :مادەی ( )140مایەی هەمواركردنەوە نییــە .واتــا :ئەگــەر مادەكانــی تــر مایەی هەمواركردنەوەبن لەدەســتوری هەمیشــەیی عیراقدا ،ئەوا مادەی ( )140راپرسی لەسەر كراوە ،مایەی هەمواركردنەوە نییە!
كەركوك فەرامۆش ناكرێت
كەواتا :ئێســتا ،دەقمان هەیە ،كە مادەی دەســتورییە ،مادەشــمان هەیە ،كە مادەی ()140و بڕگەشــمان هەیــە بــۆ ریفرانــدۆم كــە پەیوەنــدی بەمادەكــەوە هەیــە ،وەكو كوردیــش ،بەهەموو دەســتورەوە پابەندین، بــەاڵم بەداخەوە ،تائێســتا چــوار حكومەت لەحكومەتەكانــی دوای روخانــی بەعــس هاتونەتــە ســەركارو ئەوەنــدەی دەزانیــن‌و كێشــەكانی ئێســتای عیراقیــش دەبینیــن، هەر لەكێشەی دەســتور ،سیاسی ،ئابوری، كۆمەاڵیەتی ،كەلتوری ،بودجە ،پێشمەرگە، ســوپای عیراق ،پێگەی عیــراق لەناوچەكە، ئەم حكومەتانەی لەعیــراق دامەزراون ،هەر
لەحكومەتەكەی جەنابــی عەالوییەوە ،هەتا دەگاتــە حكومەتەكــەی جەنابی عەبادی ،تا ئێســتا بەداخەوە ،دەســتور وەكو پێویست جێبەجــێ نەكــراوە! ئەو مادانــەی بەدڵیانە جێبەجێی دەكەن‌و ئەوانەشی بەدڵیان نییە، فەرامۆشی دەكەن ..بەاڵم بێگومان هەمووان دەزانــن ،كە كەركوك ،خانەقین ،شــەنگال‌و تــەواوی ناوچە كێشــە لەســەرەكان ،لەالی میللەتەكەمان چارەنوسە. شــێخ مەحمــود ،ســلێمانی‌و ناوچەكانی تری پێدرا ،بــەاڵم بەهۆی ئەوەی كەركوك‌و ئــەم ناوچانەی پێنەدرا ،بۆیە قبوڵی نەكردو مقاوەمەتی كردو حكومەت‌و دەسەاڵتەكەشی كــرد ،بەقوربانــی ئــەو ناوچانــەی كە پێی نەدرا! شۆڕشــی ئەیلول ،لەســاڵی ()1970 كە دانوســتاندن بوو هەتا ()1974و یەكێك لەكێشــە چارەســەر نەكراوەكان ،كە سەدام هەرگیز ئامادەنەبــوو ،بەدیبهێنێت ،ئەوەبوو نەیدەویست كەركوك‌و ناوچەكانی تری وەكو خانەقیــن بێنــەوە ســەر كوردســتان .بۆیە شۆڕشی ئەیلول ،یان دانوستاندنی ()1974 تێكچــوو ،شــەڕ دەســتیپێكردەوە‌و دەتوانم بڵێــم یەكێك لە هۆكارەكانــی خیانەتنامەی جەزائیــر ،كــە لەالیــەن (ســەدام -شــا)و ســەرۆكی جەزائیر ،بەسەر كورددا سەپێنرا، ئەوەبوو كــە نەهێڵن كەركوك‌و ئەم ناوچانە بێتە سەر كوردســتان‌و پرسی كورد ،بخەنە قوڕگی شێرەوە.
بەگەرمی گفتوگۆكردن بۆ ئەوەی كێشەی حزبە سیاسییەكانی باشور چارەسەر بكەین ،مەرجی یەكەمی خۆ ئامادەكردنە بۆ ئەوەی هاوكێشەكان بگۆڕین ،مەرجی دوەمیش كاراكردنەوەی پارلەمانە
هەروەهــا لەســاڵی ( ،)1984یەكێتیــی نیشتمانی كوردستان ،دانوستاندنمان كردو بەندەش ،ئەندامی وەفدی دانوستاندن بووم، كە لەسەدامەوە تا دواهەمین كەسمان بینی، گفتوگۆكانمان لەســەر زۆر بابەت گەرم بوو، تەنانــەت ئەوەی حكومەتی عیراق لەســاڵی ( )1991ئامــادە نەبــوو بیــدات بــە بەرەی كوردســتانی ،لەســاڵی ()1984دا ،هەمــوو ئەوانــە‌و زیاتری ئەم ناوچانــەی بە یەكێتی دەدا ،بگــرە عەقــرەو خانەقینیشــی داینێ! (بــۆ ئاگاداریتــان) ،بەاڵم یەكێتیی لەســەر هاتنــەوەی كەركــوك بۆ ســەر كوردســتان ســوور بــوو .پێمانوتن« :كەركــوك مایەی گفتوگــۆ نییــە لــەالی یەكێتیــی‌و ناتوانین بەهیچ شێوەیەك دەستبەداری ببین» .بۆیە بەهۆی كەركوكەوە ،دەیانویســت مەرجی تر بســەپێنن بەســەرماندا .بــۆ نمونە :مەرجی ئــەوەی كە یەكێتیی دەبــێ بچێتە ناو بەرە نیشــتمانییەكەی (جبهــە الوطنیە) عیراق، كە بەسەركردایەتی حزبی بەعس بوو ،بەاڵم یەكێتیــی رەتیكــردەوە‌و وەاڵممانداوە« :نە دان بــەو بەرەیەدا دەنێین ،نە دێینە ناویی‌و نە دان بەســەركردایەتی ئێوەشدا دەنێین!.. بــەاڵم هــەر كاتێــك هەڵبژاردنێكــی پــاك‌و بێگــەر لەعیراقدا رویــدا ،ئەوكاتــە دەزانین كــێ ســەرۆكایەتی ئــەم عیراقــە دەكات، نــەك ئێوە كە بەئیمزایــەك خۆتان دەكەن، بەسەركردایەتی عیراق». تەنانــەت لەبیرمــە« ،عــزەت دووری» لەیەكێــك لەكۆبوونەوەكانــدا ،وتی :ســەید جــەالل ،ئەمــەی ئێمە دەیڵێیــن ،كە حزبی بەعس ،ســەرۆكی بەرەی نیشتمانییە ،ئەمە یاســایە!» .مــام جەاللیــش وەاڵمیدایەوە، كام یاسا؟ وتی :ســەید الرەئیس وایوتووە، بۆیە الی ئێمە ئەمە یاســایە .مام جەاللیش، وەاڵمیدایــەوە :قســەكانی ســەید رەئیــس الی ئێــوە یاســایە ،بەاڵم الی ئێمــە ،تەنها میللەت سەرچاوەی یاسایەو دەتوانێت ،یاسا دابڕێژێت ،نەك تاكە كەس .وتیشی« :ئەگەر كورد ،قســەكانی سەدامی بەیاسا بزانییایە، بۆچی ( )10ســاڵە شــەڕتان دەكەین؟! لەم شاخانە چیمان دەكرد؟». بۆیــە كەركــوك‌و خانەقیــن‌و تــەواوی
پەیمانــی ســیڤەر ،پەیماننامەیەكــی نێودەوڵەتییــەو حــەوت دەوڵەتی گەورەی دنیا ،بەســەر پەرشــتی كۆمەڵەی گەالنی دنیــا ،كە ئەوكاتە بەناوی (عصبە االمم) بەناوبانــگ بوو ،توێژینەوەو راپرســییەكی تێدا كراوە ،با بگەڕێنەوە بۆ ئەو راپرسییە، بزانــن كــە ئایا ئــەم ناوچانە كوردنشــین بــووە ،یان نــا؟ لــەو پەیماننامەیەدا ،كە لەفیدراڵیــش زیاتر بەكــورد درابوو ،بەاڵم بەداخــەوە بەهــۆی شــۆڤێنێتی عــەرەب‌و توركــەوە ،هەڵوەشــێنراوەتەوە‌و پەیمانی ســیڤەر گــۆڕدرا بۆ لــۆزان .كــە ئەوكاتە لەپەیمانی ســیڤەر دەڵێت :لەلێكۆڵینەوەو بەدواداچوندا بۆمان دەركەوت ،كە هەرچی كتێبــی مێژوویی هەیــە خوێندومانەتەوە، هەرچــی كتێبــی مێــژووی ئیســامییە خوێندومانەتــەوە ،هەرچــی لێكۆڵینەوەی مێژوییــە خوێندومانەتــەوە ،هەرچــی نەخشــەی جوگرافــی هەیــە ســەیرمان كــردووە ،بۆمــان دەركەوتــووە (باكوری شاخی حەمرین ،زۆرینەی رەهای كوردە). ئاشكراشە كە كەركوك ،ناوەڕاستی باكوری شــاخی حەمرینە! بەپێی ئەو پێناسەیەشی كــە پەیماننامەی ســیڤەر دایناوە ،كەركوك سنگی كوردستانە. ئەگــەر باســی مێــژووش بكەیــن ،لــە سەردەمێكدا كە ویالیەتی شارەزوور هەبووە، لەســەردەمێكدا كە سەلجوقییەكان هاتوون، لەســەردەمێكی تــردا ئــاق قۆیلــو ،قــەرە قۆیلــو هاتــون ،دوایئەوە عوســمانییەكان‌و پێشــتریش ئیمپراتۆرییەتەكانی تر هاتوون، لە سەردەمێكدا شەڕی نێوان سەفەوییەكان‌و عوســمانییەكان هەبــووە ،دوایئــەوە هەتــا حكومەتی عیراق لەساڵی ( )1921دامەزراوە، كەركوك هەر جەرگەی كوردستان بوەو ئەم ناوچانەش هەر كوردنشین بوون. رۆژهەاڵتناســێكی فەرەنســی ،لەســاڵی ()1734دا لەســنەوە ســەردانی خانەقینــی كــردووە‌و دەڵێــت :گەیشــتمە شــارێك، پێیدەڵێن شاری كوردان .ئەمە سێ سەد ساڵ لەمەوبەر ..رۆژهەاڵتناسەكە وەسفی دەكات‌و باســی لەبــاخ ،بازرگرانی‌و خۆشــگوزەرانی ژیانــی خەڵكەكــەی دەكات .لەوە ســەیرتر دەڵێــت ،پارەمــان پێنەما! خــۆم و هەژدە كەس بوین ،كە دەمانویســت لەوێوە بچینە كرماشــان‌و لەوێشــەوە لەكەنداوەوە لەئێران دەربازببین! دەڵێت :چوینە بازاڕ ،لەیەكێك لەكاروانسەراكان بازرگانێكی كوردمان بینی، پێمانوت چۆن دەتوانین قەرزێك بكەین ،یان پارە وەربگرین؟! بازرگانەكەش وتی :چەكی بانكت هەیە؟ پێموت بەڵێ ..بازرگانەكەش وتــی :چەكــی بانكم بــدەرێ ،ئێمــە پارەت دەدەینــێ! بۆیە چەكــی بانكم پێداو چەندم ویست ،پارەی پێداوم .سەیربكەن سێ سەد ســاڵ لەمەوبەر ،بازرگانێكی كورد ،سیقەی بانكی هەبووە! چ شارێكی زیندوو بووەو پڕ لەبازرگانی بووە ،كە پەیوەندی بەبانكەكانی ئۆرۆپــاو بە بازرگانی كەنــداوەوە هەبووە؟! بەاڵم تازە بەتازە حكومەتی عیراق ،دەیەوێت
ذمارة ( )610دوشةممة 2017/5/15
لەبری ئەوەی عیراق ،پاساو دەهێنێتەوە ،كە گوایە دەستور رێگەمان نادات ،ریفراندۆم لەناوچە كێشە لەسەرەكان بكەین ،با 10ساڵ لەمەوبەر ،مادەی ()140ی جێبەجێ بكردایە
رێگە بگرێت لەوەی خانەقین بگەڕێتەوە سەر كوردستان‌و دەستی بەدەستیمان پێدەكات! لەبەرئــەوە ،ئــەو ســەرەتایە هەرچۆنێــك مێــژوو لێكبدەیتــەوە ،ئــەم ناوچانــە ،كــە ئێســتا ناونــراوە ،ناوچەی كێشــە لەســەر‌و بەناچاری لەدەســتور بەو نــاوەوە قبوڵمان كردووە ،بەهیچ شــێوەیەك عەرەب ناتوانێ‌‌و نەیتوانیوە لەمێژوودا بیســەلمێنێ ،بەشــێك نییە لەكوردستان! ئەمەی سەرەوە پێناسەی یەكەمم بوو ،بۆ ناوچە كێشە لەسەرەكان‌و لێرەوە دێمە سەر پێناسەی دووەم ،كە ریفراندۆمە.
ئەوەی عیراق دەیڵێت ،شەڕ فرۆشتنە!
راپرسی گشتی لەكوێ؟ چونكە هەریەكە لەحــزب ،رێكخراو ،بــازرگان ،وەرزشــكار، راپرسی لەناو ئۆرگان‌و ناوەندەكانی خۆیاندا بكەن‌و حكومەتیش دەتوانێ راپرسی گشتی لەناو میللەتەكەیدا بكات .ئەم راپرسییەش بۆ ئەوەیە كــە زۆرینەی خەڵك ،لەوەاڵمی پرســیارەكاندا ،كــە بۆی دیــاری دەكرێت، بڵێــت لەگەڵ كام لەپــرس‌و رام لەگەڵ كام بڕیاردایە .راپرسی بۆ ئەمەیە. لەكوردســتانیش ،راپرســی دەكەیــن، بــۆ ئەوەی ئــەو میللەتە پێمــان بڵێ :ئایا ســەربەخۆیی كوردستانی دەوێت ،یان نا؟! بۆیــە لێــرەوە بەئاشــكرا دەیڵێیــن :ئەگەر زۆرینــەی میللەتەكەمــان ،قبوڵــی نەبــوو كوردســتان ســەربەخۆ بێ ،نــە یەكێتیی، نەپارتی‌و نەهیچ الیەكی تر ،ناتوانین بەزۆری زۆرداریی ،بڵێن هەر دەبێ ســەربەخۆ بین‌و بەپێچەوانەوە دەبێ ســاڵەهای ســاڵ وازی لێبهێنین هەتا بەجارێكی تر میللەتەكەمان، پــەروەردە دەكەینەوەو دەڵێین :راپرســی، بۆ سەربەخۆیییەو سەربەخۆیش لەقازانجی نەتەوەكەمانــە‌و ئەگــەر ئەوكاتــە بڕیاریان بــۆ ســەربەخۆییدا ،ئەوكاتــە بڕیــار بــۆ ســەربەخۆیی دەدەیــن .لــەم ئەزمونــەش لەدنیادا زۆر هەیە! سكوتلەندە لەبەریتانیا. كیبویــك لە كەنەدا .ســكوتالند هەر چەند ســاڵێك جارێــك ،راپرســی دەكــەن ،ئایا جیاببنەوە یان جیا نەبنەوە. خۆشــتان دەزانــن هــەم لەواڵتــە لەواڵتــە هــەم پێشــكەتووەكان‌و دواكەوتووەكانیشــدا ریفرانــدۆم كــراوە. لەوانە لەســودان ،كە بەشــێكە لەئەفریقا، كە هەتا ئێســتاش لەنــاو هەندێك لەخێڵ‌و عەشــرەتەكاندا ،كۆیالیەتــی هەرماوە .یان هێشــتا خێڵی ســەرەتایی لەنــاو جەنگڵ‌و دارســتانەكاندا هەرماون ،یــان رووتن ،یان نیمچە روتن .باشــوری سودان ،كێشەكانی دارفــور ،لەســەدەی هەژدەهەمــەوە ،هەتا ئێســتا بەپێی ســەرژمێرییەك كــە كراوە، لەشەڕی تائیفی ،شەڕی خێڵەكی و ئایینی، شــەڕی مەزهەبی‌و نەتەوەیــی ،زیاتر لەدوو ملیــۆن كــەس لەســودان كــوژراون! بەاڵم راپرســی دەكــەن ،وەكــو چەنــد ســاڵێك لەمەوبــەر ریفراندۆمیــان كــردو باشــوری ســودان بــوو بەدەوڵەت ..ئایا كوردســتان ناتوانین السایی باشوری سودان بكەینەوەو ببین بەدەوڵەت؟! عیراقیش ،كە خۆی بەواڵتی شارستانییەت نــاو دەبات! بەاڵم ئێمە ناڵێین وەكو جاران شارســتانی بە ،بەڵكو دەڵێین :دەوڵەتێكی
مەعقــول بــە! هیچ نا ئەوە قبــوڵ بكە ،كە رای میللەتەكەی خۆمان وەربگرین .باشــە، كە بڕیار نادەیت دەستور جێبەج ێ بكەیت! هیچ نەبــ ێ دەوڵەتێك بــە قبوڵی بكە ،كە رای میللەتەكەی خۆمان وەربگرین .باشــە، كە بڕیار نادەیت ،دەستور جێبەج ێ بكرێ‌‌و بەدەســت خۆتــە ،كەچی قبوڵیشــت نییە، ســەركردایەتی سیاســی كوردســتان ،رای میللەتەكــەی خۆمــان وەربگرین؟ واتا ئێوە لەبــری ئێمــە بڕیــار دەدەن؟! بــەاڵم ئایا حكومەتــی عیراق ،بەچ هەقێك لەبری ئێمە بڕیار دەدات؟! خۆ ئێمە نەچووین لەبەسرە راپرسی بكەین! بەڵكو لەشوێن‌و جێگەیەك راپرســی دەكەین ،كە پێیدەڵێن ،باشــوری كوردســتان .لەبەرئــەوە حكومەتــی عیراق ناتوانێ ،بەهیچ شــێوەیەك رێگەی راپرسی لەمیللەتەكەمــان بگرێــت‌و ئــەوەی عیــراق دەیڵێت ،شــەڕ فرۆشــتنە! شــەڕ فرۆشتنە بەیاسا ،بەدیموكراسی‌و بەپرنسیپەكان.
خۆراكی عەقڵییەتی سەلەفی عوسامنییەكان‌و سەفەوییەكان
لێــرەدا ،دوو پێناســە كۆتایــی پێهات. پێناســەی یەكــەم ،پرســی ناوچە كێشــە لەســەرەكان‌و پێناســەی دووەمیــش، ریفراندۆمە .لێرەشــەوە دێمە سەر ئەوەی، كــە میللەتەكەمــان ،لــەچ هەلومەرجێكــدا ریفرانــدۆم دەكەیــن‌و چییــە؟! بــۆ ئــەو مەبەســتەش ،چــوار هەلومــەرج بەنمونــە دەهێنمــەوە .هەلومەرجــی پێــش جەنگی یەكەمــی جیهــان ،هەلومەرجــی دوای جەنگی یەكــەم ،هەلومەرجی دوای جەنگی دووهــەم‌و هەلومەرجی جەنگی ســارد ،كە ئەمانە هەلومەرجی سیاســی چارەنوسساز بــوون ،كــە لــە( )150ســاڵی رابــردوودا، دووچاری كورد كراونەتەوەو چارەنوسەكەی بەهەڵدێردا بردووە. لەســەردەمی قەڵەمڕەوەكانی عوســمانی و ســەفەوی كــێ گوێــی لەكــورد گرتووەو كــوا دیموكراســی هەبــووە ،هەتــا باســی راپرســی بكەیــن؟ نە دیموكراســی هەبووە لەئیمپراتۆرەتەكانــی شــیعە و ســوننە ،نە ئــازادی هەبــووە .بەڵكــو ئیمپراتۆریەتــی عوســمانی ،پەنجا ساڵ پێش ئەوی بڕوخ ێ قبوڵی كــردووە چاپخانە لەقەڵەمڕەوەكەیدا هەبــێ .ئەگــەر چاپخانــە قبــوڵ نــەكات‌و بەگوناهی بزانێت ،ئایا مافی ئازادی بەكورد دەبەخشــێت؟! دیــارە نەك مافــی ئازادی بەنەتەوەكەمــان نــەداوە ،بەڵكــو لەهەموو ســەردەمەكاندا ،هەر لەســەردەمی شــەڕی چاڵدێرانــەوە لە()1514ەوە هەتا ســوڵتان عەبدولحەمیــد روخــاوە ،النیكەمــی مافــی ئازادی بەهیچ گەلێك نەدراوە ،بەڵكو هەموو گــەالن ســەركوت كــراون و ســەدان هەزار خەڵكیش كــوژراون .لەناو ئەو گەالنەشــدا كورد و ئەرمەن بوون بە گەورەترین قوربانی، ســەردەمی حكومــەت‌و دەســەاڵتدارێتی عوســمانی و لەئێرانیشــدا ،ســەفەوییەكان بەهیچ شێوەیەك لەعوسمانییەكانیان كەمتر بەڕۆژهەاڵتــی كوردســتانیان نەكــردووە. كەوابێ لەســەردەمی عوسمانی نەك ،مافی ئازادیــی چارەنوســی كورد نــەدرا ،بەڵكو میرنشینەكانیشــمان هەمــوو روخێنــران. كــە میرنشــینەكان ،ناوكــی دروســتبوونی دەوڵەتــن .هــەروەك چۆن میرنشــینەكانی دنیا ،بنەمای دروســتكردنی دەوڵەت بوون. بەاڵم میرنشینەكانی كورد ،بوون بەخۆراكی عەقڵییەتــی ســەلەفی عوســمانییەكان‌و سەفەوییەكان. ئیــدی لێرەشــەوە قۆناغێكــی ترســناك و كۆنەپەرســت كۆتایــی پێدێــت ،كــە الیەنیكەمــی مافــی مرۆڤــی تێــدا رەچــاو
تایبەت
info_chawder@yahoo.com
ئەم ناوچانە ،كە ئێستا ناونراوە، ناوچەی كێشە لەسەر‌و بەناچاری لەدەستور بەو ناوەوە قبوڵامن كردووە ،بەهیچ شێوەیەك عەرەب ناتوانێ‌‌و نەیتوانیوە لەمێژوودا بیسەملێنێ ،بەشێك نییە لەكوردستان! نەدەكــرا ،تەنها عەقڵییەتــی دواكەوتوویی ناسیۆنالیزمی توركی ،بەدواكەوتوانە بەسەر نەتەوەكەمانــدا دەســەپێنرا .لەئێرانیــش عەقڵییەتێكی دواكەوتویی سەفەوی شیعە، بەسەرماندا دەسەپێنرا.
چەكداری لەبەشــەكانی كوردستان نەبوون. بۆیــە قســەكردن لەمافی چارەنــوس ،یان لەڕیفرانــدۆم ،لەمافی ئازادیی و چارەنوس، لەهیچ بەشێكی كوردستان ،لەدوای جەنگی یەكەم ،هەتا شۆڕشی ئەیلول نەبووە.
ئازادیی ،لەدوای جەنگی یەكەم ،هەتا شۆڕشی ئەیلول نەبووە!
سەردەمە تاریكەكەی مێژووی نەتەوەكەمان!
لێــرەوە دێینــە دوای جەنگــی یەكــەم. كــە بێگومــان جەنگێــگ بــوو ،دەوڵەتانی كۆڵۆنیالیســتی بەنــاوی ئیســتعمارەوە هاتبــوون! واتــە بەنــاوی بونیادنانــەوە هاتبوون! هاتن بونیادمان بنێنەوە ،خەڵكی گەالنی وەكو كوردیش ،لەتورك ،لەعەرەب، پێمانخۆشــبوو ،ئینگلیــزو فەرەنســییەكان بێــن‌و عوســمانییەكان بڕوخێنــن ،چونكــە زۆر خراپەمــان بەدەســتیانەوە بینیبــوو، بەڵكــو مافی نەتەوەكەمان بدەن! بەاڵم كە جەنــگ تەواو بوو ،لەســاڵی ( )1918هەتا ســاڵی ( )1924- 1923گفتوگــۆ هەبــوو لەســەر ئــەوەی ،كــە مافی گــەالن بدرێت یان نا؟ بەداخێكی زۆرەوە لەســەرەنجامدا، شــۆڤێنێتی عەرەبی لەعیراق ،شــۆڤێنێتی توركــی لــەدوای هاتنــی كەمالییــەكان‌و هاتنــی شــۆڤێنێتی فارســی لــەدوای رەزا شــای گــەورە ،ئەمانە لەســوریا ،لەعیراق، لەتوركیاو لەئێران ،دیســانەوە فشاریان بۆ هێناین‌و نەیانهێشــت هیــچ مافێك ،لەمافە دیموكراســییەكانی نەتەوەكەمــان بدرێــت! لەكاتێكدا بەریتانیا‌و فەرەنســا ،پێشــەنگی دیموكراســی واڵتانی ئۆرۆپا بوون! چونكە یەكــەم شۆڕشــی دیموكراســی لەدنیــادا، لەبەریتانیــا بەرپــا بووە .دووەم شۆڕشــی دیموكراســیش لەدنیــادا ،لەئەمریــكاو ســێهەمین شۆڕشــیش ،كە جیهانی هەموو گرتــەوە ،لەفەرەنســا بەرپــا بــوو .بــەاڵم لەچانســی كورد ،دوو دەوڵەتی گەورە ،دوو شۆڕشــی گــەورەی دیموكراســی لەناویاندا بەرپا دەبێ ،ســەردەكەون ،ســەد ساڵیش بــوو ئەم دەوڵەتانــە دیموكراســیان پیادە دەكــرد ،بــەاڵم دێنە الی ئێمــە ،بەداخەوە داگیركردنمان بۆ دەهێنن! ســەركوتكردن، چەوساندنەوە دەهێنن‌و الیەنگری عەقڵییەتی شــۆڤێنی نەتــەوە سەردەســتەكانی ئــەم ناوچەیە ،تورك ،عەرەب‌و فارس بوون. ئەو هەواڵنەشــی كە دران ،پەیماننامەی سیڤر جێبەج ێ بكرێ ،گۆڕدرا بە پەیماننامەی لۆزان‌و دواتریش حكومەتی شــێخ مەحمود روخێنــرا ،كوردســتانیش كاولكراو ســاڵی ( )1923بــۆ ئاگاداریتان ،بــۆ یەكەمینجار لەباشــوری كوردســتان‌و لەناوچەی رواندوز چەكــی كیمیایش بەكارهــات !..بۆ ئەوەی بزوتنــەوەی كوردایەتــی بەتەواوەتــی لەباشوری كوردستان سەركوت بكەن. لەنێــوان جەنگــی یەكــەم بــۆ دووەمین جەنگــی جیهانــی ،كۆمەڵێــك راپەڕیــن‌و بزوتنــەوەی چەكــداری هەبــوو ،كــە بەداخــەوە ئینگلیزەكان‌و فەرەنســییەكان، لەبەرئەوەی هەر ســەرقاڵی ســەركوتكردن بــوون ،دواهەمیــن راپەڕینــەكان (-1936 )1937راپەڕینەكانــی باكوری كوردســتان ســەركوتكران ،دواهەمیــن راپەڕینەكانیش لەساڵی ( )1945 -1944دوای سێ راپەڕین لەناوچــەی بارزانییــەكان ســەركوتكرا، بزوتنەوەكەی شــێخ مەحمود ســەركوتكرا، شۆڕشەكەی سمكۆی شــكاك لەڕۆژهەاڵتی كوردســتانیش ســەركوتكرا‌و لــەدوا سەرەنجامیشــدا ،لــەدوای روخانی كۆماری مەهاباد‌و كۆتایی جەنگ ،خامۆشییەك باڵی بەســەر هەر چوار پارچەكەی كوردســتاندا كێشــا ،هەتا ســاڵی ( )1958كــە كۆماری لەعیــراق دامــەزرا ،هیــچ بزوتنەوەیەكــی
3
كاتێك دەبینین كۆنگرەی نێودەوڵەتی هەیەو واڵتانی هەرێامیەتی لەناو كۆنگرەكەن‌و كێشەی كوردیش، نەبووە بەكێشەیەكی سرتاتیجی، هەقی خۆمانە برتسین
دەگاتە ئەنفال ،كیمیاباران‌و بەدبەختییەكان، كــە بەدبەختییەكــی ئێجــگار زۆریشــمان بەســەردا دێــت‌و ئەمــەش وەك لەمێــژووی ئیســامدا پێیدەڵێــن« :فتــرة مظلمــة»، قۆناغی جەنگی ســارد ،بۆ كورد ،ســەردەمە تاریكەكــەی مێــژووی نەتەوەكەمــان بــوو. چونكــە هەموو تاوانــە گــەورەكان لەدژمان ئەنجامــدران‌و لــەوەش خراپتــر ،هەمــوو دەوڵەتــە گــەورەكان ،رۆژئــاوا و رۆژهەاڵتی دنیــا ،پشــتیوانی عیراقیان دەكــرد‌و هەموو چەكەكانــی رۆژهــەاڵت‌و رۆژئــاوای دنیاش، لەســەردەمی جەنگی ســارددا لەكوردســتان تاقــی دەكرانــەوە .هەر لەگەرمیانــەوە هەتا كوێســتان ،لەســۆرانەوە هەتا بادینان ،بچن هەموو ســەنگەرەكانی پێشــمەرگە بپشكنن، بزانــن كام چەكــی قــورس‌و كامــە چەكــی كوشــندە هەیە ،تاقیی نەكرابێتەوە بەرامبەر بەشۆڕشــی نوێی گەلەكەمان لەكوردســتانی عیراقدا.
لەشۆڕشی ئەیلول ،كە حزبە عیراقییەكان ســاڵی ( )1958هاتنــە ســەركارو بەنــاوی ئــەوەی دەتوانــن مافی كــورد دابین بكەین، ئەوكاتــە بەداخــەوەو بەڕوونــی دەیڵێم ،كە هەمــوو حزبەكانــی عیــراق ،كــە لەســاڵی ()1957-1956یــش بەرەیــەك دروســتبوو بەنــاوی بــەرەی نیشــتمانی ،پێكهاتبــوون لەحزبی ئیستقالل ،حزبی وەتەنی دیموكراتی و حزبی شــیوعی بوون .بــەاڵم پارتی قبوڵ نەكرا ،كە ئەوەش روینەدا ،الیەنیكەمی مافی كوردیــش لــە پەیماننامەی بەرەكــەدا دابین نەكرا! لەساڵی ()1958یشدا كە عەبدولكەریم خۆڕاگری دوای جەنگی سارد قاســم هاتە ســەر حوكم ،ئــەو پەیماننامەیە كۆتایــی جەنگــی ســارد ،كۆتاییەكــی بــوو بە بنەمــای حوكمڕانییەكــەی ،ئەوكاتە كێشــە گەورەكان لەنێوان ،هەمــوو ئەوانەی ترســناك بوو! واتە كۆتایی جەنگی ســاردو، حزبــی وەتەنــی و حزبــی نەتەوەیــی بوون وەســتاندنی شــەڕی عیراق ئێــران ،ئەنفال، لەعیراقــدا دروســتبوو ،هەروەهــا ناكۆكیش كیمیاباران ،ســەبارەت بە بزوتنەوەی كورد، لەنێــوان حزبــی شــیوعی و بابەتــی تــری كۆتاییەكــەی ترســناك بــوو !..ترســناك، نەتەوەیی لەكوردســتان ،بەتایبەتی لەســەر مانایەی كــە مەترســی لەناوچوونی خەباتی نەتەوەیــی بــوون‌و نەتــەوەی نەبوونی كورد رزگاریخــوازی كــورد دیســان لەئــارادا بوو. جیــاوازی دروســت بوو ،هەروەكــو جیاوازی بــەاڵم هێــزە سیاســییەكانی كوردســتان، لەســەر حزبایەتــی‌و ئادیۆلۆجییــەت هەبوو ،ئەمجارەیــان ،خۆشــبەختانە بەپێچەوانــەی بــەاڵم لەنــاو حزبەكانی عیراقدا ،ســەرەڕای هەموو شۆڕشــەكانی پێشــوو ،كــە هەرچی جیاوازییــەكان ،حزبــی شــیوعی عیــراق ،شــۆڕش هەبــووە لەمێــژووی دوو ســەد پێشنیازە سیاســییەكانی بۆ كێشەی كورد ،ســاڵی رابردووماندا ،كاتێــك كە رێككەوتنی باشــتر بوو لەهەمــوو حزبەكانی تری عیراق .نێودەوڵەتی ،یان هەرێمایەتی ،یان بارودۆخی ساڵی ( )1958دانوستان كراو سودی نەبوو ،زۆر نالەبــار هاتۆتــە پێشــەوە ،كۆتاییــان ســاڵی ( )1959هەر ســودی نەبوو ،ســاڵی بەشۆڕشــەكە هێنــاوە .تەنهــا لەشۆڕشــی ( 1960و )1961یش هەر بێ سود بوو ،هەتا نوێ ،كە لەســاڵی ()1976ەوە بەرپا بووە، دۆخەكــە ئاڵۆزكا !..لێكدانــەوەو خوێندنەوە تەنهــا لــەم شۆڕشــەدا ،هیچ كارەســاتێك، جیاوازە لەسەر ئەوەی شۆڕشی ئەیلول چۆن بەكارهێنانی هیچ چەكێكی كوشــندە ،شــەڕ بەچ شێوەیەك بەرپا بوو ،تەنانەت لەجەنابی هەڵگیرســاندن‌و شەڕ راگیران لەنێوان ئێران‌و بازرانــی مەرحومــەوە ،هەتا خوالێخۆشــبوو عیــراق ،یــان عیراق‌و ســوریا نێوانیان باش مامۆســتا ئیبراهیم ئەحمــەد و هەتا دەگاتە بووبێــت ،یــان خــراپ بووبێــت ،گەیاندیانە جەنابی مام جەالل ،لێكدانەوەو خوێندنەوەی ئەنفــال‌و كیمیابــاران ،كە بەهیچ شــێوەیەك زۆر هەیــە لەســەر ئەوەی كە ئایــا ،لەكاتی لەمێــژووی ناوچەكــەدا ،لەمــە كارەســاتی خۆیــدا شۆڕشــەكە بەرپا بوو ،یــان لەكاتی گەورەتــر رووینــەداوە ،خۆشــبەختانە خۆیدا بەرپا نەبــوو ،لێكۆڵینەوەو توێژینەوە حزبەكانی بەرەی كوردستانی ،هیچمان ئااڵی لــەو بارەیەوە زۆرن ،گفتوگــۆی رۆژنامەوانی سپیمان بەرز نەكردەوەو كۆتایمان بەشۆڕش زۆرن ،بەاڵم لەدوا ســەرەنجامدا ،ســەرەڕای نەهێناو بەخۆڕاگریمان ،بەشێوەی پارتیزانی جیاوازییەكان‌و ناكۆكییەكان ،لەكوردســتاندا بەرگریمان كرد.. كاتێكیش مقاوەتمــان كرد ،دەمانزانی كە ئــەوەی بــوو بەئەمــری واقیــع ،شۆڕشــی ئەیلولە !..كە ( )14ساڵیشی خایاند‌و هەموو بــەم مقاوەمەتە ،كوردســتانمان پــێ رزگار باشــوری كوردســتانیش ،لەگەڵ شۆڕشەكە ،ناكــرێ ..دەشــمانزانی كە بــەم مقاوەمەتە، لەگــەڵ رزگاری خەڵــك‌و خاكەكەیــدا بوون .حكومەتــی عیــراق ،ناڕوخێنــدرێ ..بــەاڵم، دەشــزانن كــە خیانەتننامــەی جەزائیریش ،خۆڕاگری وەكو یەكێك لەئەگەرە گەورەكانی ئــەم شۆڕشــەو هەمــوو دەرفەتەكانیشــی شۆڕشــگێڕانە مایــەوە ،بــۆ ئــەوەی لەنــاو لەناوبــرد ،دەرفەتەكانــی بەدیهێنانــی گۆڕانكارییەكانی ناوچەكەدا ،ئەگەری سیاسی ئۆتۆنۆمی راســتەقینەو دیموكراسی لەعیراق باش هاتە پێشەوە ،هێزی پێشمەرگەو حزبە كۆتایــی پێهــات‌و ســاڵی ( ،1975 ،1970سیاسییەكانی كوردستان ،بتوانن رۆڵی خۆیان )1976و پێشــتر هێشتا كورد هەر لەجەنگی ببینن ،بۆ قۆســتنەوەی هەر هەلێك كە دێتە پێشەوە .ساڵی ( )1989 -1988ستراتیجی ساردداین!.. جەنگی ساردیش ،بەڕاستی نەگبەتییەكی خەباتــی چەكــداری ،لەمقاوەمــەت‌و هێرش‌و ئێجــگار گەورەبــوو ،بــۆ هەمــوو رۆژهەاڵتی ناوچەی پارێزراوەوە ،گۆڕدرا ،بۆ پاشەكشەی ناوەڕاســت ،بــۆ دیموكراســی لەڕۆژهەاڵتــی ســەركردایەتییەكان بۆ ســنورەكان‌و ناردنی ناوەڕاست‌و یەكێتیی سۆڤییەت‌و ئەمریكاش ،پارتیزانــەكان بۆناو قواڵییــەكان ..درێژەدان بەنــاوی جەنگی ســاردەوە ،بەناوی ئاشــتی بەخەباتی پارتیزانی ،بەخەباتی پڕوپاگەندەی جیهانی‌و بەرژەوەندی هاوبەشی جیهانییەوە ،سیاســی‌و دیپلۆماســی درا ،لەكۆنگرەكانــی گەورەتریــن تــاوان بەرامبــەر بەچەپــەكان ،پاریــس ()1989و كۆنگرەكانــی تــری دنیا، دیموكراتخــوازەكان‌و گەالنــی ئازادیخــواز سەركردایەتی بەرەی كوردستانی بەشداریان لەڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتداو لەســەردەمی دەكرد ،ســەرەنجام ،فشار لەسەر حكومەتی جەنگــی ســارد كــە لەســاڵی ()1950ەوە عیراقی لەڕووی دیپلۆماســی لەدنیادا هەبوو. دەســتپێدەكات ،هەتا ساڵی ( )1989-1988لەناوخۆشدا ،هەموو رۆژێك ،دوو رۆژ جارێك كــرا ،كــە گەورەتریــن تاوانەكانیــش هەتــا تەقــو‌و تۆقێــك لــەم كوردســتانەدا هەبوو،
چەند جەنازەیەكیشــمان بۆ حكومەتی عیراق دەنــاردەوە ..هەتــا ســەدام بــێ عەقڵییــە گەورەكــەی كــردو كوەیتــی داگیــر كــرد. بەداگیركردنی كوەیتیش ،هەموو هاوكێشەكان ســەراپا گــۆڕان ،نەك هەر لەعیــراق ،بەڵكو لەكوردســتانیش ،هاوكێشــەكان گۆڕان .بەم گۆڕینی هاوكێشانەش ،بەرەی كوردستانی‌و پێشمەرگە بوونیان هەبوو ،بارەگامان هەبوو، ئێســتگەمان هەبوو ،بەرەبەرەش ،توانیمان سود لەدوو ئاراستە وەربگرین. ئاراســتەی یەكــەم :لەئەمریــكاو واڵتانی رۆژئاوا ،پشتیوانی سیاسی‌و هەتاڕادەیەكیش پاڵپشــتی مــادی بــۆ حزبەكانــی بــەرەی كوردستانی دەستیپێكرد. ئاراســتەی دووەم :لەعیراق ،ئۆپۆزسیۆنی عیراقی ،زیاترو باشتر خۆی كۆكردەوەو زیاتر پشــتیان بەهێزەكانــی بەرەی كوردســتانی بەســت .لەهەمــوو دنیاشــدا دەركــەوت، كــە ئۆپۆزســیۆنی عیراقــی ،بەبــێ بــەرەی كوردســتانی‌و هێزەكانــی پێشــمەرگە هیچی پێناكرێــت .هەتــا راپەڕیــن لەسەرانســەری عیراقــدا رویــدا ،بەتایبەتــی لەباشــور و لەكوردســتان راپەڕیــن رویــدا ،ئەگەرچــی راپەڕیــن لەباشــور تێكشــكێندرا ،بــەاڵم راپەڕینــی كوردســتان خــۆی گــرت .بەهەر هۆیــەك بێ ،بەهــۆی پێشــمەرگەوە بووبێ، یان بەهۆی هەســتی نەتەوەیی خەڵك‌و هەر هۆیەكی ترەوە بووبێ ،خۆمان راگرت.. لــەدوای ئــەو قۆناغــەوە ،ناچمــە نــاو راپەڕیــن‌و رووداوەكانــی دوایئــەوەوە، چونكــە هەمووتان كەمتازۆر ئــاگادارن ،هەر لەهەڵبژاردنــی یەكەمــەوە ،بــۆ دامەزراندنی پەرلەمــان‌و حكومەتی هەرێمی كوردســتان، شــەڕی ناوخــۆ ،ئاشــتەوایی‌و چارەســەری كێشــەكانیش ،هەمووی دەزانن .كە هەمووی دەرســی گەوهــەر بەگەوهەری ( )25ســاڵی رابردوومانە ،لەمێژوودا.. هــەر حزبێكــی سیاســی‌و هەر كەســێك خــۆی بەسیاســی بزانێت ،ئەم ( )25ســاڵە هەڵبســەنگێنێت ،بــۆی دەردەكەوێــت ،كــە ئەگــەر هێــزە كوردســتانییەكان ،بتوانــن رێككەوتن لەنێوان خۆیاندا بكەن‌و ئااڵی سپی لەبەرامبەر هیچ كێشــەیەك بــەرز نەكەنەوە، دەتوانــن دەرفەتــی مێژوویــی بقۆزنــەوە، هەروەكــو چۆن لەهەلومەرجــی بابەتی دوای رزگاركردنی كوەیت ،دەرفەتمان قۆســتەوەو بەرەی كوردســتانی راپەڕینمان كرد ،پاشان هەڵبــژاردن كــراو پەرلەمــان و حكومەتــی هەرێم دامەزراو هەرێمی كوردســتانیش ،بوو بەكوردستانی فیدراڵ. كاتێكیــش شــەڕی ناوخــۆ روویــدا، لەبەرئەوەی سیاسەتی نێودەوڵەتی گۆڕابوو، لەبەرئەوەی بەرژەوەندی سیاسی نێودەوڵەتی هاتبووە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،كوردستانیش ببوو بەژمارەیەك لەژمارەكانی هاوكێشەكانی ناوچەكــە ،بۆیە شــەڕی ناوخــۆش كە كرا، بەهەمــوو خراپەكانییەوە ،رۆژئاوا دەســتیان لەكــورد بەرنــەدا .نــەك رۆژئــاوا دەســتی لێبەرنەدایــن ،بەڵكو ئــەوە ئەمریكا بوو ،كە لە توركیا ،ئێران هەوڵی چارەســەری دەدرا، لەناوخۆشــماندا هەوڵــی زۆرمانــداو ســودی نەبــوو ،تــا لەســاڵی ( )1998لەئەمریــكا، رێكەوتنی واشنتۆن ئیمزاكرا.. رێكەوتنی واشــنتۆنیش ،رێككەوتن نەبوو بــۆ ئەوەی تەنهــا یەكێتیی‌و پارتی ئاشــت بكەنــەوە! بەڵكــو رێككەوتنەكــە بۆ ئەوەش
ذمارة ( )610دوشةممة 2017/5/15
بــوو كــە كوردســتان بكرێــت بــە مەیدانی كۆكردنــەوەی هەموو ئۆپۆزســیۆنی عیراق، بۆ روخاندنی ســەدام ،گەوهــەر‌و رەهەندی رێككەوتنەكــە بــۆ ئەوەبوو ،هــەروەك چۆن لەدواتردا هەرواش دەرچوو. هــەروەك دەزانن لەدواتــردا عیراق ،بەرەو چ گۆڕانكارییەك رۆیشت‌و ئەمریكاش ،یاسای رزگاری عیراقی لەسەردەمی سەرۆك كیلنتۆن ئیمــزا كــردو ئیتــر ئۆپۆزســیۆنی عیراقــی، بەهــۆی یەكێتیــی‌و پارتییــەوە ،هەموویان، بەبــێ جیاوازی ،توانیان لەدەوری پرســێكی گەورە بەپشــتوانی نێودەوڵەتی هەرێمایەتی كۆببنەوەو سەرەنجامیش ،حكومەتی عیراق، كە لێی درا ،ئۆپۆزسیۆنی عیراق ،وەكو ئێمە كە لەكوردســتان ئامادەبوویــن ،دەرفەتەكە قۆزرایەوەو ئەوەش هەلومەرجی دووەم بوو، كە قۆستمانەوە. چونكــە هەلومەرجــی بابەتــی یەكــەم، لــەدوای داگیركردنی كوەیت دێتە پێشــەوە، كــە لەكوردســتان دەتوانیــن یــەك بگرین‌و بەرەی كوردســتانی دروست بكەین‌و خۆمان بۆ ئەگەری راپەڕین ئامادە بكەین.. هەلومەرجــی دوەمیــش ،لــەدوای لێدانی عیــراق دێتە پێشــەوە ،خۆمــان ئامادەكرد، چوینــە بەغــدادو دەســتورمان نوســی‌و فیدراڵیش لەدەستوردا ،چەسپێنرا.. بۆیــە ،دەتوانین بڵێین ،كــە هەلومەرجی بابەتــی زۆر زۆر گرنگــە ،چونكــە ئەگــەر هەلومەرجــی بابەتــی نەبێــت ،ئەســتەمە، بەهێــزی خۆیــی بتوانیــت ســەركەوتنی ســتراتیجی بەدیبهێنیــت !..دەتوانــی ســەركەوتنی لۆكاڵی بەدیبهێنیــت ،بەرگری بكەیت‌و درێژە بەخەبات‌و مقاوەمەت بدەیت، بــەاڵم هەلومەرجی بابەتی كــە دەگۆڕدرێت، هاوكێشــەكان هەموو دەگۆڕن‌و وەرچەرخانی سیاســی روودەدات ،هەروەكو چۆن لەساڵی ( )1991و لەساڵی ()2003ش رویدا.. ســەركەوتن‌و دەســتكەوتەكانی ســاڵی ( )1991دەزانــن چییــە؟ ســەركەوتن‌و دەســتكەوتەكانی ســاڵی ()2003ش دەزانن چییە. ئــەوەی دەمێنێتــەوە ،ئەوەیە كە ئێســتا بۆچــی باســی ریفرانــدۆم دەكەیــن‌و بــۆ بڕیارمانــداوە ریفرانــدۆم بكەیــن؟! بۆچــی سوورین لەســەر ئەوەی ریفراندۆم لەتەواوی باشوری كوردستان ،ئەنجامبدرێت .بۆ؟ لەبەرئــەوەی كــورد ( )96ســاڵە بوویــن بە بەشــێك لەدەوڵەتی عیراق ،كە لەســاڵی ( )1921دامــەزراوە ..ئــەم ( )96ســاڵە، ( )37ســاڵیان حوكمڕانــی پاشــایەتی عیراقمان قبوڵ كردووە ،كە سەر بە بەریتانیا بــووە .كاتێكیش پاشــایەتی روخا ،كۆماری و عەبدولكەریم قاســم هاتن .پارتی بەهەموو هێزی خۆی پشــتیوانی عەبدولكەریم قاسمی كــرد ،بەڵكــو هاوبەشــی كــورد و عــەرەب لەدەستوری عیراق بنوسرێت ..ئەوەش نوسرا (االكراد والعرب ،شــركاء فی هذا الوطن).. بۆ ئاگاداریشــتان وشەی «االكراد» هەڵەیە. ئەگەرچی زۆرجار برا عەرەبەكان‌و هێشــتاش لەئەدەبیاتی هەندێك لەحزبەكان دەبیستین، دەنوسن «االكراد» !..بەاڵم ئێمە «االكراد» نیــن‌و كوردین ..كوردیش نەتەوەیە ..چونكە «االكــراد» لەزمانی عەرەبــی ،واتە (جمعی قلــە) بەاڵم كــورد (جمعــی كثرە)یە ،كورد نەتەوەیــە ،هەروەكو چۆن عــرب (االعراب) نییە! وەكو تورك (اتراك) فارس (فورســی مەجــوس) نییــە! كوردیــش هــەروا گەلــی كوردین.. بەاڵم نــە نەبووین بەهاوبــەش لەعیراقدا، بەڵكو خۆتان دەزانن عەبدولكەرســم قاســم بەرەو الدان رۆیشــت‌و لەدوا سەرەنجامیشــدا شۆڕشــی ئەیلــول ســەریهەڵدا ..شۆڕشــی ئەیلولیــش هەتا ســاڵی ( )1970بــەردەوام دەبێــت‌و چی حكومەت دەگۆڕدرێت ،هیچیان ئامادەنەبوون ،مافــی ئۆتۆنۆمی بەدیبهێنن. بەاڵم بۆ ئامادەنابن ،ئەومافە بەدیبهێنن؟ لێــرەوە دەمــەوێ خاڵێكــی جەوهەریتان بــۆ رونبكەمەوە ،ئەویش ئەوەیــە ،كە چوار مافی سیاســی بۆ گەالن هەیــە ،ئەوانیش: مافەكانی المەركــەزی ،ئۆتۆنۆمی ،فیدراڵی‌و
كۆنفیدراڵی یان دەوڵەت دامەزراندن.. مافەكانــی تــر ،المەركەزیــی ،ئۆتۆنۆمی، فیدراڵــی بەشــێكن لەدیموكراســی .ئەگــەر دیموكراســی هەبــێ ،ئەومافانــە دێنــەدی. بەپێچەوانەشــەوە ئەگەر دیموكراســی نەبێ، ئــەو مافانــە نابێ .بــەاڵم كــورد بەدرێژایی مێژوو ،هەر لەســەردەمی شێخ مەحمودەوە، كورد ســواڵمان لەســواڵكەر كردووە! داوای دیموكراســیمان لەحكومەتی نادیموكراســی كردووە! ئەو دەوڵەتانە خۆیان نادیموكراسی بــوون ،بــەاڵم پێمانوتــوون دیموكراســی بــدەن بەئێمە !..بۆیە ســەراپا ،ســتراتیجی ئۆتۆنۆمــی هەڵەبــووە !..چونكە نــە لەهیچ كام لــەو واڵتانەی كوردســتانیان بەســەردا دابەشــكراوە ،دیموكراســی نەبــووە .نــە لەعیــراق ،نــە لەتوركیــا ،نە لەســوریا و نە لەئێرانیــش ..بۆیە لــەدوای جەنگی یەكەم، هەتا ئێستا ،هەر حزبیك باسی ئۆتۆنۆمیمان كردبێت ،لەڕاســتیدا چارەســەرێكی ناچاری چاكسازیی بووە ،چارەسەرێكی شۆڕشگێرانە نەبــووە ،ئینجا ئەو مافەشــیان نەداوینەتێ. ئەگەرچــی نــە فیدراڵی ،نە ســەربەخۆیمان داوا نەكــردووە ،بەڵكــو ئۆتۆنۆمیمــان داوا كــردووە ،كــە ســێهەمین مافــە .بــەاڵم ئەو حكومەتانــە ،ســێهەمین مافیشــیان پــێ رەوانەبینین .ئێمەش دانوستاندن ،شۆڕش!.. دانوســتاندن ،شۆڕش !..ئۆتۆنۆمیش نەزۆك دەرچــوو ،خواردنێكــی نەكڵۆك بــوو .هەتا لەسەرەنجامدا ستراتیجەكەمان گۆڕی .لەبەر ئەوەی ( )37ســاڵ پاشــایەتی )10( ،ساڵ حكومەتــی نیشــتمانی ،لەســاڵی ()1968 یــش بەعــس دێــت )35( ،ســاڵ حزبــی ئیشــتراكی ،نەتەوەیــی ،كاتێك ئــەوە تەواو دەبێت )2003( ،هەتا ئێستا كە ()2017یە، چواردە ســاڵە حكومەتی فیدراڵی لەعیراقدا هەیە ،بەاڵم ئەوە حاڵەكەمانە ،كە بەدەســت حكومەتــی فیدراڵییــەوە هەمانە !..هێشــتا كێشــەی گەورەمان هەیەو هێشتا گفتوگۆمان لەســەر ئەوەیە ،كــە موچەمان دەدەیتێ یان نــا؟ بودجەمــان دەدەیتــێ یان نا؟ لەســەر نــەوت ،غــاز ،جێبەجێكردنــی دەســتور، پێشمەرگە كێشەی لەگەڵمان هەیە. ئەگەرچی ســوپای عیراق دەشــكێ ،بەاڵم پێشــمەرگە ســەردەكەوێ ،داعــش چــەك‌و تفاقی ســوپای عیــراق بەتااڵن دەبەن ،بەاڵم ئامادەنەبــوو چەك بــدات بەپێشــمەرگە بۆ ئەوەی ئەو شكستەی سوپای عیراق ،قەرەبوو بكاتــەوە !..ئــەم عەقڵییــەت‌و حوكمڕانییە، دەبێ زۆر دیقەتی تێــدا بەكاربهێنین! ئەگەر خۆمــان هەڵەمــان كــردووە ،دەبــێ لەنێوان خۆمــان دابنشــین‌و هەڵەكانــی خۆمان چاك بكەیــن .بــەاڵم ئایــا هەڵەكانــی ئێمــە بایی ئەوەیــە كە نانمان ببــڕن؟! هەڵەكانمان بای ئەوەیە كە دەســتور جێبەجــێ نەكەن؟ یان ســنوری كوردستان دیاری نەكەن؟ مووچەی پێشمەرگەو دەزگاكانی ئاسایشی كوردستان نــەدەن؟ بەكورتــی لەنەوتــەوە بــۆ جــەوت كێشەمان لەگەڵ عیراق هەیە! تەنانــەن كــەم دانوســتاندن هەیــە ،كــە حزبــە كوردســتانییەكان چووبنــە بەغــدادو بەنــدە ئەندامی وەفدەكــە نەبووبم .تەنانەت زۆربــەی وەفدەكانــی یەكێتیــی لەدوو ســێ ســاڵی رابردوو خۆم سەرپەرشــتیمكردووە، دانوستاندنمان كردووە ،بەڵكو چەند جارێك بەســەرۆك وەزیرانی عیراقم وتووە ،قەیران‌و
تایبەت
كێشەمان هەیە ،تەنها موچەی مامۆستایانی كوردســتان بــدە ،بامندااڵنی كــورد ،بێبەش نەبن لەخوێندن .بەاڵم ئێستاو ئەوساش ئەو جێبەجێــی نەكــرد .لەكاتێكــدا ئەومووچەیە بــۆ عیــراق هیــچ نییە ..كــە پــارەی تەنها ســەعاتێكی بەرمیلــە نەوتەكانــی عیراقە.. كوردســتان ،لەگــەڵ لەبارودۆخێكــی ئاوادا لەگــەڵ عیراقین ،كە ( )96ســاڵەو هێشــتا ئەوەش كێشەكانمانە!
چاوەڕوانكردن لەم هەلومەرجەدا ،زۆر مەترسیدارە
دیســانەوە دێمەوە ســەر ئەو پرســیارەی كــە ئێســتا بــۆ داوای ریفرانــدۆم دەكەین؟ لەبــەر ئــەوەی هەلومەرجێــك لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست هاتۆتە پێشــەوە ،ئەویش ئەوەیە داعــش كێشــەی گــەورەی دروســت كــردو ســەرەنجام دانوســتاندنێكی تــازە لەنــاو دەوڵەتە گــەورەكان‌و دەوڵەتانی هەرێمایەتی دەستیپێكردووە ،بەناوی كۆنگرەی ئەستانەو جنێڤ .ئەم دانوستاندنە كێ لەناویایەتی؟ ئەم دانوستاندنە روسیاو ،ئێران ،توركیا، سوریا‌و ئۆپۆزسیۆنی سوریا لەناویایەتی ،كە پێنج هێزی سەرەكین‌و كوردیش وەكو میوان دەبەن! لەناو كوردیشــدا پەیەدە لەرۆژئاوای كوردســتان نابەن .بەڵكو ئەنەكەسە دەبەن. قەینــا هــەر قبوڵمانــە ..كــوردەو لەوێیــە. بــەاڵم لــەوێ ناهێڵن كۆنگــرەی رۆژنامەوانی ببەســتن‌و قســە بكــەن‌و باســی مەســەلەی كورد بكەن .بەئاشــكرا بۆ بانگی كۆنگرەیان دەكەن‌و دەمیشــیان دادەخــەن! خۆ ئێمەش هێلكە رەنگ ناكەین ،بەڵكو لێپرســراوین لەم میللەتە‌و كۆمەڵێك حزبی سیاسی گەورەین. كاتێكیــش دەبینیــن كۆنگــرەی نێودەوڵەتی هەیەو واڵتانی هەرێمایەتی لەناو كۆنگرەكەن‌و كێشــەی كوردیــش ،نەبــووە بەكێشــەیەكی ستراتیجی ،كە پێویســتە چارەسەر بكرێت، هەقــی خۆمانە نیگــەران بین .هەقی خۆمانە بترسین .ئەگەر شــەڕی داعش‌و رزگاركردنی موسڵ تەواو بوو ،دەوڵەتی عیراق سوپاكەی دروســت دەكاتەوەو رێككەوتنی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی دروســت دەبێت‌و كێشــەكانی دەوڵەتە هەرێمایەتییەكان ،یان كۆتایی دێت‌و رێككەوتنی تازە دەكەن؟ یان ئەم كێشانەی ئێســتایان نامێنێــت‌و خۆیان بــۆ قۆناغی تر ئامــادە دەكــەن! هــەر چۆنێك لــەم دۆخەو هەلومەرجەكــە دەڕوانیــن ،ئەگــەر كورد بیر لەوە نەكاتەوە ،بۆ قۆناغی نوێی سیاســەت، بــۆ هــەر ئەگــەرو گۆڕانكارییــەك كــە دێتە پێشەوە ،بۆ هەر گۆڕانكارییەك لەسیاسەتی نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتی ،ئەگەر كورد خۆی رووداو دروســت نەكات‌و لەناو هاوكێشــەكان كاراكتــەر نەبین ،تەنها چاوەڕێی رووداوەكان بین ،كە رێككەوتنی نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتی رویــدا ،میللەتەكەمــان ،نەتەوەكەمــان ،كە رێككەوتنەكان ئیمزا كرا ،ئەوا بەهیچ هێزێك رێككەوتنی هەرێمایەتــی‌و نێودەوڵەتی هەتا ( )25ســاڵی تر ناگۆڕدرێت! ئایا رێككەوتنی جەزائیرمان پێ گۆڕدراوە ،نەخێر ..لۆزانمان پــێ گــۆڕا؟ ســەعد ئابادمــان پــێ گــۆڕا؟ نەخێر ..لە ســەردەمی پێش جەنگی یەكەم، رێككەوتنەكانــی ئــەرزرووم ،زەهــاوی یەك‌و دوو ،كە هەمووی لەســەر الشەی كورد بوو، پێمان گۆڕدران؟ نەخێر ..شــەڕی چاڵدێران‌و
دابەشــكردنی كوردستان چووە سەر یان نا؟ بێگومــان ئەمەش دەچێتە ســەر .بۆیە پێش ئەوەی چاوەڕێــی قەدەرێكی نەخوازراو بین، دەبێ حزبەكانی كوردســتانی ،ستراتیجێكی تازەمان هەبێت‌و هەوڵبدەین ئەو هاوكێشەیەی كــە خەریكە لەناوچەكە قاڵــب دەگرێت ،كە خەریكــە رێككەوتنــی تــازەی لەناوچەكەدا بــۆ دەكرێت ،دەبێ كاراكتەر ،یان بەشــێكی كاریگــەری گۆڕانكارییــەكان‌و چارەســەری ستراتیجی بین لەناوچەكەدا.. نابــێ چــاوەڕێ بیــن چــی دەكــەن‌و چیمــان پێدەڵێــن ،چونكــە چاوەڕوانكــردن لــەم هەلومەرجــەدا ،زۆر مەترســیدارە، بەپێچەوانەوە خۆئامادەكردن ،لەچوارچێوەی خۆئامادەكردنــی باشــتر بــۆ گۆڕانكارییەكی شــیاوتر ،لەناوچەكەدا ،كاریگــەری بۆ كورد باشــە .ئەمــەش بەچــی دەكرێــت؟ بــەوە دەكرێــت ،تــازە تــازە بەدەوڵەتــی عیــراق بڵێــن مــادەی ( )140جێبەجــێ بكات؟! ئێ جێبەجێی نــاكات .یان پێی بڵێین :پابەندی دەســتور بە؟ دیــارە پابەند نابێــت! نەتەوە یەكگرتــووەكان ( )14ســاڵە نەهاتووە بێت بەچاودێــری جێبەجێكردنی مــادەی (!)140 تەنهــا لــەدوورەوە راپۆرت بــەرز دەكاتەوەو هەندێك جیــاوازی دەڵێت .ســوپاس ،بەاڵم نەبۆتە چاودێرێكی تەواو بۆ ئەوەی دەســتور جێبەجێ بكرێت ..یــان نەبوو بەچاودێرێكی تــەواو بۆ ئــەو كێشــانەی لەعیراقــدا هەیەو چارەســەر بكرێت ،دیاریشــە كە رێككەوتنی نێودەوڵەتــی كرا ،نەتــەوە یەكگرتــووەكان پیرۆزبایــی لێدەكەن! دەیســەلمێنن .كاتێك نەتەوە یەكگرتووەكان‌و ئەنجومەنی ئاسایش ســەلماندیان ،ئەوكاتە چیمان پێدەڵێن؟ هەر ئەوەندەمــان پێدەڵێن :ئێــوە جەنگاوەرێكی باش بوون و دەســتتان خۆشبێت! دەستمان خۆش نەبێت باشــە! چونكە كورد جەنگاوەر نەبوویــن بــۆ شــەڕی داعش ،بەڵكــو پێش شــەڕی داعــش‌و قاعیــدەش هــەر هەبووین. پێش تاڵیبان هەبووین ،لە شێخ مەحمودەوە هەیــن ،لەهەمــوو راپەڕینەكانــدا هەبوویــن. لەشۆڕشــی ئەیلول و شۆڕشی نوێشدا هەین. بۆچــی هەیــن؟ بــۆ بەدیهێنانی ســتراتیجی نەتەوەكەمــان و بەدیهێنانی مافی چارەنوس لەكوردســتاندا هەیــن .كەوابــێ ئێســتا كە ( )96ســاڵ بەســەر دامەزراندنی حكومەتی عیراقــدا تێدەپەرێت ( )14ســاڵیش بەســەر تاقیكردنــەوەی عیراقی فیدراڵدا تێدەپەڕێت، هەقــی خۆمانــە ،بڵێین :لــەوە زیاتر چیتان لەئێمــە دەوێــت .شــێخ مەحمــود وتــی: حكومەتی مەلەكیمان قبوڵەو مافمان بدەنێ، نەتاندا! كۆماری مەهابــاد وتی :هاوپەیمانی ئەتڵەســمان قبوڵە ،مافمان بدەنێ .نەتاندا! بەیانی ئازار رێكەوتنمان لەگەڵ بەعس كرد، وتمــان ئۆتۆنۆمیمــان بدەنێ ،هــەر نەتاندا! دانوســتاندنی ( )1984مــان كــردو وتمــان ئەمجــارە ئۆتۆنۆمی راســتەقینەمان بدەنێ، هــەر نەتانــدا! فیدراڵمان بەبێ پرســی ئێوە راگەیاند .لەســەرەتاوە هەموو ئۆپۆزســیۆنی عیراقی ،قبوڵی نەدەكرد ..بۆخۆم لەكۆنگرەی ئۆپۆزسیۆن بووم لەساڵی ( )1992لەڤییەنا، هیــچ حزبێكی ئۆپۆزســیۆنی عیراقی قبوڵی نەدەكرد ،یەكالیەنە لەباشــوری كوردستان، بەبێ ناوەندی بەغداد فیدراڵمان راگەیاندووە. بــەاڵم دواتــر قبوڵیان كردو پشتیشــیان پێ بەست.
info_chawder@yahoo.com
جارێكی تر ،میللەتەكەمان گورگان خواردوو بكەین؟!
كاتێك سەدام دەڕوخێت ،فیدراڵ دەبەینە دەستور و دەستورتان لەگەڵ دەنوسینەوە، عیراقتان لەگەڵ دادەمەزرێنینەوە ،جەنابی مــام جــەالل و جەنابی مەســعود بارزانی، لەدوای هەفتەیەك لەروخانی بەعس ،دەچنە بەغداد .مام جــەالل ماڵێكی بەكر ێ گرت‌و كاك مەســعودیش چووە هۆتێل ســندبادو بەحزبــە عیراقــی و ئەمریكییەكانیان وت: هاتویــن عیراقێكی نوێی فیدراڵیتان لەگەڵ دابمەزرێنیــن .دوای دانوســتاندنێكی زۆر كەبریمــەر نەیدەدا ،كێشــەی بۆ دروســت دەكردیــن ،نەیاندەهێشــت كەركــوك، خانەقین ،شەنگال بخەینە سەركوردستان‌و رێگەیــان لێگرتیــن‌و هــەر بەرگەمان گرت. سەرەنجام ئەوە ئەم حكومەتە ( )14ساڵە لەسەر حوكمە .ئێستاش تازە بەتازە بەرەو رێككەوتنێكــی نێودەوڵەتــی‌و هەرێمایەتی دەڕۆیــن‌و بەروونــی دەیڵێم :دەترســین!.. لەچارەنوســی خۆمان دەترســین‌و ناتوانین دوای ســەد ســاڵ لەئەزمون ،جارێكی تر، میللەتەكەمــان گــورگان خــواردوو بكەین. مافــی خۆمانە چۆن گەالنی تر داوای مافی دیموكراســی‌و چارەنوســی خۆیان دەكەن، ئێمــەش مافی خۆمانە هــەر گۆڕانكارییەك لەناوچەكە دێتەدی ،پشــك‌و بەشی كورد، دەبــێ زۆر زیاتــر بێ لەو بەشــەی لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم ،بۆ كوردیان رەچاو كــردووە .بۆیە دەبێ ئــەم گۆڕانكارییانەی بەڕێوەیە ،دەبێ مافی كورد زیاتر بێ ،نەك كەمتر .تاقە شوێنیش كەدەتوان ێ ئەم مافە دابیــن بكات ،باشــوری كوردســتانە .بۆیە مەســەلەی ریفرانــدۆم ،هەرچۆنێــك لێكی بدەینەوە ،هەقی خۆمانە. كۆتایــی قسەكەشــم ئەوەیــە ،لــەدوای ئەنفــال ،كــە هەلومەرجــی بابەتــی هاتــە پێشــەوە ،توانیمــان راپەڕیــن بكەین .كە هەلومەرجــی بابەتی گونجــاو و لەبار بوو. ئەمە یەك. واتا :هەلومەرجــی بابەتی عیراق ،خۆی نەدەگرتەوە ،نەیدەتوانی ئیداری كوردستان بــكات‌و پێشــمەرگە هاتــە ناو شــارەكان، راپەڕین بوو ،كاری خۆمان كرت. هەلومەرجــی بابەتــی دووەم ،ئەوەبوو، كــە ســەدام روخــا .ئیتر ســوپای عیراق‌و ئەمــن‌و موخابــەرات نەمــان .رێگــەكان كرانەوەو ئۆپۆزســیۆنی عیراقی هەموومان هاتینە بەغــداد .ئەوەمان كرد كە كردمان. ئــەوەش هەلومەرجێكــی تــری بابەتیــەو ســەرەنجامەكەی دەستور نوســراو فیدراڵ چەســپێنراو هاوبەشــی لەحكومەتەكەیــدا دەكەیــن .ئەمــە دوو هەلومەرجــی بابەتی گونجاو بوو ،قۆستمانەوە. بــەاڵم ئێســتا هەلومەرجــە بابەتییەكە ترســی تێدایــە ،جیاوازە ،ئەمە ســێهەمین هەلومەرجــی بابەتییــە .هەلومــەرج هەیە لەبــارە ،هەلومەرجــی بابەتیــش هەیــە نالەبارە .ئەمجارە نالەبارەو ترسمان هەیە. رێككەوتنــی هەرێمایەتــی‌و نێودەوڵەتــی، لەســەر حســابی كــورد بكرێتــەوە .وەكو رێككەوتنی جەزائیرو سنتۆ ،وەكو پەیمانی لــۆزان ..ئەگــەر كرا ،كرا ..بۆیــە ناتوانین ئــاوا بمێنینەوەو ناتوانیــن چیتر چاوەڕێی سەدەقەی سیاسی بین .چونكە سەدەقەی
4
سیاسی مەترســیدارە .ناكرێ ،خێرمان پ ێ بكــەن! میللەتێــك نین چیتــر خێرمان پ ێ بشــێت ،بەڵكــو دەب ێ مافمان پێ بشــێت. دەشــبێ مافــەكان ســتراتیجی بــن نــەك تەكتیكــی ..دەشــبێ چارەنوسســاز بێت. نەك چاكســازی بێــت .بۆیــە هەلومەرجی بابەتی ئەمجارە ،دەب ێ خۆمان خوڵقێنەری ئــەو هەلومەرجە بین ،كــە دەتوانین تیایدا ریفرانــدۆم ئەنجامبدەیــن‌و ســەربەخۆیی بەدیبهێنین .ئەمــەش زۆر زەحمەتە ئەگەر حزبــە سیاســییەكان لەنــاو خۆمانــدا ،كە دوو قۆناغــە ،یەكــەم :دانوســتاندنێكی بــاش لەنێوان خۆمــان بكەیــن‌و كۆدەنگی نیشــتمانیی لەناو خۆماندا دروست بكەین. رەتكردنــەوەی دانوســتاندن لەالیــەن هەر حزبێكــەوە ،هەڵەیەكــی گەورەیــە .چونكە لەدانوســتاندا دەتوانیت هەمــوو مەرجێكی خۆت بــاس بكەیت ،بەاڵم كــە رەتكرایەوە بــۆ كۆدەنگــی نیشــتمانی ئــەوە هەڵەیە. بۆیــە بەگەرمــی گفتوگۆكــردن بــۆ ئەوەی كێشە سیاســییەكانی حزبە سیاسییەكانی باشــور چارەســەر بكەین ،مەرجی یەكەمی خــۆ ئامادەكردنە بۆ ئەوەی هاوكێشــەكان بگۆڕین. مەرجــی دووەمیشــی ئەوەیــە ،كــە پەرلەمــان كارا بكەینــەوە .كاركردنــەوەی پەرلەمان لەدوای ئاشــتەوایی نیشــتمانیی، خــۆ ئامادەكردنی شــیاوتر و یاســایی ترو دڵخۆشــتری كوردە ،بۆئــەوەی دەرفەتەكە بقۆزێتــەوە ،ئەگــەر دەرفەتەكــەش نالەبار بــوو ،بــۆ ئــەوەی بتوانیــن بەیەكڕیــزی، بەیاســایی پەرلەمــان بتوانین ،هەر پالنێك كە لەدژمان دەگێڕدرێت ،تێكیبشكێنین. هەروەهــا هۆشــیاركردنەوەی نەتەوەیی لەپێنــاو ریفراندۆمدا كارێكی گرنگە ،بۆچی ناوچــە كێشــە لەســەرەكان ،لەســلێمانی‌و شــارەكانی تــری كوردســتان ،لەهەڵەبجەو دهــۆك و هەولێــر گرنگتــرە كــە خۆیــان ئامادەبكــەن ،هەتــا بەهەمــوو وزەی خۆیانــەوە بەشــداری ریفراندۆم بكەن .بۆ؟ لەبەر ئــەوەی حكومەتی عیراقــی ،رێگەی نــەدا ریفراندۆم بكەین بۆ مــادەی (.)140 بۆیــە دەبێ قەرەبــووی بكەینەوە .خەڵكی ئــەم ناوچەیەش دەبــێ قەرەبووی بكاتەوە بڵێــت :حكومەتــی عیراقــی ،دەزانیــن بۆ ریفراندۆمتــان نەكــرد بــۆ مــادەی (.)140 چونكــە دەتانزانــی زۆرینــەی خەڵــك لەگەڵ كوردســتانە .ئەوەتــا لەریفراندۆمی كوردســتانی ،دەنگ بەكوردستان دەدەین‌و زۆرینــەی خەڵك لەگەڵ كوردســتانی بوون و دەیســەلمێنین حكومەتی عیراقی مانۆڕی كردووە لەگەڵماندا .تەنها ئەو چەكەشــمان بەدەســتەوە مــاوەو تكاتــان لێدەكەیــن، خەڵكی ناوچە كێشە لەسەرەكان ،خانەقین، جەلەوال و ســەعدیە .مەندەلی ،قەرەتەپە، جەبــارە ،كەركــوك ،هەتا شــەنگال ،دەب ێ لەمە تێبگەیــن .عەرەب ،كاكەیی ،توركانی ئــەم ناوچەیــەش لــەوە تێبگــەن ،یــان عیراقــی فیدراڵ ،كــە دەبێ مافــی فیدراڵ بەكورد بــدات ،هەتا دەوڵەتی ســەربەخۆ، ئەوكاتــە ئێوەی عــەرەب ،كە كــورد نین، لەكوردســتانێكی دیموكراتدا باشتر دەژین، نــەك لەعیراقێكــی تائیفیدا! كە دەســتور جێبەجــێ ناكات .كە بەئاســانی كێشــەی شــیعەو سوننە چارەســەر نابێت .باشترین گرەنتیــش بۆ بــرا عــەرەب‌و توركمانەكان كــە لەناوچــە كێشــە لەســەرەكان دەژین، ئەوەیە چارەنوســی خۆیان بەكوردستانەوە ببەســتنەوە .چونكە ئەگــەر مادەی ()140 جێبەجــێ بكرێت ،هــەر لەبەرژەوەندیتانە، ئەگــەر ریفراندۆم و دەوڵەتی ســەربەخۆش بەدیبێت ،هــەر لەبەرژەوەندیتانە‌و دڵنیابن. ئەوەتــا پێنــج ســاڵە كەركــوك ئیــدارە دەكەیــن ،مافی عەرەبێــك ،توركمانێكمان پێشــێل نەكــرد .جەلەوالمــان رزگار كردو تەســلیم بەخەڵكەكەیمــان كــردەوە ،بڕۆن بزانــن چەند بەخۆشــییەوە دەژین .ئەوەش جیــاوازی ســەعدیەو جەلەوال .كــە هەموو ( )10كیلۆمەتــر دوورن لەیەكتــر .بــەاڵم جەلــەوال ،حكومەتــی هەرێــم ئاســایش و ســەقامگیرییەكەی دەپارێزێــت‌و ئــەوەش سەعدییەو بزانن جیاوازییەكەی چەندە. ئەگەر ســەعدییە باشــترە ،با جەلەوالو خانەقینش بخەینە سەر سەعدییە؟! ئەگەر جەلەوالو خانەقین باشــترن ،با سەعدییەو جەالوال بخەینە سەر خانەقین.
راپۆرت
ذمارة ( )610دوشةممة 2017/5/15
info_chawder@yahoo.com
5
تا ئێستا چەندین پێشنیازو نێوەندگیرییان بۆ كاراكردنەوەی پارلەمان رەتكردۆتەوە
“كاتی ئەوەیە ،گۆڕان‌و پارتی روبەڕوو كێشەكانیان چارەسەر بكەن” چاودێر– رێبین حەسەن: تائێســتا هەریەكە لە پارتی دیموكراتی كوردســتان‌و بزوتنــەوەی گــۆڕان چەندین نێوەندگیــری‌و پێشــنیازی جیاوازیــان بــۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان رەتكردۆتەوە،و هەریەكەیــان لەســەر بۆچونەكانی خۆیان ســورن‌و ئامادەی هیچ جۆرە سازشكردنێك نیــن ،بەتایبــەت ئەو پێشــنیازو پرۆژانەی كــە یەكێتــی بەمەبەســتی كاراكردنەوەی پارلەمــان داویەتی بــە هەردووالیان .بۆیە ئێســتا كاتی ئەوە هاتــوە ،پارتی‌و گۆڕان خۆیــان روبــەڕو كێشــەكانیان چارەســەر بكــەن .وتەبێــژی پارتی ،دەڵێــت "گۆڕان ئەو تەوافوقەی تێكداوە ،كە دامەزراوەكانی هەرێمی لەسەر بنیادنران" .پارلەمانتارێكی گۆڕانیــش پێیوایە ،هــەر كاتێك زەمینەی لەبار هەبو بۆ چارەســەركردنی كێشەكان، ئــەوا دەتوانرێت كەســی یەكەمــی گۆڕان‌و پارتی كۆبنەوە ،بەاڵم هێشتا ئەو زەمینەیە نییەو كێشــەكانیش كۆمەاڵیەتــی نین ،بە پرسەو ساڵوكردنێك چارەسەر بكرێن.
دو بژاردە
وتەبێژی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی لە (ســلێمانی– هەڵەبجە) ،بە (چاودێر)ی راگەیاند ،بۆ بەرەوپێشچونی كاری سیاسی‌و رێكخستنەوەی ناو ماڵی كورد ،هەمو كاتێك پێویســتە هێزەكان كۆببنــەوە ،جوگرافیای سیاســی ناوچەكەش لەبــەردەم گۆڕانكاریی زۆر خێرادایــەو مێژو رەحم بە كەس ناكات، لە پێناوی دروستكردنی گوتارێكی هاوبەش، دەبێت الیەنەكان كۆببنەوە وەك وەاڵمێك بۆ ئــەو گۆڕانكارییانە ،النیكەم گوتاری كوردی هاوســەنگ بێــت بــەو قوربانیدانــەی هێزی پێشمەرگە بە خوێن داویەتی بۆ دیاریكردنی سنورەكانی هەرێمی كوردستان. عەتا شــێخ حەسەن ،وتیشی "پارلەمانی كوردســتان بەرەنجامی تەوافوقی سیاســی بــو ،بەداخــەوە گــۆڕان ئــەو تەوافوقــەی پڕۆســەی سیاســی‌و دامەزراوەكانی هەرێمی لەســەر بنیادنرا تێكدا ،پارتی دەنگی خۆی كێشــاوەتەوە بــە متمانــەدان بە ســەرۆكی پارلەمــان ،چونكــە پێشــتر 38كورســیی فراكســیۆنی پارتی هەر هەمویــان دەنگیان
بــە ســەرۆكی پێشــوی پارلەمانــدا ،رەنگە لەنــاو فراكســیۆنی گۆڕانــدا پارلەمانتــار هەبوبێــت ،دەنگــی نەدابێــت بــە یوســف محەمەد ،لەناو فراكســیۆنی یەكێتیدا رەنگە زۆربەیان دەنگیان نەدابێت ،كەواتە متمانەی سەرۆكایەتیی پارلەمان كە 38كورسییەكەی پارتی بو ،ئەو شەرعیەتە نەماوە". ســەبارەت بــەوەی ،چ بكرێــت بــۆ كاراكردنــەوەی پارلەمان ،ناوبــراو ئاماژەی بەوەشــكرد ،لە ئێســتادا پارلەمــان دەبێت بە تەوافوق‌و ســازانی سیاســی دەستەیەكی نــوێ بــۆ ســەرۆكایەتی دابنێــت ،یــان لــە رێگــەی زۆرینــەوە ســەرۆكایەتیی پارلەمان هەڵبژێدرێــت‌و پارلەمــان كارابێتــەوە ،بۆیە تەوافوقی سیاسی هیچ شتێك نییەو بژاردەی زۆرینە لەئارادایە.
"دانیشنت بەبێ میكانیزمی گونجاو، بێسودە"
هــاوكات پارلەمانتارێكــی گــۆڕان لە پارلەمانی كوردستان ،بۆ (چاودێر) وتی
"پرســی كۆبونــەوەو دانیشــتن لەنێوان وەفــدی هــەردوال ،یان كەســی یەكەمی هــەر الیەنێكــدا بێــت ،دەبێــت پێشــتر كەرەســتەی كۆبونەوەكەت هەبێت ،واتە زەمینەسازی هەبێت ،ئەوەش كردنەوەی گرێكوێــرەی كێشــەكانە ،خــودی كێشــەكانیش سیســتمە ،كە سیاســی‌و یاســاییە ،لە ســەرۆكایەتیی هەرێمدایە، ئــەوە یاســایە ،كــە پێشــتر لە ســاڵی 2013دەركــراوە ،وادەی دو ســاڵی بــۆ دانراوەو ئەوەش بەســەرچوە ،كاتێكیش بەسەربچێت ،پارلەمان دەیەوێت كێشەكە چارەسەربكات‌و یاساكە هەمواربكاتەوە، ئەمــەش كێشــە یاســایی‌و سیاســی‌و داراییەكانی بەدواداهات ،كە بە مەبەست دروســتكراون ،بۆیە كاتێــك میكانیزمی گونجاوت لەبەردەســتدا نەبێــت كەواتە دەبێت دانیشتن چ سودێكی هەبێت". لەبــارەی تواندنــەوەی بەســتەڵەكی كێشــەكانی نێــوان پارتــی‌و گــۆڕان لە رێگەی گفتوگۆو دانیشتنی راستەوخۆوە، فایــەف مســتەفا ،جەختیكــردەوە،
هەمواری یاســایی ســەرۆكایەتیی هەرێم بو بە كەرەســتەی گفتوگۆو دانوســتانە پێنج قۆڵییــەكان ،دەبوایــە پارتی هەر پڕۆژەیەكی هەبوایە ،ئێستاشــی لەگەڵدا بێت هەر وایە.
ئەمــە كێشــەیەكی كۆمەاڵیەتــی نییــە بــە چاخواردنــەوەو ســەردانی پرســەو ســاوكردنێك چارەســەر بكرێــت، راســتییەكەی لــەالی ئێمــە زۆرجــار سیاســەت بــە كێشــەیەكی كۆمەاڵیەتی تەماشــادەكرێت‌و زیاتــر بنەمایەكــی سۆزداری هەیە ،بەاڵم كێشەكان كێشەی سێ سیناریۆ كۆمەاڵیەتی نین ،پێویســتە ســەرەداوی ئەبوبەكــر هەڵەدنــی ،ســەرۆكی كردنەوەی كێشــەكانت لەالبێت ،ئەوكاتە فراكســیۆنی یەكگرتــو لــە پارلەمانــی قسەی لەسەر بكرێت. كوردســتان ،بــە كەناڵــی (رووداو)ی پارلەمانتارەكەی گۆڕان ،نەیشاردەوە ،راگەیانــدوە ،ســەبارەت بە چارەســەری كە پێشــتر هەمان ئەو كێشــانەی ئێستا دۆخــی هەرێــم‌و پرســی كاراكردنــەوەی هەبــون ،بــەاڵم لــە دوای هەوڵەكانــی پارلەمان ،ســێ ســیناریۆ هەن ،یەكەم، پارلەمــان‌و ئەنجامدانی نــۆ كۆبونەوە لە فشــارەكانی نێوخۆو دەرەوە ،وەكو خۆی نێــوان الیەنــە سیاســییەكاندا ،ئــەوەی پارلەمــان كارادەكرێتــەوە ،ســیناریۆی هەبو چــوار الیەن پڕۆژەی هاوبەشــیان دوهــەم ،پارلەمانێكی ئاقــڵ‌و بێدەنگ بۆ هەبــو ،بــەاڵم تەنیــا پارتــی هیــچ چەند ئەركێك پێكدەهێنرێت ،سیێەمیش، پــڕۆژەو قســەیەكی نەبو ،بەڵكــو تەنیا چــۆن ئەو ســاڵ‌و نیــوە رۆیشــتوە ،ئەو پێداگربــو لەســەر ئەوەی یــەك خاڵ لە چــوار پێنــج مانگــەش دەڕوات6 ،ی 11 داخوازییەكانی نەیەتەخوارەوە ،و هێشتا دێتــە پێشــەوە ،پارلەمــان ماوەكــەی چــوار الیەنەكــەش پڕۆژەكەیــان ماوە ،بەسەردەچێت. ئەوەی لە پارلەمان پێشكەشــیانكرد بۆ
بیرمەندانی گەورەی وەكو ئاالن تورێن ئامادە دەبن
گرنگترین رووداوی رۆشنگەری لە سلێمانی بەڕێوەدەچێت سێهەمین كۆنفڕانسی (پالتفۆرمی دابڕان)و كۆنگرەی دامەزراندنی (فێمینیزمی رۆشنگەری) دەبەسرتێت چاودێر -نزار جەزا: سێهەمین كۆنفڕانسی (پالتفۆڕمی دابــڕان) لە 21تــا 23ی ئایاری وئەمســاڵ لە شــاری ســلێمانی سازدەكرێت ،كە تێیدا كۆمەڵێك بیرمەند‌و توێژەری جیهانی وەك (ئاالن تورێن) بەشــداریدەكەن، و گــوێ لــە بیــروڕا نوێیەكانیان دەگیرێت ،هــاوكات (فێمینیزمی رۆشنگەری) دادەمەزرێنرێت ،كە سەرپەرشــتیاری فێمینیزمەكە، پێیوایــە ،كاتێــك فێمینیزمــی رۆشــنگەری دامەزرا ،كارەكانیان زیاتــر رێكدەخرێــت ،بــە شــێوەیەك جیاوازدەبێــت لــە كاری رێكخراوەیــی‌و زیاتــر كار لەســەر فكرو توێژینەوە دەكەن. رابــەری ئەنجومەنی (پالتفۆرمی دابڕان)یــش ،باســلەوەدەكات، ئــەو تەوەرانــەی دیاریكــراون، فــرە هەســتیارن‌و پەیوەندیــی راســتەوخۆیان بــە بارودۆخــی ئێستای كوردستانەوە هەیە.
دامەزراندنی (فێمینیزمی رۆشنگەری)
(فێمینیزمــی سەرپەرشــتیاری رۆشــنگەری) ،بە (چاودێــر)ی راگەیاند، ئــەم چاالكییە دابەشــدەبێت بەســەر دو بەشــدا ،یەكەمیان تایبەتــە بە كۆنگرەی دامەزراندنــی (فێمینیزمی رۆشــنگەری)، دوهەمیان تایبەتە بە سێهەمین كۆنفڕانسی
ALAIN TOURAINE SULAIMANI
2017/5/23-21 ﺗۆرﯾﻦ ﺋﺎﻻن
ﭘﻼﺗﻔﯚرﻣﯽ داﺑڕان
PLATFORM
ﭘﻼﺗﻔﯚرﻣﯽ داﺑڕان
PLATFORM
DABRAN
ﺳێﯿﻪﻣﯿﻦ ﮐۆﻧﻔﺮاﻧﺴﯽ ﻧێﻮدەوڵﻪﺗﯽ داﺑڕان
DABRAN
LIBERATED WOMEN AND ENLIGHTENED SOCIETY
THE CONGRESS OF FOUNDING ENLIGHTENMENT FEMINISM
SULAIMANI 2017/5/23-21
ﭘﻼﺗﻔﯚرﻣﯽ داﺑڕان
PLATFORM
ﭘﻼﺗﻔﯚرﻣﯽ داﺑڕان
PLATFORM
DABRAN
THIRD INTERNATIONAL DABRAN PLATFORM S CONFERENCE
(پالتفۆرمی دابڕان) .لە بەشــی یەكەمدا پێشكەشــدەكرێن، كۆمەڵێــك توێژینەوە WWW.DABRAN.COM توێژینەوەكانیش دابەشكراون بەسەر سێ تــەوەردا :رێككەوتننامــە نێودەوڵەتــی‌و لۆكاڵییــەكان كــە تایبەتــن بــە ژن، هەژمونی نەریتی ئایین‌و دەسەاڵت لەسەر پرســی ژن ،تاكــی كوردو جێندەرناســی لە باشــوری كوردستاندا ،هەروا لە رۆژی دوهەمیشــدا گفتوگــۆی كــراوە لەگــەڵ ئــەو ژنانــەی بانگێشــتكراون ،دەكرێت، هــاوكات (فێمینیزمــی رۆشــنگەری) كە لە كۆنفڕانســی پێشــو راگەیانــدرا ،لەم كۆنفڕانسەدا دایدەمەزرێنن.
د .بەسمە محەمەد ،باسی لەوەشكرد، (WWW.DABRAN.COMفێمینیزمــی پــاش راگەیاندنــی رۆشــنگەری) كاروبارەكانیــان زیاتــر رێكدەخرێــن‌و لیژنــەی بــااڵو لیژنــەی بەڕێوەبــردن‌و دەســتەی راوێژكارییــان دەبــن ،هــاوكات لیژنــەی خوێندنی بااڵو چەند لیژنەیەكی دیكەیان دەبێت ،لەسەر ئەو بنەمایە كارەكانیان دەكەن .وتیشــی «ئەو كەســێتییانەی لە بەشــی یەكەمی كۆنفڕانســەكەدا بەشــداریدەكەن ،كــە تایبەتــە بــە (فێمینیزمی رۆشــنگەری)، زیاتــر خەڵكــی رۆژهەاڵتــن ،لەبەرئەوەی خەڵكی رۆژهەاڵت نزیكن لە كوردســتان‌و
ﺳێﯿﻪﻣﯿﻦ ﮐۆﻧﻔﺮاﻧﺴﯽ ﻧێﻮدەوڵﻪﺗﯽ داﺑڕان
ئەزمونیان لە ئەزمونی ژنی كورد نزیكە، THIRD INTERNATIONAL فێمینیزمەكەیانــدا تاوەكــو بتوانــن لــە DABRAN PLATFORM S CONFERENCE سودیان لێوەربگرن». بەســمە ،ئامــاژەی بــۆ ئەوەشــكرد، ئــەوەی لــە (فێمینیزمــی رۆشــنگەری) دا هەوڵــی بــۆ دەدەن ،ئەوەیــە ،كــە نایانەوێــت كارەكانیــان رێكخراوەیی بن، بەڵكــو دەیانەوێــت كارەكانیان جیاوازبن لــە كاری رێكخراوەیــی ،بــە شــێوەیەك زیاتــر تەركیزیــان لەســەر الیەنــی فیكریی‌و توێژینــەوەو هۆكارەكانە ،نەك ئەنجامەكان ،بەڵكو دەیانەوێت لەو روەوە چارەســەری كێشەكان بكەن ،یان ئەگەر
DABRAN
ژﻧﯽ ﺋﺎزاد و ﮐۆﻣﻪڵﯽ رۆﺷﻨﮕﻪر ﮐۆﻧﮕﺮەی داﻣﻪزراﻧﺪﻧﯽ ﻓێﻤێﻨﯿﺰﻣﯽ رۆﺷﻨﮕﻪرﯾﯽ
چارەسەریشیان پێنەكرێت ،پێشنیازەكان دەخەنەڕو. WWW.DABRAN.COM
سێهەمین كۆنفرانسی (پالتفۆرمی دابڕان)
هاوكات رابەری ئەنجومەنی (پالتفۆرمی دابڕان) ،بــە (چاودێــر)ی راگەیاند ،ئەو تەوەرانــەی لــە ســێهەمین كۆنفڕانســدا هەڵبژێــردراون ،تەوەری فرەهەســتیارن‌و پەیوەندیــی راســتەوخۆیان بە بارودۆخی ئێستای كوردســتانەوە هەیە ،بە تایبەت دوای شەڕی داعش‌و ئەو كاریگەرییانەی،
هاتنی داعش بۆ كوردستان بەجێیهێشتون لەسەر كۆمەڵی كوردەواری. د .دڵشــاد مســتەفا ،هێمــای بــۆ ئەوەشــكرد ،كۆنفڕانســەكە دابەشــكراوە بەســەر ســێ تــەوەردا ،هــەر یەكێكیان كاركردنــی تایبــەت بــە خــۆی هەیــەو لــە تــەوەری یەكەمــدا بــاس لــە كوردە داعشــەكان دەكرێت ،كــە بونی داعش لە كوردســتان چ كاریگەرییەكــی هەبوە ،بە نمونــە لە یەكێك لە توێژینەوەكاندا باس لە كاریگەریی میدیای داعشــە ،كە چۆن زمانی كــوردی لە میدیــادا بەكارهێناوە، تــەوەری دوهــەم باســی تیۆلۆژیــای ئایین لە ســەردەمی نوێــدا دەكرێت ،كە قســەیەكی وردترە بۆ گەڕان بە دوای ئەو بنەما زانســتییانەی جارێكی دیكە ئایین بخوێنینەوە ،لەمەشــدا كۆمەڵێك توێژەر بەشــدارن ،هــەروا لە تەوەری ســێهەمدا باسی ئەزمونی سێكۆالریزم لە كوردستان دەكرێــت ،بەم پێیە باســی پێگەی ئایین دەكرێــت لە ئێســتادا لەكوێــی كۆمەڵی كوردیدایــە ،و لەئەنجامــدا كار بــۆ ئــەو دروشــمەی دابڕان دەكەن ،كە «ئاین بۆ تاكو دیموكراسی بۆ هەموان»ە. ناوبــراو ،ئامــاژەی بەوەشــكرد ،ئاالن تورێــن ،بیرمەنــدی گــەورەی جیهانــی میوانــی كۆنفڕانســەكەیەو بەشــدارێكی كارای دەبێــت لــە كۆنفرانســەكەدا ،بــە شــێوەیەك نیو رۆژی تایبەتیــان بۆ ئەو بیرمەندە داناوە ،بە مەبەســتی گوێگرتن لە بیــروڕا تازەكانی ،هــاوكات كۆمەڵێك بیرمەنــدو توێــژەری دیكەش لــە واڵتانی دیكەوە میوانن‌و بەشداریدەكەن.
وتار
ذمارة ( )610دوشةممة 2017/5/15
بەبۆنەی سەركەوتنی ماكرۆن گەنج لە نێوان پێشخسنت و پشتگوێخستندا
بەرهەم كەڵهوڕی زۆرجــار دەگوترێت گەنجــان و نەوەی نو ێ خــاوەن هێزو توانایەكــی زۆر و لەبن نەهاتون و ئــەوان داینەمۆی بیــری نوێ و فیكرو هزری تــازەن ،چونكە كــوڕی ســەردەمی خۆیانن و دەتوانن دەســتێك و دەورێكــی بااڵیان هەبێت لــە بنیادنانی واڵتەكانی خۆیــان .لە زۆرینەی واڵتانی هەمو كیشــوەرەكان گەنجان بەشداری دەكــەن لە بواری سیاســەتكردن كــەم تا زۆر و بەشــێوەیەكی ئاســایی و نائاســایی ،زیاتر مەبەســتم بەشداری پێكردنیەتی نەوەكو خۆی بەشــداری بكات .دیارە ئەمەش پەیوەندییەكی راســتەوخۆی هەیــە بــە رادەی تێگەیشــتن و پێگەیشــتنی كۆمەڵــگا جیــاوازەكان و تێڕوانینەكانیــان بەرامبەر بەم توێژە و ،ئاخۆ چۆن ســەیریان دەكەن و لە بواری سیاســەتدا تــا چ رادەیەك متمانە بە توانا و وزە و هێزی فیكرو بیركردنەوەی گەنجەكانی خۆیان دەكەن و ،پاشان ئەگەر گریمان ئەم متمانەیەش بونی هەبێــت ،ئاخــۆ رادەی ئــەم متمانەیــە كورت مەودایــە ،یاخود دور مەودا ،بــە واتایەكی تر دەگاتە ئاســتی ئەوەی هەمو پۆستەكانیان لە بــەردەم وااڵ بكرێت و ،تەنانــەت ئەگەر بگاتە پۆستی سەرۆكی واڵتیش. ئــەم بابەتــە جگە لــەوەی كە بــە وتارێك كورتی دەكەمەوە ،بابەتەكە هێندە دەوڵەمەند و گرنگــە دەكرێــت توێژینــەوەی زۆر گــەورە و فراوانــی لەســەر بكرێــت و زیاتــر و قوڵتــر لــە هەمــو بنــج و بنەوانەكانــی بكۆڵرێتەوە و بخرێتەوەڕو. شــتێك هەیــە پێــی دەگوترێــت (ملمالنێی نــەوەكان) ،بــەاڵم ئــەوە زیاتــر لــە واڵتانــی رۆژهەاڵتــی و ئــەوەی كــە پێــی دەگوترێــت واڵتانــی جیهانــی ســێهەم زیاتــر بــە زەقــی دەردەكەوێت و ،دەنــا لە ئەرزی واقیعدا ئەمە لــە واڵتانــی پێشــكەوتو هەســتی پێناكەیت، باشــترین بەڵگــەش ئەوەیە ئــەو كۆمەڵگایانە لەمپەر و كۆســپ دروســت ناكەن بەرامبەر بە بەشــداری پێكردنی توێژی گەنج لە هەمو كایە سیاســیەكان ،تەنانەت ئەگەر ئەگەر پۆستەكە ســەرۆكی واڵتیــش بێــت .ئــەوان بە دورشــم وا ناڵێــن ،هەروەكــو ئــەوەی كە لــە واڵتانی رۆژهەاڵتــی دەكرێــت و دەگوترێــت ،بەڵكو لە بورای پراكتیكیشدا ئەمەیان سەلماندوە.
لــەم دواییــەدا بینیمان كە واڵتی فەرەنســا (ئیمانویــل ماكرۆن)ی گەنجــی تەمەن ()39 ساڵیان هەڵبژاردو كردیان بە سەرۆكی واڵت و ئەوان (كۆمەڵگای فەرەنســی) و كۆمەڵگاكانی تــری ئەوروپیش ئەزمــون بە تەمــەن ناپێون و تەمەنیــش بــە ئەزمــون هەژمــار ناكەن و، گەنجانــی خۆیــان بە كاڵفام و بــێ ئەزمون‌و هیچ نەزان و یاخود كەم نەزان ســەیر ناكەن، بەڵكــو كــە ببینن پڕە لــە شــارەزایی ،زیاتر متمانەی پێدەكەن و پێشی دەخەن. راســتە فەرەنســای خــاوەن شۆڕشــی فیكــری و فەیلەســوف و هزرو واڵتــی ئازادی و واڵتــە پێشــكەوتوەكانی رۆژئــاوا ناكرێــت و یاخــود ئەســتەمە بــەراورد بكرێــن بــە واڵتــە دواكەوتوەكانــی رۆژهــەاڵت ،چونكــە رەچاوكردنــی زەمەن و زەمینە دەبێت بەرچاو بگیرێت ،بەاڵم دواجــار ئەوەی ئەوان دەیكەن و دەیگرنەبــەر ئەوە رێگا راســتەكەیە و ئەوە فۆڕمی ژیانێكی تێگەیشتوانەی پێگەیشتوانەی دیموكراسیانەی هاوچەرخە و دەبێت ئەم فۆڕم و سیســتەمە هاوچەرخە ببێتە مۆدێرنەیەك لە هەمــو دونیــا و واڵتانی دواكەتوش ســود لەو جــۆرە بیركردنەوانــە و تێڕوانینانــە ببینــن، دەنــا هەر بە دواكەوتویــی دەمێننەوە ،ئەگەر تواناكانــی گەنجانــی خۆیــان لە هەمــو پلە و پۆســتە حكومی و حزبیەكان نادیدە بگرن. هەڵبژاردنــی (ئیمانویل ماكرۆن) ی گەنج لە فەرەنســا ئەوە یەكەم جار نیە كە هاوشێوەی نەبوبێــت لــە واڵتانــی پێشــكەوتو ،بەڵكــو هاوشێوەی تری هەبوە پێشتر كە سەرۆكانێك هەڵبژێردراون و تەمەنیان لە خوار چل ساڵیەوە بوە ،وەكو (فیكتۆر ئۆربانی مەجەری و شارل میشــێلی بەلجیكی و تافی رویفاسی ئەستۆنیا و لــۆران فابیوســی فەرەنســی و ماتیورینزی ئیتالی و.).. دیارە كەمن باس لە بەرەو پێشــبردنی گەنج دەكەم ،مەبەســتم ئــەو گەنجانەیە كە پڕن لە وزە و توانا و بە رێگایەكی زۆر دیموكراســیانە دەبردرێنــە پێشــەوە ،دەنــا خــۆ لــە واڵتانی رۆژهەاڵتیــش گەنــج هەن و دەچنە پێشــەوە، بەاڵم لە رێگای پشتاوپشــتكردنی دەســەاڵت، نەوەكو بەشێوە ئاسایەكەی كە دیموكراسییە، بەتایبەتیــش كاتێــك سیســتەمەكان دەبنــە پشــتاو پشــت و پاشــایەتی ،هەندێكیــان نــاوی سیستەمەكانیشــیان هــەر پاشــایەتیە وەكــو (قەتــەرو كۆریــای باكــور) ،هەشــە ناونیشانەكەشــی كۆماریــە ،كەچــی هــەر پشتاوپشــتە و(بەشار ئەسەد) كە لە تەمەنی ســی و چــوار ســاڵی حوكمی گرتە دەســت، دوای كۆچــی دوایــی باوكــی هەرچەنــدە ئەو ئــەوكات گەنجیــش بو و تەمەنی ســی و چوار ساڵ بو. ئەگــەر ســەرنجی مەرجەكانــی بــون بــە سەرۆك كۆماری هەندێ واڵتی ئەوەی كە پێی دەگوترێت (واڵتانی جیهانی سێهەم) بدەین بە نمونە دەســتوری واڵتانی (یەمەن و تونس و
جەزائیرو ،)....دەبینین چل ســاڵ و سەروی بەمەرج داناوە ،واتە الیەنی كەمی دیاری كردوە كە لە خوار چل ساڵی گەنجتریشە قبوڵی نیە، بەاڵم ســنوری زیاتر بۆ چل ســاڵی دانەناوە و ئەگەریــش هەرچەنــدی گەورەتر بێــت ،ئەمە جگــە لەوەی كــە زۆرە ،تەنانەت چل ســاڵ و نزیــك بەو تەمەنەش بە ئەســتەمی دەبینرێت بگــەن بەو پۆســتە لەو واڵتانــە .كە ئەمە زۆر ڕونە بەوەی كە بێ متمانەی و نەدانی فرسەتە بە توێژی گەنج. ئەم كۆمەڵگایانە هێندە ئەم بوارەیان تەسك كردۆتەوە تەنانەت لە ئاســتی بەرپرسیاریەتیە مــام ناوەنــدو نزمەكانیش هەر بەمشــێوەیەیە و ئــەو كۆمەڵگایانــە گەنجــە خــاوەن فیكرو تواناكانــی خۆیــان پێشــناخەن ،چونكــە لەو كۆمەڵگایانە هێشــتا فیكر و هزر نەبۆتە هێزی بــەرەو پێشــبردن .بەڵكــو ئــەو كۆمەڵگایانە هێشــتا لــە قاڵبــی هــۆز و خێــڵ و كۆمەڵكا ســەرەتاییەكان ماونەتەوە و رونیشە كە لە ناو ئەو كۆمەڵگایانە گەنجیش پێشــبخەن لەســەر بنەمــای توانــای فیكــری و زاتی ئــەو گەنجە نییە. زۆرجــار بــاس لــە نوێبونــەوە دەكرێــت، نوێبونــەوەش پێویســتی بــە توانــا و وزە و بیری نوێش دەكات و ئەوە زۆر واقیعیی نابێت كە بگوترێت قەیدی ناكات و نەوەكانی پێشــو بەدیلی ئەوانــن ،چونكە ئەوانیش گەنجانە بیر دەكەنــەوە .بۆیە هەبونــی فیعلی بیر كردنەوە و هــزری توێــژی گەنج لــە گۆڕەپانەكە زۆر پێویســتە و نابێت نادیدە بگیرێت. پێویســتە حزبە سیاســیەكانی ئــەو واڵتانە چاوێك بخشــێننەوە بە پەیــڕەو و پرۆگرامی ناوخــۆی خۆیان و لــە زۆربەی پلە حزبییەكان مەودای بەرەو پێشچونی گەنج فراوانتر بكەن، دیــارە پێشــتریش ئاماژەم بــەوەدا كە دەڵێم گەنج ،مەبەستم لە گەنجانێكە كە خاوەن توانا و فیكرن و دەتوانن شــاكاری گەورە بخولقێنن و ســامانێكی گەورەی نیشتمانین ،تاكە پشت و پەنایان فیكرو هزری داهێنەرانەیانە. چاوێــك بەو یاســایانەش بخشــێنرێتەوە كە پەیوەســتە بە پێش خستن لە بواری كارگێڕی بــە تایبەتی ئــەوەی كە تەركیز دەكاتە ســەر ســااڵنی خزمەت ،بــە واتایەكی تر تاكە پێوەر بــۆ بڕیــاردان لە تواناكان تەنیــا تێپەڕكردنی ســاڵەكان نەبێت ،بەڵكو بیــر لەئەنتەرناتیڤی تریــش بكرێتەوە كــە گەنجانێكی خاوەن توانا سودی لێوەربگرن. بەشــێوەیەكی گشــتی پێویســتە گەنجــە بەهەرەدارو بە تواناكان لە دۆخی پشتگوێخستن بگوازینــەوە بــۆ دۆخی پێشخســتن و بینیمان كە چۆن كۆمەڵــگا رۆژئاواییەكان بۆئەوەی بە زیندویــی بمێننەوە مەودا و بوار دەڕەخســێنن بــۆ توانــا و وزە تازەكانی خۆیــان و متمانەی تەوایان بە تواناكانیان هەیە.
info_chawder@yahoo.com
6
با دەست لەكاركێشانەوە بكەین بەنەریت
لوقمان مستەفا ساڵح
هەرچەندە دەســت لە كاركێشــانەوە بە یاســا رێكخــراوە ،لە دامــودەزگا حكومیەكاندا ،بە پێــی ئــەو دەقــە یاســاییانەی كە لــە مــادەی ،١٨ ، ١٧، ١٦لە یاســای (قانــون انضباط الدولة) عێراقدا هاتوە ،فەرمانبەر دەتوانێت نوســراوێك ئاراستەی بەڕێوەبەری فەرمانگەكەی، یاخود شــوێن كارەكەی بكات ،بە مەبەســتی رەزامەندبون لە الیەن بەڕێوەبەرەكەیەوە ،یاخود رەتكردنەوەی ،پاش تەواوبونی ئەو ماوە یاســاییەی كە لە نێوان پێشكەشــكردنی نوســراوەكە و وەاڵمدانەوەی بەرپرسەكەی ،پێویستە فەرمانبەری داواكاری دەست لە كاركێشاوە بەردەوام بێــت لە كارەكەی ،تــا وەاڵمی رەزامەندبون یاخود رەتدانەوەی داوەكــەی پێدەگات ،هەروەها نابێــت ببێتــە هــۆی زەرەرپێگەیاندنی ئەو شــوێنەی كە كاری لێــدەكات .چونكە بەرژەوەندی گشتی لە پێش بەرژەوەندی تایبەتیەوەیە .ئەمە لە روی رێكاری یاساییەوە وا ئەنجام دەدرێت. بەاڵم ،تا ئێســتا لە واڵتی ئێمەدا تا ئەم ســاتەش دەست لە كاركێشانەوەو دەست هەڵگرتن لــە پۆســت و پلە و پایەكاندا هێشــتا لە فۆرمەلە یاســاییەكەی دەرنەچــوە و نەبۆتە نەریت، لــە بازنــەی بەرژەوەندی تایبەتــی خول دەخوات ،خۆ ئەگەر بۆ هەمو ســەرەتایەك كۆتاییەك هەبێت ،ئەوا بەر لە شكســتی گەورە و بەر لە قەیران و لە هەمو ســاتەوەختێكی پێویســتدا و هەر كاتێك قۆناغەكە و ژینگەی شوێن و پۆستی كاركردن و لێپرسرواێتی بیخوازێت دەست لە كاركێشــانەوە و وازهێنان و دەســت هەڵگرتن لە ئەرك و پلە و پۆستەكان زەرورەتێكی مێژوی قۆناغەكانە ،بەاڵم تا ئێســتا دەســت لەكاركێشــانەوە الی ئێمە كەمترین روداو و شــەرم ترین دەنگە و كلتورێكی بااڵ دەســت نیە .لە جیهانی پێشكەوتودا تەنانەت لە وەرزشەكەشیاندا بەر لە قەیران و بەر لە روداو و بەر لە شكست و لە ساتەوەختی هەمو ئەوانەشدا كلتوری وازهێنان و دەســت لە كاركێشــانەوە بە هزر و بیریاندا رۆچوە و زیاتر لەوەش زۆرجار كەســایەتیەكان و نــاو و ئەســتێرە دیــارەكان لە ترۆپكی ئامــادەی و ناوبانگ و ســەركەوتندا لە پێناو نەمری خۆیاندا و وەك هەڵوێست و وەك هەستكردن بە بەرپرسیارێتی و بە ئارەزوی گۆڕانكاری و بە دروســتكردنی بیانو گەلێك كە ئامانج تیایدا تەنیا خزمەت كردنە ،وازهێنان و دەســت لە كار كێشــانەوە لە ئەرك و كارەكانی خۆیاندا دور لە چاوەروانییەكان دەكەنە پڕۆســە ،بۆ ئەمەش نمونە گەلێكی زۆرمان لە بەردەســت و لەبەر چاوە دەبینین و دەبیســتین لە واڵتە دیموكراسی و رۆژئاواییــەكان وەزیــرو ئەنــدام پەرلەمــان و بەرپرســەكان چۆن لە بەرامبەر كارەســاتێكی سروشــتی و روداو و ناعەدالەتی و ئاشــكرابونی گەندەڵیەك لە وەزارەت و حكومەت هەڵوێست وەردەگــرن و دەســت لە كاردەكێشــنەوە و رێز لــە ئیرادەی دەنگــدەران و هاواڵتیان دەگرن، لــە پێناو پلەو پایەو پۆســت و ئارەزوەكانــدا بەرژەوەندی گەل ناخەنە ســەروی بەرژەوەندی كەســی و حیزبی ،بەاڵم لە ئەزمونی حوكمداری هەرێمی كوردســتاندا بانگەشــەی دیموكراسی و مەدەنیــەت و عەدالــەت و مافی هاواڵتی و بەژەوەندی گەل و میللەت كاســی كردوین ،بەاڵم بەس بەقســە ،نەك بەكردار! ،ئەوان نەك دەســت لە كارناكێشــنەوە ،بەڵكو شــەڕیش لەسەر مانەوەیان دەكەن لە چەند كابینەی یەك لە دوای یەكدا دەبنەوە بە بەرپرس و وەزیر ...هتد، وەك ئەوەی لەم واڵتەدا تەنیا ئەو كەسانە شایستە و پسپۆر و خەمخۆر و دەسپاكی گەل بن. كاتێــك ئیهــود بــاراك كــە لە ســاڵی ٢٠١٢وەزیری بەرگری ئیســرائیل بو دەســتی لە كار كێشــایەوە كــە لەوپەری دەســەاڵتیدا بو ،ناوبراو پێشــتریش پۆســتی ســەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی لە ئەســتۆ بوە ،دەســت لە كار كێشانەوەكەی كەسایەتیەكەی زیاتر بەرزكردەوە ،لە نێوەندە سیاســیەكانی واڵتەكەیدا ،ئەوان یاســایان كرد بە بەشێك لە كلتوری واڵتەكەیان . دەبێت ئێمەی كوردیش چاو لە كارە باشــەكانی واڵتان بكەین و دەســت لە كار كێشــانەوە لە رێكارە یاســاییەكەیەوە بكەین بە بەشــێك لە كلتوری واڵتەكەمان ،دەبێ دەســت بكەین بە چاندنی تۆوی كولتوری دەســت لە كار كێشانەوە. هەر بەرپرسێك لە هەر پلە و پۆستێكی ئیداریدا بێت ،نەیتوانی خزمەتی گەل و نیشتمانەكەی بكات ،یاخود رێگری لە راپەڕاندنی ئیش و كارەكانی دەكرێت ،یان دەســت تێوەردان لە ئیش و كارەكانیــدا دەكرێــت ،نەتوانێت وەك پێویســت كارەكانــی جێبەجێبــكات و خزمەتگوزاری پێشــكەش بــكات ،ئەوا زۆر ســەر بەرزانەترە كە دەســت لــە كار بكێشــێتەوە ،النی كەم ئەو شــەرەفەی پێدەبڕێت كە ببێتە پێشەنگ بۆ نەوەكانی ئێستاو ئایندە.
كانتۆنەكان چۆن شۆكیان ناكات؟!
هێمن ئەحمەد هۆرێنی بــەم پرســیارە دەســتپێدەكەم: كانتۆنەكانــی رۆژئــاوا بۆچــی هەمــو دوژمنانــی كــورد و هێــزە كۆنەپەرســتەكانی ناوچەكەی توشــی
نەخۆشی كردوە؟ لــە ژێــر كاریگــەری فەلســەفەی ئۆجەالن (ئاپۆ)دا ،جیاواز لە سەركردە فیوداڵەكانی ناوچەكە ،دەبنە هەڵگری پەیامی گەورە و كوڕەكان و نەوەكانی خۆیان قارەمانانە لە بەرەكانی شــەڕدا خوێنــی تێكەڵ بە خاكەكەی بو ،ئەمە نیشانەیەك و جیاوازی ئەم سەركردەیە بو كە لە مێژوی كورددا یان بونی نییە یان زۆر دەگمەنە. هەر لــە كاتــی خۆپیشــاندانەكانی ســوریادا هــەر زو پەیــەدە ،زۆر بــە بەرنامــە و سیاســەتێكی دور لــە درۆ و دەلەســەوە ،ســتراتیژی خــۆی بــۆ هەمو ئەگــەرەكان ئامادەكردبو ،ئەوە بو گروپە تیرۆرســتییەكان دەســتیان
بەســەر خۆپیشــاندانەكاندا گــرت و ئاراســتەی خۆپیشــاندانەكان گــۆڕاو بونــی كــورد نكۆڵــی لێكــراو فەتوای كوشتنی كوردانی بەشمەینەتی سوریا رەوایەتی پێدرا. بەاڵم شێرە كچان و كوڕانی رۆژئاوا، وەك شــاخ لــە ســەر پــێ وەســتان و روبــەڕوی دڕندەتریــن هێــزی روی زەوی بونــەوە ..قارەمانێتی ئەم هێزە ســەرنجی واڵتــە زلهێــزەكان و هەندێ لە واڵتــە رۆژئاواییەكانی بەالی خۆیدا راكێشاو پشتیوانی خۆیان بۆ ئەم هێزە دەربــڕی ،كە بــە تایبــەت رۆڵی ژنان دونیای توشــی شــۆك كرد كــە ژنانی كــورد هێندە بــێ ترس لــە بەرەكانی جەنگدا بون ..ئێســتا خۆ بەڕێوەبەری
لە رۆژئاوا هەر توركە فاشیســتەكان و ئال ســعود و ئاغاكانی قەتەری قەڵس نەكــردوە! ،بەڵكو كــوردە خۆ فرۆش و چڵكاوخۆرەكانــی زیاتــر نیگــەران كردوە ،كــە هەر ڕۆژەی دەیانەوێك لە ژێر ناوێكدا ئەو هێزە پۆاڵیینە لەكەدار بكەن .كە گوایا دیموكراسی نییە ،بەڵێ ئێمەش دەزانین دیموكراســی بۆ میتی تورك و داعشەكان و داعش رەنگەكان نییە ئەگینا دیموكراســی بونی هەیە و زۆریش لە برەودایە بە تایبەت ئازادیی ژنان گەیشتوەتە لوتكە! هــەر ئازادی بۆ ژن لە رۆژئاوا خێڵی ئال ســعودو ئــال ئالەكانــی هێناوەتە قســە ،كۆنەپەرســتی و هێــزە كۆنــە پەرســتەكانی توشــی لــەرزە كردوە،
ئەگینــا خۆ لە ڕۆژئــاوا ئەگەر پەیەدە هەر پەكەكەیە و ترســە بۆ ســەر ئال ئۆردوگان ئەی ئال سعود بۆ؟ كانتۆنــەكان لــە بــاری كارگێڕیەوە ســودی زۆری بــۆ خەڵكانــی كــەم دەرامــەت هەیە ،نمونەیەكــە لە واڵتە پێشكەوتوەكان وەرگیراوە ،نمونەیەكی جوانە لە شــارێكەوە بۆ شــارێكی دور پێویستت بە واژۆیەكی ساختە نابێت.. ئێستا ئەردۆگان خەلیفەی داعش خۆی ئامادە كردوە بۆ سەفەر بۆ الی سەرۆكی ئەمریكا (ترامپ) ..گەشــتەكەی چەند رۆژێكــی ماوە ئیــدارەی نوێی ئەمریكا بڕیــاری پــڕ چەككردنــی هێزەكانــی رۆژئاوا یەپەگەی واژۆ كرد ،كە ئەمەش لــە زمانــی دبلۆماســیدا پەیامێكــی
زۆر رونە بۆ شكســتی ســەفەرەكەی، چونكــە ئامانــج لە گەشــتەكەی تەنها بــۆ شكســتی كانتۆنەكانــی رۆژئاوایە كــە وەك ئاماژەمان پێكرد هەمو هێزە كۆنەپەرســتەكانی ناوچەكەی توشــی شۆك كردوە. تێبینــی :جارێــك مێــژوی واڵتــی فەرەنســەم خوێندەوە كــە زۆری ژنی فەرەنســا لە ناو ســوپای واڵتەكەیاندا بــوە بەهــۆی شكســتی ســوپاكەیان بەرامبــەر ســوپای ئەڵمان و ســەری نەتەوەی فەرەنســی پــێ كز بو ،بەاڵم ژنانی كورد جیاواز لە ژنی فەرەنســی بون بەهۆی سەربەرزی كورد.
ذمارة ( )610دوشةممة 2017/5/15
کوردستان سەرانسەر
info_chawder@yahoo.com
7
سیاسەتی دەرەوەی توركیا دوای ریفراندۆم
و باكگراونــدی فكــری و ئایدیۆلۆژیی ئاك پارتــی (حزبــی داد و گەشــەپێدان) و بەرەوپێشــچوونی هەرێمی و نێودەوڵەتی، وەك كۆمەڵێــك گــۆڕاو لــە سیاســەتی دەرەوەی توركیادا ،دەكات.
پەیوەندیی توركیا-ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا
بەتایبــەت لــەدوای گۆڕینــی سیســتەمی سیاســیی توركیــا بــۆ ســەرۆكایەتی و زیاتــر بوونی دەســەاڵتەكانی ئەردۆغان و گەورەبوونــی جیاوازییە ســتراتیژییەكانی نێــوان ئــەم دوو واڵتە لەســەر كۆمەڵێك پرســی نێودەوڵەتــی و هەرێمــی ،لەوانە مەســەلەی ســووریا و پێگــەی كــورد لە سووریادا.
پەیوەندیی توركیا -روسیا
پەیڕەو ئەنوەر سیاسەتی دەرەوە چییە؟
سیاســەتی دەرەوە كۆمەڵێــك بنەما و بڕیار و كردەی سیاسی ،ئابوری ،سەربازی، دیپلۆماســی و فەرهەنگییە (رەق و نەرم) كە لەالیەن ئەكتەرێكەوە بۆ بەدەستهێنانی ئامانــج و بەرژەوەندییــە ســتراتیژییەكان لەنێو سیستەمی نێودەوڵەتیدا ،جێبەجێ دەكرێــت .سیاســەتی دەرەوە ئاڕاســتەی ژینگــەی دەرەوە دەكرێــت و بەگوێــرەی ئایدیۆلــۆژی و دونیابینیــی ئەكتەرەكــە، شــێواز و جــۆری سیاســەتەكەیش گۆڕانــی بەســەردا دێــت .سیاســەتی دەرەوە هەڵوێســت ،رێبــاز و ئامرازە ،كە حكومەتێك ،یان ئەكتەرێكی نێودەوڵەتی لــە هەمبەر یەكــە نێودەوڵەتییەكانیتر بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییە نێودەوڵەتییەكان بەدواداچوونیــان بــۆ دەكات .سیاســەتی دەرەوە هــەوڵ دەدات كاریگــەری بخاتــە سەر رەفتاری واڵتانیتر ،یاخود كاریگەریی لەســەر كــۆی سیســتەمی نێودەوڵەتــی هەبێت.
سیستەمی سەرۆكایەتی و سیاسەتی دەرەوە پڕۆســەی دروســتكردنی بڕیــار لــە سیاســەتی دەرەوە ،ورد و ئاڵــۆزە. پڕۆسەیەكە زیاتر لە دامەزراوە و كەناڵێكی نێو سیســتەمی سیاســی ،بەشداریی تێدا دەكات .لە سیســتەمی سەرۆكایەتیدا ئەم پڕۆسەیە خێرا نییە بەڵكو لەسەرخۆ و بە پلەبەندی و ستراتیژییە .سەرۆكی دەوڵەت وەك كەســی یەكەم و بڕیاردەری یەكەم، رۆڵێكی راســتەوخۆی لە داڕشتنی بڕیار و بەڕێوەبردن و ئاراســتەكردنی سیاســەتی دەرەوەدا هەیە .بەمەیش لە دوای گۆڕینی سیســتەمی سیاســیی توركیا« ،رەجەب تەییب ئەردۆغــان» رۆڵێكی زۆر گەورەتر و كاریگەرتــری دەبێــت لــە دیزاینكردنی سیاسەتی دەرەوەی واڵتەكەی و ئەردۆغان راســتەوخۆ ئیدارەی پرسەكانی ئاسایشی نەتەوەییی توركیا ،بەرژەوەندیی ئابووری
مێژووی پەیوەندییەكانی نێوان ویالیەتە یەكگرتووەكانــی ئەمریــكا و كۆمــاری روســیا و توركیا خاوەن پەیوەندییەكی توركیــای هاوچەرخ ،دەگەڕێتەوە بۆ دوای جەنگی جیهانیــی دووەم ،دەگەڕێتەوە بۆ مێژویــی و قوڵن لەگــەڵ یەكتردا .لەكاتی ئەو ســەردەمەی كە ئەمریكا هەســتی بە جیــاواز و بــە فۆڕمــی جیــاواز و بــە مەترسیی شەپۆل و فراوانبوونی كۆمۆنیزم ئەكتــەری جیــاوازەوە ئــەو پەیوەندییانە بۆ ســەر ڕۆژاوای ئەوروپــا و بلۆكی ڕۆژاوا لەســەر ئاســتەكانی سیاســی ،ئابــوری، دەكــرد .خاڵی ســەرەتای نزیكبوونەوەی كۆمەاڵیەتــی و رۆشــنبیری ،ئامادەییــی توركیا لە ئەمریكا ،بەشداریی توركیا بوو هەبــووەو ئەندازیــاری (هەندەســە)یەكی لە جەنگــی كۆریا و ،دواتــر قبووڵكردنی سیاســیی گــەورە پەیوەندییەكانیانــی توركیــا بوو لــە ڕێكخــراوی هاوپەیمانیی ئاراســتە كردووە و بەڕێوە بــردووە ،هەر باكــوری ئەتڵەســی (ناتــۆ) و وەرگرتنی لــە ســەردەمی ئیمپراتۆری عوســمانی و یارمەتیــی ئابــوری و دارایــی لەالیــەن تیــزارەوە تا جەنگی ســارد و ســەردەمی ئەمریــكاوە بــۆ توركیا .ئەمریــكا توانیی یەكێتیی سۆڤیەت و دونیای دوای جەنگی توركیا وەك پاســەوان و پۆلیســی خۆی ســارد و روسیای ئێســتا .پەیوەندییەكان لــە ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت بــەكار بێنێت كۆمەڵێــك هەڵبــەز و دابــەزی بەخۆیەوە و ،بیكات بە بەربەســتێك بــۆ رێگرتن لە بینیــوەو ،بەپێــی بەرژەوەنــدی و دۆخ و ملمالنێكانــی جیهان و ناوچەكــە گۆڕانی تەشەنەكردنی بلۆكی كۆمۆنیزم. بەســەردا هاتووە و سروشتێكی تایبەت و لە ماوەی رابردوودا ،راســتە ئەمریكا و بنەمایەكی تایبەتی وەرگرتووە. لــە ســەرەتای ســاڵی ٢٠٠٠دا و لــە توركیــا هاوپەیمانی یەكتــر بوونە ،بەاڵم كۆمەڵێــك هەڵبــەز و دابــەز لــە قۆناغە ســەردەمی پێش حكومڕانیی ئاك پارتی، جیاوازەكاندا لــە پەیوەندییەكانیان رووی پەیوەندیــی ئابوریــی نێــوان توركیــا و داوە ،بەتایبەت دوای داگیركردنی باكوری روســیا ســااڵنە ٤ملیار دۆالر بــووە و لە قوبڕس لەالیەن توركیاوە لە ساڵی .١٩٧٤ســاڵی ٢٠١٣دا گەیشــتۆتە ٣٢ملیــار لە پڕۆســەی ئازادكردنی عێراق لە ٢٠٠٣دا دۆالر ،بەمەیــش ،روســیا بووە بــەدووەم جارێكــی دیكە توركیا رێگەی بە ســوپای واڵتــی هاوبەشــی ئابوریــی توركیا٢٤ .ی هاوپەیمانــان و ئەمریــكا نــەدا بەڕێگەی نۆڤێمبەری ،٢٠١٥فڕۆكەیەكی روســی لە توركیــاوە بچێتــە ناو خاكــی عێراقەوە و جــۆری ســیخۆی ،٢٤لەالیــەن توركیاوە لــە كودەتاكــەی ١٥ی حوزەیرانی ٢٠١٦دا لە ســنووری نێوان توركیا-سووریا خرایە ئەمریكا هەڵوێســتێكی درەنــگ وەختەی خوارەوە ،بەمەیش پەیوەندییەكانی نێوان هەبــوو ،توركیایش رێبــەری بزووتنەوەی روسیا و توركیا ئاڵۆزیی تێكەوت و بەرەو خزمەت« ،فەتحوال گولەن»ی بە كودەتاكە خراپــی چوو .دۆســیەی ســوریا ،لەدوای تاوانبار كرد كە دانیشــتووی ئەمریكایە و« ،بەهــاری عەرەبــی» ،بــەردەوام یەكێك داوای رادەســتكردنەوەی لە ئەمریكا كرد .بووە لە خاڵە ناكۆكەكانی نێوان روســیا و ســەرەڕای ئەمانەیــش قەیرانــی ســووریا توركیا و هەر یەكەیان جیهانبینیی جیاواز و دەوڵەتــی ئیســامی لە عێراق و شــام و بەرنامەی سیاســیی جیاوازی بەگوێرەی (داعش) ،دوو پرســی سەرەكی و گەورەن بەرژەوەندییەكانــی خــۆی بــۆ دووبــارە كە ناكۆكــی و پەیوەندییەكانی نێوان ئەم داڕشــتنەوەی ســووریا هەبووە .ئەم دوو جیهانبینییە سیاســییە جیاوازە ،ئاست و دوو واڵتەی الواز و ئاڵۆز كردووە. شــێوەی پەیوەندییەكانی نێــوان ئەم دوو هەرچەند لەدوای سەركەوتنی ئەردۆغان واڵتەی بەرەو خراپی برد. لەڕاپرســییەكەی ١٦ی ئەپڕیلــی ٢٠١٧دا لــە ئاگۆســتی ٢٠١٦دا ئەردۆغــان، دۆناڵــد ترامــپ ،ســەرۆكی ویالیەتــە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ،پیرۆزبایی خۆی ســەرۆككۆماری توركیــا ،ســەردانی ئاڕاستەی ئەردۆغان كرد ،بەاڵم پێناچێت روســیای كــرد و لــە ســان پێتێرزبۆرگ پەیوەندییەكانیــان ئاســایی بێتــەوە ،لەگەڵ ڤالدیمیر پوتین ،ســەرۆكی روسیا،
راستە لەسیستەمی سەرۆكایەتیدا بڕیارسازی لە سیاسەتی دەرەوە لەسەرخۆ و سرتاتیژییە، بەاڵم پێدەچێت توركیا بەیەكجاری بەالی بەرەی روسیا-ئێران-چین بچێت و ملمالنێكانی لەگەڵ هەر یەك لە ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا زیاتر بكات تا خواست و داواكانی توركیا جێبەجێ بكەن و چاوپۆشی لە هەڵە و كردە ناوخۆیییەكانی توركیا بكەن كۆبووەوە .ســەردانەكە لەســەر ئاستێكی بــااڵی دیپلۆماســی بەڕێوە چــوو و گرژی و ئاڵۆزییەكانــی دوای خســتنەخوارەوەی فڕۆكەكــەی تاڕاددەیــەك خــاو كــردەوە. ئەردۆغــان و پوتیــن لــە كۆبوونەوەكەدا لەسەر ١٢خاڵ ڕێككەوتن كە گرنگترینی، دۆسیەی وزە و گازی سروشتی بوو .بەپێی رێككەوتنەكە ،روســیا لەڕێگەی جوگرافیا و خاكــی توركیــاوە ،پــەرە بەپڕۆســەی هەناردەكردنی گازی سروشــتی بۆ واڵتانی رۆژاوا بدات ،بۆ ئەم مەبەســتەیش ،هێڵی بۆڕیــی تــازەی گازی سروشــتی ،بەنــاو خاكــی توركیــادا بــۆ واڵتانــی رۆژاوا و باشــوری ئەوروپا رابكێشێت ،جیا لەوەی كۆمیتەیەكی بااڵ بۆ گەشــەپێدانی كەرتی ئابوری بەگشــتی ،لەنێوان هەر دوو واڵتدا پێك بهێنرێت ،لەگەڵ پێكهێنانی لوتكەی روسیا-توركیا-ئازەربایجان بۆ هەماهەنگیی زیاتری كەرتی وزە. لــەدوای ســەركەوتنی ئەردۆغــان لەڕیفراندۆمەكــەی ١٦ی ئەپڕیلی ٢٠١٧دا، روسیا بەفەرمی پیرۆزبایی خۆی ئاڕاستەی ئەردۆغــان و توركیــا كــرد .توركیایــش لــە ئێســتادا بەهــۆی نائومێدبوونــی لــە
سیاســەتەكانی ئەمریــكا ،روســیای وەك جێگرەوەیەك داناوە و مامەڵەی سیاسی، ئابوری و دیپلۆماسیی لەگەڵدا دەكات. چــاوەڕوان دەكرێــت لــە دوای گۆڕینی سیســتەمی سیاســیی توركیــاوە بــۆ ســەرۆكایەتی ،ئەم پەیوەندییە بەهێزتر و فراوانتر بێت ،ئەمەیش وەك هاوســەنگیی هێز و بەشــداربوونی توركیا لە بەرەیەكی جیهانی ،كە روسیا-چین-ئێرانە ،هەوڵدان بــۆ چوونەنێو بلۆكی روســی و چوونەنێو رێكخــراوی شــەنگهای لەبــری یەكێتیــی ئەوروپا.
پەیوەندیی توركیا-یەكێتیی ئەوروپا
بەفەرمی ،بووە بــە كاندید و ،لە ()٢٠٠٥ یشــەوە گفتوگۆكانــی نێــوان توركیــا و یەكێتیــی ئەوروپا دەســتی پــێ كردووە. لــە ٢٠١٦دا بە هــۆی كۆمەڵێك هۆكارەوە گفتوگۆكان لە الیەن پەرلەمانی ئەوروپاوە وەستێنراون. لــەدوای ســەركەوتنی ئەردۆغــان لــە ڕیفراندۆمەكەدا یەكێتیی ئەوروپا ڕەخنەی لە دەرنجامــە بەرایییەكانی ڕاپرســییەكە گــرت و پڕۆســەكەی بــە ناشــەفاف و نائازادانــە لە قەڵــەم دا و ،ڕای گەیاند كە ساختەكاری لەڕیفراندۆمەكەدا كراوە .دواتر سەرۆكی پەرلەمانی ئەوروپا رایگەیاند كە دەســتگیركردنی ئەندامانی ئۆپۆزیســیۆن و «هەدەپــە» لە توركیا لەگەڵ رێســا و یاساكانی یەكێتیی ئەوروپادا یەك ناگرێتەوە و ،داوای لــە توركیــا كرد كە هەڵوێســت و سیاســەتەكانی بگۆڕێــت .لەمــاوەی رابــردوودا یەكێتیــی ئەوروپــا بــەردەوام رەخنەی لە كردار و سیاسەتە ناوخۆیی و هەرێمییەكانی توركیا گرتووە و ،تەنانەت توركیای خســتۆتە ژێــر چاودێرییەوە بۆ راگرتنی دانوســتانەكانی بەئەندامبوون و، پــێ ناچێت لە دوای گۆڕینی سیســتەم و زیاتربوونــی دەســەاڵتەكانی ئەردۆغانەوە پەیوەندیــی نێــوان توركیــا و یەكێتیــی ئەوروپا ئاســایی ببێتــەوە .ئەردۆغان لە ئێستادا لە ملمالنێیەكی سەختدایە لەگەڵ یەكێتیی ئەوروپــا و ،گوێ بە داواكاری و خواســتەكانیان نادات و ،لە داهاتوویشدا پەیوەندییەكانیــان بەرەو ئاڵۆزیی زیاتر و خراپبوونی زیاتر دەچێت.
ئەردۆغــان، تەییــب رەجــەب ســەرۆككۆماری توركیــا ،بەنیازە لە دوای ریفراندۆمەكــەی ١٦ی نیســانی ئەمســاڵ بۆ دەســتكاریكردنی دەســتور و گۆڕینی سیســتەمی سیاســی لــە واڵتەكەیــدا، ریفراندۆمێكــی دیكــە ئەنجام بــدا و رای گــەل وەربگرێت لەڕاگرتن ،یــان درێژەدان بــە پڕۆســەی دانوســتان و ئەندامێتی لە یەكێتیی ئەوروپادا .ئەم نیازەی ئەردۆغان، زیاتــر رەهەندێكــی تەكتیكیــی هەیــە و، دەیەوێت لەو رێگەیەوە بە واڵتانی ئەوروپا بڵێت كە توركیا لە مەسەلەی دروستكردنی بڕیار لە سیاســەتی دەرەوە و تێكەڵبوون بــە كۆمەڵگەی ئەوروپــی و نێودەوڵەتی، شــەرعییەت (ڕەوایەتــی)ی ڕاســتەوخۆ لە گــەل و خەڵكەكــەی وەردەگرێت و لە بڕیــارە ســتراتیژییەكاندا ڕێز لە بۆچوونی گەلەكەی دەگرێت ،بەتایبەت لە ئێســتادا كــە پەیوەندییەكانــی نێــوان توركیــا و یەكێتیی ئەوروپا لەدوای جەنگی جیهانیی دەرەنجام: دووەمــەوە لە خراپترین ئاســتدایە ،واڵتە ســەركەوتنی ئەردۆغــان لــە ریفراندۆم جیاوازەكانــی ئەوروپــا ئەردۆغــان بــەوە بــۆ گۆڕینــی سیســتەم و زیاتركردنــی تۆمەتبار دەكەن كە هەوڵی دروســتكردنی دەســەاڵتەكانی ،كاریگەرییەكــی تــەواوی حكومڕانییەكــی تاكڕەوانە دەدات و رێز لە بەســەر سیاســەتی دەرەوەی ئەو واڵتەدا ئازادی و جیاوازییەكان ناگرێت و ،تەنانەت دەبێــت و ،دووبارە پەیكەری سیاســەتی ئەڵمانیا و هۆڵەندا ڕێگەیان نەدا كە چەند دەرەوە و پەیوەندییــە دەرەكییەكانــی وەزیرێكــی توركیا ســەردانی واڵتەكەیان لەگەڵ ئەكتەرە جیــاوازەكان (هەرێمی و بكــەن بۆ كەمپەین و كۆكردنەوەی دەنگی نێودەوڵەتی)یەكان دادەڕێژێتەوە .راســتە «بەڵێ» بۆ راپرسییەكە. لە سیســتەمی ســەرۆكایەتیدا بڕیارسازی لــە سیاســەتی دەرەوە لەســەرخۆ و توركیا و ئەوروپــا مێژوویەكی درێژیان ســتراتیژییە ،بــەاڵم پێدەچێــت توركیــا لەگــەڵ یەكتردا هەیە ،هەر لە ســەردەمی بەیەكجــاری بە الی بەرەی روســیا-ئێران- ئیمپراتۆریی عوسمانییەوە تا دروستبونی چیــن بچێــت و ملمالنێكانی لەگــەڵ هەر توركیــای هاوچــەرخ .لــە دوای جەنگــی یــەك لــە ئەمریــكا و یەكێتیــی ئەوروپا جیهانیــی دووەم و دروســتوونی یەكێتیی زیاتر بكات تا خواســت و داواكانی توركیا ئەوروپــا و دواتــر فراوانبوونــی پەیكەر و جێبەجــێ بكــەن و چاوپۆشــی لــە هەڵە جوگرافیای سیاسیی ئەم یەكێتییە ،توركیا و كــردە ناوخۆیییەكانــی توركیــا بكەن. بــۆ بەئەندامبوون لــەم یەكێتییە ،هەموو ئەگــەری هەیە ئەم جــارە بنەما و رەگەز هەوڵێكــی داوە .لە ســاڵی ()١٩٨٧ەوە ،و ســتراتیژییەتەكانی سیاسەتی دەرەوەی توركیا بەفەرمی داواكاریی بەئەندامبوونی توركیــا بەیەكجــاری دابڕێژرێنــەوە و بــە پێشــكەش كــردووە .لــە ()١٩٩٩ەوە مۆدێڵێكیتر رێك بخرێنەوە.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
لة 2004/10/4دةرضوة
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
w w w.ch awder n ews. com
No. (610)15-5-2017
info_chawder@yahoo.com
Political, Educational & Social Weekly Press
ﭘﻼﺗﻔﯚرﻣﯽ داﺑڕان
PLATFORM
DABRAN
ﺋﺎﯾﻦ ﺑۆ ﺗﺎک و دﯾﻤﻮﮐﺮاﺳﯽ ﺑۆ ﻫﻪﻣﻮان
RELIGON FOR INDIVIDUALS, DEMOCRACY FOR ALL
ﺳێﯿﻪﻣﯿﻦ ﮐۆﻧﻔﺮاﻧﺴﯽ ﻧێﻮدەوڵﻪﺗﯽ داﺑڕان THIRD INTERNATIONAL DABRAN PLATFORM S CONFERENCE
ژﻧﯽ ﺋﺎزاد و ﮐۆﻣﻪڵﯽ رۆﺷﻨﮕﻪر
ﮐۆﻧﮕﺮەی داﻣﻪزراﻧﺪﻧﯽ ﻓێﻤێﻨﯿﺰﻣﯽ رۆﺷﻨﮕﻪرﯾﯽ
LIBERATED WOMEN AND ENLIGHTENED SOCIETY THE CONGRESS OF FOUNDING ENLIGHTENMENT FEMINISM
WWW.DABRAN.NET ﺳﻠێﻤﺎﻧﯽ -ﮔﺮاﻧﺪﻣﻠﯿﻨﯿۆم -ﻫۆڵﯽ د .ﻋﯿﺰەدﯾﻦ ﻣﺴﺘﻪﻓﺎ رەﺳﻮڵ
21-23/5/2017
ژمارەکان ی داهاتوو
تێگەیشتنی بازنەیی نووسینێک دەربارەی کەریم دەشتی
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
عەبدوملوتەڵیب عەبدوڵاڵ
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ژمارە ( )551دووشەممە 2017/5/15
پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
ئەو شتەی نووسەرانی هەراسان کردووە
دواکەوتنی چاپی کتێب و بێبەڵێنیی دەزگاکانی چاپ
چاوەکانی نووسەر ئەو کاتەی لەگەڵ دەزگایەکی چاپدا قسە دەکات ..پەنگوین دەزگایەکی جیهانیی چاپە
مێری پیڵکینگتۆن ئا :ڕەخنەی چاودێر
ڕەنــگــە لــە ئــێــســتــای کــوردســتــانــدا کە چەند دەزگایەکی گ ــەورەی چــاپ هــەن و بە تەنیشتیشییانەوە چەند پەخشخانەیەکی بچووک، خوێندنەوەی ئەم بابەتە گرنگ بێت کە تێیدا باس لەوە دەکات چۆن دەزگاکانی چاپ دەستی- دەستی بە نووسەران دەکەن و کتێبەکانیان چەند مانگ دوا دەخەن و زۆر جاریش پاش ماوەیەکی زەمەنیی زۆر ئنجا بە نووسەر ڕادەگەیەنن کە کتێبەکەی الی ئــەوان چاپ نابێت .نووسەری ئەم بابەتە پەخشخانەی بچووک بۆ نووسەران پێشنیار دەکات ،ئەو پەخشخانە بچووکانەی کە دەبێت کاریان ئەوە بێت کتێب خێراتر لە دەزگا گەورەکان چاپ بکەن و هەڵبەت کوالیتییش بپارێزن. نووسەرێک گوتی ،چەند بەشێک لە ڕۆمانەکەی لە جێنیڤەریی تا فێبریوەریی ساڵی ٢٠١٠دا ڕادەستی چەند دەزگایەکی چاپ کردووە .هەندێک لە دەزگاکان کاتیان بەوە کوشتووە کە پێویستە زۆر بە وردی هەموو ئەو بەشانە بخوێننەوە و هەندێک دەزگای تریش گوتوویانە کە نووسەر پێویستە سەرجەمی کتێبەکەیان بۆ بنێرێت .هەر لە ٢٠١٠دا چاپخانەیەک دەرگای باخێکی سەوز بە ڕووی ئەم نووسەرەدا دەکاتەوە و هەر لە یەکەمەوە ڕەزامەندیی لەسەر چاپی ڕۆمانەکە دەردەبڕێت ،پاشان ساڵێک بەسەر ئەو کاتەدا تێدەپەڕێت کە نووسەر ڕۆمانەکەی ڕادەستی دەزگای چاپ کردووە و دەزگای چاپیش چیتر وەاڵمی ئیمەیڵەکانی نووسەر ناداتەوە ،چونکە
کتێبەکەی لەمێژە ڕەت کراوەتەوە. سەرەنجام لە مانگی پێنجی ٢٠١١دا هەمان نووسەر پەنا بۆ دەزگایەکی تری چاپ دەبات، کە پەخشخانەیەکی بچووکە ،بەڵێننامەکان واژۆ دەکرێن و بڕیار دەدرێت ڕۆمانەکە مانگی پێنجی ٢٠١٢چاپ بکرێت ،نووسەر لە مانگی چــواری ٢٠١٢دا کتێبەکەی وەردەگــرێــتــەوە و ئەمجارە سەبارەت بە ڕێککەوتن لەسەر شێوەی چاپەکە کێشە دروست دەبێت و بەڵێننامەکە هەڵدەوەشێتەوە .نووسەر لە دواجــاردا خۆی کتێبەکە چاپ دەکــات و لە فرۆشەکەشی بە گشتی ڕازییە ،بەاڵم پەخشخانە بچووکەکان دەبێ چۆن بچنە جەنگی دەزگا گەورەکانی چاپەوە؟ ئــەوەی نــووســەری «نــاونــەبــراو» لە چاپی ڕۆمانەکەی دەستی کەوت ،کە لەسەر ئەرکی خۆی چاپی کردبوو ،تەقریبەن بە هەمان ئەو ڕێژەیە بوو کە قەرار بوو دەزگای چاپ لە فرۆشی کتێبەکە دەستی بکەوێت .هەرچەند ژمارەی ئەو دەزگــای چاپانە زۆرن کە ڕایانگەیاندووە هەموو ئــەو شتانەی نــووســەران دەیانەوێت ئامادەن بیخەنە بەردەستیان ،بەاڵم براوەی ئەم شێوازەکارە لە ساڵی ٢٠١٧دا ئەو پەخشخانانە دەبن کە ئامادەن بە کوالیتییەکی بەرز کتێب بە ماوەیەکی زەمەنیی کەم چاپ بکەن نەک ئەو ماوە زۆرە بێتامەی ئێستا هەیە. ئا لێرەدا کاتی ئەوە دێت کە پەخشخانەی بچووک بچووک پەیدا ببن ،لــەو کــاتــەدا کە دەزگا گەورەکانی چاپ خەریکن بە دواکەوتنی شەش-مانگیی یان چەندساڵییەوە کتێب چاپ دەکــەن ،ئــەوا دەبێت پەخشخانە بچووکەکان بێن و ئــەو چــاوەڕوانــیــیــەی نــووســەران کەم
بکەنەوە و کتێبەکانیان خێراتر بۆ چاپ بکەن، بۆ ئــەوەی نــووســەران لــەو مــاوەیــەدا لە بری ئەمسەروئەوسەرکردن بۆ چاپی کتێبەکەیان، خەریکی نووسینی کتێبی داهاتوویان بن. یەکێک لەم پەخشخانە بچووکانە ڕایگەیاندووە: «ئێمە تێکڕای ئــەو کــارانــەی کە پێویستن بــۆ نــووســەران ئەنجامیان بــدەیــن ،جۆرێک گۆڕانکاریمان تێدا کردوون و ڕێکمان خستوون کە بە دڵی نووسەران بێت .ئێمە پێمان وایە کە نووسەرانێکی زۆر هەن کە دەزگا گەورەکانی چاپ لە بیریان کردوون و ئەو نووسەرانەش کتێبی باشیان هەیە کە زۆر جاریش ئەگەر ڕێیان بکەوێتە ئەو دەزگا گەورانە ئەوا ڕووبەڕووی دواکەوتنی چاپی کتێبەکەیان و بێبەڵێنیی خاوەن-دەزگاکان دەبنەوە .بۆیە ئێمە بە خێراترین کات کتێبەکان بۆ نووسەران چاپ دەکەین». ڕاستە کە خێرایی هەمیشە هاوڕێی نووسەران نییە و لەوانەیە پەلەکردن هەندێک کێشە لە پڕۆسەی نووسین ،ئیدیت و تەنانەت بەرگی کتێبدا دروســـت بــکــات ،بـــەاڵم پەخشخانە بچووکەکان دەبێت ئاگاداری خێرایی و هاوکات کوالیتییش بن .نووسەرانێکی پڕفرۆش هەن کە حەیفە کاتێک کتێب دەدەنە دەزگایەکی چاپ، پاشان کاتەکەیان بــەوەوە بە فیڕۆ بچێت کە کەی کتێبەکەیان چاپ دەبێت و کەی دەگاتە دەست خوێنەران .ئەوان وا باشترە ئەم کاتە بۆ کتێبی داهاتوویان تەرخان بکەن ،بەاڵم زۆر جار دەزگاکانی چاپ دەبنە ڕێگر و بە دواخستن و بێبەڵێنی دەبنە بەربەست لە بەردەم نووسیندا.
كتێبێك لەسەر جیهانی دۆستۆیڤسكی ئا :رەخنەی چاودێر
گەر تۆی خوێنەر دەتەوێ بە وردی لە ژیان و لە ڕۆمانەکانی فیۆدۆر دۆستۆیڤسکی بگەیت ،ئەوا ئەم کتێبە «دۆستۆیڤسکی» هێنری ترۆیا ،یەکێکە لە سەرچاوە گرنگەکان بۆ چوونە ناو دنیا فراوان و ئاڵۆزەکەی ئەم بلیمەتەوە .دنیای دۆستۆیڤسكی دنیای مرۆڤە بەلەنگاز و هەژار و لێقەوماوەكانە .جیهانێكی سەیری پڕ لە مرۆڤانێكە كە تاوانبارن .دنیای كاراكتەرانی هیچ و بازاڕی و ناشاعیرانەیە ،گەر تا ئێستا دۆستۆیڤسكی وەك جیهانێكی لێڵ و تاریك لەبەرچاو تۆدایە و تەنیا لە ڕێگایی ڕۆمانەكانی و كاراكتەرەكانییەوە
دەیناسیت و وێنەیەكی خەیاڵیت بۆی هەیە ..ئەوا تۆ ئێستا دەتوانیت لە ڕێگای ئەم كتێبەوە ئەو دۆستۆیڤسكییە بناسیت كە ژیاوە و ئەو ڕۆمانانەی نووسیوە كە ئێستاش لە هەرە باشەكانی ئەدەبیاتی جیهانن. ئەم كتێبە لە وەرگێرانی مامۆستا حەمەكەریم عارفە و دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم باڵوی كردووەتەوە و ئێستا لە كتێبفرۆشییەكان دەست دەكەوێت.
««
2
ژماره ( )551دووشه‌ممه 2017/5/15
زەوی لەنێو گوڵەکەمدا پێدەکەنێ خەندە حەمید ڕامـــان لــە گوڵی نێو ئینجانەکەم دەمباتەوە بۆ یادەوەرییەکانی منداڵیم، ئــەو یــادەوەریــیــە گــەرمــانــەی لەنێو گوڵەکاندا هەم بووە .ئەو گوڵەی لە الیەن هاوڕێیەکمەوە بە دیاری پێم دراوە .کاتێ بەجێی دێڵم و دەڕۆم بۆ سەفەر دڵم الی گوڵە بچوکەکەمە ،نەک تەنیا لەبەرئەوەی تینووی دەبێ ،بەڵکو لەبەرئەوەی ناتوانم قسەی بۆ بکەم و ڕۆحــی ئەو هەست پێ بکەم .من گوڵەکەم وەک منداڵێک دەدوێنم ڕازەکانمی بە گوێیدا دەچرپێنم، هەست دەکــەم ئەویش بۆم پێدەکەنێ ئەمەش ئومێدم پێدەبەخشێ .هەروەک شاعیر و نووسەری دانیمارکی هانس کریستیان ئەندرسن دەڵـــێ'' :تەنیا ژیانکردن بــەس نییە ،بەڵکو یەکێک گەرەکە خــۆرەتــاو ،ئــازادی و گوڵێکی بچووکی هەبێت'' .هەربۆیە بەشێوەیەک بــە دەســتــەکــانــم گــەاڵکــانــی گوڵەکەم خاوێن دەکەمەوە هەست دەکەم سەری پەنچەکانم گەاڵکان ماچ دەکەن .ئاخر زۆر کات گوڵەکان تەنیا نایانەوێ پارێزراوبن، بەڵکو دەشــیــانــەوێ خۆشبویسترێن. هەموو بەیانییەک هەڵدەستم گوڵی سەر تاقی پەنچەرەکەم چێژێکی تایبەت لــە ڕەن ــگ و تیشکم پــێــدەدات .ئەم پەیوەندییە دوانەییە واتــا بەخشین و بەخشراوە ،بەو مانایەی ئەوەی کە تۆ پێی دەدەی بە هەمان جوانی و چێژەوە
پێت دەداتــەوە ،هەربۆیە ئەمە شتێکی سروشتییە ،گوڵەکان وا دەکەن مرۆڤ هەست بە ئاسوودەیی بکات ،چونکە جەوهەری ڕەنگەکانن .هــەروەک چۆن گوڵەکان خۆیان یادەوەرین جگە لەوەی خۆت یادەروەری منداڵی لەنێو گوڵەکاندا بچنییەوە. کــاتــێ گــوڵــێــک دەچــێــنــی واتـــا تۆ باوەڕت بە سبەینێیە .من ئەزموونێکی باش و جوانم لە نازهەڵگرتنی گوڵ و الواندنەوەیاندا هەیە ،ئەوکاتەی منداڵ بـــووم و لــە قۆناغەکانی ســەرەتــای خوێندندا بووم ،باوکم بڕیاری دا نەمامگە و گوڵفرۆشییەک بکاتەوە ،چونکە باوکم باوەڕی بەو سبەینێیەیە کە دادێت .ئەو ئێستاش زۆر نزیکە لە گوڵ و تێکەڵە لەگەڵیان ،مامەڵەی لــەگــەڵ گــوڵ و سەوزایی زۆر تایبەتە .ئەو یەکەم کەس بوو لە ڕانیە شەتڵگەیەکی بەو شێوەیە گەورە دابنێت .نزیکی من و باوکم وای کرد پێکەوە شەتڵگەکە بەڕێوەبەرین، هەم لە ماڵەوە و هەم لە دوکانەکەشدا کارمان دەکرد .لەنێو باخی حەوشەکەمان شەتڵمان دەگرت و دەمان چاندن ،چونکە ئەوکاتە زۆربەی ماڵەکان فەزای ژیانێکی ســەوزی تێدابوو ،باخچە و سەوزایی بەشێکی گرنگ بوون لە ماڵی کوردیدا، بــەداخــەوە ئەمە لە ئێستادا بەهۆی بەرفراوانبوونی باڵەخانە بازرگانییەکان و دروستکردنی خــانــووی چەند قات بە بلۆک و چیمەنتۆ فەزای حەوشە و سەوزایی بەرتەسک کراوەتەوە .ئەوکاتە دوکانەکەمان لە سەری کۆاڵنەکەماندا بوو ،دەرفەتی ڕاکردنم لە دوکانەوە بۆ ماڵەوە و بە پێچەوانەشەوە هەبوو .ئەو کاتانەی بابم دەچــوو بۆ سلێمانی بۆ هێنانی شەتڵ و جۆری تازەی گوڵ ،من خۆم بە تەنیا لەسەر دوکانەکە دەمامەوە و ڕۆژانــە چەند دڵم بەوە تەنگ دەبوو
کاتێ گوڵە جوانەکانم دەفرۆشران ،لە هەمان کاتدا هێندەش دڵم خۆش دەبوو کە دەفرۆشران و پارەکەیم وەردەگرت، هەستم دەکرد من ئەرکێک بەجێدێنم و بەو ڕێیەوە خێزانێک دەژیێت. ئــەو کەسانەی دەهاتن گوڵیان لێ دەکڕیم بە بچکۆلەی گوڵفرۆش ناویان دەب ــردم هەندێ جــاری تر دەیــان وت گوڵەباخ .یاخود دەیان دوانــدم کە من بێزارنابم لەسەر ئەو دوکانەم یان من منداڵم دەبــوایــە یــاری بکەم ،ڕاستی من خۆم بەرگەی ئەوەم نەدەگرت گەر ئیشێکی تربوایە و گوڵفرۆشی نەبوایە، چونکە من منداڵێکی بە جووڵە و پڕ وزە و یاری بووم لەوێشدا زۆرکات بیر و هۆشم دەچــوو بۆ الی یاریکردن و هاوڕێکانم لە کۆاڵن ،بەاڵم دواتر خۆم بە ئــاودان و ڕێکخستنی گوڵەکانەوە مەشغوڵ دەکرد ،چێژم لە خزمەتکردن و نازهەڵگرتنی گوڵەکان وەردەگــرت. ئەوانیش لەبەرانبەردا جوانی و ئارامیان پێدەدام ،گوڵفرۆشی یەکێکە لەو دەگمەنە
ئیشانەی کە تەنیا بازرگانی نییە ،بەڵکو ئیشێکە وەرگرتن و بەخشینە ،گوڵەکان چی لە تــۆوە وەربــگــرن لــەوە زیاترت پێدەبەخشنەوە! مامەڵەی من لەگەڵ کڕیارەکانم زۆر مندااڵنە بوو ،لەو کڕیارانە توڕە دەبووم کە عەزێتی گوڵە شەرمنیان دەدا و بەالیانەوە سەیربوو کاتێ شەرمی بۆ دەکردن ،دەستیان لێدەدا و وایان دەکرد شەرم بکات و خۆی دابخاتەوە .مۆنەم لەوانە دەکرد کە بە گوڵە دڕکەکانمیان دەگوت چۆن دەبێ دڕک ئەوەندە گرانبێ! بیرمە یەکەم گــوڵ کە فرۆشتم ناوی سادۆنیا بوو. هەرچەندە ئیشکردن و دوکــانــداری بۆ کچێکی بچووک هێندەش ئاسان نییە ،بگرە هەندێجار مەترسیدارە لە کۆمەڵگەیەکی پیاوساالردا ،بیرمە پیاوە چاوبرسییەکان بە حەز و شەهوەتەوە سەیریان دەکــردم هەتا دەگاتە ئەوەی یەکێکیان بە زمانێکی شیرینەوە دەی دواندم کە سبەی دەگەڕێتەوە ،شیرینی
و بووکم بۆ دێنێت ،داوای لێدەکردم لەگەڵیدا بڕۆم ،من ئەوکات تێنەدەگەیشتم لە مەبەستی تەنیا دەترسام و دەم زانی مەترسییەک هەیە ،بێ ئــەوەی بزانم ڕادەی مەترسییەکە چییە و چۆنە .هەر بۆیە بێ ئــەوەی بە هیچ کەسێ بڵێم، ڕۆژی دواتر بەزۆر خوشکە بچوکەکەم لەگەڵ خۆم برد بۆ دوکانەکە ،تەواوی ئەو رۆژە الی خۆم هێشتمەوە ،تاکو لەو مەترسییە دەربازبووم. ئەوەی داخە بۆ من لەگەڵ گەورەبوونم، کاتێ لە جەستەدا بووم بە کچێکی کامڵ، بەپێی کات وردە وردە ئەو ئیشەم لێ زەوتکرا ،بەڕادەیەک غەم دایگرتم کە حەزم نەدەکرد هەواڵی بێنازی گوڵەکان ببیستم و بیان بینم ،ماڵەوەمان بێ ئەوەی دەرک بەوە بکەن گەورەبوونی من لە جەستەدا مەترسی نییە ،چونکە لە کۆمەڵگەی ئێمەدا مەترسی لە هەر دۆخ و ساتێکدا بێت ،بوونی هەیە .یان دەشێ لە ترسی پالر و قسەی خەڵک بووبێت .بــراکــەم بۆ ماوەیەکی کەم لەگەڵ باوکم خەریکبوو ،بەاڵم بەردەوام نەبوو دواتر کوڕە خاڵەکەم ،تا دواجار بەهۆی گۆڕینی دۆخ و ژیانەوە کەوتینە سەر زەرەر و وەک زۆربــەی پیشەکان دەسبەرداری بووین. تۆ کاتێک بەئاگا بیت بەرانبەر بە گوڵەکان ئەوا بەها و نرخیان دەزانی ئەمە پەیوەندی بــەوەوە نییە یاخود گرنگ نییە کە زۆر جۆری گوڵت هەیە یان کەم .هەروەها فەیلەسوفی گوڵفرۆش ئانجا دەڵــێ'' :ئــەگــەر تۆ بوەستی و بۆنی گوڵەکان بکەی ،ئەمە واتای ئەوە دەگەیەنێت ئێمە بەئاگاییەوە دەزانین هەموومان بەشێکین لە زەوی .ئەمە ڕۆحــت بــەرز دەکــاتــەوە و بەختەوەرت دەکـــات .بۆیە ئەمە وا دەکـــات گوڵ شتێکی کڕۆکی بێت نەک تەنیا شتێک
بێت بۆ دیاری یان بۆ ڕازاندنەوە''. دەکــــرێ ئــەمــە بــگــەڕێــنــمــەوە بۆ ئێستیتیکی ســەوز ،کە لەتەک یەک ئیدێی نــاوەنــدیــدا خــەریــکــە ئەویش ژینگەناسییە (ئێستێتیکی ئیکۆلۆژی)، بەپێی ئەم ئێستێتیکە نابێت سروشت وەک ئۆبژێکتێک ببینرێ ،بەڵکو وەک ژینگەیەک کە ئێمە پابەندین پێوەی. ه ــەروەک چــۆن سروشت و جوانی لە کۆنسێپتە بناغەییەکانی ئێستێتیکن ،بە هەمان شێوە الی کانت هەمیشە ''جوانی سروشت'' لە پێش ''جوانی هونەرە''، چونکە هۆشسامبوون بە یەکەمیان نیشانەیە بۆ هەڵوێستێکی مۆڕاڵی .کەوایە مەزنی سروشت لەوەدایە کە ئەو وەک سروشت دەتوانێت لەنێو مرۆڤدا بەڕێی لێڕوانینەوە ئیدێی مۆراڵ بێداربکاتەوە و بەئاگا بێنێتەوە .ئەمە لە ئێستادا ڕووبەڕووی ئەو پرسیارەم دەکاتەوە ئایا ئێمە لە کوێی هەڵوێستێکی مۆڕاڵیانەداین بەرانبەر بە سروشت؟ لە کاتێکدا سەری گــوڵــەکــان دەقرتێنین ،دەچینە نێو سروشتەوە بە کۆمەڵی پاشماوە سروشت پیس دەکەین و بەجێی دێڵین. ئەمە بــەرەو پرسیارە کرۆکییەکەی (ئانجا)م دەبات کە دەڵێ'' :گوڵەکان دیــاری زەویـــن ،چونکە زەوی هەموو ئــەوەیــە کــە ئێمە هــەمــانــە و ئێمە پێویستمانە .ئەگەر ئێمە سەرچاوەکان پتر لــەوە بەکاربهێنین کــە سروشت بەرهەمیان دەهێنێ ،ئەوا دواتر ئێمە ڕوو لە کوێ دەکەین؟ بۆیە ئەم پەیوەندییە گوڵفرۆشی دەکاتە شتێکی کڕۆکی'' . ئێستاش خۆزگە و خەونی من ئەوەیە ڕۆژێ بتوانم دوکانە گوڵفرۆشییەکەم دابــنــێــمــەوە و بــە ئومێد و خەونی ئێستامەوە ئاگام لێیانبێ و بەردەوام بم لەگەڵیاندا.
کوشتنی دەق لەپێناو لێدانی نووسەردا حەمە مەنتك بەشی یەکەم
ئــەمــە دووەم جــارمــە لــەبــارەی نووسینە بەناو ڕەخنەییەکانی گۆڤاری شیعر دەنووسم ،ئەم گۆڤارە یەکێکە لــە گــۆڤــارە هــەرە بــاشــەکــان ،بــەاڵم بــەداخــەوە ئەو نووسینانەی بەناوی ڕەخنەی شیعرەوە لە بارەی شاعیرانی کوردەوە (نەك دەقی شیعرەکانیان!) دەنــووســرێــت ،سەنگی ئــەم گۆڤارە دەهێنێتە خوارەوە .دەمەوێ بڵێم دوای سێ ژمــارە لەم گۆڤارە پارادۆکسێک
لەنێوان مانیفێستەکەی و شێوازی نووسین لەبارەی شیعری کوردییەوە هەیە .تەنانەت لەنێوان ئەو توێژینەوە وەرگێڕدراوانەی لەوێدا باڵودەکرێنەوە لەگەڵ شێوازی نووسینی نووسەرە کوردەکان ئاسمان و ڕێسمان جیاوازیان هەیە .بە بڕوای من ئەم پارادۆکسی ئیشکردنە بۆ دوو هۆکار دەگەڕێتەوە، یەکیان دیسان جەختی لەسەر دەکەمەوە نەبوونی مێتۆدێکی دیــاریــکــراوە بۆ نووسینی ڕەخنەیی (مێتۆدی زانستی بــۆ ڕەخــنــە دەنــا شــێــوازی ئەوانیش جۆرێک لە مێتۆدە ،بەاڵم ناچێتە خانەی مێتۆدە ڕەخنەییەکانەوە) ،دووەم ئــەم بــرادەرانــە هێندەی مەبەستیان بڵێن ئەو شاعیرانەی لە کن خوێنەری کورد جێی باسن (جا بە هۆی دەقی باشەوە بێت ،یان هۆکاری دیکە) ئەوان ڕەخنەی لێ دەگرن ،بە واتایەکی دیکە دەیــانــەوێ بڵێن ئەها لــەم گۆڤارەدا ڕەخنەی شاعیران دەکەین .من لەمەدا
حەقیان پێدەدەم ،بەڵێ هێندەی ئەوانە مەبەستیانە لەبارەی شاعیرەکانەوە قسە بکەن ،هێندە مەبەستیان نییە لــەبــارەی دەقــی شیعری شاعیرەکان قسە بکەن .ئەمەیش لە سەردەمی فۆرمالیستەکانەوە باوی نەماوە. لەالیەکی دیکەوە منیش دەمــەوێ مــۆدێــلــێــکــی دیــکــەی ڕەخـــنـــە ،کە ڕەخنەی ڕەخنەیە بهێنمە ناو کاری توێژینەوەی کوردییەوە .ڕەنگە پێشتر بە شێوازی دیکە ئەمە کرابێت .بۆ نموونە کاتێك نووسەرێک لەبارەی شیعری شاعیرێکەوە ،یان نووسینی نووسەرێکەوە نووسینێکی نووسیبێت، ئەو شاعیرە ،یان نووسەرە هاتووە وەاڵمــی داوەتـــەوە و قسەی لەبارەی نووسینەکەی کابرا کـــردووە .ئەمە ناچێتە خانەی کاری ڕەخنەی ڕەخنە، چونکە هێندەی ئامانج لێدانی کەسەکە بووە ،هێندە قسەکردن نەبووە لەبارەی نووسینەکە .واتـــە بــە شێوەیەکی
زانستیانە نــەبــووە .من دەمــەوێ بە شێوەیەکی دیکە کار بکەم ،ئەویش بـــەراوردی نووسینە ڕەخنەییەکە و دەقەکان بکەم ،ئەویش بە ئامانجی دەرخــســتــنــی بــنــەمــاکــانــی زمـــان و ڕەخنە و کەرەسەکانی ڕاڤــەکــردن، بەاڵم بەبێ ئەوەی کارێکم بە کەسی ڕەخنەگرە و شاعیرەوە هەبێت ،من لەناو نووسینە ڕەخنەیی و دەقەکەدا کــار دەکــەم ،چونکە ئەمە جەنگ و سەنگەرگرتن نییە لە یەکدی ،هێندەی سەرلەنوێ ڕێکخستنەوەی ڕەخنەی لەپێناو ئـــەوەی خوێنەر یەکڕاست یاخیبوونی ساختە)ی «ئارام سدیق»، ئەدەبییە .هاوکات هەڵوەشانەوەی نەکەوێتە بەر کاریگەری بۆچوونەکانی (سەردەمی نەهامەتی و پاشەکشەی نووسینی ڕەخنەییە بۆ ئەوەی هەموو ڕەخنەگر ،بەڵکوو ئــەو بۆچوونانە شیعر الی بەڕۆژ ئاکرەیی)ی «پشتیوان ئــەو کاریگەرییە الوەکیانەی وەکــوو هەڵسەنگێنێ و لــێــکــدانــەوەیــان بۆ عــەلــی» و (شاعیری پۆزەتیڤ)ی ئایدیۆلۆجیا و بــاوەڕە کۆمەاڵیەتی و بکات .بەمەیش پێوەندییەکی تازە «زانیار محەمەد» بدوێم و ڕەخنەی سیاسیانەی ڕەخنەگر وەکوو پێوەرێک لەنێوان خوێنەر و دەق و ئەو نووسینە خۆم لە نووسینەکانیان بنووسم ،بە بۆ هەڵسەنگاندنی دەق پەنای وەبەر ڕەخــنــەیــیــەی لــەبــارەی دەقــەکــەوە ئامانجی سەرخستنی مێتۆدی ڕەخنەی بـــردوون دەربــخــات .لەالیەکی دیکە نــووســراوە ،دروســت دەکــات .لێرەدا ڕەخنە. دەبێتە هۆکارێك بۆ بەرزکردنەوەی لەبارەی هەرسێ نووسینی( :شیعر و ئاستی هووشیاریی خوێنەر ،ئەویش
کەریم پەڕەنگ یەعقوبە درۆزن بە کوردی باڵو دەکاتەوە ئا :ڕەخنەی چاودێر
ڕۆمانی «یەعقوبە درۆزن»ی یورک بێکەر ،نووسەری دیاری ئەڵمانی ،ناونیشانی نوێترین کاری وەرگێڕدراوی نووسەر و وەرگێڕ کەریم پەڕەنگە و بڕیار وایە لە ئاییندەیەکی نزیکدا لە الیەن ناوەندی غەزەلنووسەوە چاپ و باڵو بکرێتەوە. ڕۆمانی یەعقوبە درۆزن ،گێڕانەوەی هیوایەت و ڕەنج و نائومێدیی دانیشتووانی ئۆردوگایەکی زۆرەملێیە .یەعقوبە درۆزن ،جولەکەیەکە لەم ئۆردوگایە زۆرەملێیەدا
بە ڕێکەوت هەواڵێکی مژدەبەخش لە بەرەکانی جەنگەوە دەبیستێت ،پاشان ئەو هەواڵە بۆ برادەرەکانی دەگێڕێتەوە و بۆ ئەوەی بڕوای پێ بکەن دەڵێت من ڕادیۆیەکم بە دزییەوە هەیە و لەوێوە هەواڵەکەم زانیوە .کاتێکیش یەعقوب دەبینێت هاوڕێکانی بە هەواڵەکە دڵخۆشن ،هەرجارە و هەواڵێکی درۆ و خۆشیبەخشانە باڵو دەکاتەوە و دەڵێت لە ڕادیۆکەوە بیستوومە. شایەنی باسە وەرگێڕ ڕۆمانەکەی لە ئەڵمانییەوە کردووە بە کوردی.
3
ژماره ( )551دووشه‌ممه 2017/5/15
ڕۆمان و زمان ..تۆقی عەزازیل
دکتۆر هاشم ئەحمەدزادە بەشی یەکەم
ناونیشانی ‹ڕۆمان و زمان› لە نیگای یەکەمدا سەیر دێتە بەرچاو .پێوەندیی زمان بە ئەندێشە و بە بوونەوە ،وەک پێوەندیی ماسییە بە ئاوەوە .بە واتایەکی تر ،هەر چۆن لە دەرەوەی ئاودا شتێک بۆ ماسی لــەئــارادا نییە ،لە دەرەوەی زمانیشدا ،ئەندێشە نییە و لە نەبوونی ئەندیشەشدا گێڕانەوە دەست پێ ناکات. ڕۆمــان یاخود هەر چەشنە نووسینێک، بە بێ زمــان ناتوانێ لــەئــارادا بێت و دەکارهێنانی ناونیشانێکی ئاوا لەڕاستیدا بە مانای جۆری زمانە لە نووسینی ڕۆماندا لە پێوەندی لەگەڵ بوار و فەزا و زەمەن و شێوازی ڕۆمــانــەکــەدا .لــەم وتــارەدا، لەسەر بنەمای خوێندنەوەی ڕۆمانی تۆقی عەزازیل ،هەوڵ دەدەم تایبەتمەندییەکانی زمانی دەکارهاتوو لەدەقەکەدا دەستنیشان بکەم و گرنگیی ئەم دەقە لە ئافراندنەوەی زمــانــی ســەردەمــێــکــی بــەســەرچــووی کۆمەڵگەی کوردی بخەمە بەر باس .کە گابۆڕم خوێندەوە ،نەمتوانی ســەرەڕای سەرقاڵی زۆر دەســت بە خوێندنەوەی تۆقی عەزازیلیش نــەکــەم .ئاخر زۆر گرنگە زیاتر لە ڕۆمانێکی یەک نووسەر بخوێنییەوە و بزانی کە تواناییەکانی ئەو لە دوو یان زیاتر لە دوو گێڕانەوەدا چۆنە و چەندە شێلگیریی نووسین و داهێنان لە بەرهەمەکانیدا خۆی دەردەخات .هەموو نووسەرێک مەترسیی ئــەوەی لە سەرە کە دوای ئافراندنی بەرهەمێکی چاک نەتوانێت ئاستی بــەرزی بەرهەمەکەی لە بەرهەمەکانی تریدا ڕابگرێت .ئەگەر جیاوازیی نێوان بەرهەمەکانی نووسەرێک لە چاکەوە بۆ چاکتر نەچێت ،خوێنەرەوە زیاتر لە نووسەر دۆش دادەمێنێت و ئــاواتــەخــواز دەبــێــت کــە نــووســەر هەر دوای بەرهەمە سەرکەوتووەکەی چیتری بالونەکردبایەوە .بەاڵم کێشەی من ئەوە بوو کە تۆقی عەزازیل بەر لە گابۆڕ چاپ و باڵو ببووەوە )١(.هەر بۆیە بەرزیی و بەهێزبوونی شێوازی و ناوەرۆکیی گابۆڕ بە بەراورد لەگەڵ تۆقی عەزازیل بۆ من نەک گرفت بەڵکو دەستکەوتیش بوو .بە واتایەکی تر ئەگەر تۆقی عەزازیل بە هەر شێوەیەک نەیتوانیبا گرەوی پێشبڕکێی ئەدەبی لە گابۆڕ بەرێتەوە ،من ئەوەم بە دەستکەوتێکی فراژۆیانە بۆ نووسەرەکی دادەنا .بەاڵم پێچەوانەکەی ڕەنگ بوو تا ڕادەیەک خەمباریم میوان کات. هەر لە یەکەم ڕستەی تۆقی عەزازیلەوە تووشی گێڕەرەوەیەک دەبین کە بە شێوەی یەکەم کەس دەست بە گێڕانەوە دەکات: «من سەگی بەرپێی ئەو زاتە حەدی ئەوەم نییە ئەم بەسەرهاتە بگێڕمەوە .گێڕانەوەی بەسەرهات و ژین‌نامەی بنەماڵەی ئەو مشایەخە «ڕوح و گیانم بە فیدایان»
بۆ منی ئۆمیی بێسەروزمانی خاکەساری ڕووڕەشــی بێ‌پەناوپشتیوان نابێ)٢(». دواتر ،کاتێک کاراکتێرە تەواو شۆراوەکان لە ستریۆتایپی کۆمەاڵیەتی ،دێتە گۆ فەزای شوێنکاتیک خۆی دەردەخــات کە خوێنەرەوە نوقمی سەفەرێکی زمانی لە زەمەندا دەبێت و حەز بە گەڕانەوە بۆ ئێستای خۆی ناکات“ .یاڕەبی تەپوتۆزی ئەو دارە لە چاوان هەڵسووم و هەزاری وەک منی لە دەور گەڕێ )٣(”.ئەوە ئەو شێوە ئاخافتنەیە کە وەستا خەسرەو لە کاتی غوسڵی تۆبە و لێدانی داری مشتوماڵ بە دەستی خەلیفە مەال عەلی ،دەکاری دێنێت. تۆ بە ئەزموونی ئێستاتەوە و بە زەبوونی کەسایەتییەکی لەم چەشنە زوێر دەبی، بەاڵم ئەم زمانە کە ئاوا جوان ئەم فەزایە دەگوازێتەوە ،سەرمەستانە زوێرییەکەت قەرەبوو دەکاتەوە .هێندێکجار زمان لە چوارچێوەی ئەندامانی گۆکردن ،دەم، گەروو ،زمان و تاڕەکانی دەنگ دەردەچێت و دەبێت بە ئامرازێکی مۆسیقایی و بە لەرین و گڤینێکی تایبەتەوە بەردەنگ دەدوێنێت .لەوەش زیاتر ،دەنگ تێکەڵی جەستە دەبێت و فەڕشی حەوت ڕەنگی بەرپێی بەردەنگ دێنێتە سەما .بۆ نموونە کاتێک دەنگی دەفلێدان دێت و سەمای دەروێشەکان دەســت پێدەکات ،ڕیتمی مۆسیقایی و جوانیی سەمای دەروێشەکان دەبێتە تابڵۆیەکی زیندووی پڕ وزە و هارمۆنیا)٤(. لە هەلومەرجێکدا کە خوێنەرەوە داوەتـــی فەزایەکی دەستکرد دەکرێت و دەزانــێــت کە ئــەم کاراکتێرە یاخود گێڕەرەوەیە بە ناسینێکی قووڵەوە فەزاکە دەخەمڵێنێت ،تووشی جۆرێک لە نامۆیی دەبێت و هەست دەکات دەبێ لە دەرەوەی زمانێکی ئــاســایــیــەوە ،خــۆی تێکەڵی ڕووداوەکـــان بکات .لێرەدایە تێکنیکی ئەزموونکراوی سەرکەوتووی ‹گێلە›ی دۆستۆیۆڤسکی و ‹کاندیدی› ڤۆلتەر دەکار دێت و زمانی کینایە( )ironyدەبێتە چارەسەری دەردی ڕووبــەڕووبــوونــەوەی ڕاستەوخۆ .ئیتر لە کاتی ئاوادا گێڕەرەوە یاخود کاراکتێرێکی گێڕانەوەکە ،بۆ بەخشینی چێژ ،خۆی دەکاتە قوربانیی هۆش و زەوقی خوێنەرەوەوە .زمانی پڕ لە کینایەی گێڕانەوەکە زۆر جار ئەوەندە کارتێکەریی لەسەر خوێنەرەوە هەیە کە تۆ هەست بە درکاندنی ڕازێک دەکەی کە تەنیا بەم شێوەیە دەتوانێت قورسایی باسی شێخ باپیر وەئەستۆ بگرێت و درکاندنی ڕاستەوخۆی فاکتا هیچ چێژێکی خوێندنەوەی لێ هەڵ ناکەندڕێت« .تۆ کە سەگی ئەو بەرپێیەی ،وریا بە شەیتانی تڕۆکراو ،نەوسی نەوسنت فریو نەدا و گۆچانی ئەو زاتە لە ملت دانەماڵرێ .ئەوە نهێنی کەسێکە دایم دەم بە قورعان و لەش لەعاسمان و دەست بەدوعایە؛ نەچی ببیە دەسخەرۆی شەیتان و قورمی سیا دڵت وا داپۆشێ ئەوە بگێڕییەوە کە ئەو زاتە لە تەمەنی پڕ خێر و بەرەکەتیدا سێ ژنی هێناوە )٥(».بۆ چرکەیەک وا هەست بکە کە لە دەرەوەی ئەم تێکنیکە ( )deviceتۆ ڕاستەوخۆ بیستبوایەت کە شێخ سێ ژنی هەبووە .ئەم هەستە لەگەڵ هەستی بیستنی ناڕاستەوخۆی هەواڵەکە بـــەروارد بکە ،ئــەو کــات لە گرنگیی گەیاندنی ناڕاستەوخۆی پەیامەکە
دەگــەی و دڵنیا دەبییەوە کە لەگەڵ دەقێکی ئەدەبی و تێکنیکێکی گێڕانەوەیی سەرکەوتوودا ڕووبەڕووی. سااڵنێک پێش ئێستا لێکۆلەرەوەی بەتوانای هۆلەندی ،مارتین ڤان بڕۆینسێن، توێژینەوەیەکی خــۆی بە نــاوی ئاغا، شێخ و دەوڵــەت بــاو کــردەوە و تێیدا سێگۆشەی ئاغا و شێخ و دەوڵەتی لە بەستێنی کۆمەڵگەی کوردیدا هەڵسەنگاند. ( )٦تۆقی عەزازیل گێڕانەوەیەکی ئەوتۆ ئاراستە دەکات کە تێیدا بە دەرخستنی پێوەندیی شێخ باپیر و عەتا خان و مەال سابیر ،پــەردە لەسەر پێوەندییە باوە کۆمەاڵیەتییەکان لە کوردستان ال دەدات. زیاتر لە دەرخستنی سیمای پێوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان ،تۆقی عەزازیل دەبێتە ئاوێنەی بــەرز و نزمبوونەوەی ڕووداە سیاسییەکانی کۆمەڵگەی کــوردی .بۆ نموونە ئافراندنەوەی گێڕانەوەییانەی ڕووداوەکانی دوای شۆڕشی ١٩٧٩لە ئێران و داگیرکردنی تەکیەی شێخ باپیر لەالیەن هێزێکی چەکدارەوە ،دەتوانێ بەستێنی لێکدانەوەی سیاسیی گۆڕانکارییەکانی کۆمەڵگەی کــوردی بە شێوەیەکی زۆر کاریگەر مسۆگەر بکات. لە تۆقی عەزازیلدا هێندێکجار گێڕەرەوە دەبێتە وەبیرهێنەرەوەی پانتۆمیمی ڕۆمای کــۆن و خوێنەرەوە هەست دەکــات کە گێڕەرەوە بە یەکباڵی بابەتێکی ئوستورەیی دەگێڕێتەوە و فـــەزای گێڕانەوەکەش دەبێتە ئەو کۆڕەی کە ئاوازی گێڕانەوەکە دەڵێتەوە .گێڕەرەوەی یەکباڵ بە زمانی بێزمانی ،بە زمانی سیمبۆلەکان و تەنانەت هێندێکجار بە بێدەنگییەکی باڵکێش و بە نەدرکاندنی هیچ وشەیەک ،ڕۆڵی پانتۆمیمیانەی خۆی دەردەخات .دیالۆگە بێدەنگەکان لەو ڕۆمانەدا نموونەی زۆر گرنگن لە ئاراستەکردنی ئەو ڕاستییە کە دیالۆگ تەنیا ئاخافتنێکی ساکار نییە کە ببیسترێت .دیالۆگ لەڕاستیدا ئاڵوگۆڕی بیر و ڕایــە و تێیدا دوو یاخود چەند بۆچوونی جیاواز لە شێوەیەکی زیندوو و بێبەربەستدا لەگەڵ یەکدی ڕووبــەڕوو دەبــنــەوە .بــۆ نموونە لــە دەرفەتێکدا گفتوگۆیەکی نێوان شێخ باپیر و عەتا خان باس دەکرێت .ئێمە هەرگیز گوێمان لەوە نابێت ئەوان چی دەڵێن .لێرەدا ئێمە تەنیا وەسفی گێڕەرەوە لە الیەنەکانی ئەم دیالۆگە دەبیسین .گێڕەرەوە لەجیاتی ئەوی قسەکانمان بۆ بگێڕێتەو یان لێمان گەڕێت بۆخۆمان ڕاستەوخۆ گوێمان لە قسەکانی ئەوان بێت ،تەنیا و تەنیا باس لە هەڵسوکەوتەکانی شێخ و خان دەکات .لە ڕێگای ئەم هەڵسوکەوتانەوە و بینینی سیما و جووڵەی ئەم دوو کەسە ئیتر ئەوە خوێنەرەوەیە کە شوێنی بەتاڵی «”... گوتە نەگێڕدراوەکان و نەگوازراوەکان پڕ دەکــاتــەوە و لە دونــیــای ئەدێشەی خۆیدا زیندووترین دیالۆگ دەخوڵقێنێت. دواجار ئاکامی ئەم گفوگۆ درێژە دەبێتە زەمــاوەنــدی شێخی سی و پێنج ساڵە لەگەڵ کچە جوانە سێزدە سالەکەی عەتا خان .ئەگەر دیالۆگێکی ئاوا نائاسایی بۆ شێخ ببێتە هۆکاری دامرکاندنەوەی حەزە سێکسی و دەسەاڵتخوازییەکانی ،ئەوە بۆ خوێنەرەوە دەبێتە هۆکاری چێژی دەق و سەمای وشە و هاواری مانا. لە نامەیەکدا کە تەڵەبەیەکی ئاوایی
بــەردانــی ســـەرەوە ،لە زمــان هاوسەری مەال سابیری مەرحووم ،واتا گوڵئەندام خانمەوە ،بۆ شێخ باپیری دەنووسێت ئێمە شێوازێکی بێوێنەی نووسین دەدۆزینەوە کە تێیدا هەمبانەی وشەگەلی تایبەت و زمانێکی ئارکاییک لەوپەڕی جوانیدا خۆی دەردەخات )٧(.ئەو نامەیە لە هەمانکاتدا یارمەتیمان دەدات کە زەمەنی ڕووداوەکە و سەرجەم گێڕانەوەکە بە ڕوونی بزانین کە ساڵی ١٣٤٠ی ڕۆژییە .هەڵبەت دواتر گوڵئەندام کە دایکی دوو مناڵە ،دەبێتە هــاوســەری جەنابی شێخ و لەڕاستیدا هەمەکارەی تەکیەی شێخانی حەمدوونی. گێڕەرەوە دواتر ناڕاستەوخۆ ئاگادارمان دەکاتەوە کە جەنابی شێخ پێشتر لەگەڵ مەال سابیر پێوەندیی و هاتوچۆیەکی گەرموگوڕی هەبووە .ئەگەر ئولیسێسی جــۆیــس دەبــێــتــە کــەشــکــۆڵــی شــێــوازە دەقییە جۆراجۆرەکانی زمانی ئینگلیسی، ئەوە لە تۆقی عەزازیلدا مرۆڤ دەتوانێ نموونەی گریمانەیی و خەیاڵی و دەستکرد یاخود ئافرێندراوی شێوازەکانی نووسین و ئاخافتنی سەردەمانێکی توێژێکی دیــاریــکــراوی کۆمەاڵیەتیی کوردستان بدۆزێتەوە. الیەنی دەرونناسییانەی گێڕانەوەکە پـــەردە لــەســەر میکانیزمی کــارکــردی دەســەاڵتــی مــەعــنــەویــی شێخ بەسەر مریدەکانیدا الدەدات .ئەمە بۆ تێگەیشتن لە هۆکار و شێوەی زاڵبوونی شێخ بەسەر جــەمــاوەردا سەرچاوەیەکی زۆر گرنگە. ئەگەر لە ڕابردوودا بە قسە و لێکدانەوەی گشتی ،باسی کــارکــردی کۆمەاڵیەتی و هزریی دەســەاڵتــی شێخەکان بەسەر کۆمەڵگەی کوردیدا دەکرا ،لەم ڕۆمانەدا زۆر بە وردی ئەم میکانیزمە دەخرێتە بەر باس و دەژێندرێتەوە و ڕەنگە زیاتر لە هەر لێکۆڵینەوەیەکی کۆمەڵناسانە یارمەتیدەری تێگەیشتن لە پێکهاتە و پێوەندییە کۆمەاڵیەتییەکانی کوردستان نە تەنیا لە ڕابردوو بەڵکو لە ئێستاشدا بێت .بۆ نموونە جارێک دەروێش کامیل لە ڕاوەماسیدا دوو ماسییان دەگرێت کە یەکیان تەنیا دووسەد گڕەم لەوی تریان سووکترە .دەروێــش بە ژنەکەی دەڵێت کە ماسییە کەم كێشترەکە بۆ شێخ چاک بکات .دواتــر خــەون دەبینێت و شێخ دێتە خەونی و ئاماژە بەم کارە دەکات. دەروێش زوو لە خەو هەڵدەستێت و بە ژنەکەی دەڵێت کە بیکات بە خاتری خوا و ماسییە گەورەترەکە بۆ جەنابی شیخ ساز بکات .کە دواتر دەروێش دەچیتە خزمەت جەنابی شێخ و «بزەی ماناداری خاوەن شەوکەت و کەڕامەتی چاو پێکەوت ،زانیی چ باسە )٨(».دواتر کامیل بڕیار دەدات دیسانەوە تۆبە بکاتەوە و ببێتە دەروێشێکی ڕاستەقینە و ڕێڕەوێکی شێلگیری شێخ. ئەمە میکانیزمی کۆنترۆلی کۆمەاڵیەتییە و ئەو میکانیزمە لە ســەردەم و شوێنی جــیــاوازدا شــێــوازی جــیــاواز بەخۆیەوە دەگرێت« .لەو ئاخریانەدا دەروێش کامیل وا دڵبەستە و شەیدای ئەو زاتە ببوو ،لە هیچ شوێنێک تەنانەت لە ماڵی خۆشیدا لە شەرم و حەیا و لە خۆفی ئەوەی حەزرەتی شێخ باپیر ئاگای لێیەتی و دەیبینێ القی ڕانەدەکێشا )٩(».دواتر دەرویش کامیل لە هاوسەری خۆی ،فاتیمە ،جیا دەبێتەوە بۆ ئەوەی شێخ زەماوەندی لەگەڵ بکات.
««
گێڕەرەوە بە زمانێکی ناڕاستەوخۆ و پڕ خۆیەتییە .بەاڵم ئاڵۆزی و شێوانی شارە لە کینایە بابەتی هەوڵی کامیلمان بۆ گەورەکانی ئێران و وەڕەزبوونی خەڵک لە دەگێڕێتەوە کە دڵی شێخ ڕازی بکات حەمەڕەزا شا وردەوردە کار دەکاتە سەر کە فاتم بکاتە هاوسەری خــۆی .بەاڵم تەکیەی حەمدونی و لەناو دەروێشەکاندا خــوێــنــدنــەوەی نــێــوان دێــڕەکــان بۆمان دەروێــش ساماڵیک دەردەکــەوێــت کە تا دەردەخات کە ئەوە شێخە کە بە شێوەی ڕادەیەکی زۆر جێگای شک و گومانە و جیاواز پێوەندی لەگەڵ فاتمدا هەبووە هەڵسوکەوتەکانی و شێوازی بیرکردنەوەی و تەنانەت کاتێک زگیشی پڕە خۆی لێ تـــەواو جــیــاوازە .ئــەو دەبێتە دۆستی نەبواردووە .دواتر کامیل دەربەدەر دەبێت سەالحی کوڕی گوڵەندام و دواتر بەدەست و سەری تێدا دەچێت .دەگوترێ کە خۆی دەروێشەکانی شێخ بە سزای خۆی دەگات. دەکوژێت و بەاڵم «تۆبە و ئاممان“ ]…[ ،کەس نەیزانی دەروێش ڕمووزن کێ بوو، زۆر کەس پێیانوابوو لە ڕاستیدا دەروێش چی بــوو ،بۆ چی هاتبوو ،دوایــی چی کامیل خۆی نەکوشتووە و کوژراوە )١٠(”.لێهات و بۆ کوێ ڕۆیشت؟» سەردەمانێکی زمانی کینایە و تانەی ڕۆمانەکە جاری تازە بەڕێوەیە و دواساڵەکانی دەسەاڵتی وایە هێندە هەڵدەکشێت کە بۆ خوێنەرەوە حەمەڕەزا شا دەبنە سااڵنی شــۆڕش و ئاسان نییە ،لە لەدایکبوونی شێخ شەهاب ڕابوونی بەرباڵوی دانیشتوانی واڵتی ئێران. و پێشوازیی گـــەورەی شێخ لە هاتنە شێخ باپیر زیاتر و زیاتر گۆشەگیر دەبێت. دونیای ئەم مناڵە تێبگات و دوایە هەر گوڵەندام لە نەبوونی شێخزادەیەکی کوڕدا وەک فاتم ،تووشی سەرلێشێواوی نەبێت ،کە ببێتە جێگرەوەی شێخ باپیر ،لە هەوڵی ئەدی بۆچی لوتفی جەنابی شێخ باپیر بێوچاندایە بۆ پێگەیاندنی گواڵن خانم بۆ لەگەل ئەو و مناڵەکەی کەم بووەتەوە وەئەستۆگرتنی برپرسیارییەکی گەورە. و دوورییان لێدەکات؟ دواتریش ئەوەی ســەالح و دەروێــش ڕمــووزن ون دەبــن. تۆقی عەزازیل واتا مارێکی ڕەش لە ملی وێدەچێت ناکرێت نەزمی تەکیە وەک فاتم دەهاڵێت و دەبێتە هۆی مەرگی ئەو ،پێشووتر بپارێزرێت .تەکیەی شێخ چیتر دیسانەوە لە زمانی تەوساوی و پڕنهێنیی ناتوانێت لە ئاسەواری شڵەژانە سیاسی و ڕۆمانەکەدا واها ڵێڵ دەبێت کە خوێنەرەوە کۆمەاڵیەتییەکان دەئەماندا بێت. دەبێ دیسانەوە الپەڕەکان هەڵداتەوە و دووبارە و چەندبارە دەقەکە بخوێنێتەوە تا سەرەداوەکانی گێڕانەوەکە بدۆزێتەوە. پەراوێز و سەرچاوەکان لەم شوێنانەدایە کە خوێنەرەوەی ژیر و /1هــیــدایــەتــی ،سەید قــادر ،تۆقی وردبین ،سەرەڕای چێژوەرگرتن ،هەست بە عەزازیل ،سەقز :گوتار ،١٣٩٤ ،چاپی قورسایی شێواز بەسەر ناوەرۆکدا دەکات .دووهەم ،پێداچوونەوەی نوێ. لەم ڕۆمانەدا کارکردی دەنگۆ و شێوەی /2س .پ .ل.٨ . باڵوبوونەوەی زارەکییانەی لە کۆمەڵگەدا /3س .پ .ل.١٧ . زۆر بەجوانی نیشان دەدرێت .ئەم کارکردە /4س .پ .ل.٤٢ . دەبێتە میکانیزمێک بۆ باڵوبوونەوەی /5س .پ .ل.٤٦ . دەنگۆ لە کۆمەڵگەی کوردیدا و هەڵگری /6بــــۆ خــوێــنــدنــەوەیــەکــی وردی فۆنکسیۆنێکە لــە چەشنی کــارکــردی مرۆڤناسانەی پێکهاتەی کۆمەاڵیەتیی مێدیا و تۆڕی کۆمەاڵیەتی لە سەردەمی کوردستان ،بڕوانە: ئێستادا .ئەمەش تایبەتمەندیی هەموو van Bruinessen, Martin, کۆمەڵگەیەکی بیسیاری نەخوێندەوارە؛ Agha, Shaikh and State: واتــا کۆمەڵگەیەک تێیدا مــرۆڤ بــاوەڕ The Social and Political بــەو شتانە دەکــات کە دەیانبیسێت و Structures of Kurdistan, وەدوای وردبوونەوە و خوێندنەوەی وردی London and New Jersey: ڕووداوەکان ناکەوێت. .1992 ,Zed Books دەسەاڵت هەڵوەشانەوەی چلۆنایەتیی / 7س .پ .ل.٥٩ . تەریقەتەکەی و باپیر شێخ و هێژمۆنیی /8س .پ .ل.٧١ . دەبێتە دەرەنجامی گێڕانەوەیەکی تۆکمە /9س .پ. و ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێت کە دواجار /10س .پ .ل.٩٥ . جیهانی ڕۆمانیش خاوەنی لۆجیکی تایبەتی
ڕ ۆ ی ش نت بۆ پیێر رۆڤێردی
ه ی چ ال ی ە ك
و .لە فرانسییەوە :د .موحسین ئەحمەد عومەر
ڕۆیشنت بۆ هیچ الیەك لەسەر قیتاری باڵەكان ئەو دەنگەی دەكوژێتەوە گڵێنەیەكی گەورەیە لەناو ئاسامنی ڕاكشاو دەنگ و زایەڵەی ناو هەوا ئەگەر زەوی خۆی لێك بكێشێتەوە ئاسۆ خۆی دەشارێتەوە ئەبێ لە نوێ تێهەڵچینەوە سەرەڕای نابەدڵی با ڕادەكەین كە هەموو درەختە شكاوەكان لەبەر پێی گەڕیدە لەناو هێڵەكان درێژ دەكا هەموو نیشانە مردووەكانیش كە پاسەوانیی لە جۆگەلەكان دەكەن هەموو ئەستێرەكان كە لەناو ئاو تەڵخ دەبن باڵندە كە لەسەر چڵێكی شەو دەخوێنێ میوەیەكی ڕەشی ئەو درەختەش كە با لێی دەكاتەوە وشەیەكی ترە كە دەكەوێ كۆتایی گۆرانییەك ناوی ئەم ڕووخسارە ئاگری ئەم ماڵە. درەنگ لەناو ژیان من سەختم من نەرم و نیانم ئەوەندە خەونم بینی ڕۆژگارم لەدەست چوو وێڕای ڕۆیشنت دەنووسم دەچوومە هەر شوێنێك نەبوونی خۆم دەدۆزییەوە
من لە هیچ شوێنێك نیم جگە لەناو نەبوون بەاڵم بۆ بەرزترین قوواڵیی لەو شوێنەی زوو زوو برووسك لێی دەدا دڵێك بە نهێنی هەڵدەگرم تێیدا هەر وشەیەك برینی خۆی جێهێشتووە لەوێشەوە ژیانم بۆ كەمرتین جووڵە دەتكێ. لە دایكبوون وەك گەواڵە هەموو ڕووە خڕەكە لە گۆشەیەكی تاریكی ئاسامن شیر نەخشەی جیهان لە بن پەردەی هەوا چەندان پێڵووی درێژ لە ژوورەكە بە بەرەواژی هەورێك دەبوورێتەوە شەو لەناو برووسكێك دەردێ. كۆچەر ئەو دەرگایەی نابێتەوە ئەو دەستەی درێژ دەكرێ لە دوور پەرداخێك دەشكێ چرا دووكەڵ دەكا پریشك كە كڵپە دەسێنێ ئاسامن تاریكرتە لەسەر بانەكان چەند گیانەوەرێك بێ سێبەر نیگایەك پەڵەیەكی تاریك ئەو ماڵەی ناتوانین بچینە ژوورەوەی.
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
داڵودڵ مناڵ بووم ،سەرەنجام ئەوەتە گەورەم بێرەدا تێپەڕیم یەكێكیش بێرەدا تێدەپەڕێ ئێستە وەك من نازانێ بۆ كوێ بچێ. دەلەرزیم لە قوواڵیی ژوورەكە دیوارەكە ڕەش بوو ئەویش دەلەرزی چۆن توانیم بە ناو ئەم دەرگایە تێپەڕم دەتوانین هاوار بكەین كەس گوێی لێ نابێ دەتوانین بگریێین كەس تێی ناگا سێبەری تۆم لە ناو تاریكایی دۆزییەوە لە خۆت دڵگیرتر بوو پێشان سێبەرت گۆشەنشین و غەمبار بوو مەرگ ئەم ئارامییەی پێ بەخشی بەاڵم تۆ هێشتاش قسە دەكەی ،قسە دەكەی منیش دەمەوێ جێت بهێڵم ئەگەر تەنیا كەمێ بای بێ ئەگەر دەرەوە ڕێامن بدا بە ڕوونی ببینین دەخنكێین هەست بە قورسایی ساپیتە دەكەم لەسەر سەرم و پاڵم پێوە دەنێ خۆم لە كوێ بئاخنم و بچمە كوێ شوێنێكی زۆرم نییە بۆ مردن هەنگاوەكان بۆ كوێ دەچن كە لێم دوور
دەكەونەوە و گوێم لێیە دوورن گەلێك زۆر دوور ئێمە تەنیاین ،من و سێبەرەكەم شەو هەڵدەكشێ. ئاسۆیی و هەموو شتێك گوتراوە دەمەوێ لە بڵندایی بكەوم كاتێ كە نزگرەی باران دەوەستێ پێكەنینێكی شێدار كەلێن دەخاتە پەنجەرە هێشتا وەختامن هەیە بێین سەرەتا چارەك ئینجا نیو سەعاتە جیڕەكان تێدەپەڕن ئەمە دواجارە قیتار دەگرین ڕۆژ وا دەكا هێشتا چاوەڕێ بێ دەتوانین لێرەوە یان لە دوورتر بێین هەردەم بۆ دابەزین لە شەقامی چۆڵ كە كەس پێیدا نایێ تەنیا یەك ئۆتۆمبێل دەخڵیسكێ هەوایەكی غەمبار كە باوەشامن پێدا دەكا هەموو شتێك لە زەمەن خێراتر دەسووڕێتەوە ئەو باڵندانەی با هەڵیان دەگرێ شەختە سەیرم دەكا و پێدەكەنێ پەندۆلیش بە هاتن و چوونی لەم دڵەی خۆم دەدا كە چاك نەبۆتەوە هەموو خراوەتە سەر برینی تر بێدەنگی ساف و لووس تەنیاین ژوورەكە زۆر گەورە نییە بۆ ئەوەی لە كاتی خەوتن خەونەكان بگرینەوە كە هەڵدێن.
پیێر رۆڤێردی
Pierre RVERDY پیێر ڕۆڤێردی .1960-1889یەكێ لە شاعیرانی فرانسی نارساوی گروپی سوریالیزم بوو ،كە لەگەڵ :برۆتۆن و ئاراگۆن و تریستان چارا و ماكس ژاكۆب و سووپۆ و زۆری تر ،كاریگەری زۆیان هەبوو لە سەرهەڵدانی شیعری نوێ و مۆدێرن. رۆڤێردی لە گرووپی كوبیزمیش زۆر نزیك بوو .هەر لە دوای سااڵنی سییەكانی سەدەی بیستەم ،دوای ئەوەی زۆربەی ئەمانەی سەرەوە دەچنە ناو بزووتنەوەی ئەدەبی ئەڤانگارد (ئەدەبی پێشەنگ) بەاڵم ئەو لە گروپی سوریالیزم دوور دەكەوێتەوە و درێژە بە ئەزموونی تاكەكەسی خۆی دەدا.
www.chawdernews.com
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
342
www.chawdernews.com
ژمارە ( )342دوشەممە 2017/5/15
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
دوای كۆتاییهاتنی سەربازیی
فیكری داعش وەك مەترسیی د.سەالم عەبدولكەریم دەركەوتنی داعش سەبارەت بەجواڵنەوەی رزگاریخوازیی كورد ،تەنها مەیدانبازیی‌و روبەڕووبوونەوەیەكی سیاسیی‌و چەكداریی نییە ،بەڵكو لەهەمانكاتدا مەیدانبازییەكی ئایینی‌و بیروباوەڕییە‌و مەترسییەكی گەورەشە لەسەر ناسنامەی نەتەوایەتی‌و كەسێتی نەتەوەیی كوردیی ،چونكە ئەم هێزە لەیەككاتدا لەروانگەی سیاسیی‌و چـــەكـــداریـــی‌و هــزریــیــەوە روبـــــەڕووی بزوتنەوەی رزگاریخوازیی كوردیی بۆتەوە‌و تاڕادەیەكیش توانیویانە لەنێو كۆمەڵگەی كــوردیــدا‌و لەڕێگەی پاڵنەری ئایینەوە كاریگەری خۆیان هەبێت ،بەدیاریكراویش لەسەر رێــژەیــەك لەگەنجان .سەرباری ئــــەوەی داعـــش راســتــەوخــۆ تەكفیری كۆمەڵگەی كــوردیــی دەكـــات‌و لــەرووی ئاینییەوە هێزی پێشمەرگەی كوردستان لەهێمای بەرخودان‌و پاراستنی سنوور‌و خاكی كوردستانەوە بۆهێزی هەڵگەڕاوە‌و بێدین شرۆڤە دەكات‌و لەئەدەبیات‌و كتێب‌و باڵوكراوەكانیاندا ئاماژەیان پێداوە. بۆیە ئەگەر بۆچوونمان وابێت تەنها لەرێگەی سیاسیی‌و چەكدارییەوە دەتوانین بەرەنگاری رێكخراوی داعــش ببینەوە، پێمان وایــە لێكدانەوەیەكی زانستیی‌و بابەتی نەبێت ،بەڵكو گرنگە لەروانگەی هــزریــشــەوە كــار لــەســەر كەمكردنەوەی مەترسییەكانی بیری توندڕەویی‌و بیری ئایینی داعــش لــەســەر تاكی كــوردیـی‌و ناسنامەی نــەتــەوایــەتــی كــوردیــی كەم بكەینەوەو بەربەستێكی بەهێز لەبەردەم دزەكردنی بیری داعش بۆ نێو كۆمەڵگەی كوردیی‌و كاریگەرییەكانی لەسەر تاكی كورد دابنێین .لەبەرئەوە بەكۆتاییهاتنی داعــش لــەڕووی سیاسیی‌و چەكدارییەوە مانای كۆتاییهاتنی ئەو مەترسییە نییە لەسەر ناسنامەی نەتەوایەتی‌و كۆمەڵگەی كــوردیــی ،بەڵكو كاریگەرییە هزرییەكە بەردەوامیی دەبێت ،چونكە زەمینەیەكی تـــاڕادەیـــەك هــەیــە چ وەك ئــاڵــۆزیـی‌و خراپبوونی بارودۆخی سیاسیی‌و ئابووریی‌و كۆمەاڵیەتیی لەهەرێمی كوردستان ،هەروەها چ وەك زەمینەی ئایینی ،بەهۆی بوونی هێزو تەوژم‌و ئاراستە‌و بیركردنەوەی ئاینی‌و ئیسالمیی جیاواز لەباشووری كوردستان، هاوكات الوازبوونی ئایینداریی‌و ئیسالمیی میللیی‌و كۆمەاڵیەتیی .بێگومان یەكێك لەدەرهاویشتە نێگەتیڤەكانی گەشەكردنی ئیسالمیی سیاسیی ،بــەتــایــبــەت ئەو ئاراستانەی ،كەتایبەتمەندیی كۆمەڵگەی كــوردیــی‌و بــزوتــنــەوەی رزگــاریــخــوازیــی كوردیان بەهەند وەرنەگرت‌و بایەخیشیان پێنەدا‌و بەپێچەوانەوە كاریان كرد لەسەر بەستنەوەی زیهنییەتی تاكی بــاوەڕداری كــوردیــی بەچەمكی خــەالفــەتــگــەرایـی‌و ئوومەتگەرایی‌و ئەو ئایدۆلۆژیایەی كەباس لەچەمكی برایەتی ئیسالمیی نەتەوەكان دەكات‌و لەبنەڕەتدا لەخزمەتی نەتەوەكانی
عــەرەب‌و فــارس‌و تــورك دایــە .هــەروەك لەالیەكیترەوە نەبوونی یەك مەرجەعییەتی ئایینی‌و ئیسالمیی لەباشووری كوردستان‌و هاتنەئارای رای جیاوازی بیروباوەڕیی‌و سیاسیی‌و هەروەها سەرهەڵدانی ناكۆكیی‌و لێكترازانی سیاسیی‌و رێكخراوەیی دیسان یەكێكیتر لەفاكتەرەكانی زەمینەسازیی جێبوونەوەی بیروبۆچوونی توندڕەوی ئایینی بوون لەنێو هەندێك لەگەنجانی كوردستان‌و دروستبوونی رەوت‌و گروپ‌و دواتریش پارتی سیاسیی ئایینی توند گوتار، كەلەئێستادا ئەو ئاراستە جۆراوجۆرانە وەك گروپی سیاسیی‌و چەكداریی لەچوارچێوەی رێكخراوی داعشدا بوونیان هەیەو ماون‌و پێشتر بەو كاریگەریی‌و زەمینەسازیانە لەنێو ئەو رێكخراوەدا بوون‌و پێوەندیان پــێــوەكــرد بـــوو .دەشـــێ ســەرهــەڵــدانــی دیــاردەی بانگخوازیی‌و دەستدانە كاری بانگخوازیی بەبێ رەچــاوكــردنــی بنەما ئایینی‌و ئیسالمییەكان‌و تایبەتمەندی كۆمەڵگەی كوردیی‌و نەبوونی سانسۆر‌و چاودێریی وەزارەتــی ئەوقاف‌و دامــەزراوە حكومییە تایبەتمەندەكان هۆكارێكی دیكەی ئەو زەمینەسازییەی دەركەوتنی كاریگەری هزری داعش‌و مەترسییەكانی بێت لەسەر ناسنامەی نەتەوایەتی كوردیی، چونكە بەشێك لــەو بانگخوازانە لەژێر كاریگەریی رەوشیی بانگخوازیی ئایینی‌و ئیسالمیی عەرەبییدا بوون ،كەلەبنەڕەتدا پەیوەستبوون بەكێشەكانی كۆمەڵگەی عەرەبییەوە نەك كۆمەڵگەی كوردیی .بۆیە بەشێك لەم بانگخوازانەش بەمەبەست یان بێمەبەست رۆڵیان هەبووە لەرەواجپێدانی بیركردنەوەی ئایینی‌و مۆدێلی ئیسالمیی توند ،كەدواتر كەمەندكێش بووە بەرەو بیرو ئاراستەی داعش لەكۆمەڵگەی كوردیدا. لەمڕووە ئێمە بۆچوونمان وایە دەتوانین لــەرێــگــەی خـــودی ئــایــیــن بەگشتیی‌و ئیسالم بــەتــایــبــەت بــەرەنــگــاریــی ئەم مەیدانخوازیی‌و كاریگەرییە هزرییەی داعش ببینەوە ،بەشێوەیەك بتوانین جۆرێك لەپەیوەندی لەنێوان ئایین‌و جواڵنەوەی رزگاریخوازیی كوردیدا باشتر بەرجەستە بكەین‌و پــەرەی پێبدەین‌و ئایین بكەین بەبەشێكی گرنگ لەمەسەلەی بونیاتنانی ناسنامەی نەتەوایەتی كوردیی .بۆ زیاتر تێگەیشتن‌و شیكردنەوەی بایەخی ئایین لەبونیاتنانەوەی ناسنامەی نەتەوایەتی كوردیی‌و بەرەنگاربوونەوەی بیری داعش دەتــوانــیــن پشت بەبیروڕاكانی خانمە توێژەری سیاسیی (باربارا ئان-ریڤەر) ببەستین‌و زیاتر تەوەرەكان شیبكەینەوە، ریڤەر لەشیكردنەوەی ئــەو پێوەندیی‌و كاریگەریی نێوان ئایین‌و ناسیۆنالیزمە پۆلێنبەندییەك دەكــات ،لــەڕووی ئەوەی تا چ رادەیەك ئایین دەتوانێت كاریگەریی لەسەر ناسیۆنالیزم هەبێت ،بەو هۆیەشەوە جۆرەكانی ناسیۆنالیزم لەژێر كارایی ئایین بەمجۆرە بۆ سێ جۆر پۆلێن دەكات: یەكەم -ناسیۆنالیزمی سێكیۆالر. دووەم -ناسیۆنالیزمی ئامرازی باوەڕمەند. سێیەم -ناسیۆنالیزمی ئایینی. لەڕوانگەی ریــڤــەرەوە ،جــۆری یەكەم لــەنــاســیــۆنــالــیــزم ،كــە ناسیۆنالیزمی سێكیۆالرە رێگە نــادات ئایین لەرونانی شوناسی نەتەوەییدا جێگەیەك بگرێت. جۆری سێیەم ،كە ناسیۆنالیزمی ئایینیە، الی نێوبراو برییتیە لەبزوتنەوەیەكی سیاسیی ،كە لەالیەن گروپێك لەخەڵك، كــە زۆر كــەوتــوونــەتــە ژێــر كاریگەریی
دەتوانین لەرێگەی خودی ئایین بەگشتیی‌و ئیسالم بەتایبەت بەرەنگاریی ئەم مەیدانخوازیی‌و كاریگەرییە هزرییەی داعش ببینەوە ،بەشێوەیەك بتوانین جۆرێك لەپەیوەندی لەنێوان ئایین‌و جواڵنەوەی رزگاریخوازیی باشرت بەرجەستە بکەین بـــــاوەڕە ئــایــیــنــیــەكــان بــەمــەبــەســتــی دامەزراندنی یەكێتی نەتەوەیی خۆیان لەژێر قەوارەیەكی سیاسیی سەربەخۆدا. هــەرچــی جـــۆری دووەمــــە ،كەبریتییە لەناسیۆنالیزمی ئــامــرازی بــاوەڕمــەنــد، ریڤەر وەك بزوتنەوەیەك دەیبینێت ،كە لەناو ئەم چەشنە لەناسیۆنالیزمدا ،ئایین پێگەیەكی كاریگەر‌و توخمێكی الیەنگیری شوناسی نەتەوەیی داگیر دەكــات .واتە لێرەوە تێدەگەین ،هەم بەگشتی لەبەشێكی زۆری قۆناغە مێژووییەكانی رابردوو هەم لەمێژووی نوێ‌و هاوچەرخیشدا نەتوانراوە ئەو پۆلێنبەندیی‌و جیاكاریی بۆ تێگەیشتن لەبایەخی ئاوێتەكردنی ئایین‌و ناسیۆنالیزم‌و جیاكردنەوەی جۆرەكانی ناسیۆنالیزم لەژێر كارایی ئاییندا بكرێت ،بۆیە تێبینی ئــەوە دەكــەیــن ،كەئایین‌و ناسیۆنالیزم وەك پێویست نەتوانراوە پێكەوە متوربە بكرێن ،بۆیە دەبینین داعش‌و بیری داعشی دەتــوانــێــت كاریگەریی لــەســەر بەشێك لەپانتایی گەنجانی ئایندار دروست بكات‌و بچنە ریزەكانیانەوە ،یاخود كار لەبەشێكی كــەم لەسیمبوڵ‌و هێما ئایینیەكان‌و بانگخوازانی گەنج بكات ،لەبەرئەوەی بەشێكی دیكەی ئەم گرفتە پەیوەندی بەئاراستەی ناسیۆنالیزمی كوردییەوە هەیە لەرابردوو ئێستاشدا ،كەدەخوازێت ئایین بكاتە دەرەوەی جواڵنەوەی رزگاریخوازیی كوردیی‌و زیاتر بایەخ مۆدێلی ناسیۆنالیزمی سێكیۆالر دەدات ،هەروەك هەرچی ئاراستە
بەكۆتاییهاتنی داعش لەڕووی سیاسیی‌و چەكدارییەوە مانای كۆتاییهاتنی ئەو مەترسییە نییە لەسەر ناسنامەی نەتەوایەتی‌و كۆمەڵی كوردیی ،بەڵكو كاریگەرییە هزرییەكە بەردەوامیی دەبێت
ئیسالمییە سیاسیی‌و بزاوتییەكەشە زیاتر بایەخ بەناسیۆنالیزمی ئایینی دەدات، كەرەنگە سەربكشێت بۆ مۆدێلی دەسەاڵتی ئایینی ،یان توانەوەی نەتەوە لەنێو بۆتەی ئاییندا بێ هەند وەرگرتنی خەسڵەت‌و مقوماتە نــەتــەوەیــیــەكــان‌و پێویستی زیندوو هێشتنەوەی بوونی نەتەوەیی‌و بەرجەستەكردنی دەســەاڵت‌و قەوارەیەكی نەتەوەیی ،بەڵكو ئــەوەی لەسەر ئاستی گشتی هــەســتــی پــێــدەكــرێــت بریتییە لەوابەستەكردنی بیركردنەوەی نەتەوەیی مرۆڤی باوەڕدار بەبیركردنەوە‌و پابەندییە بــیــروبــاوەڕی ـی‌و عەقیدەییەكەوە وەك توانەوە‌و ونبوونی الیەنە نەتەوەییەكە‌و هەندێ كاتیش بارگاویكردنی تاكو خستنە ژێــر كاریگەریی ئایینداریی سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتیی نەتەوەكانی تری جیهانی ئیسالمی وەك عەرەب‌و فارس‌و تورك ،نەك وەك ئیسالمیی كوردەواریی. ئێمە بڕوامان وایە لەدوای راپەڕینەوە بەدیاریكراوی بەهۆی گەشەكردنی بزاوتی ئیسالمیی‌و دوای نــەمــانــی سیمبوڵە ئایینیەكان ،كە لــەزۆر بــاردا هەڵگری بەشێكی باش لەگوتاری نەوەی پیاوانی ئایین‌و شێخانی تەریقەت بوون ،درێژەیان بەو ئاراستە نەتەوەیی‌و ئایینییەدا ،بەاڵم گەشەكردنی خێرای ئیسالمی سیاسیی‌و سەلەفییەت‌و كاركردن لەسەر پاشەكشە پێكردنی رەوتـــی تــەســەوف‌و رێــبــازە
سۆفیگەرییەكان كاریگەریی هەبوو لەسەر الوزازكــــردن‌و جێ پێلێژكردنی گوتاری نەتەوەیی‌و ئایینی ،بەڵكو زیاتر گوتارێكی ئایینی جێگەی گــرتــەوە ،كــە بەكەمی خەسڵەتی نەتەوەیی لەپێشچاو گرتووە، لێرەشدا چەندین فاكتەر كاریگەرییان لەسەر رووخــســارەكــانــی گەشەسەندنی رێــــوڕەوتــــی ئــیــســامــی ســیــاســیــی لە كۆمەڵگەی كوردیی لەباشووری كوردستان دروستكردووە ،لەوانە هەڵكشانی بنیاتنانی مزگەوت‌و شوێنە ئاینییەكان ،دەركەوتنی پارت‌و رێكخراوە ئیسالمییە سیاسییەكان، قوتابخانەوە ناوەندە ئیسالمییەكان .رەوتی گەڕانەوە بۆ ئایین لەشێوە چاالكەكەی لە باشووری كوردستاندا ،لەرووی میتۆدییەوە بەسەر چەند قۆناغێكدا دابــەش دەبێت: یەكەم قۆناغی راكێشانی تاكەكەسیی‌و، كێشكردنی چەند سیمبولیكی بنەماڵەیی ئایینیی لەسلێمانیی ،هەولێرو دهۆك ،لەپاڵ دامەزراندنی چەند خانەو شانەیەك ،بۆ نمونە راكێشانی خانەوادەی مەال عەبدولعەزیز (مەال عوسمان ،مەال عەلی ،مەال سدیق، مەال عومەر) ،هەروەها راكێشانی خانەوادەی مەال بەها – باپیری سەاڵحەدین محەمەد بەهادین لە سلێمانی ،دیسانەوە راكێشانی چەند خانەوادەیەكی تر لە هەولێر وەك مامۆستا خەلیل‌و مامۆستا فوئاد چەلەبی، ئەم قۆناغە سااڵنی شەست‌و حەفتاكانی سەدەی بیستەم دەگرێتەوە .دووەم قۆناغی
رێكخستن‌و پێكهێنانی گــروپ‌و كۆمەڵی جۆراوجۆر ،كە جۆرێك لە مەنهەجیەت‌و مەركەزیەت لەكاری هەریەك لەو گروپ‌و كۆمەاڵنەدا هەبووە ،ئەمەش بەدرێژایی هەشتاكان بەردەوامبووە ،تا لەساڵی 1987 بزووتنەوەی ئیسالمیی دادەمەزرێت .سێیەم قۆناغی پاش دامەزراندنی بزووتنەوەی ئیسالمیی ،كە لەپاش راپەڕینەوە دەست پێدەكات‌و ،چەندین پــارت‌و رێكخراوی تــری سیاسیی ئیسالمیی دەردەكـــەون، وەك یەكگرتووی ئیسالمیی كوردستان، بــزووتــنــەوەی راپــەڕیــنــی ئیسالمیی، بــزووتــنــەوەی یــەكــبــوونــی ئیسالمیی‌و كۆمەڵی ئیسالمیی لەكوردستان .هەرچی رەوتــی سەلەفییەتیشە ،ئەوا سیماكانی پەرەسەندنی سەلەفیزم‌و دەركەوتنیان بەهێزەوە دەگەڕێتەوە بۆ زانكۆو دامەزراوە ئاینییەكانی سعودیە ،كە هەڵگری بیری سەلەفیزم (وەهابیزم)ن ،لەرێگەی كتێب‌و باڵوكراوەكانیانەوە لەهەوڵدان بەگژی شیعەگەرایی‌و سۆفیگەراییدا بچنەوە، چونكە لەدیدی ئەواندا هەردوو رەوتەكە بە فاسیدیی سەریانهەڵداوە ،بەوهۆیەشەوە بەشێك لە مەزارگە ئاینییەكانی رێبازە سۆفییەكان رووخێنراون لەكۆتاییدا بــڕوامــان وایــە بۆ رێگرتن لەمەترسییەكانی بیر داعش‌و هەموو ئەو بیرە ئیسالمیانەی تر ،كەبارگاوین بەتوندوتیژیی‌و دژە خواست‌و مافی نەتەوەیی كوردو هێزی پێشمەرگەن پێویستە بایەخ بەئیسالمیی میللیی‌و كــــوردەواریــــی‌و ئیسالمیی كۆمەاڵیەتی بدرێت بەمیكانیزم‌و پرۆژەی شیاو دیسان كار بكرێت بۆهێنانەوەیان بۆ نێو كۆمەڵگە ،هەروەها سنوورداركردنی كاری بانگخوازیی‌و خۆماڵیكردنی‌و دانانی دیسپلین لــەرێــگــەی دامـــو دەزگــاكــانــی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە ،بۆئەوەی نەبنە بەشێك لەمەترسیی گواستنەوەی بیری توندڕەویی داعش‌و هەر بیرێكی تری ئایینی ،كــەدژە بەئاراستەی نەتەوایەتی كــوردیــی ،چونكە بڕواشمان وایــە ئایین رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت لەبەرپەرچدانەوەی ئەو مەترسییانەی بیرو بۆچوونێكی وەك بیری داعش‌و هاوشێوەكانی لەمەسەلەی بــونــیــاتــنــانــی شــونــاســی نــەتــەوەیــی‌و دروستكردنی ئینتیما‌و بەرز‌و جوان روانین بۆ هێزی پێشمەرگە وەك هێزی سیمبوڵی پاراستنی بــوون‌و ناسنامەی نەتەوایەتی كوردو رەتكردنەوەی تەكفیر‌و ئەو چەكە ئایینیانەی ،كــەداع ـش‌و هاوشێوەكانی دژی هێزی پێشمەرگەو دامو دەزگاكانی حكومڕانی‌و كۆمەڵگا‌و كۆی جواڵنەوەی رزگاریخوازیی كوردیی بەكاریدەهێنێت‌و لــەو رێــگــەیــەوە دەیــەوێــت كاریگەریی لەسەر بەشێك لەگەنجان یاخود كێڵگەی ئایینداری كوردیی بكات ،چونكە وەك ئاماژەی پێدراوە داگیركردنی زیهنییەت‌و مێشك مــەتــرســیــدارتــرە لەداگیركاریی سەربازیی ،كەلەئێستادا داگیركاریی‌و جەنگە سەربازیی‌و چەكدارییەكان داعش بەرەو كۆتایی دەڕۆن ،ئەوەی دەمێنێتەوە كاریگەریی‌و هێرشە هزریی‌و ئایینییەكانە، كە ئەگەر دوای نەمانی داعــش بەهەند وەرنەگیرێن ،دەشێ لەهەر ساتەوەختێكدا دەیان گروپ‌و مۆدێلی هاوشێوەی داعش‌و بگرە توندوتیژتر بەرهەم بهێنن‌و ببنە مەترسییەكی گەورەتر لەسەر جواڵنەوەی رزگــاریــخــوازیــی كــوردیــی‌و ناسنامەی نەتەوایەتی تاكی كورد.
ژمارە ()342دوشەممە2017/5/15
2
كورد له سه‌رده‌می ده‌وڵه‌ته‌كانی(ئه‌مه‌وی ،عه‌باسی ،عوسمانی)دا
سامان عوسامن سیوه‌یلی ل ـه‌پــاش ســاڵــی چلی كۆچییه‌وه، ئـه‌و ده‌سـه‌اڵتــانـه‌ی به‌ناوی ئیسالم و خـه‌الفـه‌تـه‌و‌ه دروســتــده‌كــران ئاین له خزمه‌تی خه‌لیفه‌كانی دا بووه ،نه‌ك ئه‌وان و فه‌رمانڕه‌واییه‌كه‌یان ل ه خزمه‌تی ئایندا بن ،پرسی شورا ،ك ه فه‌رمانی خودایه، پشتگوێخرا و كرای ه دەسەاڵتی ستەمگەر. دواتــر ئ ـه‌و‌ه ده‌ســه‌اڵت و شانۆشكۆیه وایــكــر‌د ك ه شانازییه‌كی گـــه‌ور‌ه له ده‌روونـــی عه‌ره‌به‌كاندا دروستبێت و خۆیان له‌گه‌النی تر به‌گه‌وره‌تر بزانن. ته‌نانه‌ت ئه‌و ئایه‌ته‌ی قورئان ك ه بۆیان دابه‌زیبوو تاكو ل ه خۆیان بایی نه‌بن و وا نه‌زانن ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی ك ه هه‌یان ه له ئازایه‌تی خۆیانه‌وه‌ی ه پشتگوێیان خست. سه‌ركرد‌ه عه‌ره‌به‌كان كاتێك بینیان به‌رامبه‌ر به‌فارس و ڕۆمه‌كان وه‌ستاون، به‌پێچه‌وانه‌ی جارانه‌وه ،ك ه خۆزگه‌یان ده‌خــواســت ڕۆمـه‌كــان ڕێیان پێبده‌ن تا ل ه شامدا بازرگانی بكه‌ن ،ئێستا ه ـه‌مــوو شتێكیان بــۆ ئــاســان بــووه، گیانی خۆبه‌زڵزانین وشانازیكردن چووه ناخیانه‌وه ،به‌جۆرێك به‌چاوی بااڵسه‌یری خۆیانده‌كرد و گه‌النی تریان له‌خۆیان به‌بچوكتر ده‌بینی. ئه‌م بارودۆخ ه به‌تایبه‌تی له‌سه‌رده‌می ده‌وڵه‌تی(ئه‌مه‌وییه‌كان)دا زۆر ب ه زه‌قی بـه‌دیــاركـه‌وتــو و پـــه‌ره‌ی سـه‌نــد ،له‌م بواره‌دا(عەبدولمەلیك كوڕی مــەروان) ی پێنجه‌م خه‌لیفه‌یان ك ه له‌سه‌رده‌می خۆیدا ناودارترین شه‌رعناسی مه‌دینه بوو ،كاتێك هه‌واڵی ب ه خه‌لیفه‌بونی بۆ دێت خه‌ریكی قورئان خوێندن ده‌بێت، قورئانه‌ك ه داده‌خــات و ده‌ڵێت »:ئیتر كارم به‌تۆ نه‌ما»(.)١ ئــوم ـه‌ویــی ـه‌كــان كــۆم ـه‌ڵــیــك یاسا ورێسای شۆڤێنیانه‌ی تایبه‌ت به‌خۆیان داڕشـــت ،لـه‌وانـ ه ب ه غه‌یره‌عه‌ره‌بێك، كـــ ه مــوســوڵــمــانــیــش بــــوو؛ پێیان ده‌گووت(الموالی) ،به‌مه‌به‌ستی شوێن كه‌وته‌و ملكه‌چپێكراو و خۆشیان به سه‌ردار(الوالی) ناوزه‌دده‌كرد .بۆ كه‌س نه‌بوو خۆی به‌هاوشانی عه‌ره‌ب بزانێت، ئه‌گه‌ر نا پێیان ده‌گووت (الشعوبي) و
به‌تاوانی(الردة)تاوانبارایان ده‌كــرد و خوێنی ده‌ڕژێنرا ،ته‌نانه‌ت كار گه‌یشت ه ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر موالیه‌ك به‌الی عه‌ره‌بێكدا بڕۆیشتای ه و عه‌ره‌به‌ك ه كۆڵی به‌سه‌ر شانه‌و‌ه بوایه ،یه‌كسه‌ر ده‌یخست ه سه‌ر شانی موالییه‌كه ،به‌بێ ئه‌وه‌ی موالیی بتوانێت ناڕه‌زایی ده‌رببڕێت ،سیاسه‌تی عه‌ره‌بچێتی ئومه‌وییه‌كان هێنده توندوتیژ بووه وای ل ه هه‌ندێك عه‌رهب‌یش كردوه به‌ربه‌ره‌كانی سیاسه‌ته‌كانیان بكه‌ن. (ته‌به‌ری) ل ه مێژوه‌كه‌یدا باسی عه‌ره‌بێكی بــه‌ده‌ســه‌اڵت ده‌كـــات به‌ناوی(حمید قحطبة) ،ك ه ل ه خوراسان ل ه وتارداندا بۆ خه‌ڵك وتویه‌تی »:عه‌ره‌به‌كان تا ئه‌و كاته‌ی به‌دادپه‌روه‌ری و به‌ویژدانه‌وه هه‌ڵسوكه‌وتیان ده‌كــرد مافی ئه‌وه‌یان هه‌بوو ،ك ه فه‌رمانڕه‌وابن ،به‌اڵم ئێستا له‌ڕێی دادپه‌روه‌ری الیانداوه ،ئێستا خوا ئێوه‌ی زاڵكردو‌ه به‌سه‌ریاندا ك ه تۆڵه‌یان لێبكه‌نه‌وه«( .)2ل ه هیچ كاتێكدا موالی هه‌رچه‌ند‌ه له‌ناو میلله‌ته‌كه‌ی خۆیدا پله‌و پایه‌ی به‌رزبوای ه به‌فه‌رمانڕه‌وا دانه‌ده‌نرا وا ئه‌ژمارده‌كرا ك ه ع ـه‌ره‌ب هاوشانی كه‌س نییه ،ته‌نانه‌ت ژنی ع ـه‌ره‌ب له كوردێك یاخود هه‌ر غهیره عه‌ره‌بێك مــار‌ه بڕنه‌ده‌كرا .ل ه كتێبی( االغاني البي فرج االصفهاني)یه‌و‌ه هاتووه ،كه یه‌كێك له‌موالییه‌كانی كچ ه عه‌ره‌بێكی له‌تیره‌ی به‌نی سوله‌یم ماره‌كردبوو، پیاوێكی عـــه‌ره‌ب به‌ناوی(محمد بن بشید الــخــارجــی) ،دیـــار‌ه ك ه یه‌كێك بــووه ل ه عه‌ره‌ب ه ده‌ستڕۆیشتوه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه ،ئـه‌وه‌ی زۆر پێناخۆش بــووه‌و ده‌چێت ه الی والیی مه‌دین ه كه ئه‌و كاته(ئیبراهیمی كوڕی هیشام)بووه، شكات ل ه موالییه‌كه‌ی ده‌كــات ،والیش ڕاسته‌وخۆ ده‌نێرێت به‌دوای موالییه‌كه‌داو ژنه‌كه‌ی پێ ته‌اڵق ده‌دات ،له‌كاتێكدا ته‌اڵقدان له‌ئاینی ئیسالمدا ب ه زۆر دروست نیه ،ســـه‌ره‌ڕای ئــه‌وه‌ش ()200داری حه‌دی زینا زیاتر لێده‌دات و سه‌روڕیش و سمێڵ و برۆشی ده‌تاشێت( ،)3غهیره عه‌ره‌به‌كان ئه‌گه‌ر موسوڵمانیش بوو بن، هه‌ر به‌دژ دانــراون ،له‌كاتێكدا ك ه كچی موالییه‌كانیان وه‌ك كه‌نیزه‌ك بۆ خۆیان به‌دروست زانیوه ،ئه‌گه‌ر مناڵیشیان لێ ببوای ه به(أم الولد)ناوده‌بران ،سه‌یر له‌وه ب ه منداڵه‌كه‌یان ده‌گرت(الهجین) ،واته عه‌یبدار ،چونك ه دایكی له‌ڕه‌چه‌ڵه‌كدا عـــه‌ره‌ب نـــه‌بـــووه( ،)4شۆڤێنیزمی عـه‌ره‌بــی زۆر ل ـه‌و كــوردان ـ ه ده‌ترسان ك ه شــاره‌زای زمان و كلتوری عه‌ره‌بی بوون ،شاعیرێكی عه‌ره‌ب سه‌باره‌ت به كورد ك ه ئه‌و هه‌موو خزمه‌ته‌ی به‌ئاین و مێژو و هه‌روه‌ها كلتوری ئه‌وان كردووه ل ه هۆنراوه‌كه‌یدا ده‌ڵێت (:التحذر الحیة والعقربا و أحذر الكردیا إذا استعربا) واتــه «ل ـ ه مــارو دووپــشــك مه‌ترسه، به‌ڵكو ل ـه‌و كـــورد‌ه بترس ه كـ ه خۆی کــردوە ب ه عــه‌ره‌ب» ،ئه‌م ه له‌كاتێكدا ی كورد پابه‌ندنه‌بوو‌ه به كه‌س هێنده ئاینی ئیسالمه‌وه ،خۆ ئه‌گه‌ر ل ه كوێره دێیه‌كی كوردستاندا چوار ماڵ هه‌بوو بێت ،پێنجه‌م ماڵیان مزگه‌وتێك بووه، هه‌ر بۆی ه ( محەمەد ئەحمەد ئەلراشد) ك ه گـه‌وره‌ی ئیخوانه‌كانی ئێراق بووە، له‌باره‌ی كــورده‌و‌ه ده‌ڵێت «من كاتێك سه‌یری كــورد ده‌ك ـه‌م وا هه‌ستده‌كه‌م ك ه ئاینی ئیسالم له‌وانه‌و‌ه هاتبێت بۆ ئێمه« ،كه‌چی له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌موو خزمه‌ته گه‌وره‌یه‌وخۆتواندنه‌وه‌ی كورد له‌ئاینی ئیسالمدا ،ل ه هیچ ســه‌رده‌م وكاتێكدا شه‌فاعه‌تی الی به‌ناو بــرای عه‌ره‌بی مسوڵمانیه‌و‌ه بۆ نه‌خوازراوه ،هه‌موو ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه عه‌ره‌بیانه‌ی به‌ناوی ئیسالمه‌وه حوكمیان كردووه ،هه‌ر به‌وه‌ند‌ه ڕازی بوون ك ه كورد وه‌ك به‌نده‌یه‌كی گوێله‌مست له خزمه‌تیاندا بێت ،چاكه‌ی(ئەبو موسلیمی خۆراسانی)ی كورد ک ە ئومه‌وییه‌كانی ڕوخاندو عه‌باسییه‌كانی هێنای ه سه‌ر
كورسی ده‌س ـه‌اڵت بـه‌و‌ه درایــه‌و‌ه كه( ی خۆیدا ابو جعفر المنصور) له‌ماڵه‌كه له‌كاتێكدا میوانداری كردبوو نامه‌ردانه كوشتی ،پاش ئه‌ویش (هارون الرشید) له‌ساڵی ( 169تاكو ) 193ی كۆچی فه‌رمانڕه‌وایی ده‌وڵه‌تی عه‌باسی كرد، به‌اڵم تا ده‌هات ئه‌و ده‌سه‌اڵت ه به‌هۆی شه‌ڕی نێوان هه‌ردوو كوڕه‌كه‌ی هارونه ره‌شــیــده‌و‌ه (أمین و مــأمــون) له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت خراپتر ده‌بوو ،تاكو سه‌رئه‌نجام لـه‌دوای چه‌ند فه‌رمانڕه‌واییه‌كی تره‌وه له‌ساڵی ()332ی كۆچی بنه‌ماڵه‌یه‌كی فــارس به‌ناوی(به‌نی بویه) توانیان ده‌وڵـه‌تــی عه‌باسی بخه‌نه‌ژێر ده‌ستی خۆیانه‌وه‌و ئه‌وانیش تاكو ساڵی ()447 ی كۆچی فه‌رمانڕه‌وایی بكه‌ن ،پاش ئه‌وانیش توركه‌كان توانیان ده‌سه‌اڵتی یه‌نی بوی ه نه‌هێڵن و ده‌وڵه‌تی ئیسالمی بخه‌نه‌ژێر ده‌ستی خۆیانه‌وه .به‌و جۆره ده‌وڵه‌ت بووه گۆڕه‌پانێك بۆ پێكدادانی چه‌ند تایه‌فه‌و گه‌لێكی جیاواز له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت( ،)5له‌وكاته‌دا ل ه كوردستانیش
دایمه‌زراند و ڕۆڵێكی گرنگی بینی ل ه باڵوكردنه‌وه‌ی ئاینی ئیسالم له‌ناو كوردا، ه ـه‌روه‌هــا پــاش ئه‌ویش له‌سه‌رده‌می به‌دركوڕی حه‌سنه‌ویه‌دا بایه‌خێكی زۆر به‌باڵوكردنه‌وه‌و جێگیركردنی بیروباوه‌ڕی ئاینی ئیسالم درا .به‌در هه‌موو ساڵێك هــه‌زار دیناری ده‌ك ــرد‌ه خه‌رجی ڕێی چــوونـ ه حه‌جی بیست كــه‌س كـ ه بۆ دایكیان حه‌جیان ده‌كـــرد ،هه‌روه‌ها هه‌موو ڕۆژانی هه‌ینی ()10.000درهه‌می وه‌كو خێر به‌سه‌ر هه‌ژاران و بێوه‌ژناندا دابه‌شده‌كرد .هه‌موو ساڵێكیش ()3.000 دیناری بۆ پینه‌دۆزانی نێوان شاری ه ـه‌م ـه‌دان وب ـه‌غــداد خ ـه‌رجــده‌كــرد ،بۆ چاككردنه‌وه‌ی پێاڵوی ئه‌و حاجیانه‌ی ل ـه‌ڕێــدا پێاڵوه‌كانیان ده‌دڕا .هه‌مو مانگێكیش ()20.000دره ـه‌مــی بۆ كفن و دفنی مردوان خه‌رجده‌كرد ،هه‌روه‌ها ()3,000مزگه‌وتی دروستكردووه .هه‌موو ساڵێكیش وه‌كو سه‌ده‌قات ()100,000 درهه‌می به‌سه‌د ئه‌هلی حه‌ره‌مه‌یندا ده‌به‌خشیه‌و‌ه )(.)6
ئه‌وه‌نده‌ی کورد به‌ناوی ئاینه‌و ه كاڵوی له‌سه‌ر نراوە و دۆڕاندویەتی، هه‌رگیز له ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌و مه‌یدانی جه‌نگدا ئه‌وه‌نده زیانی به‌رنه‌كه‌وتووه چه‌ند میرنیشینێكی سه‌ربه‌خۆ دامه‌زران، وه‌ك(میرنشینی حه‌سنه‌وی و میرنیشینی دۆسته‌كی) ،مێژونوسی ئیسالم( إبن الــجــوزي) ل ـ ه كتێبی (المنتڤم) دا، س ـه‌بــاره‌ت ب ه میرنشینی حه‌سنه‌وی ده‌ڵــێــت»:ده‌بــێــت چــاكـه‌ی ئیماره‌تی حه‌سنه‌ویی ه 1015-691له‌یاد نه‌كه‌ین، ك ه گــه‌ور‌ه ده‌ره‌ب ـه‌گــی به‌هێزی كورد حه‌سنه‌ویه‌ی كوڕی حوسێنی كوردی
كێشمه‌كێش و شه‌ڕی نێوان عه‌ره‌ب و تورك وفارس له‌الیه‌ك و ناكۆكیی نێوان خه‌لیفه‌كان له‌سه‌ر ده‌سـه‌اڵت له‌الیه‌كی تره‌وه ،به‌رده‌وام بوو تا(هۆالكۆی مه‌غۆل) ل ه ساڵی / 1358زاینی به‌غدادی داگیركرد و ( موعتصم بالله) ی كوشت، ب ه جۆرێك ڕووبــاری دیجل ه ب ه خوێنی هـــه‌زاران كـه‌س ســووربــوو ،وه‌ك چۆن خه‌الفه‌تی عه‌ره‌ب ل ه ڕۆژهه‌اڵتدا كه‌وته
ده‌ست مه‌غۆل و توركه‌كان ل ه رۆژئاواشدا له( ئه‌نده‌لوس) فه‌رمانڕه‌واییه‌كه‌یان كه‌وت ه ژێــر ده‌ستی ئیسپانییه‌كان و شوێنه‌واری ئه‌و ده‌وڵه‌ت ه عه‌ره‌بییەیان نه‌هێشت ك ه ئومه‌وییه‌كان ل ه (قورطبه) دایــان مـه‌زرانــد بــوو ،هـه‌ر له‌ئه‌نجامی ناكۆكییه‌كان دابــوو خاچبه‌ده‌سته‌كان توانیان شاری (قودس)یش بگرن(،)7 ئـــه‌وه‌ش هــاتــنـه‌دی وته‌مێژوییه‌كه‌ی خه‌لیفه‌ی دووه‌مــی راشدین(عومه‌ری كوڕی خه‌تاب) بوو ،كه‌پێشتر ئامۆژگاریی عه‌ره‌به‌كانی كــردو پێی گوتن( ئه‌ی گه‌لی عه‌ره‌ب ئێم ه گه‌لێكی نه‌فامبوین، بتمان ده‌په‌رست و كچانمان زینده‌به‌چاڵ ده‌كرد ،خودا ل ه خۆمان پێغه‌مبه‌رێكی بۆ ناردین و به‌ئیسالم عیزه‌تی پێبه‌خشین، ئه‌و‌ه بزانن هه‌ركاتێك پشتمان كرد‌ه ئه‌و ئاین ه خودا ب ه شتێكی تر خه‌جاڵه‌تمان ده‌كات. مێژوی كورد پڕیه‌تی ل ه كاره‌سات و مه‌ینه‌تی دوژمنان ،ئه‌وه‌نده‌ی به‌ناوی ئــایــن ـه‌و‌ه كــاویــان ل ـه‌س ـه‌ر نــاویــن و دۆڕاندومانه ،هه‌رگیز ل ه ڕوبه‌ڕوبونه‌وه‌و مه‌یدانی جه‌نگدا ئ ـه‌وه‌نــده‌مــان زیان به‌رنه‌كه‌وتووه ،داگیركه‌ران هه‌میشه ئاینی ئیسالمیان وه‌ك پیالنێكی سیاسی بۆ له‌خشته‌بردنی كورد به‌كارهێناوه ،خۆ ئه‌گه‌ر ل ه هه‌موو سه‌رده‌مێكدا شۆڕشێك له‌ناوجه‌رگه‌ی گه‌لی كــورده‌و‌ه سه‌ری هه‌ڵدابێت ،له‌پێناوی ئازادیدا ئه‌و‌ه به‌كافر و هه‌ڵگه‌راوه(المرتد) له‌قه‌ڵه‌مدراون. ئه‌و زوڵم و زۆره‌ی ل ه كورد ده‌كرا، وه‌نه‌بێت هه‌ر له‌سه‌ر ده‌ستی خه‌الفه‌تی ئیسالمی ع ـه‌ره‌ب ـه‌كــان ـه‌و‌ه بووبێت، به‌ڵكو تورك ه عوسمانییه‌كانیش كاتێك ده‌سه‌اڵتیان ل ه عه‌ره‌به‌كان پچڕی و چه‌ند سـه‌ده‌یـه‌ك حوكمی به‌ناو ئیسالمیان كرد ،پاش ئه‌وه‌ی شه‌ڕی( چاڵدێران) له‌نێوان عوسمانییه‌كان و سه‌فه‌وییه شیعه‌كانی ئێراندا له‌ساڵی /1524ی زاینی دا بـه‌رپــابــوو ،عوسمانییه‌كان وه‌ك تاكتیكێكی سیاسی له‌و جه‌نگه‌دا بـه‌هــۆكــاری هاومه‌زهه‌بییه‌و‌ه له‌گه‌ڵ كــورددا سه‌رنجی زۆرب ـه‌ی كوردیان بۆ الی خۆیان ڕاكێشا و به‌ڵێنی ئه‌وه‌یان دا ب ه كــورد گـه‌ر سه‌ركه‌وتن له‌الیه‌ن
ده‌وڵه‌تی عوسمانییه‌وه ،ده‌سه‌اڵتی خۆی بۆ كورده‌كان مسۆگه‌رده‌كه‌ن .له‌پاش سه‌ركه‌وتن به‌هاوكاریی جه‌نگاوه‌رانی كورد عوسمانییه‌كان وه‌ك حوكمێكی الم ـه‌رك ـه‌زی چه‌ند میرنیشنێكیان بۆ كورد دروستکرد ،هه‌رچه‌ند‌ه ئه‌و په‌یمانه ل ه حوكمی هه‌موو سوڵتانه‌كاندا وه‌ك خۆی جێبه‌جێنه‌ده‌كرا ،هه‌رسوڵتانه‌و به‌ئاره‌زوی خۆی جڵه‌وی حوكمی به‌ناو ئیسالمی ڕاده‌كێشا ،هه‌ركاتێك یه‌كێك له‌و میرنیشینان ه هه‌ستی ب ه هۆشیاریی ن ـه‌ت ـه‌وه‌یــی خــۆی كــردبــێــت و بیری له‌سه‌ربه‌خۆیی كردبێته‌وه ،به‌چه‌ندین پیالنی س ـه‌ربــازی و بــاج و سه‌رانه‌ی له‌ڕاده‌به‌ده‌ر كه‌وت. ئه‌و جۆره فه‌رمانڕه‌وایی ه تاكتیكییه‌ی عوسمانییه‌كان بــــه‌رده‌وام بــوو تاكو له‌سه‌رده‌می سوڵتان محمودی دووه‌مدا، به‌ناوی پرۆسه‌ی (نیزامی حه‌دید)ه‌وه عوسمانییه‌كان هه‌وڵی به‌ناوه‌ندیكردنی ده‌سه‌اڵتی خۆیاندا ،بۆ ئه‌و مه‌به‌سته ســوپــای عوسمانی ك ـه‌وت ـ ه شه‌ڕێكی دژواره‌وه ،دژی میرنیشین ه كوردییه‌كان و له‌ئه‌نجامی ئه‌و هێرشانه‌دا یه‌ك له‌دوای یه‌ك نیمچ ه ده‌سه‌اڵتی میرنیشینه‌كوردییه‌كان لــه‌نــاوبــران ،گـه‌شــتــیــاری فه‌ره‌نسی (پــوژوال) ،ك ه گه‌شتێكی به‌ناوچه‌كانی ژێرده‌سه‌اڵتی عوسمانییه‌كان كردوه و هه‌موو ئه‌و كاره‌ساته‌ی ل ه گه‌شتنامه‌كه‌یدا تۆماركردو‌ه كه‌به‌چاوی خۆی بینیونی، له‌و باره‌وه‌یه‌ده‌ڵێت «به‌فه‌رمانی حافیز پاشا هێرشكرای ه سه‌ر میری ڕه‌واندوز، ئه‌م هێرش ه ماوه‌ی سێ مانگ به‌رده‌وام بوو ،جه‌نگاوه‌رانی كورد به‌مێرخاسی و ورەیـه‌كــی بـــه‌ره‌زه‌و‌ه به‌رگرییان له میرنیشینه‌كه‌یان ده‌كــرد ،له‌م شه‌ڕه‌دا چوار هه‌زار سه‌ربازی عوسمانی به‌ده‌ستی جه‌نگاوه‌رانی كورد كوژران و ناوچه‌یه‌كی فــراوان و گوندێكی زۆری كوردستان به‌ده‌ستی عوسمانییه‌كان سوتێنران، بێجگ ه له‌وه‌ی نزیكه‌ی چوار هه‌زار كورد به‌ژن وپیاو و گه‌وره‌و بچوكه‌و‌ه له‌الیه‌ن عوسمانییەكانه‌و‌ه به‌دیلگیران و له‌به‌ر خۆر و هه‌تاو و له‌ناو ته‌پوتۆزدا راگیران، زۆربه‌ی ئه‌و ژن و پیاو و مندااڵن ه به‌ده‌م هاوار و ناڵه‌و‌ه بۆ ماوه‌ی شه‌ش رۆژ به‌و شێوه‌ی ه مانه‌وه ،ته‌نیا له‌تێك نانی ڕه‌ش و قومێك ئاوییان پێده‌درا ،له‌ماوه‌ی سێ رۆژ دا بیست منداڵی شیر‌ه خۆر‌ه به‌هۆی وشكبوونی شیری دایكیانه‌وه‌و له‌ئامێزی دایك و باوكیاندا مردن(.)٨ به‌م شێواز‌ه درندانه‌ی ه به‌به‌هانه‌ی گـــه‌ڕانـــه‌وه‌ی حوكمی م ـه‌رك ـه‌زی ـه‌ت، كۆتایی به‌ده‌سه‌اڵتی میرنیشینه‌كان هێنرا و ل ـه‌و په‌یمانه‌ی به‌رامبه‌ر به فــیــداكــاری و خۆبه‌ختكردنی كــورد دایــان ،به‌ناوی(برایه‌تی ئیسالم)ه‌وه پاشگه‌زبونه‌وه. سه‌رچاوه‌كان : )1الخالفة االسالمیة ،محمد سعید العشماوي ،القاهرة،1989 ،ص.74 )2بــێــده‌سـه‌اڵتـ ه كــورده‌كــان و برا موسوڵمانه‌كانیان ،د.جمال نه‌به‌ز ،سوید، ل.16 )3هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،د .جمال نه‌به‌ز ،ل.24 )4ناسیۆنالیزم بیری نه‌ته‌وه‌یی كوردی، د .جمال نه‌به‌ز ،ل.42 )5هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو ،ل.82 )6ڕۆژنامه‌ی التا‌خي ،العدد(،)245 .2010/1/27 )7بــێــده‌ســه‌اڵتــ ه كــــورده‌كــــان و براموسوڵمانه‌كانیان ،د.جمال نه‌به‌ز، ل.90 )8گه‌شتنامه‌ی گه‌شتیاری فه‌ره‌نسی (نایتكیسن پــــۆژوال) :ســاڵــی 1837 ماڵپه‌ری: WWW.btlisnqme.com
3
ژمارە ()342دوشەممە2017/5/15
کتێبێکی بە خوێن نووسراو مرۆڤە ،بەاڵم زێی کااڵیەکە قابیلی کڕین و فرۆشتنە ،ئەوەتا دەقی قورئان دەڵێت: (کــە پێتان ڕابـــواردن ،کرێیان بدەنێ. سوورەتی ژنان ،ئایەتی )٢٤
هەیە )،بەاڵم سااڵنێکە بەهۆی تێڕوانین و ئامێری تایبەتەوە ،دۆکتۆریش دەزانێت، چی لە پزدانی دایکاندا هەیە ،کەچی ئیسالمییەکان ،ئەوانەی جاران سووڕانەوەی زەویشیان پێ ڕاست نەبوو ،ئێستا بۆ هەر دۆزینەوەیەکی نوێی زانستی ،بە تۆپزی ئایەتێک دەبیننەوە ،لەگەڵیدا بیگونجێنن.
حەمەسەعید حەسەن ()٢-2 قورئان دەقێکە ئینسان لە کۆیلەیی قوتار ناکات ،دەیکات بە کۆیلەی خۆی. ئایین یاسا نییە ،ئاخر یاسا ملکەچی گۆڕانی هاوسەنگییەکانی نێوان چین و هێزەکانی کۆمەڵە ،بەاڵم ئایین کە دەبێتە یاسا ،چونکە ئاسمانییە و پیرۆز ،ڕێز لە شوێن و سەردەم ناگرێت و خۆی بەسەر هەموو قۆناغەکانی جڤاکە جیاوازەکاندا دەسەپێنێت ،ئاخر خــۆی بە دەرمانی هەموو نەخۆشییە کۆمەاڵیەتییەکانی گشت سەردەمێک دەزانــێــت .ئەدونیس دەڵێت( :لە ڕۆشنبیریی دینیدا ،هەموو کێشەیەک پێشەکی بیری لێ کراوەتەوە و چارەسەری بۆ دیاری کراوە ،هەموو شتێک چ لەم دونیا و چ لەو دونیا ،ئاشکرایە و پێویستی بە بیر لێ کردنەوە نییە)١١(). هەرچەندە خەڵکی ژێر دەسەاڵتی ئیسالم، گیریان بە دەست دەیان تەنگوچەڵەمەی کۆمەاڵیەتییە خواردووە ،کەچی کەسانیک هەن( ،هۆکاری سەرەکیی نەخۆشییەکانی کۆمەڵ ،دەبەنەوە سەر دوورکەوتنەوە لە ئیسالم)١٢().
هەموو ئەو بزووتنەوانەی لە سایەی دەسەاڵتی ئیسالمدا ،داوای دیموکراتی و دادپــەروەریــی کۆمەاڵیەتییان کــردووە، وەک بابەکییەکان ،قەرمەتییەکان، ئیسماعیلییەکان و هەقە ،وێڕای کافراندن، بەوەیش تاوانبار کــراون کە خوشک و دایکیان بۆ خۆیان بە حەاڵڵ دەزانن ،هەمان بالۆرەیان بۆ کۆمۆنیستەکانیش لێ داوە، هەرچەندە خەڵکانی کۆمۆنیست ،تەنانەت هاوسەرگیریی نێوان دۆتمام و پسمامیش بە گونجاو نازانن ،ئاخر زۆر جار وەچەی ئەو پێوەندییە ،ناتەندروست دێتە دونیاوە. ئیسالمییەکان خەڵکیان بەسەر دوو سەنگەردا دابــەش کـــردووە ،سەنگەری مــوســوڵــمــانــان و ســەنــگــەری کــافــران، ئەمەیش سەرەتای نواندنی زەبروزەنگ و پێشێلکردنی دیموکراتییە .هەر کەس ملکەچی دەقە دینییەکان نەبێت ،ئەگەر دەسەاڵتیان نەبوو ،وشەی زبر و جنێوی ئاڕاستە دەکەن و ناو و ناتۆرەی لێ دەنێن، کە دەسەاڵتیشیان هەبوو ،بە شمشێر و بە گولـلە دەپەیڤن .ئیسالمییەکان کە ڕۆڵی ئۆپۆزیسیۆن وازی دەکەن ،یان کە خۆیان وەک بانگخواز پیشان دەدەن، (ئەو هەواڵنەیشیان بۆ گۆڕینی واقیع نییە، بۆ گۆڕینی فەرمانڕەوایییە و دەیانەوێت دەستیان لە دەسەاڵت گیر ببێت)١٦().
ئەو زمانەی قورئانی پێ نووسراوەتەوە، زمانێکە دەیەوێت خۆی لەگەڵ هەموو ئیمام تووفی دەڵێت( :ئەگەر دەقی دینی کاتشوێنێکدا بگونجێنێت و هەموو بەها لەگەڵ بەرژەوەندیدا نەگونجا ،بەرژەوەندی ڕێژەیییەکان ،بە شێوەیەکی ڕەها باس ڕەچاو دەکرێت ).زانایانی ئیسالم هەندێک دەکات .هەرچەندە لە بواری ڕۆشنبیریدا، جار سەرپێچی لە دەقی پیرۆز دەکەن ،بەاڵم هیچ شتێک نییە هەمیشە هەر ڕاست بێت، لە پێناوی بەرژەوەندیی دەسەاڵتداراندا. بەاڵم قورئان هەمیشە هەر ڕاستە! قورئان جەنەڕاڵ زیائولحەق بەڵێنی هەڵبژاردنێکی ئەگەرچی بەشێکە لە کەلەپوور ،کەچی دیموکراتییانەی بە خەڵکی پاکستان دابوو، دەسەاڵتدارانی ئیسالمخواز ،دەیانەوێت کە پاشگەز بووەوە ،گوتی( :لە خەونمدا وەک دەقێکی هاوچەرخ سەرنج بدرێت و ڕۆحێکی پیرۆز پێی گوتم :دیموکراتی دژی دەخوازن بە کۆمەکی ئەو توخمە گرنگەی ئیسالمە)١٧(). کەلەپوور ،هەموو برینەکانی ســەردەم ساڕێژ بکەن ،بەبێ ڕەچاوکردنی ئەوەی، (ئایینی خۆتان بۆ خۆتان و ئایینی نانی ئەو ڕابردووە ڕەسەنە ،برسییەکانی خۆیشم بۆ خۆم ).هەرچەندە ئەو دەقە لە ئێستا تێر ناکات. ئایەتی شەشی سوورەتی کافراندا هاتووە، بەاڵم لە ئایەتی هەشتاوپێنجی سوورەتی دیموکراتی و ئیسالم پێکەوە ناگونجێن ئــال عومراندا پێچەوانەکەی گوتراوە: و هــەر یەکێکیان ئــەوی دیکەیان ڕەت (بێجگە لە ئیسالم هیچ دینیکی دیکە لە دەکاتەوە .ئیسالمییەکان وەک د .غالی کەس قەبووڵ ناکرێت )١٨().نابێت ڕەخنە شوکری دەڵێت( :موسیک بە دەنگی لەم ناکۆکییە بگیرێت ،چونکە قورئان خوا شەیتان ،شانۆ بە بەدکاری ،گۆرانی بە بەرهەمی هێناوە ،حەقیقەتی ڕەهایە و عـــەورەت ،شێوەکاری بە بتپەرستی و هەموو هەڵسەنگاندنێکی بە کوفر و ئیلحاد ئــەدەب بە فریودانی کافرانە لە قەڵەم هەژمار دەکرێت .پەیامهێن کە بێدەسەاڵت دەدەن )١٣().موحەممەد عەبدولوەهاب بوو ،دروشمی (زۆرەملێ لە ئاییندا نییە) چونکە لە گۆرانییەکیدا گوتبووی: ی (سوورەتی بەقەرە ،ئایەتی )٢٦بڵند (نازانین ،لەبەرچی ،هاتووینە ،دونیاوە کردبووەوە ،بەاڵم کە دەسەاڵتی پەیدا کرد، نازانین ،بەرەو کوی ،مل دەنێین قڕی خستە بەنو قورەیزەوە ،کە خێڵێکی نازانین ،کام شتمان ،گەرەکە)، جوولەکە بوون)١٩(. بە تۆمەتی ئەوەی بانگاشە بۆ ئیلحاد دەکات ،ڕاکێشرایە بەردەمی دادگا( .لویس ژن و ئیسالم عەوەز)یش لەبەر ئەوەی گوتبووی( :جنۆکە بریا ئاگری ڕۆحت و فریشتە ،وەک داستان و ئەفسانە، جەستەی دەسووتاندم، بەرهەمی خەیاڵن )،بەرەو ڕووی هەمان بریا دەست لە مالنی ئاسمانیمان چارەنووس بــووەوە )١٤(.ئیسالمییەکان هەمیشەیی دەبوو، دەیانەوێت ئێستایش خەڵکی بــڕوا بە بریا یەکەمین شەوی هاوسەرگیریمان هەبوونی (یاجووج و ماجووج و هارووت و قەت دوایی نەدەهات)٢٠(. مارووت بکەن )١٥()،دەخوازن هەنووکەیش خەڵکی بڕوا بە هێرشی فڕۆکەی جەنگی (ئــەوی لە ژیانیدا تامی ئەزموونی ئاسای تەیری ئەبابیل (سوورەتی فیل) ئەوینی مەزنی نەکردبێت ،شیاوی بەزەیی و بــە دوولــەتــبــوونــی زەریـــای ســوور بە پێدا هاتنەوەیە ،چونکە نازانێت چی لە گۆچانەکەی مووسا بکەن( .سوورەتی کیس چووە )٢١().ئەوپەڕی خۆشەویستی شوعەراء ئایەتی )٦٣ لــە پێوەندیی سێکسی نــێــوان ژن و پیاودا بەرجەستە دەبێت ،بە مەرجێک قورئان دەقێکی زانستی نییە و ئاسایییە پێوەندییەکە ڕەنگدانەوەی ویست و حەزی لەگەڵ زانستدا ناکۆک بێت ،وەک نموونە، هــەردوو ال بێت ،بــەاڵم سێکس بێجگە لە دوا ئایەتی سوورەتی لوقماندا هاتووە، لە ئارەزووکردنی یەکدی ،هەر هۆکارێکی کە (خــوا دەزانــێــت چی لە منداڵداندا
عبدول خالق مەعروف: شەهیدی رۆشنگەری دیکەی لە دواوە بێت ،ئــەوا نــەک هەر وەاڵمدانەوەیەکی سرووشتی ئەوینی ڕۆحی و جەستەیی دوو کەس نابێت ،بەڵکوو هەموو ناوەڕۆکێکی خاوێن و مرۆڤانە لە دەست دەدات و دەبێتە دژوارترین و دزێوترین جۆری چەوساندنەوەی مرۆڤ لە الیەن مرۆڤەوە. ژنومێردایەتی مــرۆڤــانــە ،تەنیا ئەو چەشنەیانە ،لەسەر بناغەی خۆشەویستی هــەڵــچــنــراوە ،هــەر کاتێک خ ــۆری ئەو خۆشەویستییە ئـــاوابـــوو ،ئــیــدی لە پێوەندییەکی ئینسانییانەوە ،دەبێتە نا ئینسانی و پێویستە هەڵبوەشێتەوە. لــە ئیسالمدا پێوەندیی نــیــوان ژن و مێرد ،لەسەر بنچینەی چەوساندنەوەی ژن ڕۆ نـــراوە ،چونکە چەوساندنەوە بەبێ زەبروزەنگ ناژی ،بۆیە وەک چۆن دەســـەاڵتـــداری ستەمکار بەپێی یاسا سەرپشکە ،بێدەسەاڵت سەرکوت بکات، (پیاویش بەپێی دەقی قورئان ،دەتوانێت ئازاری جنسی ،دەروونی و جەستەیی ژن بدات .سوورەتی ژنان ،ئایەتی)٣٤ یەکێک لە خەسڵەتە هاوبەشەکانی دەسەاڵتدارە ملهوڕەکان ئەوەیە ،جامی پــڕ لــە توندوتیژییان بــەســەر الوازانـــدا قڵپ دەکــەنــەوە ،زۆرداران چونکە وەک بوونەوەرێکی الواز سەرنجی ژنیان داوە، بۆیە ژن هەمیشە بۆ تیری زەبروزەنگاین نیشانە بووە .پێش سەرهەڵدانی ئیسالم مێ بە گشتی بایەخێکی ئەوتۆی نەبووە، زیندەبەچاڵ کــراوە ،وەک هەر کااڵیەکی دیکە کڕین و فرۆشتنی پێوە کراوە ،فرەژنی سنووری نەبووە ،ژن بە شاهید نەچووە و نەک هەر میراتی نەکەوتووە ،بەڵکوو بە میراتی لە باوکەوە بۆ کوڕ ماوەتەوە. چونکە ئیسالم بە پێوانە لەگەڵ سەردەمی سەرهەڵدانیدا ،هەندێک مافۆکەی بۆ ژن دابین کــردووە ،کەسانی وەک سەیید قوتب هەوڵیان داوە ،پەیامهێن وەک ڕێبەری شۆڕشێکی کۆمەاڵیەتی بناسێنن، بــەاڵم لەبەر ڕۆشناییی دەقــی قورئان و هەڵسوکەوت و گوتەکانی موحەممەد خۆیدا ،بەفری ئەو لێکدانەوەیە دەتوێتەوە. دەقی قورئان کە باسی ژن دەکات ،ڕووی دەمی لە پیاوە ،تەنانەت لەو سوورەتەیشدا کە نــاوی ژنانی لێ ن ــراوە! لە هــەردوو ســوورەتــی بەقەرە و ئــال عومرانیشدا، ژن وەک کووتاڵ سەرنج دراوە( ،جیهان کووتاڵە و چاکترین کووتاڵیش ژنی چاکە)، ئەوەیش گوتەی موحەممەد خۆیەتی .لە ئیسالمدا نێر سەرداری مێیە و دەتوانێت بە ئارەزووی خۆی لێی بدات ،تا ئەو ڕادەیەی عوسمانی کوڕی عەففان ،ڕووقییەی ژنی کە کچی پەیامهێنیش بووە ،لەژێر قامچیدا کوشتووە .لە ڕوانگەی ئیسالمەوە ،ژن چونکە خوێنی لەبەر دەڕوا ،بۆیە لە ڕووی بایەلۆژی و فیزیکییشەوە لە پیاو کەمترە. ژن هاوزەمان مرۆڤیشە و کووتاڵیشە ،خۆی
کرۆکی گرێبەستی ژنومێردایەتی لە ئیسالمدا بریتییە لــەوەی ،پیاو لەبری جووتبوون لەگەڵیدا ،زێڕ و دراو بە ژن دەدات .لە هاوسەرگیریی هەمیشەییدا، مارەیی ئەو نرخەیە ،پیاو لەبری کڕینی زێ بە ژنی دەدات .لە هاوسەرگیریی سەفەریدا، مارەیی ئەو نرخەیە ،پیاو لەبری بەکرێگرتنی زێ بە ژنی دەدات .حیللی کە زانایەکی ئایینییە و لە سەدەی سێزدەیەمی زاینیدا ژیاوە ،دەڵێت( :مارەبڕین دەسەاڵتی پیاو بەسەر زێی ژنەکەیدا دابین دەکات ).پیاو ئەگەر ژنەکەی تەاڵق دا و هێشتا لەگەڵیدا جووت نەبووبوو ،نیوەی مارەیی دەدات، بەمەدا دیارە ،مارەیی نرخی کڕین و کەڵک لێ وەرگرتنی زێیە. (پیاو چونکە بە ژنێک تێر نابێت!) بۆیە مافی فرەژنی ،ژنی سەفەری و کەنیزەک ڕاگرتنیشی هەیە .یەکسانی بەوە دابین نابێت ،ژنیش مافی فرەپیاویی هەبێت، بەوە دابین دەبێت ،پیاو مافی فرەژنی لە دەست بدات .ئیسالم چونکە لە کۆمەڵی بابساالردا سەری هەڵداوە ،لە خزمەتی پیاودایە و هەندێک جار دەڵێیت کتیبێکە لە بەرژەوەندی ژیانی هاوسەرگیریی خودی پەیامهێن نووسراوە ،سوورەتی ئەلئەحزاب وەک نموونە( .کە هەواڵی بینینی عائیشەی ژنی موحەممەد ،لەگەڵ کاروانچییەکدا باڵو بووەوە ،لەو ڕووداوە بەوالوە ،دەبوو چوار پیاو شاهیدیی بدەن ،ئەوسا زیناکار سزا دەیگرتەوە ،پێشتر یەک شاهید بەس بوو). ()٢٢ لە ئایینی ئیسالمدا نەک هەر یەکسانی لە نێوان ژن و پــیــاودا نییە ،بەڵکوو دەڵێیت خوا لەبەر پیاو ،ژنی خوڵقاندووە. (ئەگەر کوڕنووشبردن بۆ غەیری خوا ڕەوا بــووایــە ،دەبــوو ژن کــوڕنــووش بۆ مێردەکەیشی ببات ).لە ژنومێردایەتیدا، ئیدی سەفەری بێت ،یان هەمیشەيیی، هەست و ئارەزووی ژن لەبەر چاو نەگیراوە، هەمیشە پیاو بکەر بووە و ژن بەرکار ،ژن با بە سواری حوشتریشەوە بووبێت ،ئەگەر مێردەکەی ئارەزووی کردبێت ،ناچار بووە داخوازییەکەی جێبەجێ بکات .لە ناکۆکییە سێکسییەکانی نێوان ژن و پیاودا ،پیاو هەم جەمسەرێکی ناکۆکییەکەیە ،هەم دادوەریش.
ژنومێردایەتیی سەفەری ،کە تەواو وەک لەشفرۆشی ،ژن لە ناچاریی ئابوورییەوە پەنای بۆ دەبـــات ،گیانی بــەو نەریتە بەخشییەوە( .پیاو بە تاقە ژنێک دابین نابێت!) هاوسەرگیریی سەفەری وەاڵمی ئیسالمە بۆ پێویستییە سێکسییەکانی پیاو و ئەڵتەرناتیڤی ئیسالمە( ،الی کەم لە ئێران) بۆ ئەو (بەرەاڵیی)یە جنسییەی لە خۆرئاوا هەیە .لە خۆرئاوا ژن ئازادە، بەبێ گرێبەستی ژنومێردایەتی لەگەڵ پیاودا بژی و ئەو جۆرە پێوەندییە ،لە پێویستیی ئابوورییەوە نییە ،بە حەزی ژن خۆیەتی و ژنیش وەک پیاو بکەرە ،نەک بەرکار .پێوەندییە سێکسییە ئازادەکانی خۆر ئــاوا بێ خــەوش نیین ،بــەاڵم وەک ژنومێردایەتیی سەفەری ،ناکەونە خانەی سێکسفرۆشییەوە .لە خۆرئاوا پیاو مافی ئەوەی نییە ،بێ ویستی ژنەکەی سێکسی لەگەڵدا بکات ،ئەگەرنا وەک نەناسێکی زەوت کردبێت ،سزا دەدرێت.
هەرچەندە ژنومێردایەتیی سەفەری، ژنی سەفەری جەعفەری سادق دەڵێت( :ئەو پیاوەم شەرعییە ،بەاڵم زۆرینەی خەڵکی ئێران، خــۆش نــاوێــت ،دەمــرێــت و یەکێک لە ئــەو ژنــەی شــووی سەفەریی کردبێت، راسپاردەکانی پەیامهێن جێبەجێ ناکات ،وەک سێکسفرۆش سەرنجی دەدەن، دەمــرێــت و ژنــی ســەفــەری ناهێنێت ).زانایانی ئایینی ئەم ڕاستییە دەزانــن، ( )٢٣جەنگاوەرانی ئیسالم دوور لە ژن بۆیە بە نهێنی ژنی سەفەری دەهێنن، و زێدی خۆیان ،سەرقاڵی شەڕ و تااڵنی پاساوی ئەم کارەیشیان بەوە دەدەنەوە، و باڵوکردنەوەی ئایین بوون ،موحەممەد کــە هاوسەرگیریی ســەفــەری خێرە و بۆیە ژنهێنانی سەفەریی داهێنا ،تا خێریش بــە نهێنی پاداشتی زیــاتــرە. ئەو شەڕکەرانە ورەیــان هەر بڵند بێت .بەشێک لەوانەی خەریکی ژنومێردایەتیی هاوسەرگیریی سەفەری ،هەر بەکرێگرتن و سەفەریین ،خوێندکار و مامۆستای بە کرێدانی لەش یان دروستتر زێیە ،بۆ قوتابخانە دینییەکانن ،وەک چۆن لە شارە ماوەیەکی دیاریکراو ،بەاڵم بە کۆمەکی گەورەکانی ئەورووپا ،شوێن و شەقامی شەرع .هەرچەندە عومەری کوڕی خەتتاب تایبەتی بۆ دۆزینەوەی ژنی سێکسفرۆش ژنومێردایەتیی سەفەریی قەدەغە کرد و لە هەیە ،لە ئێرانی ئیسالمیشدا ،ئەوی بەدوای سەروەختی حوکمڕانیی ئەودا ،وەک زینا هاوسەرگیریی سەفەریدا بگەڕێت ،ڕوو لە سەرنج دەدرا ،بەاڵم شیعە پێیان وایە ،مزگەوت و شوێنە پیرۆزەکانی مەشهەد ئــەوەی موحەممەد حەاڵڵی کردبێت ،تا و قوم و ڕەی دەکات .ئیسالمخوازان کە قیامەت حەاڵڵە و بەڵگەیشیان ئایەتی ٢٤ی ســەردانــی مــەزاری ئیمام ڕەزا دەکــەن، سوورەتی ژنانە( .کە چێژیان لێ دەبینن ،مەبەستی سەرەکییان دۆزینەوەی ژنێکی (کرێ)یشیان بدەنێ! فما إستمتعتم به سەفەرییە. منهن فآتوهن أجورهن). لە هاوسەرگیریی سەفەریشدا ،وەک لە ســەردەمــی جاهیلیدا ،خاوەنقەرز دەعارە ،پیاو عەوداڵی سێکسە و ژنیش هەندێک جار قەرزداری ناچار دەکرد ،بە پارە .بە شەرعیکردنی ئەم سێکس کڕێن و لەشی ژنی ،یان کچی قەرزەکە بداتەوە ،فرۆشتنە ،گەورەترین سووکایەتییە بە ژن هەرچەندە ئیسالم ئــەو کــارە دزێــوەی دەکرێت .لە هەر شوێنێک فیکری زاڵ ،ئاوا قــەدەغــە کــرد ،بــەاڵم بە شەرعیکردنی سووک سەرنجی ژن بدات ،پیاو سووک و
ئاسان سێکسی دەست دەکەوێت .نەک هەر دەاڵڵیکردن بۆ پەیداکردنی ژنی سەفەری ئــازادە ،بەڵکوو زۆر میوانخانە دەرگایان بۆ حەواندنەوەی بووک و زاوای سەفەری لەسەر گازەرای پشتە( .ئەگەر لە کاتی نوێژدا ،ژن ،کەر ،یان سەگی ڕەش بە بەردەمتدا ڕەتبوو ،نوێژەکەت ببڕە!) کە ئەمە تێڕوانینی ڕێبەری ئیسالم بێت بۆ ژن، ئیدی دەسەاڵتدارانی هاوچەرخی ئیسالم، کوا بە موو لەو ڕێبازە الیان داوە ،کە ژنانی نەیار پێشەکی ئیغتیساب ،ئینجا ئیعدام دەکەن!
سەرچاوەکان:
( )١١أدونیس ،النظام والکالم ،ص٥١ دار األداب ١٩٩٣بیروت. ( )١٢مجموعة مــن الکتاب ،نــواب األرض والسماء ،العنف األصــولــي ،ص ٢٢٣ریاض الریس للنشر ١٩٩٥لندن. ( )١٣مجموعة من الکتاب ،أإلبداع من نوافذ جهنم ،العنف أألصولي ،ص ٢٥٧ ریاض الریس للنشر ١٩٩٥لندن. ( )١٤سەرچاوەی پێشوو ،ل ٣٥ ( )١٥د .جالل صــادق العظم ،نقد الفکر الدیني ،ص ٣٧دار الطلیعة ١٩٦٩ بیروت. ( )١٦أدونیس ،النظام والکالم ،ص٥٨ دار األداب ١٩٩٣بیروت. ( )١٧د .جالل صادق العظم ،ذهنیة التحریم ،ص ٢٣١ریاض الریس للنشر ١٩٩٢لندن. ( )١٨د .نصر حامد أبو زید ،النص، السلطة ،الحقیقة ،ص ١٥المرکز الثقافي العربي ١٩٩٥بیروت. ( )١٩عــەلــی مــیــر فــیــتــرووس، ئیسالمناسی ،وەرگــێــڕانــی :سیامەکی بابەک .ل ٢١ ( )٢٠شیعری نۆڤالیس .د .صادق جالل العظم ،في الحب والحب العذري، ط ٢ص ٧٦دار العودة ١٩٨١بیروت. ( )٢١ل ٧٥سەرچاوەی پێشوو. ( )٢٢کریستیان مەکاریان ،بەسەرهاتی ڕاستەقینەی ژیانی موحەممەد ،وەرگێڕانی لە فەرەنسییەوە :ســیــروان سۆرانی، گۆڤاری داڵنپار ١٩٩٥هێلسنکی. ( )٢٣د .شهال حائري ،المتعة ،الزواج المٶقت عند الشیعة ،ط ٣ص ٨١شرکة المطبوعات للتوزیع والنشر ١٩٩٥بیروت.
ژمارە ( )342دوشەممە 2017/5/15
4
ڕێگرییە بنەڕەتییەکەی بەردەم نوێکردنەوەی ئاینی کاتێک دەگوترێ ئیسالم بە هەمو پرانسیپ و یاساکانییەوە بۆ هەمو زەمەن و زەمینێکە ئەوا بەم مەقولەیە هەمو سیستمێکی حوکمداری نوێ وێنەی دیموکراسی و سۆسیالیستی، لیرباڵی و تەنانەت یاسای نێودەوڵەتی و مافەکانی مرۆڤ ،هەروەها هەمو روانینێکی فەلسەفی و فیکری لە کۆن و نوێدا ،زۆرینەی تیۆرە مێژویی و کۆمەاڵیەتییەکان لەبارەی پەیدابون و چۆنییەتی بەرەو پێشچونی مرۆڤ و بەڕێوەچونی کۆمەڵ و میللەتان، رەتدەکرێتەوە
عەلی مستەفا کەریم لەم وتارەدا لەسەر کێشەیەکی بنەڕەتی و تیۆری دەوەستین کە بەبێ یەکالکردنەوەی ئەو کێشە فیکری ئاینی لە ئیسالمدا ناتوانێ هیچ هەنگاوێکی جیدی ،کە لە کۆمەڵێ قەیرانی قوڵی وەکو چەقبەستن و توندڕەوی و تەکفیر خۆی دەبینێتەوە ،رزگاری ببێ و هەنگاو بنێ بەرەو تازەبونەوە و پێداچونەوە و گونجاندن لەگەڵ سەردەمی نوێدا .کێشە بنەڕەتییە تیۆرییەکەش ئەو روانینەیە کە «ئاین و حوکم و دەقە بنەڕتییەکانی ئیسالم بۆ هەمو زەمــان و زەمینێکن». ئەتوانین بڵێین ئەم مەقولە پرانسیپێکی سەرەکیە کە دیاردەی ئاینداری گەیاندۆتە بنبەست و تەلبەندێکی دڕکاوی بەهێزە و ناهێڵێ مرۆڤی باوەڕدارپێی بە ئازادییەکی سنورداریشبێت بیربکاتەوە و لەگەڵ دونیای نوێ و کۆمەڵی نوێدا خۆی بگونجێنێ و هیچ نوێکردنەوە و ریفۆرمێک بکات .کێشەکەش لەوەدایە ئەمڕۆ هەمو مەالی مزگەوتەکان، هەمو بانگخوازە ئاینییەکان ،بەتوندڕەو و میانەڕەویانەوە ،تەنانەت سۆفی و شێخ و دەروێشەکانیش ئەو مەقولەیە بە بنەمای ئاینەکە دەزانن .ئەمە جگە لەوەی هەمو ئەندام و الیەنگرێکی حیزبە ئاینییەکان و بانگخوازەکانیشیان زۆر بە سەختتر و ئایدۆلۆجیتر و بە وردکردنەوە و پەراوێز و رونکردنەوە و پاساوی فیکری و زانستییەوە کار لەسەر ئەو مەقولە دەکەن .ئەتوانرێ بگوترێ ئەم مەقولە بوەتە شای هەمو پرانسیپەکانی دیاردەی ئاینی لە ئەمڕۆدا و گوتاری ئاینی لە بازنەکەی دەرناچێ ،ئەمە لە کاتێکیشدا لەنێو ئیسالمی کالسیکیدا مەقولەی لەمجۆرە بونی نییە ،بەتایبەت لەوانەی پێیاندەگوترێت پایە و کۆڵەکەکانی ئاین .ئەگەر بە سادەییش لێیبڕوانین ئەم پرانسیپە نە بەشێکە لە پایەکانی ئاین «ئەسڵی ئاین-شەهادە و باوەڕ بە رۆژی دوایی و هتد ،فەرعی ئاین-نوێژ و رۆژو
و حەج و هتد» ،تەنانەت ئەو پرانسیپە بەشێکیش نیە لـــەوەی پێددەگوترێت «مەبەستەکانی ئاین -مقاصد -پاراستنی ئاین و ئەقڵ و نەفس و هتد « .پرسیاریش ئەوەیە کە بۆچی ئەم بنەما و مەقولەیە بوەتە رێگر لە بەردەم هەر بەرەوپێشەوە چونێک و نوێبونەوەیەک و ریفۆرمێکی جیدی؟ ئایا بە مانەوەی ئەو پرانسیپە هیچ چاکسازی و نوێبونەوەیەک ناکرێ؟ ئایا ئەو پرانسیپە شەرعییەتی ئاینی بەکێ دەبەخشێ؟ سەرەتا هاوڕاین لەگەڵ ئەو روانینەی کە نوێبونەوە و ریفۆرم پێداچونەوە و رەخنەگرتنە لە هەمو کلتور و مێژوی ئاینی و گونجاندنی لەگەڵ بەها و پێشکەوتن و کلتور و گۆڕانکارییەکانی سەردەمدا. هەروەها نوێکردنەوە و ریفۆرم دەکرێ لە دەزگای ئاینی و پیاوی ئاینیدا بکرێ وەکو دو بواری پراکتیکی ،بەاڵم نوێکردنەوە و ریفۆرمی بنەڕەتی سەرەتا دەبێ لە ئاستی تیۆریدا دەستپێبکات .گەورەترین لەمپەری بــەردەم هــەر نوێکردنەوەیەکی ئاینیش بریتیە لــەو مەقولەی ســـەرەوە .کاتێک ئەم پرانسیپەی سەرەوە لە ئارادابو ئەوا هەر هەوڵێک کە کەس و الیەنەکان بیدەن ناتوانن هیچ گۆڕانکاری و نوێکردنەوەیەکی جیدی ئەنجام بدەن ،چونکە بە بونی ئەو پرەنسیپە هەمو هەوڵێک دەبێتە پینەکردن و ماکیاج و لە کۆتاییدا تەنها ئەو کەسانە خۆیان و دەوروبەریان بۆ ماوەیەکی کاتی دەخەڵەتێنن و دڵخۆش دەکەن یان جۆرێک لــە جــۆرەکــان بەنجێکی کاتی ئەنجام دەدەن ،ئەمە لە کاتێکدا نەخۆشییەکە پرۆسەیەکی توێکاریی قــوڵ و قورسی پێویستە .کاتێک دەگوترێ ئیسالم بە هەمو پرانسیپ و یاساکانییەوە بۆ هەمو زەمــەن و زەمینێکە ئــەوا بەم مەقولەیە هەمو سیستمێکی حوکمداری نوێ وێنەی دیموکراسی و سۆسیالیستی ،لیبراڵی و تەنانەت یاسای نێودەوڵەتی و مافەکانی مرۆڤ ،هەروەها هەمو روانینێکی فەلسەفی و فیکری لە کۆن و نوێدا ،هەروەها زۆرینەی تیۆرە مێژویی و کۆمەاڵیەتییەکان لەبارەی پەیدابون و چۆنییەتی بــەرەو پێشچونی مرۆڤ و بەڕێوەچونی کۆمەڵ و میللەتان، رەتدەکرێتەوە .واتە زۆر بەسادەیی کاتێ بـــاوەڕدار بـــاوەڕی بــەو پرانسیپە هەبو ئــەوا ئــەگــەر هاتە ســەر ئــەو بـــاوەڕەی دیموکراسییەت سیستمێکی باشە بۆ حوکمداری و جیاکردنەوەی دەستەاڵتەکان لە یەکتر و دەستاودەستکردنی دەستەاڵت، ئــەوا پێبزانێ یــان نــا ،ئــەو پرانسیپەی
ئاین و حوکم و دەقە بنەڕتییەکانی ئیسالم بۆ هەمو زەمان و زەمینێکن، ئەتوانین بڵێین ئەم مەقولە پرانسیپێکی سەرەکیە کە دیاردەی ئاینداری گەیاندۆتە بنبەست و تەلبەندێکی دڕکاوی بەهێزە و ناهێڵێ مرۆڤی باوەڕدارپێی بە ئازادییەکی سنورداریشبێت بیربکاتەوە و لەگەڵ دونیای نوێ و کۆمەڵی نوێدا خۆی بگونجێنێ و هیچ نوێکردنەوە و ریفۆرمێک بکات خۆی فەرامۆش کــردوە .ئەگەر کەس و گروپی بــاوەڕدار بەو پرانسیپە گەشتنە ئــەوەی مافەکانی مــرۆڤ ،بۆ نمونە لە سزادان ،رێز لە مرۆڤ دەگرن و حورمەتی دەهێڵنەوە ،ئــەوا بە ناڕاستەوخۆ دژی یاسای دەستبڕینی دز و رەجمی زیناکەر و هتد ...یین ،واتە بە ناڕاستەوخۆ دژی ئەو پرانسیپەن کە ئیسالم و یاساکانی بۆ «هەمو زەمەن و زەمینێکن» .بەمپێیە، لــێــرەدا زۆریــنــەی کەسی بــــاوەڕدار بەم پرانسیپە ،زۆرجار دەکەونە بەردەم ناکۆکی و دوفاقییەکی دەرونــی و فیکرییەوە کە لەالیەکەوە وا ڕاهاتون و وادراوە بە گوێیاندا لەالی بانگخواز و مەالکانەوە کە ئاین و یاسا و پرانسیپەکانی بۆ هەمو زەمین و زەمانێکن ،بەاڵم زۆرینەیان بۆ ئەمڕۆ یان ناگونجێن ،یان دژن ،یان ئەو زەمینە لە ئارادا نییە باسیان بکرێ .ئەمە لەالیەک، لەالیەکیترەوە کەمینەیەک لە باوەڕدار ،کە ئەمڕۆ بە توندڕەوەکان ناسراون ،بە ئاشکرا دەڵێن دیموکراسییەت کوفرە و مافەکانی مرۆڤ جاهلییەتە و دژی ئاین و یاسا و بەهاکانی ئاینە و تیۆرەکانی پەرەسەندن و گەشەسەندنی کۆمەڵ و پەیدابونی گەردون دژی روانگەی ئاینن ،و دەستبڕین و رەجم و هتد حوکمی خودان ،ئەمانەش بەڵگەی بنەڕتییان ئەو پرەنسیپەیە کە ئاین و یاساکانی بۆ هەمو زەمان و زەمینێکە؟! ئــەم کەمینەش هەندێکیان هــەر تەنها گوزارشتی لێدەکەن وەکو سەلەفییەکان، هەندێکیشیان پراکتیکی دەکــەن وەکو جیهادییەکان لە داعش و تاڵیبان و هتد... لە ڕاستیدا ئەم توندڕەوانە ،کە کەمینەن، نایانەوێ لەگەڵ ئەو باوەڕەی خۆیان بەو پرانسیپە درۆبکەن و خۆیان بخەڵەتێنن دوڕوبن و بکەونە ناکۆکییەوە .ئەمەش خاڵی بەهێزی توندڕەوەکانە کە هەمیشە ئیدیعای شەرعییەتی ئاینی دەکەن و گوتارەکەیان ئەوەیە کە ئەگەر «ئاین و یاساکانی بۆ هەمو زەمــەن و زەمینێکە ،کەواتە ئێمە لەسەر هەقین و ئاینداری راستەقینە ئێمەین» .ئەمەش کێشە گەورەکەیە کە شەرعییەتی ئاینی ،بەپێی ئەو پرانسیپەی کە زۆرینەی رەهای موسڵمانان باوەڕیان پێیەتی و ئیسالم و یاساکانی بۆ هەمو زەمەن و زەمینێکە ،الی توندڕەوەکانە؟! بۆیە توندڕەوەکان ،هەمو کات بەهۆی ئەو پرانسیپەوە شەرعییەتی ئاینیان بەهێزترە، هەرچەند کەمینەشبن. نــاوەرۆکــی کێشەکەش لــەوەدایــە کە زۆریــنــەی موسڵمان و بـــــاوەڕدار ،کە باوەڕیشیان بەو پرانسیپە هەیە و رۆژانە
دەیڵێنەوە ،بە تایبەت مەال و بانگخوازەکان و بەتایبەتتر لە گوتاری ئیسالمییەکانیشدا بە وردی و لە قاڵبێکی گوتاریدا داڕێژراوە و ئاڕاستەکراوە .بەاڵم لە هەمان کاتتدا ئەم زۆرینەیە مەیلی بۆ گونجاندنی ئاین لە گەڵ سەردەم و نوێکردنەوە هەیە .لە بەرامبەردا پرانسیپی لەم جۆرەش هەمیشە رێگرە لە هــەر هــەوڵ و هەنگاوێک کە بنرێ بەو ئاڕاستەیە .ئەمە جگە لەوەی پرانسیپی لەمجۆرە هەمیشە شەرعییەتی ئاینی دەبەخشی بە کەمینەی توندڕەو، بۆیە ئێستە کاتی ئەوەیە ئەم زۆرینەیە، بەتایبەت ڕێبەر و رۆشنبیرەکانیان ،بە دەزگای فەرمی و حیزبی و بەو هەمو بەشە زانکۆییەی کە هەیە ،راوەستانێک لەسەر ئــەو پرانسیپە بکەن و پێیدا بچنەوە. لەمبارەوە ئێمە پێمانوایە کە باشترین چارەسەر بۆ ئەم چەمکە ئەوەیە کە واز لەو پرەنسیپە بهێنرێت و لە جێیدا پرانسیپێکی کراوە و گونجاو تەبەنیبکرێت و کاری لەسەر بکرێ ،وێنەی ئەو پرانسیپەی کە «ئاین و بەهاکانی دەکرێ سودیان هەبێ بۆ تاک و کۆمەڵی ئەمڕۆ» .پرانسیپێکی لەمجۆرە لەالیەکەوە زۆرینە رزگار دەکات لەو ناکۆکی و دوفاقییە فیکری و دەرونییەی کە تیایدایە و شەرعییەتی ئاینی لەالی توندڕەوەکان بێهێز دەکــات ،لەالیەکیتریشەوە دەبێتە بنەمایەک و یــەکــەم هــەنــگــاو بــۆ هەر چاکسازی و نوێکردنەوەیەکی ئاینی .کاتێک پرانسیپێکی لەمجۆرە ،لەجێی پرانسیپەکەی تر ،تەبەنیبکرێت ئەوا رێبەری ئاینی و دەزگا و ناوەندەکانی دەستکراوە دەبن لەوەی هەر بەها و روانگەیەک لەنێو ئایندا بۆ ئەم سەردەم و دۆخە کۆمەاڵیەتی و کلتورییەی هەیە گونجاوبێ و دەستبدات تەبەنیدەکەن و سودی لێدەبینن ،ئەوی دیکەیشی کە ناگونجێ ،وەکو هەمو کلتورێک کە سودی نەبێت ،وەالوەدەنرێت .هەر لە حاڵەتێکی لەم جۆرەشدا ئاین و دیاردەکانی دەکەونە خزمەتی کۆمەڵ و تاک و میللەتانەوە و نابنە رێگر لە گونجان و بەرهەمهێنەری توندوتیژی و چەقبەستن.
سالڤۆی ژیژەك و پەنابەران عەبدولعەزیز ئەلحێص شوان ئەحمەد كردویەتی بەكوردی سالڤۆی ژیژەكی سلۆڤینی لــەمــڕۆدا ،كەم تــازۆر بەگرنگترین فەیلەسوفێكی چەپڕەو دادەنرێت كە لە ژیاندا مابێت .ژیژەك كەخەڵكی ئەوروپای خۆرهەاڵتە ،بەهۆی تیۆریا ڕەخنەییە ڕادیكالیەكەیەوە، ناوبانگێكی زۆری پەیداكرد .ڕەخنەكانیشی بەپلەی یەكەم لەو بارودۆخەیە كە لە خۆرئاوادا هەیە. بوێریی نــوانــدن لە نوسینەكانی و هەمە جــۆری و سەیر و سەمەرەییان ،هۆكارێكی دیكەن بۆ ناوبانگ دەركردنی ئەو .پشت ئەستور بەسەرچاوەگەلێكی فەلسەفی و سیاسی و دەرونی و هەروەها سینەمایش ،دەكەوێتە تاوتوێكردنی ئەو بابەتانەی قسەیان لەبارەوە دەكــات .كتێبەكەی (ساڵی خەونە ترسناكەكان) كە دەربــارەی ساڵی 2011یە ،بیرمە لەبەشێك لە بەشەكانی ئەو كتێبەدا ،باس لەسەردانەكەی خۆی دەكات بۆ قەتەر و مافی كرێكارانی بیانی دێنێتە ئارا. ئەڵبەت ئەوە بەكارێكی دروست بۆ چەپڕەوەكان ئەژماردەكرێت كە ئاوڕ لە چینە بەش مەینەتەكان دەدەنەوە و لەسەر مافخوراوانی كۆمەڵگەكان دێنە دەنگ .بەاڵم ئەوەی لەمڕۆدا جێی سەرسوڕمانە ئەوەیە ،ژیژەكی چەپڕەو لەڕیزی پێشەوەی ئەوانە دایە ،ڕەخنە لە هاتنی كۆچبەران دەگرن بۆ ئەوروپا و ڕەخنە لەو دیدگا (ڕۆمانسیە) ش دەگرێت كە هاوسۆزە لەگەڵ پەنابەراندا. ئەوە بابەتی دواین كتێبی ژیژەكە بەناوی( :پەنابەران ،تیرۆر و كێشەگەلێكی دی لەگەڵ دەر و جیران). سەرەتا دەبێت هەموان ئەوە بزانین كە كۆچ و ڕەو مەسەلەیەك نییە گەالن بەخواستی خۆیان كردبێتیان ،الیەنێكیش نییە بەدیاریكراوی دەستی لەو هەڵبژاردنە دەستەجەمعیەدا هەبێت كە زۆربەی كات مەرگەساتی بەكۆمەڵی لێدەكەوێتەوە .ئەوە پرسێكی هەمەالیەنە و كاریگەری خۆی دەبێت لەسەر گەالنی لێقەوماو و واڵتانی دراوسێ و هاوكات ئەو واڵتانەشی دەیانگرنە خۆیان. بێگومان فەیلەسوفەكەمان (كەدەست بەرداری كۆمۆنیست بونی خۆی نابێت ،لەبەرئەوەی لە بارودۆخی ئێستای ئەوروپا نا ئومێدە)، بەهانەی جۆرا و جۆری خۆی هەیە كەوایانلێکردووە ،هەڵوێستێكی لەو جۆرەی هەبێت .لە چاوپێكەوتن و نوسینەكانیشیدا ،باسی لەو هۆكار و بەهانانەكردووە. ژیژەك دەربــارەی هۆكارەكانی ئەو هەڵوێستەی ،قسە و باسی زۆری كردووە و ڕەنگە گرنگترینیان پرسی جیاوازیی كلتوری بێت. چونكە ئەو پێی وایە ئەوروپا خاوەن پرانسیپ و كلتورێكە ،تەواو جیاوازە لە نۆرم و بەهاو كلتوری دراوسێكان .بۆیە كاڵفامییە گەرباس لە پێكەوەژیانی كلتورەكان بكرێت و بوترێت ،ئێمە لەیەك دەچین (نەخێر ،ئێمە لە یەك ناچین ..جیاوازی گەورە لەنێوانماندا هەیە). ژیژەك بەمجۆرە ڕازی دڵی خۆی بەیان دەكات! لەگەڵ جیاوازیی كلتوریدا ،بەچاكی دەزانــم ئاوڕ لە بڕێك لەو بابەتانەی دیكەش بدەمەوە كە ژیژەك لەسەروبەندی قسەكانیدا ،دەربارەی پەنابەران ئاماژەی پێداون .تیرۆر و تاوسەندنی بەشێوەیەكی ترسناك ،یەكێكە لەوبابەتانە. هەرچەندە ژیژەك پرسی تیرۆری بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ گرێ داوەتــەوە بە پەنابەرانەوە ،بەاڵم ڕەهەندێكە لە قسەوباسەكانیدا بەردەوام ئامادەگی هەیە و ئامادەگیشی بەوڕادەیە ،گومان لە هۆكاری بەكارهێنانی دەكات لەو سیاقەدا! هاوكات پێی وایە كەمبونەوەی هەلی كار و گرقتی ئابوری ،لەگەڵ هاتنی پەنابەراندا دەبنە مایەی گرژی و ئاڵۆزی زیاتر .هەروەها پرسی دیموكراسیەتیشی لەو مەسەلەیەدا فەرامۆش نەكردووە. بەگشتی ژیژەك لەم كتێبەیدا دەیەوێت ئەو كێشە سروشتیانەی پێشتر لەئارەدابوون ،بەو قەیرانەی ئێستای لێشاوی پەنابەرانەوە ببەستێتەوە و پەنابەران ،بەهۆكاری ئەو كێشانە بداتە قەڵەم. بەستنەوەی هاتنی پەنابەران بەكێشەگەلێكەوە كە لە ئەوروپادا هەبوون ،هۆكارەكەی ئەوەیە سالڤۆی ژیژەك وەك یۆرگن هاپرماس، ناتوانێت لە بازنەی بیركردنەوەی ئەوروپا مەركەزی بێتەدەر. شایەنی باسە ژیژەك پێشتر شانازی بەوەوە كردووە كە تەنانەت ڕەخنەگرتن لە ئایدیای ئیرۆسێنتەریزم ،بۆخۆی ڕەخنەیەكی ئەوروپاییانەیە .ئەوەش وادەكات بیرمەندێكی وەك (حەمید دەباشی)، ڕەخنە لە ژیژەك و بیرمەندانی ئەوروپی هاوشێوەی ئەوبگرێت، بەوپێیەی هەروابەستەی ئەوروپایی بونی خۆیانن و ناتوانن ئەوتەوقە پشكێنن و بێنەدەرێ. ژیژەك كە لەبارەی شۆڕش و ڕاپەڕینەكانی بەهاری عەرەبی نوسیویەتی و تەنانەت نوسینیشی هەیە ،دەبارەی هەندێ شۆڕشی كۆن لە ئیسالمدا و بەشۆڕشی چینایەتی (كۆمۆنستی) ناوزەدەیان دەكات ،بەهەڵەدا دەچێت سەروەختێك ڕێ بەخۆی دەدات باس لەو ڕوداوانە بكات كە لە دراوسێكانی (خۆرهەاڵت) ڕوودەدەن (لەكاتێكدا ئەو هەر لەنێو ئەو بازنەداخراوەی ئەورپا مەركەزیدایە) .وەك نمونەیەك بڕوانە نوسینەكانی دەربارەی شۆڕشی سوریا كە پێیوایە، ئەوە كێشەیەكی دروستكرا و ساختەیەو هیچی تر. كەواتە نابێت ئەو هەڵوێستەی ئەمڕۆی بمان حەپەسێنێ و سەیرمان پێبێت كەچۆن لە ئاست پرسی پەنا بەراندا ،بۆتە هاوشانی ئەقڵی پەنهانی كۆنەپەرستانەی ئەوروپی. دەرهەق بەپرس و باسی پێكەوە ژیان و تۆلێرانس ،كێشەی فیكری لە گۆڕێدایە ،بەاڵم خستنەڕووی ئەو كێشانە بەوجۆرەی الیەنی (بێهێز و كەم دەسەاڵت) زەرەرمەندبێت تێیاندا ،بۆخۆی گەورەترین كێشەیە.
*سەرچاوە ..ڕۆژنامەی (الرایة)ی قەتەری.