Nova9 kap2 nynorsk blabok

NATURFAG FOR UNGDOMSTRINNET ★ ERIK STEINEGER ★ ANDREAS WAHL

NATURFAG FOR UNGDOMSTRINNET På kvart trinn består Nova av: ★ Nova elevbok ★ Nova Digital: nova.cdu.no

• For elevane: oppgåver og tilleggsressursar • For læraren: digital lærarrettleiing, tavlebok (digital versjon av elevboka) og andre lærarressursar

Elevbøkene er alt-i-eitt-bøker som inneheld både fagstoff, oppgåver og forsøk.

NYNORSK

ISBN 978-82-02-44136-4

NATURFAG FOR UNGDOMSTRINNET ★ ERIK STEINEGER ★ ANDREAS WAHL

NYNORSK www.cdu.no

o-Nova-9-omslag-nyn.indd 1

6/13/14 2:03 PM

9

NATURFAG FOR UNGDOMSTRINNET

ERIK STEINEGER ★ ANDREAS WAHL

NYNORSK

Book 1-Nova9-nyn.indb 1

6/13/14 1:49 PM

© Cappelen Damm AS, 2014 Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen.

Utan særskilt avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk.

Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.

Nova dekkjer alle måla i Kunnskapsløftet etter revidert plan 2013 i faget naturfag, og er laga til bruk på ungdomstrinnet i ungdomsskulen.

Forfattarane Erik Steineger og Andreas Wahl har teke imot støtte frå Det faglitterære fond.

Omslagsfoto: Tom Schandy Omslagsdesign: 07 Media — 07.no / Kristine Steen Grafisk formgiving: 07 Media — 07.no / Kristine Steen Forlagsredaktør: Bjørn Eidissen Biletredaktørar: Guro K. Barstad og Kjersti Laake Illustrasjonar: Sjå eiga liste bakarst i boka på side 239.

Trykking/innbinding: Livonia Print SIA, Latvia 2014 Omsett til nynorsk av Arve Lauvnes Utgåve 1 Opplag 1 ISBN 978-82-02-44136-4 cdu.no nova.cdu.no

Book 1-Nova9-nyn.indb 2

6/13/14 1:49 PM

Innhald 1 Lys, syn og farge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Kva er lys? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Auget som ser . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

2 Cellene — levande fabrikkar . . . . . 33 Å sjå inn i cella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Alle levande vesen er bygde opp av celler . . 37 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

3 Nervar og hormon — kommunikasjon i kroppen . . . . . . . . 59 Nervane består av ­nerveceller . . . . . . . . . . . . . 60 Nervesystemet — leidningsnettet i kroppen . 64 Hormon — signalstoff som blir frakta med blodet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Hormon regulerer ­tilstanden i kroppen . . . . . 76 Hormonhermarar — den nye miljøtrusselen . . 84 Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

4 Kjemi i kvardagen . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Sukkervatn, saft og andre løysningar . . . . . .

Sur som ein sitron — basisk som eit vepsestikk . . . . . . . . . . . . . .

Er løysninga sur eller basisk? . . . . . . . . . . . . .

Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Book 1-Nova9-nyn.indb 3

5 Energi — det som får ting til å skje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Kva er energi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Fornybar eller ei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kraft, arbeid og over­føring av energi . . . . . .

Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

136 141 145 152 153 155 160

6 Fart, akselerasjon og møtet med veggen . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Fart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Akselerasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Masse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Krefter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Møtet med veggen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Forsøk og aktivitetar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

166 169 175 179 184 187 188 190 195

7 Sex — og det som skjer etterpå . . . . . . . . . . 201 Glede, ansvar og kjensler . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sjukdommar og uønskt graviditet . . . . . . . . .

Befruktning, graviditet og fødsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppsummering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ordforklaringar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oppgåver . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

202 212 221 229 230 232

102 Stikkordregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 107 113 121 122 124 128

Illustrasjonsliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

6/13/14 1:49 PM