ISOLATIE Bijlage van Cobouw 28 november 2014
De ijsbeer als inspiratiebron voor het ontwikkelen van isolerende materialen. IJsberen houden zichzelf onder extreme temperaturen goed warm. De witte haren werken als glasvezelkabels die het licht opwarmen en naar de huid vervoeren. Doordat de huid zwart is, kan deze de warmte van de zon maximaal absorberen.
Besparing vergt diepgaande aanpak
Pagina: 4
Dancefeest ĂŠn vioolconcert te veel voor TivoliVredenburg
Pagina: 9
Brandveiligheid gaat om mensenlevens
Pagina: 13
Engineered Timber Systems thema: energie al neutra
Unidek Aero VERLAAG DE EPC MET UNIDEK AERO DAKELEMENTEN
Duurzame keuze (DUBOkeur®)
Snellere montage met zelfborende schroeven
Grote overspanningen
●
Hoge thermische isolatie
●
Minder koudebruggen
●
Uitstekende luchtdichtheid op passiefhuis-niveau
●
Geschikt voor montage van zonnesystemen
●
Duurzame keuze (DUBOkeur®)
●
Minder maatregelen ter verlaging van EPC
Geluidsisolatie 30 dB
www.kingspanunidek.nl @kingspanunidek
OD CT
Download onze themabrochure Energieneutraal
R
U
P
Uitstekende luchtdichte aansluiting passiefhuisniveau
Brandreactie Euroklasse C
isolatie
Vrijdag 28 november 2014, Cobouw 209
3
Een glas-in-lood project met gebrandschilderd glas van De Goudse Glazenier. Het geheel is samengesteld tussen dubbelglas en in een kunststof kozijn geplaatst.
INHOUD 4
Besparing vergt diepgaande aanpak
7
Monumenten isoleren is maatwerk
8
Integrale blik noodzakelijk voor verlagen epc
8
Duurzaamheidslabels: vooral mooie stickertjes of werkelijk van waarde?
9
Dancefeest én vioolconcert te veel voor TivoliVredenburg
13
Brandveiligheid gaat om mensenlevens
15
Duurzaam isolatiemateriaal brengt energievraag drastisch omlaag
17
Flexibele thermofles in kruipruimte houdt het huis warm
19
BIM houdt de bouwketen scherp
COLOFON Klantenservice: (070) 3046777 redactie: telefoon (070) 3046700 e-mail: cobouw@bimmedia.nl Postbus 16262, 2500 BG Den Haag internet: www.cobouw.nl Hoofdredacteur a.i.: Boudewijn Warbroek Uitgever: Martin Hoogelander Redactionele coördinatie: Davey Cobben, Nanda van Dijk, Medewerkers: Edo Beerda, Jeroen Kreule, Michiel Maas, Tosca Vissers, Brian van der Bol, Anka van Voorthuijsen, Peter de Lange Vormgeving en Opmaak: Bastiaan Stuy abonnementen: wijzigingen, klachten bezorging en opgave nieuwe abonnees: klantenser vice: (070) 3046777. Jaarabonnement binnenland € 755,- (excl. btw).
Opzegging uitsluitend schriftelijk: k wartaalabonnementen 1 maand voor het verstrijken van de abonnementsperiode, jaarabonnementen twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode. Als niet tijdig is opgezegd, worden abonnementen automatisch met een k wartaal resp. jaar verlengd. Vanwege de aard van de uitgave, gaat BIM media uit van een zakelijke overeen- komst; deze overeenkomst valt onder het algemene verbintenissenrecht. Vanwege de aard van de uitgave wordt de abonnee geacht het abonnement in het kader van zijn beroep of bedrijf te ontvangen. Overnemen artikelen: voor het overnemen van (een gedeelte van) artikelen uit deze uitgave dient men zich te wenden tot de uitgever. Op alle artikelen in Cobouw of op Cobouw.nl berust auteursrecht. Auteursrechtelijk beschermde werken mogen niet elders openbaar gemaakt worden, gearchiveerd worden of ver veelvoudigd worden zonder schriftelijke toestemming van de hoofdredac- teur of de uitgever. Indien bij gebruik van artikelen van dagblad Cobouw en/of Cobouw.nl niet is voldaan aan bovenstaande, is Cobouw gerechtigd hier voor schadevergoeding te claimen.
4
isolatie
Vrijdag 28 november 2014, Cobouw 209
Besparing vergt diepgaande aanpak Michiel Maas Het vorig jaar vastgestelde Energieakkoord heeft als ambitieuze doelstelling om jaarlijks 300.000 woningen energiezuiniger te maken. Volgens Frank te Poel, voorzitter van de Minerale Wol Associatie (MWA) speelt isolatie daarbij een grote rol. Hij pleit wel voor ‘deep renovation’, ofwel een diepgaande aanpak van het energiegebruik.
Frank te Poel.
De afgelopen dertig jaar zijn er al stappen gezet in het energiezuiniger maken van woningen. Veel corporaties pakten hun woningen aan met spouwmuurisolatie, dubbelglas of betere installaties zoals hr-ketels. Maar de doelstellingen die de overheid, industrie, bouwers en opdrachtgevers vastlegden in het Energieakkoord, gaan veel verder. “Het doel is om de energiereductie in 2020 naar 100 petajoule te krijgen. Je zou dat kunnen bereiken door relatief eenvoudige oplossingen, maar wij denken dat het beter is om ook verder te kijken. Want wat gebeurt er daarna? Ook na 2020 zullen we de energievraag van woningen verder willen terugdringen. Als je immers toch voor een grootschalige aanpak kiest, dan is het beter om het ook meteen grondig te doen, zodat je later niet alsnog aanpassingen moet doen. Dat betekent in veel gevallen een grondige, diepgaande aanpak van de schil. Op die manier wordt de levensduurverwachting van woningen groter. Veel partijen, woningcorporaties bijvoorbeeld, kijken vijftig jaar vooruit.” Het betekent volgens Te Poel dat er daarom ook meer moet worden samengewerkt. “Voor de branche is zo’n grootschalige aanpak een uitdaging. De afzonderlijke partijen moeten zich niet verliezen in het product, maar ons veel meer bezighouden met het totale concept. We moeten anders gaan denken, en ik zie dat dat veranderingsproces in gang is gezet.”
ISOLATIE Als een van de wereldspelers op het gebied van PIR isolatieproducten beweegt IKO enertherm zich voortdurend in de voorhoede inzake innovatieve research & ontwikkeling. Wij investeren al onze menselijke en materiële middelen, onze kennis en ervaring om de limieten van onze isolatieproducten te verleggen, met als doel steeds betere prestaties, lambdawaarden en verbeterde efficiëntie. Dat is onze bijdrage aan een duurzame wereld.
een oplossing voor elke toepassing
www.enertherm.eu
IKO Insulations BV - Postbus 45 - NL-4780 AA Moerdijk Wielewaalweg 3 - NL-4791 PD Klundert Tél.: +31(0)168 331 400 - Fax: +31(0)168 331 409 www.enertherm.eu - E-mail: info@enertherm.eu
One-stop-shop
Een voorbeeld zijn de one-stop-shop oplossingen voor woningisolatie. “Uiteindelijk wil je voor de bewoner de overlast en de tijd die hij kwijt is met woningrenovatie zoveel mogelijk beperken. Daarom zie je steeds vaker standaardoplossingen van verschillende, samenwerkende toeleveranciers voor bijvoorbeeld buitengevelisolatie die voor iedere woning, of het er nou tachtig zijn of slechts een, kunnen worden toegepast. De mogelijkheden zijn groot. Belangrijk is dat er zo efficiënt en goedkoop mogelijk kan worden gewerkt, maar wel op een manier die de beloofde energiebesparing kan garanderen.” Een goede ketensamenwerking betekent ook dat de isolatiebranche eerder bij het bouwproces betrokken raakt. “Op het moment dat wij in staat zijn om in een vroeg stadium mee te denken bij het ontwerp, kunnen we zelf ook nieuwe innovaties inbrengen. In de praktijk is het vaak nog zo dat er pas over isolatie wordt nagedacht als het idee van de constructie er al is. Dan lopen wij vaak al tegen soms verregaande beperkingen aan.” Een van de redenen voor de MWA om zich bij het Energieakkoord aan te sluiten was het uniek feit dat er zoveel belanghebbende partijen hun handtekening hebben gezet onder een akkoord dat tot doel heeft de Nederlandse energiehuishouding te verduurzamen. “Energiebesparing maakt daar een groot onderdeel van uit en MWA wil helpen deze doelstellingen te realiseren. Dit doen we door te helpen bij de bewustwording en door het trainen van mensen die actief zijn in de voorlichting via energieloketten.” Om de aanpak zo efficiënt mogelijk te maken, is een differentiatie in de isolatie-eis, zoals minister Blok (Wonen) eerder dit jaar voorstelde, volgens Te
Poel een goed idee. “Als je voor dak-, wand- en vloerisolatie dezelfde Rc-waarde aanhoudt, dan is de kans groot dat je veel isoleert op plekken waar dat minder nodig is, zoals de vloer, en te weinig op plekken waar veel warmte heengaat, zoals het dak. Door die differentiatie zorg je ervoor dat de beperkte middelen zo nuttig mogelijk worden ingezet.”
Stimulans
Naast het Energieakkoord is er nog een belangrijke stimulans voor isolatie: in januari 2015 gaat de epc naar 0,4. Nieuwbouwwoningen moeten daardoor aan nog strengere energie-eisen voldoen. Toch betekent het niet automatisch dat woningen moeten worden voorzien van dikke pakketten minerale wol. “Er valt nog veel te winnen met detaillering als kierdichting en aansluitingen. En ook als straks in 2020 de epc op nul uitkomt, dan is het niet zo dat iedere nieuwbouwwoning eruit ziet als een Passiefhuis met dikke wanden.” Maar de strengere eisen dwingen de isolatiebranche wel steeds tot nieuwe oplossingen. Minerale wol is beslist geen ouderwets product, vindt Te Poel. “Het product dat we nu maken is niet meer te vergelijken met veertig jaar geleden. Sterker nog, zelfs niet meer met tien jaar geleden. Maar de goede eigenschappen blijven onveranderd: minerale wol is eenvoudig te verwerken, goed plaatsbaar en heeft ook over 75 jaar nog steeds dezelfde eigenschappen en prestaties. Bovendien is het duurzaam. In glaswol zit bijvoorbeeld zeventig tot tachtig procent gerecycled materiaal. Er zijn maar weinig materialen waarvan dat gezegd kan worden.”
presteren is grenzen verleggen
www.recticelinsulation.nl Vraag nu ons gratis passiefhuisboek aan op: www.recticelinsulation.nl en bekijk hier ook het filmdocument over de massief passief bouwvisie.
Massief passief bouwen van Recticel Insulation fascineert. Het woonzorgcomplex van Mijande Wonen in Vroomshoop is gebouwd volgens de bouwvisie ”Massief passief bouwen” van Recticel Insulation. Een visie die in Nederland voor het eerst werd toegepast in het multifunctionele woonzorgcomplex Nimmerdor te Grijpskerke in Zeeland. In beide projecten ligt de actieve energievraag enorm laag en zorgt de constante binnentemperatuur voor een ongekend wooncomfort. Massief passief bouwen is een avontuur waar iedereen steeds enthousiaster van wordt. Recticel Insulation biedt dan ook de beste polyurethaan isolatieproducten voor een passiefhuis. Heeft u plannen voor een economisch en ecologisch voordelig passief project? Mail voor een afspraak met een van onze adviseurs naar: vanderhoek.roland@recticel. com. Of kijk voor meer informatie op de site: www.massiefpassief.nl
Projectmanager John Hutten van Mijande Wonen: “Het is een mooie ontwikkeling…” Na een bezoek aan het wooncomplex Nimmerdor in het Zeeuwse Grijpskerke was Mijande Wonen overtuigd. John Hutten: “De bewoners daar zijn heel tevreden over het comfort. Dankzij de balansventilatie met warmteterugwinning is het volgens hen ‘altijd lente in huis’. Het is een mooie ontwikkeling, ook dankzij het almaar groeiende enthousiasme van iedereen die bij dit project is betrokken. Het is een prestigeslag geworden, en iedereen ziet hoe belangrijk intensieve samenwerking is om er een succes van te maken.”
Deze advertentie is verrijkt met Layar®, zodat u met de Layar-app meteen naar extra informatie wordt doorverwezen. www.recticelinsulation.nl
Adv. Multimax 30 Ultra 11.14_Isover 19-11-14 14:35 Pagina 1
EN
STERR 6
RA
Hoge eisen vragen om de beste isolatie
U
IM
M 1M
M
LT
NTI
12
MET
0,4
ER
E
GA
ISOV
AX 30 ULTR
A
Multimax 30 Ultra: onverslaanbaar in de spouw De energiebesparende eisen in de Nederlandse woningbouw worden telkens een stapje strenger. Per 1 januari 2015 zal de EPC verder worden verlaagd naar 0,4. Heeft het gevolgen voor uw isolatiekeuze in de spouw wanneer de minimale Rc-waarde verder wordt verhoogd? Wat ons betreft niet! Met Isover Multimax 30 Ultra van slechts 121 mm behaalt u namelijk al een Rc van 4,5 m2.K/W, de eis voor gevels in het genomen Bouwbesluit van 2015.
Toepassing van ‘zachte’ isolatie in plaats van ‘harde’ isolatie levert u in de praktijk bovendien flink wat op: • aantoonbaar de laagste verwerkingskosten; • goede bouwkwaliteit door ontbreken kieren en naden; • Isover 6-sterren garantie op blijvende prestaties. Ga daarom voor zacht met harde garanties! Meer weten of een monster aanvragen? Ga naar www.isover.nl/multimax.
OOK DAT IS www.isover.nl/multimax
isolatie
Vrijdag 28 november 2014, Cobouw 209
Monumenten isoleren is maatwerk Edo Beerda Een bouwwerk kan eeuwenlang de tand des tijds doorstaan, maar door ondeskundig isoleren in enkele jaren verloren gaan. Elk historisch bouwwerk vraagt om een eigen aanpak, anders liggen houtrot en roest op de loer, zegt restauratiearchitect Laurens Vis. Achter isolatiematerialen die in de jaren tachtig of negentig werden aangebracht, komt hij nog wel eens een verrassing tegen: verrot dakbeschot of aangetaste houten constructiedelen. “Isoleren van een enkelsteens wand is goed mogelijk met een voorzetwand,” vertelt Vis, die zijn bureau Vis Restauratie Architecten runt vanuit een gerestaureerde Haagse schuilkerk. “Maar dan moet je bouwfysisch alles op orde hebben. Anders kun je een ramp veroorzaken.” Probleem is vooral de oplegging van de balkenlagen in het muurwerk. Doorstekende balkkoppen mogen niet in de isolatie worden verpakt, want zo ontstaan al gauw problemen met koudebruggen. Condensvorming die ontstaat door temperatuurverschillen kan zorgen voor ophoping van vocht. En dan verrotten de balkkoppen. Ook muurankers kunnen daardoor volledig doorroesten. Het
probleem is te voorkomen door het creëren van een luchtspouw tussen voorzetwand en buitenmuur. En door hier en daar een stootvoeg open te laten in de buitenmuur. Dat zorgt ervoor dat de natuurlijke ventilatie in stand blijft die in de voorgaande eeuwen ook problemen voorkwam.
Tochtende schuiframen
Isoleren zonder de vochthuishouding te verstoren is de grote uitdaging bij verduurzamen van monumenten. Van alle historische gebouwen heeft 95 procent spouwloze gevels, 80 procent heeft tochtende schuiframen en de kap is normaal gesproken altijd ongeïsoleerd. Hoe je dat aanpakt? Zolderisolatie wordt aangebracht aan de buitenzijde van het dakbeschot of – bij een ongebruikte kap - door (steenwol)isolatie van de zoldervloer. Ramen laten zich het best verbeteren met isolerend enkelglas of dun dubbelwandig restauratieglas (Ruysdael). En de gevels neem je onder handen met een voorzetwand aan de binnenzijde, legt Vis uit. Mits daar natuurlijk geen waardevolle betimmeringen of decoraties zitten. Op die manier pakte hij bijvoorbeeld de 150 jaar oude boerderij De Esch (Rotterdam) aan. Het monumentale complex (een boerderij met woning, koestal, wagenschuur en paardenstal) was een ruïne toen de restauratie in 2007 begon. Een fikse investering van eigenaar Stichting Volkskracht Historische Monumenten maakte het mogelijk er een comfortabel, energie-efficiënt kantoor in te herbergen, maar ook een woning en een opvang voor verslaafdenzorginstelling Bouman-GGZ. Zelfs de gietijzeren stalraampjes bleven behouden – met restauratieglas erin. De vloer werd aan de onderzijde geïsoleerd. Alle muren van de vrijstaande gebouwtjes kregen een voorzetwand van regels en latten, minerale wol en een dampwerende laag. Het pannendak, dat direct op de panlatten lag, kreeg een dakbeschot en een isolatiepakket. Daardoor werd de zolder van de voormalige paardenstal bruikbaar als grote eetkeuken. Met een iets verder overstekende dakrand werd voorkomen dat de gewijzigde maatvoering van het dakpakket zou opvallen. De verdikking van de muur is van buitenaf onzichtbaar.
Luiken
Het is bepaald geen standaardoplossing die overal toepasbaar is, onderstreept Vis. Letterlijk elk historisch gebouw is maatwerk. Niet alleen omdat elk gebouw eigen karakteristieken en eigenaardigheden heeft, maar ook omdat eensluidende omgang met monumenten ontbreekt. De Amster-
Boerderij De Esch in Rotterdam.
damse monumentencommissie stond in Huis Marseille (1665) op de Keizersgracht bijvoorbeeld geen vervanging van het enkelglas toe. Houten binnenluiken en achterzetramen waren hier de oplossing voor het bereiken van een betere energieprestatie. De luiken en schermen dragen ook bij aan lichttempering in het Museum voor Fotografie, zonder dat het monumentale aanzien wordt geschaad. Door de subtiele ingrepen werd en passant de inbraakgevoeligheid van het pand teruggebracht. Isolatie van een kap gebeurt tegenwoordig bijna standaard door plaatsing van isolatiepanelen – inclusief tengels – aan de buitenzijde van het dakbeschot. Soms is dat niet toegestaan omdat het de bestaande maatvoering in de war gooit. Dan is isolatie met dunne – maar peperdure – panelen met aerogels een alternatief. Raamopeningen zijn in monumenten de andere grote energievreters. Glas-in-lood ramen pakt Vis Restauratie Architecten gewoonlijk aan door er aan de binnenzijde glas tegen te verlijmen. Stalen of ijzeren kozijnen worden bij een restauratie los gemaakt, van roest ontdaan en opnieuw geschilderd. Met monumentenglas of dun dubbellaags glas kan het daarna weer tientallen jaren mee. Hoewel regels ten aanzien van energieprestaties van gebouwen voortdurend worden aangescherpt – ook voor bestaande bouw – stelt het Nederlandse Bouwbesluit vooralsnog geen isolatie-eisen aan monumenten. Terecht, vindt Vis. Verduurzaming van gebouwen is wenselijk, maar in de bouw is weinig duurzamer dan een monument, stelt hij. “Een monument heeft zich qua duurzaamheid per definitie al bewezen door lang te bestaan. Alle reden dus om een zorgvuldige afweging te maken voor je aan dergelijke gebouwen iets dwingend voorschrijft.”
7
8
isolatie
Vrijdag 28 november 2014, Cobouw 209
Integrale blik noodzakelijk voor verlagen epc Anka van Voorthuijsen Een goed geïsoleerde woningschil is natuurlijk belangrijk in het streven naar energiezuinige of zelfs -neutrale woningen. Maar op een gegeven moment is het niet meer effectief om nog meer aan afzonderlijke onderdelen als vloer, gevel en dak te isoleren. Als het optimum is bereikt krijg je de epc nauwelijks nog verder naar beneden. “Om de epc van 0,6 naar de straks verplichte 0,4 te kunnen krijgen is het daarom noodzakelijk om de woning meer als één geheel te bekijken”, zegt Ivo van Rooy, Solution-Manager bij Isover-Saint Gobain. De nieuwe Rc-waardes voor gevel en dak van respectievelijk 4,5 en 6 zijn goed haalbaar vindt Van Rooy, net zoals de 3,5 voor de vloer. “Dan zijn die onderdelen echt goed geïsoleerd. Het dak is natuurlijk een belangrijke bron van energieverlies, daar valt in eerste instantie veel winst te boeken. Maar: er zit een optimum in de besparing die je kunt halen, blijkt uit onderzoek dat we daarnaar hebben gedaan. Op een gegeven moment zakt de epc niet meer door nóg meer te gaan isoleren. Om een lagere epc te halen moet je dan naar andere zaken gaan kijken.”
Koudebruggen
Naast isolerende maatregelen van afzonderlijke delen van de gebouwschil, valt er bijvoorbeeld veel winst te halen (en dus ‘epc-punten te sprok-
kelen’) bij het aanpakken van koudebruggen. Wie naar de ψ-(psi)waarden kijkt kan zien hoeveel en waar energie weglekt, zegt Van Rooy: “Dat is aanzienlijk bij aansluitingen van kozijnen, vloer en dak. Dat zijn echt enorme koudebruggen. Als je inzoomt op die details, valt er veel te winnen. Door bijvoorbeeld minder staaldoorbrekingen te maken en voor beter geïsoleerde hoekaansluitingen te zorgen.” Waar de ene constructie in de andere overgaat, dus bij de overgang van dak naar nok en gevel naar fundament, gaat nu veel energie verloren. Het is daarom belangrijk dat in een vroeg stadium wordt gefocust op die details. “Als je in de tekeningen duikt, ontdek je dat het anders en beter kan. Daar ligt een opdracht voor architecten”, zegt Van Rooy. “Daar valt wel 0,07 te winnen.” Luchtdicht bouwen is al langer een populair thema in de bouw. Vanwege het toenemende comfort (minder tocht, minder geluidsoverlast) maar ook omdat hier door nauwkeurig detailleren en afplakken van kieren veel epc-punten ‘te verdienen’ zijn. Belangrijk onderdeel bij de isolatie van een woning is natuurlijk de keuze van het glas. “Energetisch gezien is glas natuurlijk één groot lek”, omschrijft Van Rooy. Er valt veel winst te behalen, door te kiezen voor driebladig glas, dat twee keer zo zuinig blijkt als HR++-glas. Van Rooy: “Tripleglas is zeker nog geen gemeengoed, je komt het
eigenlijk alleen tegen bij heel ambitieuze nieuwbouwprojecten. Toch valt daar ook een besparing van 0,03 mee te halen. De moeite waard.”
Energie opwekken
Het blijft een kwestie van sprokkelen om die toekomstige significant lagere epc-norm te kunnen halen, zegt Van Rooy. “Als je die 0,4 wilt halen ontkom je er eigenlijk niet aan om ook zelf energie op te gaan wekken.” Uit onderzoek blijkt dat 10 vierkante meter zonnepanelen op het dak van een rijtjes huis (investering rond de €2000) een gigantische daling van de epc tot gevolg heeft. “Dan zak je zo van 0,6 naar 0,4.” Een logische volgorde aanhouden bij het streven naar een lage epc is belangrijk, benadrukt hij. “Je moet altijd eerst werk maken van een goed geïsoleerde gebouwschil. Die staat er voor minstens 50 jaar. Daarna kun je kijken: hoeveel duurzame energie wil ik nog opwekken en hoe doe ik dat.” Lijken zonnepanelen voor rijtjeswoningen een aantrekkelijke en eenvoudige manier om de epc te verlagen, voor grote appartementencomplexen ligt dat waarschijnlijk moeilijker, omdat er relatief weinig dakoppervlak is. “Het wordt heel erg moeilijk, zo niet onmogelijk, om in zo’n geval een epc van 0,4 te halen.”
Duurzaamheidslabels: vooral mooie stickertjes of werkelijk van waarde? Van een van onze redacteuren Aan de groei in de aantallen benchmarks, meetmethodes en certificaten is duidelijk te zien dat we als branche duurzaamheid steeds belangrijker vinden. Dat is zonder meer goed. Tegelijkertijd rijst de vraag of het in veel gevallen niet vooral mooie stickertjes zijn. Want energie besparen is één ding, in termen van duurzaamheid en MVO werkelijk impact hebben op de maatschappij een ander. Waarom selecteren we niet op MVO, als milieu, mens en onze samenleving ons zo dierbaar zijn? Dit jaar deed Rockwool voor het eerst mee aan de Transparantie Benchmark. Deze benchmark maakt de kwaliteit van maatschappelijke verslaglegging van bedrijven vergelijkbaar en transparant. De hoogte van de score op Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) en de mate waarin je impact als bedrijf op de maatschappij inzichtelijk maakt, bepalen de score. Rockwool komt met een score van 157 punten binnen op een top 5-positie in de industriële en bouwsector.
Daadwerkelijk duurzaam?
Hannie Stappers, Rockwool Director Public Affairs: “Ten behoeve van deelname aan de benchmark zetten wij voor het eerst al onze initiatieven op het gebied van MVO in één verslag. Dat maakte ons er opnieuw van bewust dat er een verschil is tussen duurzame producten produceren en daadwerkelijk duurzaam zijn.”
We hebben in de branche nog te veel de neiging om iets als duurzaam te bestempelen als het energiebesparing oplevert. Maar wat als het productieproces vervuilend is of leveranciers het niet zo nauw nemen met transparante en eerlijke informatie? We laten ons beeld nu teveel vertroebelen door commerciële keurmerken en labels. Zijn we niet pas echt duurzaam en maatschappelijk verantwoord aan het ondernemen als duurzaamheid is doorgedrongen tot in elke vezel van onze bedrijven en producten en processen? Als we niet alleen duurzame producten maken, maar duurzaam zijn en handelen?
Daadwerkelijke impact
Wat bereiken we nu echt met onze producten? Rockwool heeft bijvoorbeeld laten onderzoeken wat geluidsoverlast aan maatschappelijke kosten met zich meebrengt: in Nederland al snel 2,5 miljard euro per jaar. De maatschappelijke kosten die gemoeid zijn met directe brandschade bedragen jaarlijks 850 miljoen euro. Bewustwording hierover brengt hopelijk ook een bewuste keuze voor materialen met zich mee. Een beter woon-, werk- en leefklimaat - ofwel comfort, duurzaamheid en veiligheid - gaan hand in hand. We zijn echter nog niet gewend om hier een prijskaartje aan te hangen, terwijl dit waarde cre-
atie in optima forma is. Wat te denken van de toekomstwaarde van een pand, aantrekkelijkere verzekeringspremies, groene financiering en lage onderhoudskosten? Wat als we de gebouwconsument centraal stellen?
De laagste prijs of de beste prijs?
Duurzaamheid is veel meer dan energiebesparing of een duurzaam product in de markt zetten. Waar het om gaat is, welke impact heb je? Waar in je bedrijfsvoering en processen draag je bij en waar ben je nog voor verbetering vatbaar? Laten we kritisch blijven naar onszelf en elkaar en de stap nemen naar daadwerkelijk duurzaam. Door elkaar niet langer te selecteren op commerciële keurmerken, labels en laagste prijs, maar op de beste prijs en de meeste impact. Dat zijn we toch aan onszelf, elkaar en de maatschappij verplicht?
isolatie
Vrijdag 28 november 2014, Cobouw 209
9
Dancefeest én vioolconcert te veel voor TivoliVredenburg Brian van der Bol Van artiesten en bezoekers krijgt hij niets dan lof. En ook Erik Mans zelf is lyrisch over de akoestiek in de vijf zalen van TivoliVredenburg. “De verwachtingen zijn overtroffen,” zegt het hoofd techniek van het Utrechtse muziekcentrum. Maar er is in het gebouw wel een ‘geluidslek’, waar nu net de kamermuziekzaal last van heeft: de ‘Hertz’. Mans: “Als men in de popzaal losgaat hoor je daar zachte, lage geluiden. Er zijn artiesten die dan van het podium lopen.” Naast het geluidslek kampt TivoliVredenburg met andere problemen (zie kader). Over het geluidslek is al veel gezegd en geschreven. Dat vindt Erik Mans jammer, vertelt hij in november op een door de Vereniging voor Podiumtechnologie georganiseerde themadag over de akoestiek van het muziekcentrum. “Het gebouw is iets overhaast opgeleverd en we hebben onze handen vol aan het beheer, maar TivoliVredenburg is echt een pareltje voor Utrecht.”
Oorzaak
De precieze oorzaak van het geluidslek is nog niet gevonden. Duidelijk is al wel dat de kolommen tussen popzaal Ronda en kamermuziekzaal Hertz de geluidstrillingen doorgeven. “Hoe dat precies kon ontstaan, zijn we nu aan het uitzoeken,” zegt een woordvoerder van de gemeente. Dat onderzoek moet volgens hem antwoord geven op de vraag: is het een constructie- of een ontwerpfout?
Hoofdarchitect van TivoliVredenburg Patrick Fransen (Architectuurstudio HH) weet het antwoord niet. “Dit gebouw is zo ontzettend goed geïsoleerd, er verdwijnt maar heel weinig geluid naar buiten. Het geluid gaat op talloze manieren het gebouw door, je weet bij het ontwerpen niet precies waar alle energie samenkomt. De vraag is of dat bij dit complexe gebouw wel viel te simuleren, sommige dingen zijn niet te voorzien.”
Dancefeest en viool
Maar er worden toch geluidsexperts ingehuurd om juist dat te onderzoeken? Jazeker, zegt Peter van der Geer van Event Acoustics, verantwoordelijk voor alle geluids- en lichtinstallaties in TivoliVredenburg. “Gemiddeld genomen worden de geluidsnormen ook niet overschreden. Maar het gaat nu juist om dat ene uur dat er gelijktijdig een dancefeest aan de gang is en in de Hertz een violist aan het spelen is.” Volgens Van der Geer is het een taboe om als adviseur te zeggen dat je iets niet weet. “Maar bij een complex ontwerp als TivoliVredenburg zou je eigenlijk moeten erkennen dat er een kans van 20 procent is dat de berekeningen niet kloppen. Daarom zou je in het budget een reservering moe-
ten maken voor als het tegenzit.” De gemeente heeft bij het muziekcentrum weliswaar realistische eisen gesteld, zegt Van der Geer, “maar gemeentelijke procesmanagers letten zo scherp op de kosten dat niet altijd voor de beste optie kan worden gekozen.” TivoliVredenburg had volgens architect Fransen “beter kunnen sturen op de hedendaagse geluidseisen. Het probleem doet zich alleen voor bij housefeesten.” Maar de oorzaak van het geluidslek kan ook liggen in het ontwerp of de constructie, zegt Fransen. “Je kan het probleem verhelpen met een aanpassing in de constructie, dus misschien zit daar het probleem.”
Veren
Begin januari worden in de vier kolommen die de kamermuziekzaal dragen en steunen op de popzaal grote ‘veren’ aangebracht. Met deze relatief goedkope ingreep (300.000 euro) hoopt de gemeente dat het lek gedicht is. Vanwege de ongewenste geluidsoverdracht moeten ook concerten worden verplaatst en afgezegd. Deze kosten zijn door TivoliVredenburg ‘voorlopig’ geraamd op 400.000 euro in 2014 en 600.000 euro in 2015.
Aansprakelijk
Er moet nog juridisch worden vastgesteld wie aansprakelijk is voor deze kosten. Dat zal volgens een woordvoerder van de gemeente niet eerder gebeuren dan begin volgend jaar. Architect Fransen zegt een onderzoek naar de oorzaak van het geluidslek met vertrouwen tegemoet te zien. Volgens hem is juist de testfase bedoeld om zaken als een geluidslek op te sporen. “Die periode is onderdeel van het ontwerptraject. In de programmering is er alleen geen rekening gehouden met eventuele aanpassingen na de testfase.” Dat het Utrechtse muziekcentrum nu met tekorten kampt heeft volgens Fransen vooral te maken met lagere sponsorinkomsten dan waarop gerekend was. De ophef over het geluidslek vindt de architect overtrokken. “TivoliVredenburg is een compleet nieuw type gebouw, een muziekstad met vijf verschillende concertzalen. Als dit geluidslek het grootste probleem blijkt te zijn is dat een enorme prestatie.”
TivoliVredenburg kampt met opstartproblemen TivoliVredenburg is een van de blikvangers van het nieuwe stationsgebied in Utrecht. Op de plek van Muziekcentrum Vredenburg, in de jaren ’70 ontworpen door Herman Hertzberger, is een nieuw multifunctioneel gebouw verrezen met vijf concertzalen. Naast de befaamde ‘Grote Zaal’ (1.700 zitplaatsen) van Hertzberger, die vrijwel geheel in originele staat is behouden, zijn er zalen voor pop, jazz, kamermuziek en cross-over. Elke zaal is door een andere architect ontworpen, het overkoepelende gebouw door het bureau van Hertzberger - Architectuurstudio HH. Muziekcentrum Vredenburg is gefuseerd met poppodium Tivoli, dat de oude behuizing aan de Oudegracht na ruim 30 jaar achter zich heeft gelaten voor het nieuwe onderkomen. Het op 21 juni officieel geopende muziekcentrum kent de nodige (opstart)problemen. Naast het verhelpen van een ‘geluidslek’ blijken er extra beveiligingscamera’s nodig te zijn en moeten de brandmeldinstallaties, liften, verlichting en klimaatbeheersing aangepast worden. Daarmee is 2,8 miljoen euro gemoeid, meldde de gemeente Utrecht eind oktober. Zonder ‘eenmalige’ kosten draait TivoliVredenburg met een structureel exploitatietekort van zo’n 1 miljoen euro per jaar. Dat wordt onder meer veroorzaakt door de hoge kosten van het gebouw (onderhoud en energie) en teruglopende subsidies. Ook blijven de sponsorinkomsten fors achter bij de verwachtingen. Van de benodigde 9 miljoen euro is tot nu toe 3,9 miljoen binnengehaald. De kosten van het muziekgebouw waren met 150 miljoen euro al vele tientallen miljoenen hoger dan was begroot. De gemeente maakt zich zorgen over de tekorten, maar is ook positief over de “vliegende start” van het muziekcentrum. Zo komen er dit jaar naar schatting 190.000 mensen meer naar TivoliVredenburg dan verwacht en krijgt het gebouw “lovende recensies in (inter)nationale media”. “Met vijf unieke zalen en meerdere horecavoorzieningen onder één dak, is ze het huis van en voor iedereen. Voor de Utrechter en de internationale bezoeker, voor jong en oud, voor de amateur en de professional.” Afbeelding: Michiel de Roo.
DE WAARHEID IS 8
n e t i e f e d har ver o atie l o s i w u o sp
13%
1
2
Dunste oplossing
Bijzonder slanke isolatieplaat voor een dunnere muur. Hierdoor enkele vierkante meters meer gebruiksoppervlak. Extra besparing door smallere neggen, funderingsstroken en kozijnen. Door meer daglichttoetreding positief effect op comfort.
Tot 13% meer rendement
Slank isoleren voor substantiële besparingen op bouwkosten door minder bouwmaterialen en lagere investeringen in installaties.
KINGSPAN KOOLTHERM K8 SPOU ®
100%
6
100% duurzaam
Kooltherm® voldoet aan strenge eisen en beschikt dan ook over keurmerken zoals DUBOkeur, BREEAM, EPD en KOMO. Verpakt in recyclebaar materiaal.
5
Harde eisen, harde platen
Strak aansluitende isolatieplaten. Gaan de levensduur van een gebouw mee. Vormvast, zakken niet in. Minimaal warmteverlies door beperkt aantal spouwankers.
www.kingspaninsulation.nl/meerwinstvoordebouwsector 19856 Kingspan advertentie CoBouw.indd 1
S HARD! 2020 EPC 0
4
3
EPC 0 in 2020
Zonder problemen een lage EPC met standaard spouwbreedte. RC-waarde van 6 m²·K/W bij een standaard spouwbreedte van 140 mm.
Berekende psi-waarden
Psi-waarden voor de meest voorkomende detailaansluitingen. Gunstiger dan de forfaitaire ‘koudebrug’- berekeningen.
UWPLAAT 8
Superieure service
Standaard inbegrepen bij Kingspan Insulation. Technical Service Department voor advies bij RC-waarde berekeningen, over verwerkingsvoorschriften ook op locatie.
7
Tot wel 13% extra winst in de bouwsector Ondanks de steeds strenger wordende EPC-eis kan, door Kingspan Kooltherm K8 Spouwplaat toe te passen, duizenden euro’s worden bespaard op de bouwkosten van een woning. In plaats van hogere bouwkosten door de strengere EPC-eis dus een aanzienlijke verlaging.
ONDERZOEKSRAPPORT LEVERT BEWIJS Het gerenommeerde onderzoeksbureau Archidat / Bouwformatie toont besparingen aan die oplopen tot 13% bij de bouw van een tussenwoning. Het rapport vermeldt onderzoeksdata, waarin een vergelijking is gemaakt tussen traditionele minerale wol isolatie en de revolutionaire Kingspan Kooltherm K8 Spouwplaat. Bij gebruik van minerale wol zijn o.a. hogere investeringen in installaties nodig om aan de strengere EPC-eis te voldoen. WIN(ST)-WIN(ST) SITUATIE Naast de genoemde kostenbesparing levert de Kingspan Kooltherm K8 Spouwplaat nog meer winst op. Zo is het mogelijk om lichtere en slankere bouwconstructies toe te passen, en is de Kingspan Kooltherm K8 Spouwplaat duurzaam, vormvast en eenvoudig te verwerken. Groot voordeel hierbij is dat de isolatieplaat beschikt over een vezelvrije kern.
Neem voor meer informatie, het onderzoeksrapport, het Handboek Spouw of een afspraak contact op met 0543-543210. Of ga naar www.kingspaninsulation.nl/meerwinstvoordebouwsector
Montage gemak
Vezelvrije kern, geen irritatie aan huid en ogen. Eenvoudig te verwerken, gemakkelijk op maat te maken. Licht van gewicht, makkelijk hanteerbaar.
Kingspan Insulation B.V. • Lorentzstraat 1 • 7102 JH Winterswijk • Nederland • Postbus 198 • 7100 AD Winterswijk • Nederland
04-11-14 10:20
SlimFix®: voor gordingdaken (Renovatie)
SlimFix® Spoor: voor sporendaken (Renovatie)
SlimFix® Reno+: voor op bestaand dakbeschot (Renovatie)
SlimFix® Riet+: voor rieten daken (Renovatie)
SlimFix® Deco: zolderisolatie (Renovatie)
SlimFixXT®: voor op gordingdaken (Nieuwbouw)
SlimFixXT® Riet+: voor rieten daken (Nieuwbouw)
SlimFixXT® Passief: voor energie neutraal bouwen (Nieuwbouw)
SlimFixXT® Prefab: geprefabriceerde daksegmenten (Nieuwbouw)
SlimFix dakelementen ®
Betaalbaar en duurzaam isoleren met een forse EPC-verlaging De snelste manier om de EPC te verlagen
• Superieur isolerend EPSHR • Blijvende hoge isolatiewaarden t/m RC 12. • Bij nieuwbouw: Brandreactieklasse B/C (eis: D). • Dun en licht van gewicht. • Grote overspanningen. • Uitstekende geluidwering (conform NEN-EN 717-1). • Zeer hoog afwerkingsniveau. • Volledig recyclebaar. • De beste milieuclassificatie (DUBOkeurmerk). • ISSO-kwaliteitsverklaring. • Leverbaar met FSC® en PEFCTM keurmerk.
• Door toepassing van SlimFixXT® i.c.m. onze luchtdichte afdekprofielen (klasse 3). • Door zorgvuldig te werken volgens onze detailleringtips voor een betere luchtdichtheid.
R
Het gevolg: • Een lagere qv10-waarde van 0,15 (Passief-huis niveau) • Een lagere EPC bij dezelfde RC-waarde.
OD
UC T
P
De beste kwaliteit
www.isobouw.nl/dakelementen
143745_ISOBOUW_SlimFix_adv_Cobouw_NL_266x398_A01.indd 1
13-11-14 14:42
isolatie
Vrijdag 28 november 2014, Cobouw 209
Brandveiligheid gaat om mensenlevens Jeroen Kreule In de bouwwereld is brandveiligheid nog steeds een ondergeschoven kindje, bleek onlangs tijdens het door Kingspan verzorgde Fire Seminar. Thema van de vijfde editie was ‘Brandgedrag van isolatie zonder geheimen’, waarbij veel aandacht werd besteed aan de kwaliteitsborging van de gebouwschil ten aanzien van brandveiligheid. De circa 150 deelnemers benoemden een aantal knelpunten en kwamen tot vier belangrijke aanbevelingen: meer kennis delen, eenvoudiger regelgeving, meer aandacht voor kwaliteit en grotere bewustwording van de risico’s die een brand met zich meebrengt. “Of het nu om nieuwbouw, verbouw of renovatie gaat, brandveilig bouwen is complex. Brandveiligheid is misschien niet het meest sexy onderwerp, maar zo ontzettend belangrijk: het gaat om mensenlevens”, zegt Frank Donkers van Kingspan, in 2010 initiatiefnemer van het Fire Seminar. Isolerende producten vormen het grootste deel van de omzet van het beursgenoteerde Kingspan, anno 2014 actief in meer dan 85 landen.
Prioriteiten
Donkers - als European Market Development Director introduceert hij nieuwe en duurzame bouwconcepten van Kingspan op de Europese markt - was een van de sprekers op het Fire Seminar, eind oktober in Bleiswijk. “Opdrachtgevers, aannemers en architecten hebben te weinig expertise op het gebied van bouwkundige brandveiligheid. Bij aanvang van een project wordt de vraag vaak niet eens gesteld. Dus ja, het is een ondergeschoven kindje. Daarnaast hebben partijen vaak verschillende prioriteiten. Een opdrachtgever denkt in eerste instantie aan ondernemerschap, aan geld verdienen. Een architect is vooral bezig is met esthetiek en regelgeving. Er wordt niet zozeer gekeken naar het veiligheidsniveau, maar naar de minimale eisen van het Bouwbesluit. Bovendien wordt er niet of nauwelijks gecontroleerd. Terwijl de regelgeving met betrekking tot duurzaam bouwen juist wel streng is. Ik vind dat er op het gebied van brandveiligheid meer moet worden gedaan dan wat minimaal geëist wordt. De veiligheid van mens en dier moet voorop staan.” Ook op het gebied van montage van geïsoleerde dak- en gevelpanelen valt er een wereld te winnen, stelt Donkers. “In de praktijk wordt te veel gestuurd op kosten en te weinig op kwaliteit. Vaak gebeurt de montage niet volgens de voorschriften. Wij pleiten al jaren voor een externe, objectieve controle op de applicatie van brandveilige isolatiecomponenten.”
meter slanke PIR-isolatie van Kingspan in combinatie met PVC dakbedekking, brandde niet af. Sterker, interventie van de brandweer was niet nodig: het vuur doofde uit zichzelf. Terwijl er temperaturen zijn gemeten van boven de 320 graden Celsius. De onderzoeksresultaten onderstrepen de uitstekende brandprestaties van Kingspan dakisolatie, zegt Donkers.
Ontwikkeling
Meest geavanceerde isolatiekernen van Kingspan zijn volgens Donkers FIREsafe PIR en Kooltherm resol hardschuimisolatie. “De thermische isolatie van PIR en resol is ongekend. Door de isolerende kwaliteiten kan er met dunnere isolatieplaten worden gewerkt, waardoor veel ruimte wordt bespaard. De geavanceerde isolatiekernen hebben op het gebied van brandveiligheid afgelopen tien jaar een enorme ontwikkeling doorgemaakt: PIR en resol behalen een goede brandweerstand. Verder vallen ze in de meeste gunstige rookklasse s1: dat betekent geringe rookproductie in geval van brand.”Daarnaast zijn deze isolatiekernen duurzaam, vochtwerend, milieuverantwoord en snel te monteren. Als Donkers zijn blik op de toekomst richt, ziet hij op het gebied van isolatie en bouwkundige brandveiligheid meerdere trends: de eisen worden strenger en de vraag neemt toe. “In 2015 gaat de EPC-eis omlaag. De isolatiewaardes van gevels gaan naar 4,5, de isolatiewaardes van daken gaan zelfs naar 6. De kunst is om producten te blijven ontwikkelen die zo dun mogelijk zijn maar zo hoog mogelijk scoren op het gebied van thermische isolatie en brandwerendheid.”
Kennisdeling
Om die integrale veiligheid te stimuleren, ontwikkelde Kingspan samen met Efectis Nederland de Verklaring Brandveilige Gevel (VBG). “Deze verklaring geeft de gebouweigenaar de zekerheid dat de juiste materialen zijn gebruikt én toegepast”, zegt Donkers. De VBG wordt afgegeven op basis van een tussen- en eindinspectie van het gebouw en een analyse van het ontwerp. Deze inspectie en analyse worden uitgevoerd door Efectis Nederland, een onafhankelijke organisatie die onder meer richtlijnen ontwikkelt voor het bewaken van de brandveilige toepassing van bouwproducten. De behoefte aan kennisdeling is enorm, zegt Donkers. Kingspan, dat zitting heeft in meerdere vakgroepen, wordt regelmatig gevraagd om lezingen te geven of demonstraties met de zogenaamde fire trailer te verzorgen. “Ik merk gelukkig dat het thema lééft. Onze seminars worden ook elk jaar beter bezocht.” Alle geïsoleerde dak- en gevelpanelen van Kinspan presteren ruimschoots beter dan de grenswaarden van de Europese B-klasse. Om de producten en de applicatie voortsurend te verbeteren, laat Kingspan regelmatig objectief brandonderzoek doen waar Kingspan-producten bij betrokken waren. Zo deed Efectis onlangs onderzoek naar een grote brand bij een palletfabriek in Kampen. De fabriek werd volledig verwoest en ook het dak van Asia Express Food moest aan de vuurzee geloven. Het zwaargeïsoleerde dak, voorzien van 65 milli-
Frank Donkers.
13
ROCKWOOL scoort Top 5 positie in de Transparantiebenchmark ®
Om daadwerkelijk duurzaam ondernemen te visualiseren, willen wij u laten zien hoe wij duurzame oplossingen creëren [ CREATE ]. Hoe wij waarde toevoegen om mens en (gebouwde) omgeving te beschermen [ PROTECT ]. Hoe wij onze verantwoordelijkheid nemen en onze kennis delen in de keten [ DELIVER ].
CREATE
PROTECT
DELIVER
CREËREN VAN DUURZAME OPLOSSINGEN MET MEERWAARDE
BESCHERMEN VAN MENSEN EN HUN OMGEVING
PRESTEREN OP EERLIJKE EN VERANTWOORDE WIJZE
Wij managen onze milieuprestaties actief op basis van een levenscyclusanalyse
Global VPL Prize 2014 Beste Leerbedrijf wereldwijd
Bescherming tegen geluidshinder (maatschappelijke kosten circa € 2,5 miljard/jaar)
Elk jaar produceert de aarde 38.000 x meer basalt dan ROCKWOOL gebruikt
ROCKWOOL steenwol presteert onverminderd en heeft een technisch oneindige levensduur
Met ROCKCYCLE® recyclen wij steenwol tot steenwol
Het Energy Design Centre adviseert bouwprofessionals op het gebied van Energy Efficiency
Wij werken conform ISO 9001 en ISO 14001
A++ A+ A B C D E F G
In 2013 meer dan 500 bezoeken van o.a. scholen over thema duurzaamheid
Veilig in gebruik, verwerking en productie
€ 4,7 miljoen bijgedragen aan maatschappelijke ontwikkelingen
Bescherming van de samenleving tegen brand (alleen al aan materieel verlies t.g.v. brand € 850 miljoen/jaar)
Steenwol bestaat voor bijna 100% uit het natuurlijk materiaal basalt
Lean and Green Two Star voor het daadwerkelijk realiseren van 20% CO2 reductie door duurzame logistiek
ROCKWOOL levert een bijdrage aan het opleiden van studenten aan Universiteiten, Hoge scholen en praktijkonderwijs
In 2014 was ons ongevallenfrequentiecijfer < 3,5 per 1 miljoen gewerkte uren
In 2013 maakten bijna 2500 klanten actief gebruik van ons kennisplatform, ROCKWOOL Forum
Wij werken conform de gestelde gedragscode
&MVO ROCKWOOL® ROCKFON® LAPINUS Fibres® GRODAN® ROCKPANEL® ROCKWOOL TECHNICAL INSULATION®
www.rockwool.nl/mvo
isolatie
Vrijdag 28 november 2014, Cobouw 209
15
Duurzaam isolatiemateriaal brengt energievraag drastisch omlaag Peter de Lange Isolerende producten van Recticel Insulation kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de verduurzaming van de bestaande woningvoorraad. Dat bewijst de renovatie van een portiekwoning uit de jaren vijftig in Amsterdam West. Deze modelwoning aan de Woutertje Pietersestraat toont aan dat vergelijkbare appartementen in de wijk mede dankzij de toepassing van moderne bouwmaterialen hun energieverbruik sterk kunnen verminderen. De flat ging van energielabel G naar A++. De modelwoning is een initiatief van het stadsdeelbestuur. Dat schakelde adviesbureau DWA en Rendon Vastgoed Onderhoud in om de mogelijkheden van duurzame renovatie te verkennen nadat de economische crisis een streep had gehaald door het plan om de wijk te slopen en te vervangen door nieuwbouw.
Isolatiesystemen
Het opvallende resultaat werd niet in de eerste plaats bereikt door de woning vol te stoppen met geavanceerde apparatuur. “Wij hebben ons afgevraagd welke mogelijkheden er bestaan om met de huidige technieken woningen op een relatief eenvoudige manier energiezuiniger te maken. Oneerbiedig gezegd: wij willen low-tech oplossingen gebruiken om hi-tech problemen te tackelen,” aldus Roland van der Hoek, commercieel manager bij Recticel. Dit bedrijf is zowel producent als leverancier van isolerende bouwmaterialen en treedt daarnaast op als adviseur -voor en tijdens de plaatsing van haar isolatiesystemen. Bij de verduurzaming van een woning komt het er volgens Recticel vooral op aan de energievraag te verminderen. “Veel warmte verdwijnt naar buiten door de muren en het dak. Als je dat met succes weet aan te pakken, heb veel minder dure klimaatinstallaties nodig,” betoogt Van der Hoek.
Dampremmende laag
Om te voorkomen dat energie wegsijpelt door de “schil” is het zaak gevel en dak goed te isoleren. Bij de energiewoning in Amsterdam werd voor dit doel binnen Eurothane G van Recticel gebruikt, een doeltreffend isolatiemateriaal met een kern van hoogwaardig polyurethaanschuim (RUR) en
afgewerkt met een gipsplaat waarover gemakkelijk kan worden geverfd of behangen. Tussen het schuim en de gipsplaat zit een dampremmende laag. Het gaat om dunne platen die in een simpele beweging tegen de binnenmuur zijn te lijmen. Metalen profielen zijn niet nodig, wat werk, ruimte en geld spaart. Aan de buitenzijde van de woning werd op de kopgevels Isofinish® aangebracht. Dit gezamenlijke product van Recticel (platen Powerwall isolatie), Borgh (gevelschroeven), Deceuninck en Eternit (leveranciers van verschillende soorten afwerking) kan tot 25 procent energie besparen. “Met Isofinish breng je om het gebouw een gesloten isolatieschil aan zonder koudebruggen. Dat scheelt enorm in de stookkosten. Interessant is ook dat Isofinish een moderne uitstraling heeft, het kan met allerlei materialen worden afgewerkt, zoals stucwerk of gevelplaten,” aldus Van der Hoek. Behalve de binnenmuren en de buitengevel werd ook het (platte) dak van de modelwoning aangepakt met een materiaal van Recticel. Voor dit doel werd Eurothane Silver gebruikt, een isolatielaag van PIR-schuim met RC-waarde 6.
Groen dak
Daarop werd een groene dakafwerking van sedum aangebracht op Polygrow, een lichtgewicht substraat, ook van Recticel. Het isolatiepakket kreeg een hoge drukvastheid mee. Dat beschermt de dakbedekking tegen beschadigingen. Van der Hoek: “Het pakket moest geschikt zijn voor intensief loopverkeer, want de zonnecollectoren en de zonnepanelen op het dak vergen natuurlijk onderhoud.” Het groendaksysteem heeft behalve een hoge isolerende waarde en een klimaatregelende werking in de flat, nog verschillende andere voordelen. Het draagt bij aan de biodiversiteit, het doet dienst als waterberging bij hevige regenval en het draagt bij aan het verminderen van het opwarmen van de stad. Om de energiekosten verder omlaag te brengen is de modelwoning rondom dubbel beglaasd. Naast de al genoemde zonneboiler en zonnecollectoren, is de woning voorzien van een hr-ketel en een warmtepomp om de vloerverwarming te regelen. Deze warmtepomp, wordt bezoekers van de modelwoning voorgehouden, is weliswaar een interessant onderdeel van het pakket, maar wordt vanwege de kosten eerder geschikt geacht voor energiearme nieuwbouwprojecten dan voor duurzame renovaties. Roland van der Hoek verwacht dat elementen van de door Recticel in de modelwoning gepresenteerde materialen zullen worden toegepast in het vervolgtraject: de verduurzaming van een zeventigtal appartementen in de wijk die aanvankelijk zou worden gesloopt. Doordat ze gemakkelijk te verwerken zijn en een hoge isolatiewaarde hebben, worden Recticel-producten als Eurothane G, Eurothane Silver het gevelconcept Isofinish® al op veel plaatsen gebruikt. Volgens Van der Hoek ligt er nog veel werk in het verschiet: “De industrie wil graag helpen een verduurzamingsslag in Nederland te maken. Dat is ook hard nodig; 250 miljoen vierkante meter gevel in Nederland is niet of nauwelijks geïsoleerd.”
Door toepassing van moderne bouwmaterialen kan energieverbruik drastisch verminderen.
isolatie
Vrijdag 28 november 2014, Cobouw 209
17
Flexibele thermofles in kruipruimte houdt het huis warm Brian van der Bol
Hoe voorkom je dat warmte uit een woning in de grond verdwijnt?Flexibele thermofles in kruipruimte houdt het huis warm. Dat bedacht Ton Willemsen 35 jaar geleden. Het idee achter zijn uitvinding is “eigenlijk te simpel voor woorden”, zegt Willemsen (1952). “Wij proberen de begane grond los te koppelen van de ondergrond.” Zijn bedrijf Tonzon isoleert op jaarbasis inmiddels tienduizenden huizen en gebouwen. Hoewel de methode zich in de loop der jaren heeft doorontwikkeld, blijft het principe hetzelfde. Eerst wordt op de bodem van de kruipruimte folie neergelegd en vervolgens worden tussen houten balken kunststof luchtkussens geplaatst.
Ton Willemsen.
In plaats van lucht te verpakken in “vezeltjes of cellen” gebruik het bedrijf de al aanwezige lucht om een gebouw te isoleren. De thermoskussens of -sheets houden niet alleen de kou tegen, maar voorkomen ook dat vocht en radon (radioactief gas) het woongedeelte binnengaat. Door een afname van de vochtigheid hebben gebruikers minder last van schimmels en huisstofmijt. Ook hebben zijn geen last meer van een muffe geur uit de kruipruimte. De isolatie van een woning met een vloeroppervlakte van 50 vierkante meter kost 1.850 euro, inclusief btw. Het opvouwbare isolatiemateriaal wordt tegenwoordig ook gebruikt bij daken, radiatoren en buitenmuren. In het laatste geval wordt de ‘Tonzon-folie’ in meerdere lagen tussen de muur en een voorzetwand geplaatst. Het ‘geheim van de smid’ zit in de “receptuur van de folie”, vertelt Willemsen. De samenstelling geeft hij uiteraard niet prijs, maar bekend is wel dat de basis van de kussenzakken bestaat uit tweezijdig gemetalliseerde polyesterfolie. Van de hoeveelheid aluminium die nodig is voor een frisdrankblikje kunnen twee woningen kunnen worden geïsoleerd. Het bedrijf zegt geen gebruik te maken van giftig of irriterend materiaal. Door het relatief lage volume zijn de transportkosten laag, zegt Willemsen. “Een van de ZZP’ers die zich in de methode heeft gespecialiseerd haalt met zijn bakfiets bij de fabriek zijn spullen op en gaat dan door naar klanten. Hij noemt zichzelf de isolatiefiets.”
Isolatie van de kruipruimte met folie en kunststof luchtkussens.
Nadelen zijn er ook, erkent de directeur van het bedrijf uit Enschede. Zo is de folie brandbaar. “Maar het is niet zo brandgevaarlijk als EPS of PURschuim. We gebruiken zo weinig materiaal dat de schade beperkt blijft en er ontstaat maar weinig rook.” Ook kan ongedierte de folie gebruiken als nestmateriaal. Willemsen: “Volgens de bouwverordening moeten kruipruimten vrij zijn van muizen en ratten, dus dit probleem komt maar weinig voor.” Het zijn relatief kleine nadelen die niet opwegen tegen de voordelen van zijn producten, vindt Willemsen. “Ons materiaal is goedkoper en duurzamer dan bijvoorbeeld PUR-schuim. De thermoskussens functioneren na 30 jaar nog prima, dat zien mensen.” Tonzon rekent bij ‘gewone’ woningen op een energiebesparing tot 20 procent en bij woningen met vloerverwarming zelfs tot 40 procent. Het bedrijf is door het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie onderscheiden met een DUBOkeurmerk voor duurzaam bouwen. Ondanks de crisis is het bedrijf de afgelopen jaren gegroeid. Naast particulieren zijn woningcorporaties en maatschappelijke organisaties de belangrijkste klanten. De laatste tijd komt de groei volgens Willemsen vooral van scholen. Voor de gemeente Nijmegen werkt Tonzon momenteel aan het verduurzamen van gemeentelijke gebouwen. Het bedrijf isoleert niet alleen oude gebouwen. Willemsen: “Alles wat nu in Nederland wordt gebouwd, gebruikt te veel energie – zeker de gebouwen met vloerverwarming. Dat wordt nog altijd gezien als een energiezuinige vorm van verwarmen, maar dat is het met de huidige bouwmethode niet.” Hoewel Tonzon wekelijks honderden woningen isoleert blijft het potentieel voor zijn bedrijf groot, zegt Willemsen. “Elke dag wordt onze voorraad aangevuld met nieuwe woningen. Voor ons is dat mooi, maar het is eigenlijk een schande. Alle nieuwe gebouwen zouden tegenwoordig energiezuinig moeten zijn.”
TONZON Vloerisolatie Een slim idee!
Zachte of strenge winter?
“Ik woon nu altijd comfortabel”
TONZON Vloerisolatie • een slim idee Meer wooncomfort en hoog financieel rendement TONZON Thermoskussens hebben een bijzonder isolerend effect waardoor de vloer warmer wordt dan bij alle andere soorten vloerisolatie. Dankzij deze warmere vloer krijgt u meer wooncomfort en stookt u minder waardoor ook de energie besparing hoger is. De gemiddelde besparing bedraagt 15% tot 20% bij gewone woningen. Bij woningen met vloerverwarming kan dit oplopen tot wel 40%. De Thermoskussens worden gecombineerd met
een stevige Bodemfolie zodat ook vocht uit de kruipruimte voorgoed verleden tijd is. Diverse reumapatiënten melden spontaan dat klachten verminderen door het warmere en droge klimaat onderin de woning. Vloerverwarming Reageert uw vloerverwarming traag? Met TONZON Vloerisolatie blokkeert u het warmteverlies en bespaart u tot wel 40% op uw stookkosten.
Heel betaalbaar TONZON vloerisolatie is bovendien heel betaalbaar waardoor het rendement extra hoog is, veel hoger dan op een spaarrekening. Richtprijs all-in TONZON vloerisolatie: - 30 m2: € 1.325,- 50m2: € 1.850,• T: 0900 - 28 66 966 (€ 0,10 p/min) • E: info@tonzon.nl • www.tonzon.nl
Bekijk de mogelijkheden voor u en vraag een gratis offerte aan.
www.tonzon.nl
isolatie
Vrijdag 28 november 2014, Cobouw 209
BIM houdt de bouwketen scherp Tosca Vissers “Als co-maker is werken met BIM inmiddels een tweede natuur geworden”, zegt Martie Wouters, hoofd projectbureau bij IsoBouw. “Voordat we een fysiek gebouw realiseren, bouwen we het eerst digitaal.” Co-makers en opdrachtgevers houden elkaar scherp via de BIM-methodiek. BIM is een werkmethodiek waarbij in een driedimensionaal bouwinformatiemodel (BIM) integraal kan worden samengewerkt tussen verschillende disciplines in de bouwsector. Het is een belangrijk middel om informatie over bouwwerken beter uit te wisselen tussen opdrachtgevers en de bouwpartijen. Bij IsoBouw wordt een Open BIM gehanteerd. Dit houdt in dat elke partij met zijn eigen tekenmethodiek werkt en communicatie (uitwisseling) via een universeel standaard formaat (IFC) gebeurt wat ook weer door elke partij gelezen kan worden. Producent van isolatiesystemen IsoBouw in Someren werkt al een aantal jaren met BIM voor hun project- en productieorganisaties. Wouters illustreert de bouwinformatiemodellenwerkwijze van IsoBouw aan de hand van een nieuwbouwproject van twaalf woningen in Gemert, dat zij onlangs met Hendriks Bouw en Ontwikkeling uit Oss hebben gerealiseerd. “De opdrachtgever had vooropgesteld dat dit project in BIM wordt uitgetekend. Hendriks Bouw heeft ons voor dit project geselecteerd omdat de BIM-methodiek als voorwaarde is gesteld”, vertelt Wouters. “BIM zit in hun DNA. Hendriks had zelfs bij dit nieuwbouwproject een papierloze bouw voor ogen. Zo heeft de opzichter op een tablet de funderingen gecontroleerd.” Bij Hendriks is BIM topdown in de hele organisatie doorgevoerd, omdat ze zeker weten dat BIM een onmisbare factor wordt binnen het lean samenwerken. “De voordelen zijn al zichtbaar als je kijkt hoe BIM de faalkosten aanzienlijk reduceert omdat fouten in tekeningen onmiddellijk inzichtelijk worden gemaakt. Daarnaast kunnen bouwpartijen makkelijker communiceren omdat ze dezelfde 3D-modellen, ofwel bouwinformatiemodellen hanteren”, zegt Wouters.
Calculatie en nazorg
Willem Schuurmans is projectmanager bij Hendriks Bouw en Ontwikkeling. Hij is als bouwtechnicus cum laude afgestudeerd aan de TU Eindhoven met SLIM bouwen als vakspecialisme. Hij vertelt dat Hendriks zes jaar geleden volledig is overgestapt op de BIM-systematiek. “Alles en iedereen werkt met het 3D-model.” Volgens Schuurmans is BIM meer dan louter creëren van een BIM en hierop onderaannemers aansturen. “BIM omvat bijvoorbeeld ook controle, communicatie en directe aansturing van het productieproces. Op dit moment zijn we bezig om voor de calculatie en voor de nazorgfase, dus na oplevering van een project, ook de meerwaarde uit BIM te kunnen halen. Een ontwikkeling die onder meer voor woningcorporaties interessant kan zijn”, meent Schuurmans. “Als bij een huurwoning over een aantal jaren de deur moet worden vervangen, zijn de specificaties en parameters direct te vinden.” Voor Hendriks betekent BIM een stuk productefficiëntie. “Door het gebouw eerst digitaal te maken, worden de ontwerpfouten direct gevonden door het computerprogramma. Voorheen moest een tekenaar de fouten uit een ontwerptekening halen. Schuurmans meent dat ondanks deze digitale efficiëntieslag de voorbereidingen van een bouwproject nu nog niet helemaal is te standaardiseren. “Als bouwer ben je van veel partijen afhankelijk, die nog lang niet allemaal met BIM werken. De laatste jaren wordt steeds vaker in 3D-werkmodellen geïnvesteerd en ondervindt de bouwsector de meerwaarde van BIM. Pas nu verdient de investering zich terug. Maar lang niet elk bouwbedrijf werkt al standaard met BIM, waardoor bepaalde processen zich niet kunnen optimaliseren en nog vrij traag verlopen”, zegt Schuurmans.
As built software
Kristiaan Flierman, salesmanager bij leverancier en softwareontwikkelaar Construsoft, houdt zich onder meer bezig met het implementeren van BIM bij bouwbedrijven. Tekla Structures is de meest geavanceerde BIM software voor bouw- en constructiebedrijven. Van ontwerp, via zeer gedetailleerde as-built modellen ofwel virtuele gebouwen, tot aan productaansturing, montageplanning en de uiteindelijke oplevering van het fysieke gebouw. Flierman geeft ook les aan TUstudenten bouwkunde en civiele techniek in Delft om de nieuwe generatie bouwers vertrouwd te maken met BIM. “BIM is een handige werkwijze voor de bouwsector om samen te kunnen werken. Het helpt de doorlooptijd te verkorten en om fouten te reduceren. Dat geldt voor het hele project, vanaf het ontwerp en planning tot aan de oplevering en alle gebruiksjaren daarna.” BIM is juist geen software, maar het is een 3D-gebouwmodel dat betrekking heeft op alle partijen in een bouwproces. “Elke partij heeft zijn eigen expertise. Zo is IsoBouw bijvoorbeeld expert in isolerende sandwichpanelen. De bedoeling is dat BIM in hun ontwerp- en productieproces wordt geïmplementeerd om zo met hun partners samen te kunnen werken. Al het installatiewerk of de onderdelen van de prefab sandwich dakelementen, bijvoorbeeld, zijn te zien in het 3D-model van het virtuele gebouw. Potentiele problemen in een ontwerp kunnen onmiddellijk hersteld worden nog voordat de bouw is gestart. Dit voorkomt aanzienlijke faalkosten”, legt Flierman uit.
Besparing
Wouters legt vervolgens uit dat de voordelen van BIM specifiek voor IsoBouw te vinden zijn bij de productie van prefab sandwich systemen voor de kap van een dak. IsoBouw heeft geïnvesteerd in een machine die deze standaard dakelementen kan bewerken en op maat maakt tot een prefab systeemkap. “Om deze machine aan te sturen is informatie nodig die direct beschikbaar is uit het 3D-tekensysteem Tekla. Wij produceren dus al in BIM. In ons BIM-systeem zit de informatie van onze producten die we met een druk op knop naar de aannemer en de architect kunnen sturen. We tekenen in 3D en we leveren de producttekeningen vervolgens in BIM aan. Dat houdt in dat we direct elkaars tekeningen kunnen bekijken en inzage hebben in de wijze waarop onze producten in het systeem zijn verwerkt. Dit bespaart enorm veel tekenwerk en papier, vergeleken met de oude fax of e-mail met plaatjes ”, besluit Wouters.
Nieuwbouwproject van 12 woningen in Gemert.
19
Glaswol met ® ECOSE Technology
Voor een optimale binnenluchtkwaliteit... Bij Knauf Insulation vinden wij dat iedereen recht heeft op een ideale omgeving om in te wonen of te werken. Daarom produceren we al onze glaswolproducten met het bindmiddel ECOSE® Technology. Dit is een door ons ontwikkelde gepatenteerde technologie op biologische basis, gebaseerd op duurzame grondstoffen ter vervanging van petrochemische derivaten. Daarom voldoet onze glaswol aan de hoogste kwaliteitsklasse voor een gezonde binnenlucht. Hiervoor ontvingen wij het Eurofins GOLD certificaat. Glaswol met ECOSE® Technology: ✓ Klimaatvriendelijk product ✓ Geurloos: vrij van formaldehyde, fenol en acrylaten. Géén kunstmatige kleur- bleek- en verfstoffen toegevoegd ✓ Verhoogt het leefcomfort door uitstekende akoestische en thermische eigenschappen ✓ Voldoet aan de hoogste kwaliteitsklasse voor een gezonde binnenlucht ✓ Bevordert de duurzaamheid en brandveiligheid van het gebouw/woning ✓ Goede verwerkbaarheid; vriendelijk voor de handen, irriteert niet en geeft weinig stof af
www.knaufinsulation.nl