Hau gurutzea! Arkeologia Artxuako eliza zaharrean
¡Qué cruz! Arqueología en la antigua iglesia de Artxua
Jardun integrala.
Una actuación integral.
Artxuako Done Sebastian eliza gizarte
La transformación de la Iglesia de San
eta kultura etxe bihurtzeak libratu zuen
Sebastián de Artxua en un centro socio-
eraikina aurri egoeran eta ahaztuta
FXOWXUDO VDOYy HO HGLÀFLR GH OD UXLQD \ GHO
geratzetik.
olvido.
2013an hasitako zaharberritze lanak
Los trabajos de restauración emprendidos
azterlan arkeologiko batekin batera
en 2013, se llevaron a cabo junto a un
gauzatu ziren, eta azterlan horrek aukera
estudio arqueológico que nos ha permitido
eman digu eraikinaren historia hobeto H]DJXW]HNR
FRQRFHU PHMRU OD KLVWRULD GHO HGLÀFLR
Normalmente asociamos la arqueología a Normalean, arkeologia iraganaren
la excavación del subsuelo en busca de
hondakinen bila lurpea induskatzearekin
restos del pasado, sin embargo el método
lotu ohi dugu; hala ere, metodo
arqueológico puede ser usado también
arkeologikoa eraikin baten eraikuntza
IDVHDN LQWHUSUHWDW]HNR HUH HUDELOL GDLWHNH
para interpretar las fases de construcción
Artxuako Done Sebastian elizan,
En San Sebastián de Artxua el estudio
eraikinaren hormetan bertan eta elizaren
arqueológico se llevó a cabo tanto en
barrualdeko zein kanpoaldeko zoruan
VXHOR GHO LQWHULRU \ GHO H[WHULRU GH OD LJOHVLD
egin zen azterketa arkeologikoa.
GH XQ HGLÀFLR
ORV SURSLRV PXURV GHO HGLÀFLR FRPR HQ HO
Artxuako Done Sebastian / San Sebastian de Artxua
11
/DJLQ EDWHQ HVWUDWLJUDร D (VWUDWLJUDItD GH XQD PXHVWUD Al iniciar el tratamiento la superficie Kristo Maiestatean irudiaren garbiketa erdia Media limpieza del Cristo en Majestad
estaba enmascarada por tierras y
Tratamendua egiten hasi zirenean, gainazala
superficie, originada por la corrosiรณn y
OXUUH] HWD NRUURVLR SURGXNWX] HVWDOLWD ]HJRHQ
SURGXFWRV GH FRUURVLyQ 6H UHDOL]y una limpieza con bisturรญ que resultรณ muy compleja dada la fragilidad de la las zonas huecas existentes debajo del
Bisturiz garbitu zen, eta lan hori oso konplexua
GRUDGR (Q PXFKDV iUHDV OD SHOtFXOD
izan zen gainazala oso hauskorra zelako,
de oro estaba perdida y en otras fue
korrosioaren ondorioz eta urre geruzaren azpian WDUWH KXWVDN ]HXGHODNR *XQH DVNRWDQ XUUH
geruza galduta zegoen, eta beste batzuetan
PX\ GLItFLO GH UHFXSHUDU DO HVWDU PiV adherida al รณxido de cobre que la UHFXEUtD TXH DO SURSLR VRSRUWH
oso zaila izan zen berreskuratzea, erantsiago HXVNDUULDUL EHUDUL EDLQR
Sobre el extremo de uno de los brazos
*XUXW]HDUHQ EHVRHWDNR EDWHQ PXWXUUDUHQ
tejido, procedente tal vez del sudario
zegoelako estaltzen zuen kobrearen oxidoari,
de la cruz se conserva un fragmento de o de la vestimenta de alguno de los
gainean, ehun zati bat gorde da, beharbada
HQWHUUDGRV eVWH VH KD SUHVHUYDGR
lurperaturen baten hil oihalarena edo
MDQ]NLDUHQD (KXQ ]DWL KRUL NRUURVLRDUL EHUDUL HVNHU
gracias a la propia corrosiรณn, que ejerce
mantendu da, korrosioak biozida eragina eta
SXGULFLyQ
eragin mineralizatzailea duelako hondakin RUJDQLNRHWDQ HWD XVWHOW]HD VDLKHVWHQ GX
*DUELWX RQGRUHQ JXUXW]HD NLPLNRNL HJRQNRUWX zen, eta erretxina akrilikoz eta argizariz
EDEHVWX ]HQ 2UDLQ NRUURVLRD EHUUDNWLEDWX H] dadin, pieza ingurumen baldintza egoki eta HJRQNRUUHWDQ HGXNL EHKDUNR GD
una acciรณn biocida y mineralizadora VREUH ORV UHVWRV RUJiQLFRV \ HYLWD VX
Tras la limpieza, la cruz se estabilizรณ quรญmicamente y se protegiรณ con
UHVLQD DFUtOLFD \ FHUD $KRUD SDUD evitar la reactivaciรณn de la corrosiรณn, OD SLH]D GHEHUi PDQWHQHUVH HQ
unas condiciones medioambientales
Artxuako gurutzearen zaharberritzea 2EMHNWX DUNHRORJLNRDN RVR KDXVNRUUDN GLUD HWD
La Restauración de la Cruz de Artxua Los objetos arqueológicos son muy
onik zaintzeko tratamendua egin behar izaten
IUiJLOHV \ VXHOHQ UHTXHULU XQ WUDWDPLHQWR
zaie, halakoak errazago irakurtzeko, ahal den
de conservación que facilite su lectura,
informazio guztia ateratzeko eta ondo zainduta
extraiga toda la información posible
osotasuna ahalik eta gehien errespetatu behar
GHEH UHVSHWDU DO Pi[LPR OD LQWHJULGDG
HJRQJR GLUHOD ]LXUWDW]HNR *DLQHUD SLH]HQ
GD HWD ]DLQW]H ]LHQWLÀNRDUHQ LUL]SLGHHL MDUUDLWX behar zaie:
\ DVHJXUH VX SUHVHUYDFLyQ $GHPiV
de las piezas y seguir los criterios de la conservación cientÃfica:
‡ 3LH]D HWD HJLQGDNR ODQD JX]WL]
‡ &RPSOHWD GRFXPHQWDFLyQ GH OD
‡ $KDOLN HWD HVNX KDUW]HULN W[LNLHQD HJLQ
‡ 0tQLPD LQWHUYHQFLyQ
GRNXPHQWDWX
‡ 7UDWDPHQGXDN MDWRUUL]NR HJRHUDUD LW]XOW]HNR DXNHUD HPDQ GH]DOD
SLH]D \ GHO WUDEDMR UHDOL]DGR
‡ 5HYHUVLELOLGDG GHO WUDWDPLHQWR /RV DQiOLVLV \ HO H[DPHQ PLFURVFySLFR
Artxuako gurutzeari egindako analisiei eta
de la Cruz de Artxua permitieron
azterketa mikroskopikoari esker, hura fabrikatzeko
identificar la composición y las técnicas
erabili zituzten teknikak eta gurutzearen osaera LGHQWLÀNDWX DKDO L]DQ GLUD /HWRL]NR HXVNDUULD
GH IDEULFDFLyQ HPSOHDGDV (O VRSRUWH de latón fue ejecutado por colado
iragazte bidez egin zuten, eta era mekanikoan
\ WUDEDMDGR GH IRUPD PHFiQLFD HQ
]HQ PHUNXULR DPDOJDPD HUDELOL]
DPDOJDPD GH PHUFXULR
ODQGX ]XWHQ KRW]HDQ 8UUH]WDNHWD VXDUHNLQ HJLQ
IUtR (O GRUDGR VH UHDOL]y DO IXHJR FRQ
Artxuako Done Sebastian / San Sebastian de Artxua
Legearen babesa duen eremuaren PXJD %DOL]NR $UNHRORJL *XQHD Límite de la zona con protección OHJDO =RQD GH 3UHVXQFLyQ $UTXHROyJLFD
Kanpoaldean, ura eta argindarra kanalizatzeko hodiak jarriko ziren ]RQDN LQGXVNDWX ]LWX]WHQ (Q HO H[WHULRU VH H[FDYDURQ ODV zonas que iban a ser afectadas por las canalizaciones de agua y HOHFWULFLGDG
(OL]DUHQ WHLODWXDQ HJLQGDNR VXQGDNHWD DUNHRORJLNRD Sondeo arqueológico realizado en el tejado de la iglesia
3
4
ss. XIII-XIV. mendeak ss XV-XVI. mendeak ss XVI-XVII. mendeak s. XVIII. mendea ss. XIX-XX. mendeak Orainaldia / Actualidad
Hormetako orbainak irakurriz, arkeologoak Artxuako Done Sebastian elizaren ELODNDHUD EHUUHJLWHNR JDL L]DQ GLUD Leyendo las cicatrices de sus muros, los arqueรณlogos han podido reconstruir la HYROXFLyQ GH OD ,JOHVLD GH 6DQ 6HEDVWLiQ
ss. XIII-XIV. mendeak ss XV-XVI. mendeak ss XVI-XVII. mendeak s. XVIII. mendea ss. XIX-XX. mendeak Orainaldia / Actualidad
Zaharberritze lanei esker hormetako estalduretako batzuk berreskuratu dira; nabarmenenak, harlandu zatikatuetako SLQWXUDN RKLNRDN ;9, PHQGHDQ *UDFLDV D ORV WUDEDMRV GH UHVWDXUDFLyQ VH recuperaron algunos de los revestimientos de sus paredes entre los que destacan
Artxuako Done Sebastian / San Sebastian de Artxua
2KLDO PLQHUDOL]DWX ]DWLD San Lukasen zezena ezkutatzen duena Trozo de tela mineralizada que oculta al toro de San Lucas
9
8 Hirusta gurutzea da, letoiz egina (kobre
Se trata de una cruz trebolada realizada
HWD JXELOH] DSDLQGX ]XWHQ
GHVSXpV IXH GRUDGD \ GHFRUDGD D EXULO
HWD ]LQN DOHD]LRD EDLQD JHUR XUUH]WDWX
HQ ODWyQ DOHDFLyQ GH FREUH \ FLQF TXH
Aldeetako batean, erdialdean, Kristo
(Q XQD GH VXV FDUDV DSDUHFH JUDEDGD OD
ODX HEDQMHODULHQ LNXUUDN WHWUDPRUIRD
y los sÃmbolos de los cuatro evangelistas
0DLHVWDWHDQ ÀJXUD GDJR JUDEDWXWD HWD gurutzearen besoen muturretan:
ÀJXUD GH &ULVWR HQ 0DMHVWDG HQ HO FHQWUR
WHWUDPRUIRV HQ ORV H[WUHPRV GH ORV EUD]RV
‡ /HKRLD 6DQ 0DUNR LUXGLNDW]HQ GXHQD
‡ (O OHyQ UHSUHVHQWDQGR D VDQ 0DUFRV
‡ =H]HQD 6DQ /XNDV RUDLQJR KRQHWDQ
‡ (O WRUR GH VDQ /XFDV HQ HVWH FDVR
‡ $UUDQRD 'RQH -RDQ
LWVDWVLWDNR HKXQ ]DWL EDWHN HVWDOLD
‡ *L]D LUXGLD 'RQH 0DWHR
Beste aldea landare irudiz apainduta dago,
‡ (O iJXLOD GH VDQ -XDQ
RFXOWR SRU XQ WUR]R GH WHOD DGKHULGD
‡ /D ÀJXUD KXPDQD D VDQ 0DWHR
(O RWUR ODGR HVWi GHFRUDGR FRQ PRWLYRV
eta Kristoren irudia dauka hiru errematxeren
YHJHWDOHV \ WLHQH ÀMDGD PHGLDQWH WUHV UHPDFKHV
erantsiko zioten, eta horri esker jatorriz atzealdea
añadido posterior que convirtió el reverso
ELGH] ÀQNDWXWD ,UXGL KRUL ]LXU DVNR JHURDJR ]HQD SLH]DUHQ DOGH QDJXVL ELKXUWX ]HQ
OD ÀJXUD GH &ULVWR TXH SUREDEOHPHQWH VHD XQ RULJLQDO HQ OD FDUD SULQFLSDO GH OD SLH]D
5 Indusketa Arkeologikoa
La excavaciรณn arqueolรณgica
Beste eliza batzuk bezala, Artxuako Done
Como otras iglesias, la de San Sebastiรกn
Sebastian eliza ere hilerritzat erabili zuten
de Artxua sirviรณ de cementerio hasta bien
XIX. mendean ondo sartu arte.
entrado el siglo XIX.
Elizaren barrualdean, ehorzketak batez
(Q HO interior de la iglesia los enterramientos
HUH $UR 0RGHUQRDQ HJLQ ]LWX]WHQ ;9,
PHQGHWLN ;9,,, HUD ELWDUWHDQ *HKLDJR dauden arren, zazpi hilobi oso soilik LQGXVNDWX ]LWX]WHQ
Kanpoaldeko hobiak zaharragoak dira,
(UGL $URNRDN HWD HUDLNXQW]D ]DLQGXDJRD
fueron realizados principalmente durante OD (GDG 0RGHUQD VLJORV ;9, DO ;9,,,
$XQTXH H[LVWHQ PiV VyOR VH H[FDYDURQ siete sepulturas completas Las tumbas del exterior VRQ PiV DQWLJXDV de รฉpoca medieval, y presentan una
erakusten dute; harlauzaz egindako
FRQVWUXFFLyQ PiV FXLGDGD FUHDQGR XQD
hondatu egin ziren, elizako lanen ondorioz
la mitad de las sepulturas habรญan sido
NXW[DN EH]DODNRDN GLUD +LORELHQ LD HUGLDN HGR EHUUHUDELOW]HNR
HVSHFLH GH FDMD FRQ ODMDV GH SLHGUD &DVL alteradas bien por las obras de la iglesia, ELHQ SDUD VHU UHXWLOL]DGDV
6
(OL]D EDUUXDQ DXUNLWXWDNR REMHNWXHQ
(QWUH ORV REMHWRV HQFRQWUDGRV HQ HO LQWHULRU
artean, nabarmentzekoak dira Marina eta
6HEDVWLDQ VDQWXHQ WDLOXDN (JRHUD W[DUUHDQ
de la iglesia destacan las tallas de los
zeudenez, berreskuraezintzat jo ziren eta
mal estado de conservaciรณn se dieron por
DXUNLWX ]LWX]WHQ OHNXDQ EHUWDQ XW]L ]LWX]WHQ
VDQWRV 0DULQD \ 6HEDVWLiQ 'HELGR D VX irrecuperables y se dejaron en el mismo OXJDU GRQGH VH HQFRQWUDURQ
Artxuako Done Sebastian / San Sebastian de Artxua Aldareko gurutzea
La cruz de altar
Artxuako Done Sebastian elizan objektu
(Q 6DQ 6HEDVWLiQ GH $UW[XD ORV REMHWRV
topatu ziren defuntuen eskuetan, bai eta ohiz
AsÃ, encontramos diversos rosarios en las
OLWXUJLNRDN DXUNLWX ]LWX]WHQ =HQEDLW DUURVDULR NDQSRNR REMHNWX EDW HUH DOGDUHNR JXUXW]H EDW *XUXW]H KRUL HOL]DUHQ NDQSRDOGHDQ lurperatutako pertsonetako baten
L]WHUUH]XUUDUHQ D]SLDQ DJHUWX ]HQ 1DKL] HWD oso ohikoa ez izan jarrera horretan ehorztea,
7
HQFRQWUDGRV VRQ GH FDUiFWHU OLW~UJLFR manos de los difuntos, y como aspecto H[FHSFLRQDO XQD FUX] GH DOWDU
(VWD FUX] DSDUHFLy EDMR HO IpPXU GH XQR de las personas enterradas en el exterior
GH OD LJOHVLD $ SHVDU GH TXH VX SRVLFLyQ
ematen du hilobia ez dela berrerabili eta,
HV SRFR FRP~Q OD WXPED QR SDUHFH
hortaz, ezin da baztertu gurutzearekin batera
haber sido reutilizada, asà que no podemos
lurperatu zenik
GHVFDUWDU TXH IXHUD HQWHUUDGR FRQ HOOD
*XUXW]HDUHQ WLSRORJLD LNXVLWD EDGDNLJX
3RU VX WLSRORJtD VDEHPRV TXH GHELy GH
;,,, PHQGHWLN ;9 HUD ELWDUWHDQ IDEULNDWXNR
ser fabricada entre los siglos XIII y XV y
zutela, eta heldulekua izango zuela
que contarÃa con un mango para llevarla
prozesioan eramateko, edo oinarria izango
en procesión o una base para colocarla
]XHOD DOGDUHDUHQ JDLQHDQ MDUW]HNR Hil osterako objektuak
Iraganean, ohikoa izaten zen hildakoekin batera objektuak lurperatzea, haien bizimodua oroitarazteko edo beste PXQGXDQ EDOLD ]LW]DWHQ +LORELUDW]H ostilamendua oso desberdina izaten zen garai, kultura eta gizarte maila batean eta bestean, baina, oro har, kristautasuna sendotu ondoren, gutxienekoa baino ez ]XWHQ OXUSHUDW]HQ
VREUH XQ DOWDU
Objetos para después de la muerte (V KDELWXDO TXH HQ HO SDVDGR VH HQWHUUDUD a los difuntos con objetos que recordaran VX YLGD D R SDUD TXH OHV VLUYLHUDQ HQ HO 0iV $OOi (VWRV DMXDUHV YDUtDQ PXFKR VHJ~Q OD pSRFD OD FXOWXUD \ OD FODVH VRFLDO pero en general tras la consolidación del Cristianismo se redujeron a la mÃnima expresión
Hildako baten eskuetan aurkitutako arrosarioa, zaharberritu ondoren 5RVDULR HQFRQWUDGR HQ ODV PDQRV GH XQ GLIXQWR XQD YH] UHVWDXUDGR
12
Testuak / Textos Ondare Babesa S.L Bibat Museoa-Arkeologia (AFA/ DFA) Zaharberrikuntza Zerbitzua (AFA) / Servicio de RestauraciĂłn (DFA) IrudĂak/ ImĂĄgenes: Ondare Babesa S.L. Zaharberrikuntza Zerbitzua (AFA) / Servicio de RestauraciĂłn (DFA) Bibat Museoa-Arkeologia (AFA/ DFA) Croma Itzulpenak/ Traducciones Euskara Zerbitzua (AFA )/ Servicio de Euskera (DFA) Diseinua/ DiseĂąo: Gorka Otsoa de Alda Argitaratzea eta imprimaketa / EdiciĂłn e ImpresiĂłn Arabako Foru Aldundia. DiputaciĂłn Foral de Ă lava.
LEGE GORDAILUA / DEPĂ“SITO LEGAL VI 257-17
BIBAT Arkeologia Fournier de Naipes Museoa Aiztogile kalea, 54 Calle CuchillerĂa, 54 9LWRULD *DVWHL]
945 20 37 07 945 20 37 00 ELEDW#DUDED HXV
Ordutegia / Horario Asteartetik ostiralera 0DUWHV D YLHUQHV Larunbatetan 6iEDGRV
Igande eta jaiegunetan 'RPLQJRV \ IHVWLYRV Astelehenetan, jaiegunak izan ezik, itxita. Lunes, excepto festivos, cerrado