zo was het hier
Het Verleden Plein van Haarlem-Zuidwest
2
3
4
zo was het hier
Foto omslag:
Het Verleden Plein van Haarlem-Zuidwest
1958 Kruispunt TrompstraatGibraltarstraat. Een aanrijding tussen een vrachtwagen en een bestelauto, foto Theijsmeijer
Inhoud Inhoudsopgave
2
Voorwoord
3
Het verhaal, gedicht van Sylvia Hubers
5
Ontwikkeling bebouwing ca. 1400-2014
6
Dolend door een wijk, gedicht van Sylvia Hubers
13
Verhalen uit Noordwest, omgeving Theemsplein
14
Verhalen uit Noordoost, omgeving Van Oosten de Bruijnstraat
17
Verhalen uit Zuidwest, omgeving Thomsonlaan
20
Verhalen uit Zuidoost, omgeving Teslastraat
23
Pannenkoeken, gedicht van Sylvia Hubers
26
Persoonlijke getuigenissen van de oorlog
28
..., gedicht van Sylvia Hubers
41
Noordwest in beeld
42
Op de foto's, gedicht van Sylvia Hubers
59
nd Ra
We s
NW
Pijlsla
Noordoost in beeld 60
Haarlem-Zuidwest is een dorp, gedicht van Sylvia Hubers
75
NO
ZO
ZW
Zuidwest in beeld 76
99
Zuidoost in beeld 100
De buurtwinkel, gedicht van Sylvia Hubers
112
De middenstand in Noordwest
114
De middenstand in Noordoost
118
De middenstand in Zuidwest
122
De middenstand in Zuidoost
126
Colofon
130
ev
Vroeger was alles, gedicht van Sylvia Hubers
ids
aa
rt
we
g
Le
2
an
ter
gr
ac
ht
Voorwoord Haarlem-Zuidwest, een prachtige buurt met bijzondere verhalen.
3
En nu is het zover. Het boek is er! Vol verhalen die we hebben opgetekend uit monden van de bewoners, met schitterende foto's uit privé-albums. Sommige bewoners wonen al zestig, soms zeventig jaar in de wijk. De verhalen gaan
In januari 2012 gingen we op ontdekkingsreis naar het
over vriendschap, feest, de kost verdienen, overleving en
verleden van onze buurt.
overwinning. Grappig, ontroerend en soms schokkend.
De reis begon met deze oproep:
Met dit boek willen we ze een betekenis geven, ze vormen de basis van ons bestaan.
'Weet u hoe Haarlem-Zuidwest er dertig jaar terug uitzag? Wat was toen de leukste
Het verschil in interpretaties en beleving van het
speelplek? Heeft u vijftig jaar geleden mee-
verleden maakte dit project voor ons zo interessant. We
gedaan aan een bijzonder evenement? Of
hebben met de grootste zorgvuldigheid en respect voor
heeft u in deze wijk de Tweede Wereldoorlog
alle verhalenvertellers dit boek samengesteld. En we
overleefd? Op welke hoek zat de kruidenier,
moesten keuzes maken. Er was teveel materiaal voor één
waar was de melkboer? Woonden er markante
boek. Met waarheidsvinding hebben we ons níet bezig
mensen bij u in de straat? Vragen, vragen
gehouden. We hopen dat u begrijpt dat we daarom geen
en nog eens vragen. Als u degene bent die
verantwoordelijkheid kunnen nemen voor uitspraken of
een fotoalbum vol herinneringen in de kast
feitelijke onjuistheden.
heeft staan, laat het ons weten. Op 8 juli 2012 gaan wij in speeltuin Jeugdland op het
Tot slot willen we graag alle mensen en instanties bedanken
Theemsplein het collectieve geheugen van
die het vertrouwen, op welke manier dan ook, in ons hebben
de buurt opfrissen. Een gezellige dag waarop
geuit. Dat zijn natuurlijk onze getuigen van het verleden,
wij de herinneringen aan jong en oud zullen
de mensen die hun verhalen wilden delen. Maar ook de
doorgeven.'
vrijwilligers die enthousiast meehielpen om Het Verleden Plein op 8 juli 2012 tot een succes te maken. De fondsen die
Ondanks de aanhoudende regen kwamen meer dan
ons financieel op weg hielpen en de Pelgrimkerk die ons over
vierhonderd mensen het verleden van de wijk met ons
de streep trok om toch te beginnen aan dit boek.
meevieren. Die dag was het bewijs dat geschiedenis
En natuurlijk u, de lezer. Velen hebben ongezien een
verbindt. Jong en oud raakten met elkaar in gesprek.
exemplaar gekocht en ons daarmee het vertrouwen en de
Iedereen kwam luisteren, kijken en meedoen. Het
motivatie gegeven om er echt iets moois van te maken. We
verlangen naar een boek waarin deze verhalen zijn
hopen dat het aan uw verwachtingen voldoet. We hebben er
vastgelegd, werd geboren.
met veel plezier aan gewerkt. Yvon Thewessen en Suzanne Klaassen Stichting Haerlem.nu, april 2014
Sylvia Hubers voor 'Het Verleden Plein' 2012
Het verhaal Ik ben een fan van het verleden. Het verleden bestaat. De toekomst is een leeg wit vel nog niks te ervaren geen geluiden, geuren, smaak. Wat geweest is wordt een verhaal. Niet altijd fraai maar het bestaat. Het brengt ons beelden van het leven. Het brengt ons bij elkaar.
6
8
Ontwikkeling bebouwing HaarlemZuidwest
voor
1900 9
1 3 12 5
7
1
1 400 Houtvaart
2
1 461 Pijlslaan
3
1620 Windmolen
4
1657 Trekvaart Haarlem-Leiden
5
1700 Boerderijtjes l angs Houtvaart
6
1782 Herberg 't Schouwtje
7
1842 Spoorlijn Haarlem-Leiden
8
1884 Houten bad
9
1890 Leidsebuurt
10
1893 Woningen rond Ampzingstraat
11
1895 Stoomgemaal Leidsevaart
4
12 13
10
sloop windmolen
1898 Eerste fase bouw Sint Bavo 1899 Eerste remise Leidsevaart
De tuin van Haarlem De waterstand in de veenpolder werd door de windmolen (3) op pijl gehouden. 2
Het verveende moerasgebied lag tussen 6
de twee strandwallen waarop Haarlem en Bloemendaal en Overveen zijn ontstaan. In 1895 is deze molen afgebroken
13
om plaats te maken voor de nieuwe kathedraal (12). De molen werd 11
vervangen door een stoomgemaal (11) aan de Leidsevaart. In de zeventiende eeuw vestigden zich de eerste groentetelers in boerderijtjes langs de Houtvaart. Langzamerhand 6
kwamen daar steeds meer bollenkwekers bij. In de tweede helft van de negentiende eeuw bereikte de bollenteelt haar hoogtepunt in wat ook wel ‘de Tuin Van Haarlem’ wordt genoemd.
Gebouwd in deze periode
1
Ontwikkeling bebouwing HaarlemZuidwest
2
1900 1910
3 4
1903 Huisvesting trampersoneel 1903 Eerste deel Thomsonlaan 1904 Westergracht 1904 Goederenstation met spoor-
weghaven
1906 Tweede fase bouw kathedraal Sint Bavo 5
4
3
5
Vervoer en bevoorrading De werkgelegenheid nam toe door de komst van de tramremise en de spoorweghaven. En daarmee de behoefte aan woonruimte. Speciaal voor 2
de arbeiders werden nieuwe woningen
1
gerealiseerd rondom de remise. Dit wijkje behoorde toen nog tot de gemeente Heemstede. Ook de Thomsonlaan, destijds Franklinstraat, werd in deze tijd gebouwd en lag in Heemstede. Bij de Westergracht kwam de spoorweghaven. Goederen werden hier vanaf de trein op een boot of paard-en-wagen overgezet en naar de 4
stad getransporteerd.
Gebouwd in deze periode Van eerdere datum
7
8
1
2
Ontwikkeling bebouwing HaarlemZuidwest
2
1910 1930
3
1915 Kweekschool Leidsevaart 1927 Houtvaartbad 1930 3e fase kathedraal Sint Bavo
Gefaseerde bouw omgeving Van Oosten de Bruijnstraat, 4
3
Karel van Manderstraat 5
Eerste deel Van 't Hoffstraat
6
Omgeving Teslastraat
1
Betaalbare huisvesting Haarlem groeide en breidde zich flink uit aan de westkant van de stad. Tussen
4
1872 en 1902 werden in de hele stad 43
5
coöperatieve woningbouwverenigingen opgericht: 18 voor ambtenaren en 25 voor kleine middenstanders en arbeiders. Socialistische, christelijke, katholieke en neutrale coöperaties ontstonden in het verlengde van de verzuilde samenleving. De oprichters en geldschieters waren vaak welwillende burgers en welgestelde industriëlen. De beide wijken rondom de Van Oosten de Bruijnstraat en Teslastraat zijn gerealiseerd door één van deze woningbouwverenigingen, zoals De Voorzorg, die zich inzetten voor goede huisvesting voor arbeiders. 6
2
Gebouwd in deze periode Van eerdere datum
Gefaseerde bouw omgeving Theemsplein, Trompstraat,
De Ruijterplein, Lorentzkade
1
Ontwikkeling bebouwing HaarlemZuidwest
1930 1942
2
Tweede deel Van 't Hoffstraat
Omgeving Professor van der Waalsstraat 3
2
1
Achter de spoorlijn De industriële vooruitgang bracht in de jaren dertig nog meer bedrijvigheid in en rond de stad. Bovendien kreeg de gemeente expansiedrift. In 1927 annexeerde Haarlem diverse aangrenzende gebieden. Het bracht gegoede belastingbetalers binnen de gemeentegrenzen. Zo ook een deel van Heemstede. De grens die bij de Pijlslaan lag, schoof een heel stuk op naar het zuiden. Vervolgens verrees achter de spoorlijn het Houtvaartkwartier. De huizen en tuinen zijn daar net een slagje groter. Toch zou de barrière van het spoor de
3
populariteit van deze wijk nog lang nadelig beïnvloeden. 1
Gebouwd in deze periode Van eerdere datum
9
10
1943 Sloop boerderijen, Houtvaart wordt uigediept als tankval 1
Ontwikkeling bebouwing HaarlemZuidwest
1943 1970
2
1947 Christiaan Huijgensschool
3
1953 HZW-gebouw 1957 Einsteinstraat
4 5
11
6
5
1958 Spoorhaven ontmanteld 1958 Demping/verlegging
10
7 8 9 10
1962 Haarlem Hoog 1965 Haarlem Laag 1965 Pelgrimkerk 1968 Hofje Codde en Van
1
11 12
Houtvaart, aanleg Randweg
Beresteyn
1969 Westergracht gedempt Uitbreiding bedrijventerrein Stephensonstraat, Rutherfordstraat
13
Uitbreiding Duinwijk
Sporen van de oorlog In de oorlog werd het gebied ten
9
westen van de Houtvaart door de Duitse
6
bezetter ontruimd. Boerderijen aan de westkant maakten plaats voor een
13
verdedigingslinie, de Houtvaart werd
2
12
uitgediept als tankval. Langs de kade lagen loopgraven. In de jaren van wederopbouw na de oorlog groeide de welvaart. De bebouwing breidde zich verder uit en het
8
3 7
verkeer nam toe. Om de binnenstad van 4
11
het drukke verkeer te ontlasten, werd in 1958 de Westelijke Randweg aangelegd.
Gebouwd in deze periode Van eerdere datum
1
Ontwikkeling bebouwing HaarlemZuidwest
2
1970 2014
3 4
1975 Woonzorgcentrum Parkzicht 1983 Basisschool De Zuidwester 1986 Vomar 1991 LifeFit Centre
1993 Gezondheidscentrum Zuid-West 5
9
6 7 8 9
1996 Appartementen 1998 Autoboulevard 2000 Kinderdagverblijf Op Stoom 2004 Haarlem Effect
10 11
Ouderensteunpunt
2010 Clubhuis Alliance Uitbreiding bedrijventerrein
7
10
Een gewilde woonwijk
4
De Leidsevaartbuurt en het
8
6
Houtvaartkwartier ontwikkelden zich tot gewilde woonwijken. De voorzieningen
1
- scholen, kerken, supermarkten, ouderenvoorzieningen, speeltuinen,
2
3
bedrijventerreinen, een bouwmarkt en zelfs een autoboulevard - maken dit deel van Haarlem tot een ‘zelfvoorzienend dorp’ binnen een stad. Door de ligging nabij de duinen en het strand, en de randweg als uitvalsroute naar de rest
5
5
van de randstad, is dit een wijk geworden waar ook veel mensen van buiten de stad
11
zich graag vestigen.
Gebouwd in deze periode Van eerdere datum
11
Sylvia Hubers voor 'Het Verleden Plein' 2012
Dolend door een wijk Dolend door een wijk op de fiets: geluiden dolend door een wijk op papier: beelden dolend achter deuren van een wijk: mensen Er zullen altijd altijd altijd mensen mensen mensen in alle alle alle wijken zijn Fietsend langs een mens: geuren bladerend achter een deur: liedjes zingende dolende beelden Er zullen altijd altijd altijd liedjes liedjes liedjes in alle alle alle mensen zijn
130 14
Meneer Van Opzeeland:
‘Groenteschippers waren in die tijd ware circusmensen’
zie ook fotopagina 52
Meneer Van Opzeeland (1923) woonde op een boerderij aan de Houtvaart. Hij weet nog veel over de handel in bollen en groente te vertellen. En over de capriolen die ze maakten op de vaarroute van en naar de veiling aan het Spaarne. Als kind woonde meneer Van Opzeeland op een boerderij aan de oostelijke oever van de Houtvaart, ter hoogte van Lorentzkade 208 (bij de Doverstraat). Verderop bij het Houtvaartbad lag nog een boerderij, van de familie Kuenen. De boerderijen lagen aan een zandpad en waren eigenlijk alleen over het water goed te bereiken. In die tijd was ook de Pijlslaan nog een zandweg. Oorspronkelijk was hun boerderij een bollenschuur geweest, maar zijn ouders hadden er een gemengd bedrijf van gemaakt. Boven lagen de bollen en beneden stonden de koeien op stal. Het grote gezin woonde ernaast in het woonhuis. Meneer Van Opzeeland was de jongste van drie broers, hij had ook nog vijf zussen.
Schuiten en vaarbomen Op het land aan de overkant van de Houtvaart (ten noorden van het Duinvlietspad) werden groenten en bloembollen verbouwd. De groenten werden per schuit aan de andere kant van de stad afgeleverd bij de groenteveiling aan het Spaarne. Op de kleine vaartjes tussen de velden werden tijdens het werk ook de zogenaamde bakkies gebruikt. Dat waren kleinere, kortere bootjes waarmee men gemakkelijk de slootjes overstak. Later kwamen pas de kwakels, de loopbruggetjes. De schuiten en bakkies waren van hout. Ze werden aangeschaft bij kleine werfjes aan het Spaarne. In de stad waren diverse professionele gereedschapswinkels waar vaarbomen te koop waren. Dit
waren drie tot vier meter lange palen die men zelf nog in een half uurtje met een haalmes van de schors moest ontdoen. De vaarboom werd afgezet op de bodem van de vaart om zo de schuit voort te duwen. Meneer Van Opzeeland: 'In het Spaarne was het op sommige plekken zo diep dat er nog maar een klein stukje van de vaarboom zichtbaar was. Ook brak er wel eens eentje wanneer die klem kwam te zitten tegen een brug: krak!'
Circusmensen Groenteschippers waren in die tijd ware circusmensen. Bij lage bruggen kreeg de volgeladen schuit een enorme zet, waarna de schipper zich over de brug haastte om aan de andere kant de vaarboom in het draggat
‘Als het op de brug druk was met verkeer, dan moest je wel eens achter de schuit aan hollen.'
te mikken. En vervolgens van grote hoogte weer op de schuit te springen.
'Je kon vanuit de Van 't Hoffstraat de vuurtoren zien' Er was in de jaren dertig nog zo weinig gebouwd: de Lorentzkade, de Kijkduinstraat en de Van Kinsbergenstraat, die waren er allemaal nog niet. Meneer Murk (1931) woonde in de Van 't Hoffstraat op nummer 7, het oudste deel van de straat. Op deze foto, gemaakt in hun achtertuin, staat hij rechts. Meneer Murk: 'Als ik in bed lag, zag ik op de muren van mijn
jaren 30
slaapkamer de lichtstralen van de vuurtoren in IJmuiden voorbij schuiven. Tussen twee signalen kon ik tot negen tellen.'
'Als het vroor, konden we op de Westergracht als eerste schaatsen' De groenten zaten in
De doodlopende Westergracht bevroor snel doordat er
houten kisten die de
weinig stroming was. Je kon er dan heerlijk schaatsen.
boeren van de veiling
Een nadeel van het stilstaande water was dat het in de
in bruikleen kregen.
zomer behoorlijk kon stinken. 'Men was er niet heel
Vader Van Opzeeland
rouwig om toen de gracht werd gedempt. Het scheelde
vervoerde er wel 120
een hoop heen en weer geloop via het kippebruggetje,'
tegelijk op de schuit
zo redeneert meneer Nederkoorn (1929).
naar de veiling. De route die werd gevaren was: Houtvaart, Brouwersvaart, Leidsevaart, Nieuwe
jaren
Soms moest je een half uur wachten voor de spoorwegovergang
30-50
De spoorbomen aan de Westergracht en Pijlslaan werden lang met
Gracht, Spaarne.
de hand bediend. Dat betekende dat je in de spits soms heel lang stond te wachten omdat de bomen dicht bleven. Als de trein van het station in Haarlem vertrok, werd er gebeld en dan sloot de overijverige overwegwachter de spoorbomen al. Tot grote ergernis van de mensen die voor hun werk de tram moesten halen op de Leidsevaart. De verwensingen over en weer waren dan ook niet van de lucht. De populariteit van de wijk ten westen van de spoorlijn had er zelfs onder te lijden, de prijzen van de huizen lagen daar beduidend lager. De automatisering van de overwegen maakte hieraan een einde.
15
'Na vijftig jaar zien we elkaar nog steeds.'
16
jaren
Peter van Leersum (1946) hoorde als jongen bij
60
een groepje avontuurlijke vrienden uit HaarlemZuidwest die elkaar vandaag de dag nog steeds
'Met een beetje hulp van de badmeester leerden we zelf zwemmen'
zien. Van Leersum: ‘Tussen de woonhuizen aan
Meneer Griffioen (1935): 'Er waren twee zwembaden, het
van 'De Club van Zes', in het geheim De Zwarte
houten bad met zand op de bodem en het modernere stenen
Hand genoemd, zoals in 'Pietje Bell'. Alleen de
bad (Houtvaartbad). Het houten bad werd al snel afgebroken.
leden kenden de weg naar de hut, die opgetrokken
Later werd op die plaats de Theo Thijsseschool gebouwd. Het
was uit bij elkaar gesprokkelde vloerdelen en de
Houtvaartbad was verdeeld in een jongens- en een meidenbad,
overblijfselen van een oude legertent. Bij het licht
gescheiden door een houten tussenwand en een gordijn. Natuurlijk
van de stormlantaarn werd er urenlang Monopoly
zwommen we onder de wand door naar de meiden. Maar als de
gespeeld. En snode plannen beraamd...'
badmeester dat zag, was het uit met de pret. Je kon je meteen gaan
De avonturen van De Zwarte Hand, door Peter van
aankleden. Van vier tot vijf uur 's middags was de toegang gratis.
Leersum, zijn te lezen op onze website Haerlem.nu.
de Van 't Hoffstraat en de spoordijk lag ter hoogte van de Gibraltarstaat een stuk moeras. Hierin was op een hoger gelegen plek het clubhuis te vinden
Dan waren de kleedhokjes al snel vol en moest je je verkleden in de groepskleedruimte, het zogenaamde schapenhok. Met een beetje hulp van de badmeester leerden we daar zelf zwemmen.'
'Als je tijd om was, werd er op je deur geklopt: "Afspoelen!" jaren 30-50
Meneer Nederkoorn (1929): 'Het stukje groen aan de Kortenaerstraat, waar nu de schooltuinen zijn, was oorspronkelijk bedoeld om een badhuis te bouwen. Dat is er nooit gekomen. In de jaren dertig, veertig en vijftig ging men vanuit deze buurt naar het badhuis aan het Leidseplein. Daar kwam je een keer per week en dan had je tien minuten de tijd om je te verkleden en te douchen. In een centraal
1959 v.l.n.r. Ferry Haveman, Peter van Leersum,
halletje waar alle douchedeurtjes op uitkwamen, hield een
Eric van Leersum, Fred Kroonsberg, Warwick Burke
man de tijd bij. Zodra die om was, werd er op je deur geklopt
en Marius de Haas.
en geroepen: "Afspoelen!" Gelukkig was er wel warm water
2009 voor het ouderlijk huis van Eric en Peter
in deze douches.'
v.l.n.r. Warwick, Peter, Ton, Eric, Ferry en Fred.
Mevrouw Van Weerlee-Burghout:
17
Als meisje speelde ik graag op ‘Het landje van Schravendijk’ In 1934 woonde mevrouw Van Weerlee (1932) in de Van Oosten de Bruijnstraat, op nummer 137. Ongeveer een jaar later verhuisden ze naar nummer 133, omdat de huur daar lager was - het scheelde 2 gulden 50 per maand. Gelukkig bleef ze tegenover de speeltuin en de sportvelden wonen. Ideaal, omdat zij als kind zo'n spring-in-'t-veld was. Blikkie-trap of slagbal 'Ik speelde graag buiten met de buurkinderen. We
deden blikkie-trap of slagbal op het landje van Schravendijk - tussen de achtertuinen van de Karel van Manderstraat en Van Oosten de Bruijnstraat. Ik speelde mee en zorgde voor eerlijk spel door scheidsrechter te zijn. Het landje is er nu niet meer, er is nog wel een poortje. Het landje was in eerste instantie een moestuin die gehuurd werd door familie Schravendijk. Zij deden er niets meer mee en zo konden wij als kinderen hier mooi slagballen. Daar hadden we geluk mee, want we mochten geen gebruikmaken van de sportvelden. Dat deed je ook niet omdat je wist dat de politie je daar vanaf kon halen. Het was verboden terrein. Het landje van Schravendijk werd na de oorlog één grote troep doordat iedereen zijn rotzooi daar gooide. Er werd gezocht naar een oplossing. Bewoners
mochten een deel van de grond kopen zodat
hun tuin wat langer werd. Mijn vader kocht toen ook een stukje.'
Speeltuinen in de buurt
zie ook fotopagina 64
'Ook in de speeltuin tegenover ons, waar nu het sportveld is, speelde ik veel. Die speeltuin is later verplaatst naar de hoek Van Oosten de Bruijnstraat - Westergracht, waar voorheen een schooltuintjescomplex was. Aan de Westergracht, aan de kant van de Sint Bavo, was na de oorlog de katholieke speeltuin Mariagaarde. Als
vrijzinnig hervormd meisje ging je daar niet spelen. Dat deed je gewoon niet. In de jaren vijftig werden deze speeltuinen samengevoegd tot één: Floragaarde. De speeltuin organiseerde in de jaren zeventig en tachtig reisjes naar de Flevohof en een soort 'Stuif es in'. En natuurlijk werd er ook gekiend (een soort bingo, red.). In die tijd waren dat echte happenings om naar uit te kijken.'
Je moest een geloofspenning tonen bij de ingang van de speeltuin
18
De verzuiling was duidelijk aanwezig in de buurt. Er waren strikte regels voor de toegankelijkheid van de speeltuinen in Haarlem-Zuidwest. Alle katholieken gingen naar de Sint Bavoschool en speelden in speeltuin Mariagaarde (op de plek van het hofje naast de Sint Bavo basiliek). Speeltuin Nieuw Flora was voor de gereformeerden. Die kinderen droegen een
jaren 40-60
‘penning' om aan te tonen bij welk geloof ze waren aangesloten. Deze penning, een simpel aluminium schijfje met een nummer, werd aan een kettinkje om de hals gedragen en moest desgevraagd bij de ingang worden getoond.
Gemengd onderwijs was in die tijd heel vooruitstrevend Er waren tot in de jaren zestig veel scholen in de wijk: voor de katholieken was er links naast de huidige Koorschool aan de Westergracht de nonnenschool voor meisjes en kleuters. De nonnen woonden in de Koorschool, dat was dus een klooster. Op de hoek met de Leidsevaart was de Sint Bavo meisjesschool, nu een appartementencomplex. Waar nu de Sint Bavoschool staat, een gebouw uit de jaren zeventig, was toen de Sint Bavo jongensschool. De beide Bavoscholen werden pas rond 1968 gemengd. Aan de overkant van de Leidsevaart was de Cruquiusschool die voor de katholieken toen nog een degelijke naam had. Ze waren hier zuiverder in de leer, vonden de geestelijken uit die tijd. Achter de Kweekschool (nu Volksuniversiteit) in de Schreveliusstraat zat de Rijksleerschool. Hier konden alle geloven terecht en, heel vooruitstrevend, er werd al vroeg gemengd onderwijs gegeven. Er was geen kleuterschool bij. Tot in de oorlogsjaren gingen veel kinderen uit de omgeving van de Van Oosten de Bruijnstraat naar de Vondelschool in Aerdenhout. Helemaal lopend het spoor oversteken en dan via het bruggetje bij de Ohmstraat over de Houtvaart. De Vondelschool was een openbare school. De Zuidwester (toen Christiaan Huygensschool, ook openbaar) kwam er later bij, rond 1947. Foto rechts: een vooroorlogs schoolreisje van de Rijksleerschool van mevrouw Verdam.
‘We gingen altijd alleen naar school in Overveen' Meneer van Opzeeland jr. (1950): 'Ik zat op de Aloysiusschool aan het Zandvoorterpad in Overveen. Veel katholieken zaten daar. Als kleine kinderen liepen we daar helemaal alleen naartoe. Ik kan me niet herinneren dat mijn moeder me ooit naar school heeft gebracht. Maar ja, de Randweg was er toen nog niet. Na school gingen we lekker spelen langs de Vlaamseweg of bij vriendjes in Tuindorp (Ramplaankwartier, red.). Mijn moeder zei: "Als je om zes uur maar thuis bent voor het eten." Niemand was ongerust, heel anders als nu.'
'Met een blauwe kaart mocht je op zoek naar een grotere woning'
jaren 40-60
Open tuinen 'De tuinen waren vroeger meer open dan nu. Hoge muren of schuttingen waren er niet, alleen lage hekjes. Daardoor hadden vooral de vrouwen
De familie Smink woonde in 1962 aan de
makkelijker contact met elkaar,' zegt mevrouw
Koninginneweg, zo vertelt meneer Smink
Vreeken. Ze vertelt lachend over een buurvrouw
(1935): 'De woonruimte werd daar te krap
die haar corrigeerde toen ze voor het eerst haar
toen een tweede kind op komst was. Als je
was buiten ophing. Het was wel de bedoeling dat je
twee kinderen had, mocht je via de afdeling
kledingstukken 'soort bij soort' ophing en niet alles
huisvesting van de gemeente een blauwe
door elkaar. Mevrouw Vreeken geeft toe dat ze het
kaart aanvragen. Deze kaart gaf recht op
nog steeds zo doet.
een grotere woning.'
De schuren stonden destijds niet aan het einde van de tuin, maar meer tegen de huizen aan. En sommige waren nog voorzien van een kolenhok. In de oorlogsjaren zou achter in haar tuin een waterpomp hebben gestaan, waarvan iedereen gebruik kon maken.
Pikante verhalen over 'huur in natura' deden de ronde Meneer Van der Veldt (1933): 'Elke maandagavond tussen zeven en negen uur gingen we de huur betalen in het 'huurhokkie' in de Jan Evertsenstraat. We betaalden vijf gulden per week, dit werd op een kaart afgetekend. Toen de woningbouwvereniging de administratie gecentraliseerde en automatiseerde en uit de wijk vertrok, hadden de huurhokjes geen functie meer. Aan de Van Oosten de Bruijnstraat was ook een huurkantoortje. Meneer Van der Vechten en meneer Opelaar van woningbouwvereniging De Voorzorg hadden hier de leiding. In het huisje zaten de mannen klaar om het geld in ontvangst te nemen. Elders in de buurt en in Haarlem werd de huur meestal opgehaald. Daar deden pikante verhalen over 'huur in natura' de ronde.
Het weekloon werd uitbetaald in het cafĂŠ vroeger op zaterdagmiddag zijn weekloon
'Voor de etalage stonden wel twintig man televisie te kijken'
uitbetaald in het cafĂŠ. Meneer Deen: 'Van
Meneer Van der Veldt (1933): 'Ik herinner me dat bij de firma Mooy, een
mijn moeder moest ik dan om een uur of
elektrazaak aan de Leidsestraat, een televisie in de etalage stond. Zo kwam het
drie mijn vader gaan halen, voordat al het
voor dat bij een uitgezonden voetbalwedstrijd wel zo'n tien tot twintig mensen
geld was opgedronken.'
voor de etalage plaatsnamen.'
De vader van meneer Deen (1934) kreeg
1968
19
20
Meneer en mevrouw Dahlkamp:
'We w贸贸nden bijna in het verenigingsgebouw'
zie ook fotopagina 92
De burgemeester van Haarlem-Zuidwest, zo werd meneer Dahlkamp (1913-2012) genoemd. Omdat hij - samen met mevrouw Dahlkamp (1921) ontzettend veel initiatieven nam om de buurt te verbeteren en gezelliger te maken. Jarenlang was hij voorzitter van de buurtvereniging HZW. Een clubje voor de kinderen Op 1 december 1939 werd de buurtvereniging HZW opgericht: 'De vereniging ter behartiging van de belangen van de bewoners van Haarlem-Zuid-West'. De heren Fruitema en Hommes, zij waren bij de eerste bewoners van de Kamerlingh Onnesstraat en de Professor Van der Waalsstraat, fietsten van hun werk naar huis en zagen een paar kinderen op het landje spelen waar nu basisschool De Zuidwester staat. Er
was verder niets
in de buurt. Omdat ze zelf ook kinderen hadden, besloten ze om voor alle kinderen een clubje op te richten. Meneer Dahlkamp: 'Mijn zus woonde ook als een van de eersten in de Kamerlingh Onnesstraat, zij hielp mee en zo ben ik bij de vereniging betrokken geraakt.'
De buurt betaalt De vereniging groeide en bloeide. Elk gezin op elk adres in de buurt was lid van HZW. De club huurde overal ruimten: voor toneel bij de stadsschouwburg, voor het sinterklaasfeest bij de tennisbanen De Hoogenberg. Maar ook de kegelbaan en de gymzaal van basisschool De Zuidwester. In 1953 was het tijd voor een eigen verenigingsgebouw. Dit kwam er dankzij de slimme aanpak van meneer Dahlkamp en meneer Pelt. Meneer Dahlkamp: 'Alle bewoners kregen een brief in de bus met de mededeling dat we een eigen buurthuis wilden oprichten. Ouwe
meneer Pelt, hij woonde naast de drogist op het Christiaan Huygensplein, ging met een grote bel om zijn nek op een wagen de buurt rond . En ik liep ernaast. Zo riepen we iedereen op om een bedrag in een envelop te doen voor het eigen buurthuis. 45.000 gulden hebben we toen opgehaald. Met dit bedrag konden we het verenigingsgebouw bekostigen.' Vandaag de dag is het gebouw aan het einde van de Kamerlingh Onnesstraat nog steeds eigendom van de vereniging.
Altijd feest De HZW-leden kwamen vaak bijeen in het verenigingsgebouw. Meneer Laarman uit de Van Kinsbergenstraat speelde voor Sinterklaas. Er werd gebridged en HZW had ook een heel actieve toneelvereniging. Na
de
voorstellingen gingen de tafels en stoelen aan de kant en werd er gefeest. Vaak met muziek van de pick-up en grammofoonplaten. Soms ook met een live band. Elke gelegenheid werd aangegrepen om een feestje te bouwen. Als de mensen zelf hun drank meenamen, betaalden ze kurkgeld aan HZW. Om tien uur 's avonds moesten de ramen dicht vanwege geluidsoverlast. De familie Koning lag regelmatig 's avonds met de muziek mee te deinen in bed. Toch klaagden zij niet. Ook de zusters die naast het HZW-gebouw woonden hebben nooit geklaagd.
Een leefbare wijk Zeventien jaar lang, tijdens zijn werkzame leven en ook na zijn pensioen, was meneer Dahlkamp voorzitter van buurtvereniging HZW. De toenmalige burgemeester van Haarlem, meneer Cremers, gaf hem de titel Burgemeester van Zuidwest , als dank voor al zijn activiteiten voor de buurt. Op 29 april 1982 kreeg meneer Dahlkamp een koninklijke onderscheiding. Want behalve voor de buurtvereniging, zette hij zich ook in voor de jeu-deboulesbaan bij Haarlem Hoog, voor de tunnel onder het spoor, en - in zijn latere dagen - voor het behoud van het Wilgenveld. Stuk voor stuk projecten die de wijk beter leefbaar maakten. Mevrouw Dahlkamp: 'Ik weet niet hoe hij het deed, maar hij kreeg alles voor elkaar.'
‘Op de vlucht voor de wijkagent’ Wijkagent J. Planting woonde op Professor van der Waalsstraat 28. Hij droeg de verantwoordelijkheid voor de leefbaarheid in buurt. Daarbij hoorde het beperken van overlast, veroorzaakt door de jeugd die haar vertier op straat zocht. Meneer Engelenberg: 'We
1930
speelden altijd buiten: verstoppertje, tikkertje en vooral voetbal in de Duinstraat, naast de bakker. De garagedeuren dienden als doel. Helaas was de bakker er niet blij mee, hij belde altijd de politie.
‘De Thomsonlaan was de rosse buurt van Heemstede’
Als Planting dan op de fiets kwam aanrijden, moest je maken dat je wegkwam.' Meneer Töning: 'Hij maakte ons het leven zuur doordat hij onze bal afpakte. Die legde hij in zijn tuin, waar wij hem
Meneer Duijs (1929): ‘We hadden eind jaren twintig,
vervolgens weer uitpikten.'
begin jaren dertig een eigen hoerenbuurt in de
De wijkagent was het aanspreekpunt voor de buurtbewoners,
Thomsonlaan. Uit de overlevering is bekend dat
gemeente en maatschappelijke organisaties. Een groot verschil
zelfs Prins Hendrik er weleens werd gesignaleerd
is dat de wijkagent van toen, met zijn gezin, in zijn wijk woonde.
na een jachtpartij in de duinen. Ik weet nog dat deze
De voorkamer van het huis had de functie van spreekkamer. Hier
hoerenhuizen later goedkoper werden verkocht. ’
ontving hij buurtbewoners met (sociale) problemen en klachten.
21
22
Markante figuren Anton Heyboer
Maus (Maurice) Gatsonides Jan Engelenberg (1945): 'Gatsonides was een
1943
succesvolle autocoureur en uitvinder. De ramen van zijn huis in de Sontstraat waren altijd volledig
Katja van Opzeeland is in 1972
geblindeerd. Heel geheimzinnig. In 1953 won hij de
op Professor Van der Waalsstraat
rally van Monte Carlo.'
21 komen wonen. Naast haar,
Meneer Theijsmeijer: 'In de oorlog had hij een
op nummer 23, woonde Els
werkplaats aan de Lorentzkade: in het grote pand
Wijnants, de eerste vrouw van
pal achter de huidige basisschool De Zuidwester.
kunstschilder Anton Heyboer.
Terwijl de Duitsers alle benzine hadden gevorderd
Anton kwam er vaak, maar heeft
en het normale autoverkeer tot stilstand kwam,
er nooit gewoond. Later gingen zij
reed Gatsonides in een omgebouwde auto rond: hij
samenwonen in de Koningsstraat.
had een houtgasgenerator ontwikkeld zodat hij kon
Els en Anton kregen een zoon,
blijven rijden.'
Dries. Hij is inmiddels, net als zijn
Op de foto maakt hij een proefrit bij het Christiaan
vader, overleden.
Huygensplein. Gatsonides produceerde later de Gatsometer voor snelheidscontrole. Het fabriekje in de Van 't Hoffstraat groeide uit tot een internationaal opererend bedrijf in de Waarderpolder.
Cattery Van het Schouwtje jaren 60
Televisiescherm waarop
Elsa Roose (1950): 'Op het voormalige
een documentaire
rangeerterrein, waar nu het pand van houthandel
te zien is over de auto van
Jongeneel staat, woonde jarenlang mevrouw
Gatsonides. Foto door
Wout van de Beek. Haar adres was simpelweg:
Louis Theijsmeijer.
'Overweg Pijlslaan'. Ze woonde in een spoorrijtuig en was liefhebber en fokker van Perzische poezen, in de variëteiten Smoke en Blauw-Crème. Ze had royale rennen voor hen laten maken van palen met
Familie Van Woensel
kippengaas en planken erin waar ze op konden
Eric Töning (1947): ‘De Van Woensels uit de
zitten. Als je voor de spoorbomen moest wachten
Faradaystraat werden 'de communisten' genoemd.
omdat er gerangeerd werd, was het leuk om de
Tijdens de verkiezingen hing er een raamposter van
dieren met hun prachtige pluimstaarten in de
de CPN (Communistische Partij Nederland). Bij ons
rennen gade te slaan.
thuis hing er een van de ARP (Anti-Revolutionaire
Ze nam met haar poezen ook deel aan
Partij). Wel bijzonder dat jaren daarna vader en zoon
tentoonstellingen, waar zij met het predicaat
Van Woensel de eerste garnalenpelmachine hebben
Uitmuntend uit de bus kwamen.'
uitgevonden. Dat heb ik later in de krant gelezen.'
Meneer en Mevrouw Van den Haak:
'Als we het raam uitkeken was het net een schilderij' Meneer Van den Haak (1931) vertelt over 'zijn' stukje van de buurt dat begin jaren twintig is gebouwd: Teslastraat, Curiestraat, Maxwellstraat. Voor 1927 hoorde deze wijk bij Heemstede. De grens Haarlem-Heemstede lag in bij cafetaria 't Schouwtje, hoek Pijlslaan - Leidsevaart. De ouders van meneer Van den Haak hoorden bij de eerste bewoners van de Teslastraat. Niet lang daarna werd dit buitengebied door Haarlem geannexeerd. Ze kregen twee zonen. De broers werden in hetzelfde huis geboren, maar de ene kreeg Heemstede als geboorteplaats achter zijn naam en de andere Haarlem. Meneer Van den Haak: 'We woonden echt in het buitengebied. Als we uit het raam keken, was het net een schilderij. Links was alleen maar grasland. Er liepen paarden van de kolenboer en geitjes aan een touw. Je
kon daar heerlijk bloemen plukken, zoals dotterbloemen, pinksterbloemen, margrieten. De Maxwellstraat bestond in die tijd uit een klein rijtje van drie woningen aan de kant van de Leidsevaart, omsloten door het groen. Er was een verhard pad dat uitkwam op de Leidsevaart. Aan het einde van elke straat stond een groot, wit hek. Achter de Teslastraat (hoek Marconistraat) had boer Bij een tuinderij. Achter het hek aan het einde van de Curiestraat, begonnen de weilanden van boer Van Schie.'
Een teiltje mest 'Boer Van Schie woonde zelf aan de Leidsevaart. Zijn koeien liepen aan de overkant. Op de boerderij hield hij kalfjes en wat kleinvee, een trekpleister voor de kinderen uit de buurt. Buurtgenoten
konden ‘bij boer Schie’ terecht voor mest voor hun tuin. Ze klopten aan met een zinken teil die ze dan zelf met koeienmest mochten vullen. 'Ouwe Schie' had ook het gemaal aan de Leidsevaart. Daar woont zijn zoon nu.'
Beetje vol De Edisonstraat is van voor 1920. Daar heeft mevrouw Van den Haak gewoond, op nummer 20. In het huis zaten na het bombardement in de oorlog gaten in de muur. Meneer en mevrouw Van den Haak zijn getrouwd in1956, waarna ze inwoonden bij meneers ouders. Toen er twee kinderen kwamen, werd het wel een beetje vol. Meneer Van den Haak: 'Maar het was goed zo. Het kon altijd nog drukker. Bij
Zonneveld op nummer 22 woonden tien kinderen. Het eten ging bij dergelijke gezinnen in twee shifts.’
23
24
jaren 60
Een vrouw achter het stuur
‘In de Boedapester zaten altijd vlooien’
Mevrouw Terreehorst begon in 1961
De Blauwe Tram reed tot 1957 over de Leidsevaart. Daarna kwamen
bij de financiële administratie van
de bussen van de NZH. De tram naar Zandvoort ging van de
hijskranenbedrijf Conrad-Stork in
remise over de Leidsevaart naar het huidige station Heemstede-
de Waarderpolder. 'Ik reed daar met
Aerdenhout, waar hij het treinspoor (dat nog laag lag) kruiste.
de auto naartoe en was een hele
Vroeger was er op de Munterslaan een spoorwegovergang. Nadat
bezienswaardigheid. Een vrouw die
het treinspoor omhoog was gebracht, was er toch behoefte aan
met de auto naar het werk komt!'
een oversteek en is alsnog een tunneltje gemaakt. Het huidige
Conrad-Stork Haarlem werd in 1981
fietspad naar Zandvoort was vroeger de trambaan. De stadstram
verkocht, mevrouw ging toen werken
reed tot Aerdenhout. De zogenaamde Boedapester reed door naar
bij Stork in Amsterdam.
Zandvoort. Mevrouw Terreehorst (1930) nam het liefst de stadstram: 'Die was schoner dan de Boedapester. De Boedapester had namelijk stoffen bekleding met vlooien.'
‘Schouwtje, viaduct!?’ jaren 30-40
De conducteur van de Blauwe Tram droeg een map met kaartjes bij zich van 5, 10 en 25 cent. Al naar gelang de lengte van de rit, kocht je bij hem een of meerdere kaartjes. In een drukke tram was dat een hele toer. Mensen met een kort ritje profiteerden daar soms van door bij de eerste haltes uit te stappen zonder te hebben betaald. Bij vertrek van de tram uit de remise werd daarom luidkeels de eerste halte geroepen: 'Schouwtje, viaduct!?' De mensen die als eersten de tram zouden verlaten, kregen zo 'voorrang' bij de conducteur. De kaartjes in de map van de tramconducteurs waren genummerd. Elke avond moesten zij de verkochte nummers op een lijst noteren om zo hun inkomsten te verantwoorden. Een
jaren 50-60
tijdrovend administratief klusje. In de jaren vijftig en zestig kwamen er buslijnen: de 3, 4, 6 en de 80. Deze conducteurs droegen een 'Beckson' op de buik: een kaartjesautomaat met een slinger aan de zijkant.
Plaatsnamen onder het behang De huizen aan de Geweerstraat waren in de jaren veertig,
jaren
vijftig en zestig bezit van de NZH voor de huisvesting van
40-70
het personeel. In de jaren zeventig werden ze gaandeweg verkocht. Toen de familie Zomer in die tijd haar huis verbouwde, ontdekte ze plaatsnamen onder het behang. Het bleek om de plaatsnaamrollen te gaan die dienst hadden gedaan op de bussen. Dit degelijke textiel was in de jaren veertig en vijftig als isolatie aangebracht tussen het op tengels gespijkerde jute en het behang. Een vorm van recycling.
De Kerko Waar nu de Vomar-supermarkt is, stond vroeger de Kerko, Haarlemsche Overhemden Industrie; een hoog, wit industrieel pand. Hangplek voor jongeren. Mevrouw Van der Veldt herinnert zich rijen naaimachines met nijvere vrouwen. Meneer Hofstee (1928-2013), NZH-chauffeur in de jaren vijftig en zestig had er ook werk aan, in de vorm van 'extra vervoer': de NZH had vaste contracten met Kerko. In Lisse en Hillegom haalde hij een bus vol vrouwen op die in de fabriek werkten. ‘s Avonds bracht hij ze weer thuis. Er zijn helaas geen foto's tevoorschijn gekomen van de fabriek. Maar op dit kiekje van de tennisbaan achter de Thomsonlaan zien we in de verte een glimp van de Kerko.
jaren 30-50
‘Je was blij als je zwart kon terugrijden vanuit Zandvoort' De tram kostte een dubbeltje. Je was zo op ‘t Spui in Amsterdam, in Lisse of in Zandvoort. Een ritje met de tram was voor veel mensen een bijzondere ervaring. Soms reed men stiekem mee door aan de buitenkant van de tram te hangen. Door de drukte vanuit Zandvoort kon de conducteur toch niet goed controleren. Meneer Deen (1934): 'Als de conducteur dicht in de buurt was, sprong je van de tram af. In de goede oude tijd liepen we met mooi weer naar Zandvoort. Met een fles water en een paar droge boterhammen, soms met suiker, op zak. Je was blij als je zwart kon rijden op de terugweg. Een dubbeltje is veel geld als je geen rooie cent hebt.'
25
130
Pannenkoeken (met dank aan mevrouw Terreehorst)
Honger hadden we. Maar we hadden allemáál honger - althans: de meesten (over die anderen praten we niet) We hakten alle bomen om - één begon toen we het koud hadden met één boom (we praten niet over onze kat en hond) In de gaarkeuken dreef in de grote pan één tulpenbol we hielden de moed er in (voor zover we de moed niet verloren)
Sylvia Hubers voor 'Het Verleden Plein' 2012
130
En dan ineens waren er... pannenkoeken voor de hele buurt - mijn moeder had nog meel, bakte voor de hele buurt pannenkoeken (we dachten dat we bevrijd waren) Later, toen we wel bevrijd waren, bakte mijn moeder weer pannenkoeken. Ik was vijftien. Nu ben ik tachtig. Een heel leven met steeds meer en almaar beter. Maar ik eet nog steeds heel graag pannenkoeken!
28
Marjorie Vroom:
'In de oorlog verdwenen alle bomen langs de Houtvaart in kachels' Marjorie Vroom (1940) bracht haar jeugd door aan de Lorentzkade. Ze herinnert zich nog het prachtige uitzicht, dat rigoureus veranderde in de oorlog. 'De Lorentzkade was eind jaren dertig gebouwd aan de rand van Haarlem-Zuidwest. Vanuit ons huis hadden we een prachtig vrij uitzicht over de Houtvaart, de bollenvelden en in de verte het kerkje van Overveen. Tijdens de laatste oorlogsjaren veranderde dit idyllische uitzicht ingrijpend. Om een Engelse invasie tegen te gaan, ontruimden de Duitsers in 1943 het gehele landbouwgebied. Woningen, boeren opstallen en de houten bruggetjes over de Houtvaart - de kwakels - werden afgebroken. De Houtvaart zelf, een sloot bedoeld voor de afvoer van landbouwproducten, werd grondig uitgediept tot tankgracht. Ze maakten de oevers steil zodat tanks en pantservoertuigen onmogelijk konden oversteken. Zo werd de Houtvaart onderdeel van de stellingen en verdedigingswerken.'
Grote explosie 'Na de oorlog werd de Houtvaart weer tot normale proporties teruggebracht. De enorme bergen zand zijn weggeschept en de Houtvaart werd weer een gewone sloot, waarop we heerlijk konden schaatsen in de winter. Er zijn nieuwe boompjes geplant, want de oude waren in de laatste oorlogsjaren in de kachels verdwenen. En de mijnen in de duinen werden opgeruimd. Daarbij explodeerde er een zo hard dat alle ruiten van de huizen op de Lorentzkade eruit vlogen. Die avond werden door de gemeente planken aangeleverd om alles dicht te spijkeren. Aangezien glas vrijwel niet verkrijgbaar was, zag het ernaar uit dat we het geruime tijd zonder uitzicht zouden moeten leven. Mijn ouders hebben toen een creatieve manier gevonden om toch een ruit te krijgen. Van al het glas dat ze konden vinden, uit schilderijtjes, kamerdeuren en de boekenkast, maakte een glaszetter op de Raamvest ĂŠĂŠn groot glas-in-loodraam. Dat heeft het tot februari 1953 uitgehouden. Tijdens de watersnoodramp was het ook in onze regio erg slecht weer. Er kwam te veel water naar binnen doordat het raam lek was. Tot onze grote spijt moesten we het vervangen. Maar jarenlang is menigeen jaloers geweest op ons artistieke raam!'
Oorlogsbuit
Gebakken tulpenbollen
De Westergracht is gedempt in 1969. Tot die
In de oorlog werden veel tulpenbollen gegeten,
tijd was er in het verlengde van de Van Oosten
gesnipperd en gebakken in wat boter. Suikerbieten
de Bruijnstraat een kippebruggetje. En aan het
hoorden ook tot de dagelijkse kost, maar waren
einde van de doodlopende gracht, bij het spoor,
minder gewild. Ze werkten nogal stimulerend op de
lag een overslaghaventje. Er kwamen allerlei
darmen.
goederen per trein aan die per schuit verder werden getransporteerd. Het vervoerbedrijf Van Gend &
Halve dagen school
Loos was hier gevestigd. Meneer Nederkoorn (1929)
De Vondelschool in Aerdenhout, waar veel kinderen
herinnert zich dat hij als veertienjarige in de oorlog
uit de buurt naartoe gingen, was opgeĂŤist door de
op het rangeerterrein treinen openbrak en goederen
Duitsers. Daarom werd met de Antoniusschool in
stal. Bijvoorbeeld wol die ze ruilden voor eten. Zijn
Aerdenhout afgesproken dat hun gebouw gedeeld
grootste buit was een half varken.
zou worden. De kinderen van de Vondelschool gingen 's ochtends naar school en die van de Antoniusschool 's middags. Natuurlijk leed het onderwijs hier behoorlijk onder.
'Op een verkeersbord stond Mauer/Muur' Meneer Griffioen (1935): 'Aan de overzijde van de Houtvaart
Bielzen als brandhout
stonden een aantal vrije huisjes. Via kleine houten bruggetjes
Bij het spoor werden in de oorlog bielzen gestolen
kon je daar komen. Een oom van mij woonde er. In de oorlog
voor de kachels. Stelen was in die tijd heel gewoon.
hebben de Duitsers al die huisjes laten slopen, en ook de
Mannen uit de buurt moesten wachtlopen om diefstal
kwakels. De Houtvaart werd uitgediept, deze moest als
te voorkomen. Als er in hun wijk toch iets voorviel,
tankval fungeren als de geallieerde troepen eventueel daar
dreigden de Duitsers met het in brand steken van
zouden aanvallen. Langs de kade werden ook loopgraven
hun huis, of erger. Rond de sportvelden van de Van
aangelegd. Op de Vlaamsebrug werd een enorme betonnen
Oosten de Bruijnstraat stonden voor de oorlog mooie
muur gebouwd. Op een verkeersbord stond 'Mauer/Muur'. Wij
houten hekken met afgeschuinde punten aan de
jongens noemden hem dan ook Mauermuur, niet wetende dat
bovenkant. Ook die zijn in de oorlog allemaal in de
Mauer muur betekent. Overveen was helemaal geĂŤvacueerd,
kachels verdwenen. Net als de sintels die onder de
maar via een kleine, houten noodbrug kon je er toch komen.
sportvelden lagen.
Alle huizen stonden leeg. Over dat bruggetje gingen wij met een zelfgemaakt karretje naar Kraantje Lek om sprokkelhout te zoeken. Later werden we brutaler, en de bomen die we omzaagden, werden steeds dikker. Mijn opa had een trekzaag. Het karretje was intussen bezweken onder de grote lasten en we namen de handkar mee. Op het gevaar af dat alles in beslag zou worden genomen, reden we huiswaarts. Als er geen controle was op de brug, kon de kachel gelukkig weer branden.'
29
30
Meneer en mevrouw Dahlkamp:
'Dat Duitsers ook aardig konden zijn, was een bijzondere ervaring' Tussen hun verzetsdaden door, op 26 augustus 1943, trouwden Jacob Dahlkamp (1913-2012) en Corrie Rood (1921). De bruidegom ging zijn bruid ophalen in Heemstede, met paard en wagen. Tot hun verbazing kwamen zij dankzij de Duitsers ongedeerd aan bij het stadhuis. Meneer Dahlkamp: 'In de Grote Houtstaat lagen destijds tramrails. Toen de wielen van het rijtuig in de rails bleven haken en de wagen omviel, hielpen Duitse militairen ons weer overeind. Dat die Duitsers ook aardig konden zijn, was een bijzondere ervaring voor ons. Wij zaten in het Verzet.'
Het pontje bij huize Rosenhart 'We woonden aan de andere kant van de Houtvaart, in Aerdenhout. Er voer een pontje ter hoogte van het vooruitspringende huis van de familie Rosenhart. De Duitsers waren bang om het pontje te nemen, maar ze moesten wel. Het witte bruggetje bij de Ohmstraat, even verderop, hadden ze vernield. Met mijn vrienden van het Verzet wachtten we 's avonds laat de Duitsers op en gooiden hen in het water. De kleding van de Duitsers die we buitmaakten, konden we goed gebruiken voor onze verzetsactiviteiten.' Lorentzkade, ter hoogte van het pontje. In de verte het witte bruggetje bij de Ohmstraat.
Honger in de oorlog Mevrouw Dahlkamp: 'Als ik naar mijn moeder in Haarlem-Noord wilde, moest ik een stuiver betalen voor het pontje. Lopend met de kinderwagen (onze dochter is in de oorlog geboren) bracht ik eten naar mijn moeder. Vanuit Aerdenhout was dat een eind lopen. Hoe ik aan dat eten kwam? Ik werkte in een grote winkel aan het begin van de Grote Houtstraat bij het Houtplein. Daar nam ik stiekem steeds iets van de voorraad mee. Mijn vader was meubelmaker, maar door de crisis in de jaren dertig werkloos geworden. Hij was opgegroeid in Noord-Holland en ging daar voedsel halen voor ons grote gezin. Toen er later echt niets meer te eten was, zijn mijn twee kleine zusjes elders ondergebracht. Moeder was op een gegeven moment alleen en kreeg eten uit de gaarkeuken, koolsoep. Op een noodkacheltje hield ze het warm.'
31
Radio's verstoppen In 1943 riepen de Duitsers op om alle radio's in te leveren. Maar dit was het enige medium waarmee men op de hoogte bleef van de ontwikkelingen in de oorlog. Veel mensen wilden de radio dus niet inleveren. Zij hielden het apparaat verborgen, weggestopt tussen
Kanariepieten
vloerdelen of ze begraven het in de tuin. Andere mensen waren te angstig om
'De Duitsers hadden een geel pak, mijn man noemde
de radio in huis te houden, maar wilden
ze 'kanariepieten'. Op zijn handige manier regelde
deze ook niet aan de Duitsers geven.
hij dat zo'n kanariepiet een vrachtwagen vol
Meneer en mevrouw Dahlkamp wisten
aardappelen bracht in deze buurt. En dat er zakken
er dan wel raad mee: 'We hadden een
met aardappelschaafsel voor het huis van zijn zus
kano en in de punt daarvan stopten we
werden gedropt. Dat was in de hongerwinter. Er was
de radio's. Vervolgens peddelden we
echt helemaal niets meer. De buren vroegen zelfs om
ermee naar de Ringvaart en lieten ze
de schillen als ze wisten dat ze we aardappels aten.
daar naar de bodem zinken.
Het was echt heel erg.'
'Ich habe kein Fahrrad'
Regelmatig stond mijn vrouw op de dijk op de uitkijk. Als de moffen eraan kwamen, lieten we de kano omslaan.
Mevrouw Dahlkamp vertelt hoe angstig ze vaak
We zwommen een stukje met de kano,
werd als zij alleen met de baby thuis was en de
net zolang tot de radio's ver onder water
Duitsers weer langskwamen. Ondanks de angst
verdwenen en onbruikbaar waren.'
bleef mevrouw Dahlkamp zich verzetten. Zo ook die
Alles was beter dan ze
ene keer toen de Duitsers fietsen kwamen ophalen:
inleveren bij de vijand.
'Ik had een splinternieuwe fiets in de garage staan, op slot natuurlijk. De schuur had geen glas, dus dat
Geen school voor Joodse kinderen
zagen ze niet. Dacht ik. Ik zei: "Ich habe kein Fahrrad."
In de oorlog kregen alle scholen van de
Alleen was ik even vergeten dat er boven in de muur
oorlogscommandanten een brief waarin stond dat
van de schuur toch een ruitje zat. Daaronder stond
ze geen Joodse kinderen mochten onderwijzen. Die
een vuilnisbak. Ze klommen erop en zagen de fiets
kinderen moesten van school af. De antwoorden
staan. Die namen ze natuurlijk mee.' Gelukkig trof
op die brieven, zoals van de directie van het Eerste
ze die dag een goede Duitser. Ze werd niet gestraft
Christelijk Lyceum, heeft wijlen meneer Dahlkamp
voor haar leugen. Maar haar fiets heeft ze nooit
bewaard. Daaruit blijkt dat sommige scholen uit
teruggekregen.
angst gehoor gaven aan de oproep.
32
Mevrouw Terreehorst:
'Op Dolle Dinsdag bakte mijn moeder pannenkoeken voor de hele buurt' Mevrouw Terreehorst (1930) herinnert zich van de oorlog vooral hoe inventief de mensen omgingen met de voedselschaarste. Zij hadden het thuis wel iets beter dan de anderen. Kinderen uit de buurt mochten blijven eten. 'Ik was tien jaar toen de oorlog uitbrak. Voor een kind een spannende tijd. Alles was anders,' vertelt mevrouw Terreehorst. 'Mijn vader was aannemer tegelwerken. In de oorlog werkte hij voor de boeren in de Haarlemmermeerpolder. In plaats van geld kreeg hij bijvoorbeeld een zak tarwe. Daardoor hadden wij het iets beter dan anderen.'
Tarwe in ruil voor kolen 'In het begin werd de tarwe nog gebracht. Later ging mijn vader die samen met groenteboer Walter ophalen met de bakfiets. Daarbij passeerden ze ook regelmatig wachtlopende Duisters en liepen ze dus het risico dat het eten zou worden afgepakt. Maar niet alle Duitsers deden moeilijk. In ruil voor een beetje tarwe mochten ze regelmatig zonder problemen passeren. Naarmate de oorlog langer duurde, werd het tekort aan eten voor veel mensen een probleem. Bij ons thuis kwamen daarom geregeld buurkinderen mee-eten, zoals de jongste jongens van de familie Vering. We aten vaak aardappeltjes, kapucijners, bonen en groene erwten. Elke vrijdag kwam meneer Van den Hoorn bij ons thuis langs met kolen. Deze ruilde hij tegen onze tarwe. Hij werkte bij de Nutspaarbank aan de Jansstraat. Dit gebouw was ingenomen door de Duisters en moest verwarmd blijven. Van den Hoorn ‘spaarde' hier elke week wat kolen.'
Voedseldropping boven het veld ten zuiden van de Faradaystraat. Foto NHA.
De eerste razzia
Nog vier jaar voedselbonnen
'Kort na sinterklaasavond 1943 was de eerste razzia.
‘De grootste verandering na de oorlog was dat de verzuiling
De Duitsers kwamen alle mannen ophalen die jonger
terugkwam. In de oorlog was er meer samenhorigheid. Maar meteen
waren dan veertig jaar, om hen elders te werk te
erna zag je weer een scheiding van geesten. De katholieken kochten
stellen. Mijn vader was ouder dan veertig, dus hij
hun spullen weer bij een katholieke kruidenier
hoefde niet mee. Wel kwamen ze bij ons in huis
en de protestanten bij de protestanten.'
rondkijken. Boven troffen ze alleen de appeltjes aan
Mevrouw Terreehorst is niet getrouwd en heeft altijd gewerkt. ‘In
die daar te drogen lagen. Een van de Duitsers wilde
1947 ben ik begonnen bij bakker Franken. Het brood was toen nog op
er graag een hebben. Mijn vader haalde ook nog wat
de broodbon. Ik ben dus begonnen met bonnenplakken. Ik plakte ze
appeltjes voor de drie jongemannen uit de buurt die
op grote vellen die dan weer door de bakker werden ingeleverd bij de
waren opgepakt. Zij zijn later nooit teruggekomen.'
gemeente, in ruil voor meel. Af en toe zat er tussen al die broodbonnen
Hongerig in de rij ‘Op 5 september 1944, Dolle Dinsdag, ging het gerucht dat de geallieerden al bij Rotterdam waren. Iedereen dacht dat we elk moment bevrijd konden worden. Mijn moeder heeft toen pannenkoeken gebakken voor de hele buurt. Wij hadden immers tarwe. We maalden die met de koffiemolen, dus dat ging niet snel. Mijn moeder bakte 'dikkertjes', daarvan konden er drie in de pan. Iedereen stond in een rij te wachten, er was veel honger. Toen we echt bevrijd werden, heeft mijn moeder weer pannenkoeken gebakken.'
Takjes sprokkelen 'In dezelfde maand was er ook de spoorwegstaking. Er kwam toen nauwelijks meer eten Haarlem binnen. Kolen hadden we ook al niet meer. Iedereen ging met tassen en karretjes naar de Haarlemmerhout om takjes te sprokkelen. Hiermee maakten we vuur om op te koken. Op een dag in november 1944 zag ik dat er in de Curiestraat een boom werd gekapt. Toen ik thuiskwam, vertelde ik het aan mijn vader - die meteen zijn eigen boom ging omzagen. Het hek was van de dam. Alle bomen gingen om. Ik herinner me goed de bedrijvigheid van die avond.'
een suikerbon. Die nam ik dan mee naar huis. In 1949 kwam er een einde aan de voedselbonnen.'
33
34
Meneer van der Veldt (1933):
'Vanuit onze school werd een NSB’er doodgeschoten' Kinderen werden niet gespaard in oorlogstijd. Dat blijkt uit de gebeurtenissen waarvan meneer Van der Veldt (1933) getuige was. De executies op de Westergracht staan in zijn geheugen gegrift. 'Vervelend aan de oorlogstijd was dat je niet altijd naar buiten mocht. Regelmatig was er luchtalarm, spertijd (avondklok, red.) en bij de spoorwegovergang moest je altijd uitkijken voor de Duitsers die daar surveilleerden. Ook herinner ik me dat bijna alle kinderen de tweede klas moesten overdoen omdat er zo veel lessen waren uitgevallen.'
Scherpschutters ‘Ik zat op de Sint Bavoschool,' vertelt meneer Van der Veldt. 'Vanuit dat gebouw hebben scherpschutters van de ondergrondse een NSB'er doodgeschoten. Ik kan me herinneren dat Duitse soldaten de school uitkamden op zoek naar het wapen dat gebruikt zou zijn. Het hele gebouw werd ondersteboven gehaald. Alle kinderen moesten hun boeken uit hun kastjes halen. Zelf had ik die dag het eerste uur gym. Gymleraar Zender speelde piano, zodat wij op het ritme van de muziek konden lopen. De piano klonk erg vals en ik weet nog dat de leraar de klep opende, iets opzijlegde en de piano weer snel afsloot. Daarna klonk de muziek stukken beter. Ik ben ervan overtuigd dat het wapen in de piano gelegen heeft. De Duitsers hebben overal gekeken, maar zagen de piano over het hoofd.'
Monument ‘Als tegenactie staken de Duitsers een aantal huizen aan de Westergracht in brand en liquideerden zij tien jonge mannen. Als kind van elf ben ik hier samen met mijn klasgenootjes getuige van geweest. Dit vergeet ik mijn hele leven niet. Elk jaar op 4 mei bezoek ik het monument dat geplaatst is ter nagedachtenis van die mannen. Een paar jaar geleden zijn de namen van de scherpschutters openbaar gemaakt. Dat kon omdat beide heren inmiddels overleden zijn.'
Meneer Van der Veldt was getuige van de moord op Fake Krist op 24 oktober 1944. Fake Krist werkte sinds 1932 bij de Haarlemse politie, was lid van de NSB en in de oorlog fanatiek medewerker van de Duitse Sicherheitsdienst. Het boek 'De aanslag' van Harry Mulisch is gebaseerd op deze gebeurtenissen. Het monument 'Treurende Vrouw' in het plantsoen aan de Westergracht herdenkt de tien leden van het Verzet die op deze locatie als vergelding door de Duitsers werden doodgeschoten in 1944. Rond het beeld, op tegels, staan hun namen: W. DE BOER (26 JAAR) W. BÖHLER (49 JAAR) C. ERENDS (32 JAAR) G. FAMBACH (32 JAAR) R. LOGGERS (29 JAAR) F. MAASWINKEL (33 JAAR) K. TEMPELMAN (31 JAAR) MR. C. VLOT (37 JAAR)
‘Een paar krijgsgevangenen wisten te ontsnappen' Meneer Griffioen (1935): ‘Bij Halfweg werd een Duitse militaire trein met soldaten en materieel onder vuur genomen door Engelse spitfires (jachtvliegtuigen die voortdurend rondvlogen om alles wat reed te beschieten, red.). De trein kwam brandend aan op het goederenstation. Ik kan me nog goed herinneren hoe de handvol soldaten die het overleefd hadden, danig in verband gewikkeld aantraden en de Hitlergroet brachten. Later in de oorlog stopte er eens een trein met enkele honderden Rotterdamse krijgsgevangenen. Ze waren onderweg naar Duitsland en mochten er even uit om hun behoefte te doen. Een aantal van hen wist met hulp van bewoners uit de buurt te ontsnappen en dat terwijl de Duitsers met geweer in de aanslag op wacht stonden!'
Deportaties In 1944 vonden op 6 december deportaties plaats in de wijk. Mevrouw Schravendijk (1928) herinnert zich dat
J. DE VRIES (27 JAAR)
na de oorlog bleek dat een buurjongen in het Verzet had
J. WÜTHRICH (40 JAAR)
gezeten en onderduikers onder de vloer verstopte. Zelfs de eigen familie wist er niets van. Ook vertelde zij over meneer Hendriks, die door zijn beroep in de grafische sector toch al een bleek gelaat had. Bij elke razzia kroop hij onder de wol en zette medicijnen op het nachtkastje. De Duitsers waren als de dood voor tbc en maakten snel rechtsomkeert als zijn vrouw aan hen vertelde dat hij hieraan leed.
Moffenmeiden Meneer Hartog (1929-2014) was zestien toen de oorlog was afgelopen. In zijn straat woonden een paar 'moffenmeiden' die werden meegenomen naar de Grote Markt. Hier werden ze op Collectebus waarmee in 1945 geld werd ingezameld
keukentrappen gezet, kaalgeschoren en met pek en veren besmeurd.
voor het monument op deze plek. Foto NHA.
Iedereen ging mee om te kijken, maar het was een heel nare ervaring.
35
36
Meneer Griffioen:
'21 februari 1945, een dramatische dag voor drie families uit de buurt' Het begon met een goed initiatief, maar eindigde in een nachtmerrie. Meneer Griffioen (1935) was samen met zijn zusje betrokken bij een tragisch ongeval. Van de dertien kinderen overleefden er maar zes. 'Kinderen van het personeel van de firma Enschedé konden worden uitgezonden naar boerenfamilies in Noord-Holland. Daar zouden ze zes weken tot drie maanden op krachten kunnen komen. In Haarlem heerste de grimmige hongerwinter en bij de boeren was nog voldoende te eten. Dertien kinderen waren nu aan de beurt, waaronder mijn zusje Elly en ik. Het was het vierde en laatste transport, drie keer eerder was alles zonder problemen verlopen,' vertelt meneer Griffioen.
Naar de boeren De tocht die zo tragisch zou aflopen, begon op 21 februari 1945 om negen uur 's morgens op het Klokhuisplein, bij het bedrijf van Enschedé. Dertien kinderen vertrokken in een groene bestelauto van de drukkerij. Ze waren tussen de vijf en dertien jaar oud en werden begeleid door mejuffrouw J.G.H. (Anthy) Kirsten van 29. Hun bestemming was Graft-De Rijp, twee dorpen ten noorden van het Noordzeekanaal.
Schieten op alles wat beweegt In de eerste maanden van 1945 ging de luchtoorlog boven het bezette deel van Nederland gewoon door. Doel van die luchtoorlog was het belemmeren van Duitse transporten van manschappen en materieel. In de praktijk kwam het erop neer dat de vliegtuigen schoten op alles wat bewoog: auto's, treinen en schepen. Daarbij kwamen niet alleen Duitsers om het leven, duizenden Nederlanders werden ook slachtoffer van dit friendly fire. Overal langs de wegen waren op last van de bezetters mangaten gegraven waarin dekking kon worden gezocht. De chauffeurs van Enschedé waren op de hoogte van het risico en hielden het luchtruim goed in de gaten.
Doodsangsten
Een trieste plechtigheid
Om onbekende redenen reed de bestelauto via
Op dinsdag 27 februari 1945 vond in de Grote of
Alkmaar. Toen ze ten oosten van de stad waren, zag
Sint Bavokerk op de Grote Markt een openbare
de chauffeur een vliegtuig naar beneden duiken.
uitvaartdienst plaats voor de zeven overleden
Daar vond de eerste aanval plaats. Meneer Griffioen
kinderen. Na de dienst trok de rouwstoet over het
herinnert het zich als de dag van gisteren: 'Het werd
Klokhuisplein. Daar werden op de kistjes kransen
ineens licht in de auto, ik zag dat een deel van het
gelegd. Op de begraafplaats spraken de directeur
dak eraf geschoten was.' De chauffeur, meneer
en een vertegenwoordiger van het personeel van
Van Deventer, sprong uit de cabine en opende
Enschedé. Diep bedroefd stonden ze stil bij het goed
het laadruim om mejufrouw Anthy Kirsten en de
bedoelde initiatief dat zo'n rampzalig resultaat had
kinderen eruit te laten. Met Bob Griffioen aan de
opgeleverd. In een gemeenschappelijk graf rusten
hand rende hij naar een mangat. Daarin liet hij Bob
nu Elly van Ake, Jenny van Ake, Elly Griffioen, Elsina
wegduiken, zelf lag hij plat op de grond ernaast.
Jansen, Iny Koning, Carla de Mes en Corrie Poelman.
Bijrijder Petrick had ook een mangat gevonden met
De gemeente Haarlem verzorgt het onderhoud van
een meisje. Het vliegtuig was inmiddels gekeerd
het graf van de kinderen, de firma Enschedé heeft
en ondernam een tweede aanval. Niet duidelijk is
het monument in 1998 laten restaureren.
waar Anthy en de andere kinderen zich bevonden. De overlevende getuigen stonden doodsangsten uit en gaven later tegenstrijdige verklaringen. Toen
Waarom?
ze een beetje tot rust kwamen, waren inmiddels
Bij het tragisch levenseinde van zeven jonge
hulpverleners gearriveerd. Anthy Kirsten en
kinderen dringt zich als vanzelf de vraag op hoe het
zes meisjes waren op slag gedood. Eén ernstig
allemaal kon gebeuren. Heeft de groene kleur van
gewond meisje stierf een paar uur later. Chauffeur
de bestelauto ertoe geleid dat de geallieerde piloot
Van Deventer had een zware schotwond aan zijn
dacht een Duits militair voertuig aan te vallen?
been opgelopen. Het been was bijna van zijn romp
We weten het niet en zullen het ook nooit te weten
gescheiden. Aan de complicaties daarvan stierf hij in
komen. Het was oorlog. In oorlogstijd gebeuren
het ziekenhuis in Alkmaar op 2 maart.
verschrikkelijke dingen.
Meer lezen Voor dit verhaal werd gebruik gemaakt van een brochure van de Algemene Begraafplaats Kleverlaan. In 'De tragische reis van dertien Haarlemse bleekneusjes in 1945' door Pim de Bie kunt u meer lezen. Zie www.dodenakkers.nl/oorlog/algemeen/ 11-bleekneusjes.html.
37
38
Ria Ineke-de Vos:
'We werden met een roeiboot de IJssel overgezet' Samen met haar zus Wil heeft Ria Ineke-de Vos (1927) twee 'hongertochten' gemaakt in 1944. Met gevaar voor eigen leven trokken de tienerzusjes vanuit Haarlem-Zuidwest op de fiets richting Zwolle, op zoek naar voedsel voor het hele gezin. 'Ik was 17 jaar en werkte bij Uitgeverij Gottmer in het Wilhelminapark, toen er een brief binnenkwam van een postambtenaar uit Steenwijk. Hij wilde graag in het bezit komen van het boek 'De ontwikkeling van het vliegtuig', geschreven door Ir. Arnken. Veertig pond rogge wilde hij er tegenoverstellen. Aangezien in september de spoorwegstaking was uitgebroken en postverzending daardoor niet meer mogelijk was, kon aan dit verzoek geen gevolg worden gegeven. Ik vroeg of ik die brief mocht hebben, kocht het boek en mijn zuster Wil en ik besloten naar het oosten van het land te gaan om de schriftelijke toezegging van de rogge te verzilveren.'
Plassen over de rand 'We boften, want we kregen de kans om met een voedselvoorzieningswagen, die voedsel uit het oosten ging ophalen, mee te rijden tot Zwolle. Onze fietsen konden ook mee. 's Middags om twee uur vertrok de open vrachtwagen uit de Stephensonstraat, volgeladen met fietsen en mensen die hetzelfde doel nastreefden. Het regende de hele reis en er moest natuurlijk geplast worden. Men deed dat al rijdende over de rand. Maar ik, zeventien jaar oud, vond dat zo gĂŞnant dat ik het de gehele reis ophield. Pas toen wij om 22 uur op de IJsselbrug stonden en het er echt eng uitzag door de glimmende natte weg, de vele Duitsers met helmen op en landwachters in de verte die alle vrachtwagens controleerden, hield ik het niet meer. In het pikkedonker ging ik ook over de rand. En ineens scheen er een grote lichtstraal op mijn billen - ik kon natuurlijk niet ophouden met plassen. Gelukkig wendden de Duitsers die om de wagen waren gelopen lachend hun lantaarn snel af...'
Te veel controle
Bedelrok
'De volgende morgen gingen wij op weg naar
De zogenaamde bevrijdingsrok stond symbool
Steenwijk. De postbeambte kreeg het gevraagde
voor de vrouwelijke kant van de wederopbouw.
boek en wij kwamen in het bezit van de rogge. Na nog het een en ander aan voedsel te hebben opgedaan, togen we weer naar Zwolle. Daar moesten we proberen de IJsselbrug over te komen. We hadden twee meisjes opgedoken en met elkaar
De dames die tijdens een herinneringsmiddag in de buurt hierover vertelden, noemden deze rok niet bevrijdingsrok, maar bedelrok. Omdat ze alle lapjes waarvan ze de rok maakten, bij elkaar moesten scharrelen. Tijdens de oorlog maakten de
zouden we trachten onze waar in gedeelten naar
vrouwen hun jassen en rokken noodgedwongen
de overkant te brengen. Een stond voor de brug,
van gordijnen.
een paste op de restspullen, en twee zouden heenen- weer rijden. Ik was de eerste. Mijn tien pond
Geheimzinnige sfeer
rogge werd alras in beslag genomen. Er was zo veel
Mevrouw Van de Klok (1941) herinnert zich een
controle, dat er geen mogelijkheid was om het spul
NSB-gezin dat schuin tegenover hen woonde. Er
naar de overkant te brengen. Wil en ik gingen toen maar Zwolle in om een slaapplaats te zoeken. We spraken een jongeman
hing een geheimzinnige, enge sfeer omheen en ze mocht ineens niet meer met de kinderen van het gezin spelen.
aan, die bleek aangesloten te zijn bij de Duitse overheidsorganisatie Todt (onderdeel van het Duitse
Meel ruilen
Ministerie voor Bewapening en Munitie, red). Hij wist
In de oorlog hadden ze bij mevrouw Van den Haak (1934) thuis
een mogelijkheid om de volgende dag tegen betaling
voldoende te eten. Mevrouws vader handelde in meel (voor
met een roeiboot de IJssel overgezet te worden. Gelukkig mochten we ook bij hem blijven slapen.'
Heelhuids thuis 'We hebben ook nog een nacht in een school geslapen, met heel veel evacués uit Arnhem. Onder zeer trieste omstandigheden, met slechts één fonteintje in een klas vol mensen. Ze waren geëvacueerd in verband met de Operatie Market Garden (Engelse luchtlanding, red.). In één ruk zijn we toen weer naar Haarlem gereden en iedereen was blij dat we er heelhuids en gezond vanaf waren gekomen.' De beschrijving van de tweede hongertocht en haar getuigeverslag van de razzia op 6 december 1944 in Haarlem, leest u op onze website Haerlem.nu.
bakkerijen). Dat meel konden ze ruilen voor zuurkool of appels. Haar vader gaf anderen ook eten. Mevrouw Van den Haak: 'Toen onze vrachtwagen in de oorlog werd gevorderd, kon mijn vader zijn bedrijf niet voortzetten. Bovendien moest hij in dienst. Dat was heel moeilijk.'
39
40
Sylvia Hubers voor 'Het Verleden Plein' 2012
... De oorlog, die moeten we maar vergeten heeft wel bestaan, maar willen we niet meer weten of toch, ik zie al die mensen nog staan in een rij, ik verstopte me, bij een mevrouw tegen haar schort aan, daarna volgde de kogelregen
1
2
3
4
5
6
7 8
S T R A AT BEEL D N O O R DW ES T 1 ca. 1928 Achtertuin in de Van 't Hoffstraat, vrij uitzicht richting westen. Op de achtergrond boerderijen langs de Hou tvaart. foto Van der Kroon 2 ca. 1949 Bij het kolenhok in de achtertuin. foto Vroom 3 en 6 ca. . 1956 De Houtvaart. foto's Van Opzeeland 4 ca . 1939 Hoek Pijlslaan - Lorentzkade. foto Murk 5 ca. 1935 Pad langs het spoor, achter de Van 't Hoffstraat . Westergracht op de achtergrond. foto Wennink 7 ca. . 1939 De Lorentzkade vlak na de oplevering. foto Van Opzeeland
8 ca. . 1939 Noordelijk deel van de Van 't Hoffstraat vlak na de oplevering. Tot in de jaren 70 was dit gevelbeeld beschermd. foto NHA
1
2
43
3
4 5
VA N ' T H O FFS T R A AT 1 ca. 1965 Een warme zomerdag in de achtertuin. 2 ca. 1937 Achtertuin met vrij uitzicht, de Kijkduinstraat is er nog niet.
3 ca. 1941 Winterpret. 4 ca. 1938 Pijlslaan, tegenover de Van 't Hoffstraat, met op de achtergrond het oude reser-
voirgebouw bij het spoor.
5 ca. 1946 Achtertuin met in de achtergrond de net opgeleverde Kijkduinstraat. foto's Murk
1
3
2
4
T HEEM S P L EIN 1 ca. 1960 Er werd altijd van alles georganiseerd in de speeltuin Jeugdland. foto Van Opzeeland
2 ca. 1955 De
oude houten glijbaan met zusje Tineke (voor) en Carla (achter) Kathmann. foto Elmers 3 18 augustus 1951 Opening van Speeltuin Jeugdland. foto Jeugdland straat. foto Van Opzeeland
4 ca. 1953 Even wennen op de wipwap in de gloednieuwe speeltuin. Op de achtergrond de Theems-
45
1
2
3
4
1 ca. 1957 Op de dubbele wip. foto Van Opzeeland
5
6
2 en 3 In de jaren tachtig lag de speeltuin er niet zo rooskleurig bij. De buurt-
jeugd geeft het oude clubhuis een lik verf. 4-6 ca. 1980 'Opa Kaassenbrood' deed elke dag het hek open en hield streng toezicht op wat er in de speeltuin gebeurde. Er mocht niet overal gevoetbald worden. Aan het einde van de middag stond iedereen in de rij bij een waterkraantje achterin. Daar kreeg je wat te drinken. Als lid van de speeltuin droeg je een zilverkleurige penning op je kleren. foto's Hulshof
1
2
3
T RO M P S T R A AT - GIBR A LTA RS T R A AT 1 ca. 1958 Op het kruispunt een aanrijding tussen een vrachtwagen en een bestelauto, misschien wel een van de eerste botsingen in de buurt. foto Theijsmeijer Gibraltarstraat (zuidelijk richting), bijna geen auto's in het straatbeeld.
2 ca. 1942 Kruidenier Centra op de hoek Trompstraat 3 ca. 1942 Het interieur van de Centra, het personeel en de
kleine zusjes Wildeboer. Ondanks de oorlog zijn nog veel artikelen voorradig. foto's Wildeboer
47
3
1
2
4
5
De Centra onderging een grondige verbouwing. De monumentale toonbank ging eruit en de zelfbediening deed zijn intrede.
1 ca. 1958 Voor haar vaste klanten organiseerde de Centra elk jaar een dagtochtje met de bus naar leverancier Unilever. Deze reisjes waren heel populair. Maar liefst drie bussen wachten op hun passagiers in de Gibraltarstraat. foto Theijsmeijer 2 ca. 1960 De net verbouwde winkel aan de buitenkant. foto Wildeboer
3 ca. 1960 De afdeling vleeswaren en kaas. 4 en 5 ca. 1960 Het aangepaste
winkelinterieur. Men kon voortaan zelf met een mandje langs de schappen lopen. foto's Wildeboer
2
1
3
4
5
6
MI D D EN S TA N D 1 ca. 1950 Vermaat kwam dagelijks met vers brood aan de deur. Gibraltarstraat 26. foto Spaarnestad 2-6 1958 Meneer Theijsmeijer woonde zeventig jaar in de Trompstraat, vlakbij de Gibraltarstraat. Na de oorlog is hij radio's gaan repareren en later televisies. Hij begon in een kamertje boven. Toen zijn moeder verhuisde, betrok hij de begane grond en woonde met zijn vrouw boven. Het huis stond grotendeels in het teken van de zaak. Later is hij ook kwaliteitsapparatuur van onder andere Erres gaan verkopen, dat was goed voor de klantenbinding. Met zijn Ford Thames transporteerde hij alle elektronica. foto's Theijsmeijer
49
1
2
3
4
5
1 ca. 1958 Melkboer Heeremans had sinds 1937 zijn zuivelzaak aan de Gibraltarstaat. Hij ventte met bakfiets. In 1954 was hij een van de eersten met deze melkkarren, ook wel de Lopende Hond genoemd of Kleine Geweldenaar. V.l.n.r.: Jan Leuven, zoon Piet, Dolf Wassenaar. foto Heeremans
2 jaren 70 Bakker Kasbergen, Theemsplein. foto Dahlkamp 3 ca. 1933 Bij melkboer Budding, hoek
Theemsplein - Theemsstraat. foto Van Opzeeland 4 ca. 1960 Meneer Koning poseert voor zijn rookwarenwinkel op de Pijlslaan, nu Mazereeuw foto Mazereeuw 5 ca. 1981 Pijlslaan 108. Gereedschappenwinkel en schaatsenslijperij Teeuwen. foto NHA
1
2
3
5
4
6
S T R A AT BEEL D Steppen, voetballen, met fietswielen hoepelen, handje klap en touwtjespringen waren bij de jeugd populair. 1 ca. 1939 Louis Theijsmeijer en Henny Steenstraten, Trompstraat. foto Theijsmeijer foto Elmers
3 ca. 1956 Lenneke van Opzeeland, Theemsstraat foto Van Opzeeland
Theemsstraat. foto Van Opzeeland
2 ca. 1955 Carla Kathmann, Theemsstraat.
4 ca. 1955 Jos en Kees spelen in carnavalstijd,
5 ca. 1960 Maandag wasdag in de Trompstraat. Netjes soort bij soort en zorgen dat je alles op
tijd buiten had hangen. foto Theijsmeijer
6 ca. 1944 Ouderlijk huis van de familie Kathmann, Terheidenstraat. foto Elmers
51
1
2
3
4
5
6 7
1 ca. 1954 Jos van Opzeeland in de Gibraltarstraat. foto Van Opzeeland 3 ca. 1964 Frank Katmann, Theemsplein. foto Elmers
2 ca. 1956 Carla Kathmann, Theemsstraat. foto Elmers
4 ca. 1953 Zondags fietsuitje, Theemsstraat. foto Van Opzeeland
Tijdens een strenge winter kon je door de Theemsstraat schaatsen. foto Hulshof begint langzaam toe te nemen, Theemsstraat. foto Van Opzeeland
5 ca. 1980
6 ca. 1969 Het aantal auto's in het straatbeeld
7 ca. 1964 Meneer Engelenberg heeft niet veel foto's van vroeger
maar wel deze. Zijn vader was een van de eersten met een auto in de Theemsstraat. Hij was vertegenwoordiger in verf. foto Engelenberg
1
2 3
4
5
6
W ES T EL I J K T UIN BO U W G EBIED 1 ca. 1927 De boerderij van de familie Van Opzeeland langs de oostkant van de Houtvaart, ter hoogte van de Doverstraat. Later werden op deze plek de huizen van de Lorentzkade gebouwd. Houtvaart, op de achtergrond de Lorentzkade. foto Wennink
2 ca. 1933 Aan de overkant van de
3 ca. 1930 Boerderijen langs de Houtvaart. 4 ca. 1930 Met schuit en
vaarboom naar de veiling aan het Spaarne. 5 ca. 1945 Bollenoogst nabij het Duinvlietspad. Drie generaties hebben in de groente- en bollenteelt gewerkt. foto's Van Opzeeland
6 ca. 1930 Het gezin Van Opzeeland.
53
1
2
3
4
1 ca. 1952 Vader Joop Van Opzeeland en zoon Jos bij het Duinvlietspad. foto Van Opzeeland
5
2 ca. 1958 Vader Joop en schoonvader
De Vos, dochter Lenneke en zoon Kees. 3 ca. 1955 Moeder Lenie met zoon Jos tussen de tulpen. kassen op de achtergrond.
4 ca. 1969 Het bouwland met de
5 ca. 1978 Moeder Lenie met de bollenpelmeisjes uit de buurt. foto's Van Opzeeland
1
2
3
4
H O U T VA A R T B A D Augustinus Sprenger - onderwijzer en eigenaar van een sportschool - kreeg op 5 mei 1882 van de Gemeente Haarlem een concessie voor 25 jaar om zijn zwemschool aan het Zuider Buiten Spaarne te verplaatsen naar de Oude Brouwerskolk aan de Houtvaart. Het bad werd twee jaar later in gebruik genomen. In 1904 werd het bad uitgebreid met een tweede, haaks op het bestaande gelegen, gedeelte. Het bestond vanaf dat moment uit twee gescheiden afdelingen, waarvan er ĂŠĂŠn gratis toegankelijk was. Op 16 juli 1927 werd het nieuwe bad gebouwd, zoals wij dat nu nog kennen. In het moderne bad kwamen vele zwemmers voor
55
1
3
2
4
de Olympische Spelen in Amsterdam (1928) trainen. Onder hen de wereldberoemde Johnny Weismuller, die later als Tarzan veel successen boekte. In 1928 een zwemmer van superklasse. Links 1 ca. 1927 Luchtfoto: de ligging van het houten en het stenen bad is goed te zien. weging.
2 ca. 1921 Houtvaart met de molen. 3 ca. 1905 Haarlemsche Waterpolo Club Heerlijk verkwikt Gezonde Be-
4 ca. 1903 Waterpolo. Rechts 1 ca. 1927 Ten tijde van de opening. 2 ca. 1900 Waterpolo. 3 ca. 1908 Zwemfeest
van de Haarlemsche Waterpoloclub.
4 ca. 1910 Onderhoudsbeurt van het oude Houten Bad. foto's NHA
1
2
3
H O U T VA A R T B A D 1 ca. 1933 Zwemdiploma van de Gemeentelijke Dienst Lichamelijke Opvoeding. foto Heeremans Meisje Terreehorst leert duiken van de zwemjuf. foto Terreehorst nieuwe Houtvaartbad open. foto Wennink
2 ca. 1942
3 ca. 1933 Het oude houten bad bleef ook na opening van het
57
1
3
2
4
1 ca. 1941 Mevrouw Mos poseert met baby Marjorie voor het Houtvaartbad. Marjorie heeft als kind jarenlang 's zomers gezwommen met een di-do-za of een ma-wo-vr-kaart. foto Vroom trices. foto Van Opzeeland Opzeeland
2 ca. 1942 Mevrouw Van Opzeeland in opleiding bij de zweminstruc-
3 ca. 1960 Mevrouw Van Opzeeland en haar vriendinnen doken graag van de hoge duikplank. foto Van
4 ca. 1942 De zweminstructrices. In de oorlog was het bad alleen op zondagochtend open. foto Van Opzeeland
Sylvia Hubers voor 'Het Verleden Plein' 2012
Op de foto's Op de foto's is alles zwart-wit of bruin-geel, of vaal, verkleurd en er zijn er veel gescheurd, vervaagd of helemaal verdwenen In ons hoofd, daarentegen is alles kakelbont, een groot driedimensionaal bewegen Het zijn de beelden van een lang vergleden lief en leed, ze zijn van ons en we gaan ze niet vergeten
1
2
3
4
5
S IN T B AVO De kathedrale basiliek is in drie fases gebouwd tussen 1895 en 1930. Op 2 mei 1948 werd de Sint Bavokerk tot basiliek verheven. Na de Sint-Janskathedraal in Den Bosch, is het de grootste kerk van Nederland. 1 1945 Een opgetogen bisschop, mgr. J.P. Huibers (1875-1969) viert de bevrijding. het Verzet die hier omkwamen.
2 ca. 1945 Bloemenzee en collecte voor een monument voor de tien leden van
3 ca. 1988 Rechts met uurwerk, de vrouwentoren. 4 ca. 1928 Begrafenis van mgr. A.J. Callier
(1849-1928), bisschop van Haarlem. De overbrenging van het stoffelijk overschot naar de Sint Bavo. foto's NHA
61
1
2
3
4 5
5 ca. 1944 Over de klokken en de oorlog gaan meerdere verhalen. Er zouden enkele gered zijn uit handen van de Duitsers. De gidsen van de Bavo vertellen: 'De Duitsers hebben drie lichtere klokken weggevoerd en later de twee zwaardere, de Bavo (1500 kg) en de Salvator (2500 kg). Naar verluidt zijn deze twee tijdens het transport naar Duitsland op het IJsselmeer tot zinken gebracht.' foto Van Oye rechts 1 ca. 1910 Nog geen torens.
2 ca. 1950 Inzegening van de klok. 3 1931 Op de voorgrond kwekerij Tubergen.
Op de achtergrond: haven Westergracht. 4 ca. 1960 Ansichtkaart.
5 ca. 1904 Bouw van het middenschip. foto's 1 t/m 5 NHA
2
1
4
3
5
W ES T ERG R AC H T 1 ca. 1955 De Westergracht in wintertijd. 2 ca. 1946 Net na de oorlog met jonge beplanting. 3 ca. 1965 Jos Cuypersstraat. Het slaan van de eerste paal voor de Hofjes Codde en Van Beresteyn. 4 25 oktober 1944 Liquidatie van Fake Krist, door het Haarlemse Verzet vanuit de Bavoschool neergeschoten. foto's 1 t/m 4 NHA
5 1948 Huwelijk van meneer en mevrouw Van
Opzeeland. Op de achtergrond het gapende gat van het door de Duitsers in brand gestoken huis, als vergelding voor de aanslag op Fake Krist. Rechts de Bavoschool, waarvan nu alleen het deel langs de Leidsevaart over is. foto Van Opzeeland
63
1
2
3 4 5
L EI DS E VA A R T - EM M A P L EIN 1 ca. 1935 De voetbrug over de Westergracht bij de Van Oosten de Bruijnstraat. 2 ca. 1918 Rijkskweekschool voor onderwijzers aan de Leidsevaart. Het gebouw is in 1915 in gebruik genomen. 3 ca. 1956 Leidsevaart, hoek Emmaplein. De elektrische tram van de Noord-Zuid Hollandsche Vervoer Maatschappij (NZH). kweekschool aan de Leidsevaart. foto's NHA
4-5 ca. 1910 De bouw van de
1
2
3
4
S T R A AT BEEL D N O O R D O OS T 1 ca. 1975 Spoorwegovergang Pijlslaan in oostelijke richting. Rechts de Pelgrimkerk en het oude seinhuis. 2 ca. 1930 Pijlslaan in westelijke richting. Rechts de contouren van eerste huizen aan de Van 't Hoffstraat.
3 8 mei 1924 Woningbouwvereniging De Voorzorg neemt de woningen in de Schreveliusstraat in gebruik. Openingshandeling door Burgemeester C. Maarschalk.
4 ca. 1960 Speeltuin Mariagaarde, die in 1968 fuseerde met speeltuin Floragaarde aan de Van
Oosten de Bruijnstraat. foto's NHA
65
2 3
1
4
5
6
1 1968 Krantenartikel over de speeltuinenfusie. 2 ca. 1966 Speeltuin Mariagaarde aan de Westergracht. 3 ca. 1977 Verschillende sportverenigingen waren actief op de velden aan de Van Oosten de Bruijnstraat: Nieuw Flora, gymnastiek- en sportvereniging Concordia (hier afdeling handbal) en Rapiditas. Concordia huisde aan de Jasmijnstraat. foto Van der Schaar Seringenstraat. 5 ca. 1949 Dahliastraat. Zicht vanuit de binnentuin in noordwestelijke richting.
4 ca. 1949
6 ca. 1950 Een aanrijding in de
Van Oosten de Bruijnstraat, kruising Dahliastraat en Karel van Manderstraat. foto's 1, 2, 4 t/m 6 NHA
1
2
3
S C HRE V EL IUS S T R A AT 1 ca. 1960 Interieur van buurtsuper Veda, hoek Schreveliusstraat - Karel van Manderstraat. De kruidenier was meer dan vijftig jaar niet uit het straatbeeld weg te denken. Van 's morgens vroeg tot 's avonds laat geopend. Maar tussen de middag een uurtje dicht, net als veel winkels. zichtbaar Kapper Van Wijk.
2 ca. 1960 Van Oosten de Bruijnstraat, vishandel Tol. Links nog net
3 ca. 1939 Familiebedrijf Veda begon in de Karel van Manderstraat met een ijssalon. Al snel verkocht
meneer Verdam de dagelijkse boodschappen in het naastgelegen pand op de hoek. Het begin van de buurtsuper. foto's Verdam
67
1
2
3
4
5
1 ca. 1989 Het vijftigjarig bestaan van kruidenierswinkel Veda. 2 ca. 1975 De winkel heette eerst Attent, daarna De Kroon en uiteindelijk Veda, afgeleid van de familienaam Verdam.
3 ca. 1985 Mevrouw Verdam voor de winkel. 4 1992 Krantenbericht over
het echtpaar Richard en Jopie Verdam: na 53 jaar sloten zij definitief hun winkel. Vier avonden per week brachten zij de boodschappen bij de mensen thuis, daar moet je wel een beetje gek voor zijn.
5 ca. 1975 De enorme ravage toen een vrachtauto de pui
ramde na een botsing met een autobusje. De bestuurders bleven op een hersenschudding na, ongedeerd. foto's en knipsels Verdam
1
2
3 4
R A N G EER T ERREIN W ES T ERG R AC H T 1 ca. 1922 Vrachtwagen op het goederenstation aan het einde van de Westergracht. Op de achtergrond de Sint Bavo, nog zonder torens. van het vervoersbedrijf Van Gend & Loos. is inmiddels verdwenen.
2 ca. 1967 Het laadperron aan de oostzijde van het goederenstation. De truck is
3 ca. 1967 Spoorwegovergang Westergracht in westelijke richting. Het witte huis links
4 ca. 1965 De spoorhaven is gedempt in de jaren vijftig, hier het dichtgeslibde en begroeide restant. Pas
in 1969 is de Westergracht gedempt. foto's NHA
69
1
2 3
4
5
1 ca. 1965 Het rangeerterrein, een heerlijk speelterrein voor kinderen. Op de achtergrond het houten huis waar een gezin met twee kinderen woonde: 'Nellie en Jan van het spoor'. foto Van Opzeeland in optocht naar het circusterrein. foto Van der Schaar kathedraal.
2 en 3 ca. 1977 Aankomst van circusolifanten, daarna
4 ca. 1931 De overslaghaven bij de spoorweghaven, achter de net voltooide
5 ca. 1940 De spoorweghaven aan de Westergracht dateert van 1904. Boten bereikten zo het spoorwegemplacement
en konden hun goederen laden en lossen. In de verte de nieuwe bebouwing aann de Van Oosten de Bruijnstraat. foto's 4 ,5 NHA
1
2
3
4
VO E T B A LV EREN IGIN G G EEL- W I T Op 1 mei 1920 werd door een aantal enthousiaste vrienden de katholieke voetbalvereniging Geel-Wit opgericht: C. Dammers, J. van de Aardweg, L. Strik, P. Koster en J. van de Sluis. Die zou in de decennia erna uitgroeien tot een grote en bloeiende sportvereniging. Er waren al veel voetbalverenigingen in de regio, zoals Concordia, Alliance en ADO '20.
1 ca. 1922 Het jeugdteam. 2 ca. 1920 De kampioenen van de vierde klasse in een eigengemaakt clubtenue. 3 ca. 1920 Het tweede elftal.
4 ca. 1920 Het eerste elftal alle foto's uit het archief van Geel - Wit
71
1
2
3
4
1 april 1932 Geel-Wit tegen Nea. Nea-keeper grijpt de bal voor de aanstormende Jacq. Witteveen. 2 1932 In dezelfde wedstrijd klemt Nea-keeper de bal vast. Van Huizon en Van den Bosch zijn te laat. In dat jaar werd Geel-Wit kampioen van de eerste klasse van de regionale bond DHVB. Dat betekende toetreding tot de landelijke bond IVCB, welke Geel-Wit in 1937 weer moest verlaten wegens degradatie.
3 1940 20-jarig jubileum. In de oorlog werd niet gespeeld, pas in 1946 kon men het 25-jarig jubileum fatsoenlijk vie-
ren. Geel-Wit werd weer kampioen van de eerste klasse DHVB. 4 ca. 1955 De veteranen. foto's archief Geel - Wit
1
2
3
4
5 6
In 1948 verhuisde Geel-Wit van de Molenswerflaan in Heemstede - waar nu HBC zit - naar de Van Oosten de Bruijnstraat. 1 ca.
1970 P. Koster, redacteur van het clubblad 'De Geel Witter', op het veld tussen de spelers. 2 1974 Kampioenswedstrijd. 3 1974 Na de wedstrijd worden bloemen uitgedeeld.
4 ca. 1970 Poseren voor de teamfoto. 5 ca. 1974 Spandoeken ter aanmoediging.
6 ca. 1974 In het clubhuis. Op de foto is te lezen: 'Bij sport geen alcohol.' alle foto's uit het archief van Geel - Wit
73
1
4
5
2
3
6
1 ca. 1995 Een pagina uit het jubileumboekje '75 jaar Geel-Wit 1920-1995'. 2 ca. 1973 De ereleden van de club v.l.n.r.: Jac. Boot, Piet Koster, Herman Höcker, Marinus van Huizen en Antoon Höcker.
3 seizoen 1979-1980 Afscheidswedstrijd van Nico Boele. Op
handen gedragen door zijn teamgenoten, maar berucht bij de tegenstanders vanwege zijn vrije trappen.
4, 5, 6 jaren zeventig
Het verenigingsleven in en rond het clubhuis. De officiële opening ervan vond plaats in november 1971. foto's archief Geel - Wit
74
Sylvia Hubers voor 'Het Verleden Plein' 2012
Haarlem-Zuidwest is een dorp Haarlem-Zuidwest is een dorp in een dorp... in een dorp - laten we de hele wereld een dorp noemen en Zuidwest: de wereld. Een wereld met muren van vaarten en wegen pontificaal een kathedraal dorpsoudsten, dorpsjongsten, zowaar een niet te vergeten burgemeester markante geesten, een HZW met sport, toneel en feesten. Laten we zeggen: het dorp is niet verdwenen, er lopen hier nog dorpsbewoners rond. Die van elkaar en van het hele leven weten. Een dorpspomp schuilt in ieder levend wezen
1
3
2
4
5
C HRIS T I A A N H U YG EN S P L EIN 1 ca. 1947 De gebroeders Blonk in de Prof. Van der Waalsstraat. foto Blonk 2 ca. 1954 De zusjes Roose in de Thomsonlaan. foto Roose 3 ca. 1949 Luchtfoto Christiaan Huygensplein. Het houten schoolgebouw werd na de oorlog geschonken door de Zweedse overheid. Linksonder het witte bruggetje over de Houtvaart dat de Ohmstraat verbond met de Slangkruidlaan, een belangrijke verbinding vanuit Haarlem-Zuidwest en Aerdenhout/Zandvoort foto Aviodrome 4, 5 ca. 1947 Feestelijke opening van buslijn 4. De bus reed door de Thomsonlaan naar Haarlem-Noord, met als eindpunt de Planetenlaan. foto's Dahlkamp
77
1
2
3
4
1 ca. 1954 Klassenfoto van de Christiaan Huygensschool. Vooraan v.l.n.r.: Willy Bruinier, Loes Nieuwenhuizen, Mieneke Kranenburg, Elly Blankert. foto Deen - Blankert
2 ca. 1948 Elly Blankert en haar vriendinnetjes in de wastobbe. Poortje achter de
Thomsonlaan, ingang Ohmstraat. foto Deen - Blankert plein veroorzaakt veel rook en bekijks. foto Dahlkamp
3 ca. 1958 Brand in het houten schoolgebouw op het Christiaan Huygens4 8 mei 1954 Eef Daalmeijer trouwt met zijn bruid Greet Fenger vanuit het
ouderlijk huis in de Kamerlingh Onnesstraat. Nichtjes Carla en Tineke (zusjes) zijn de bruidsmeisjes. foto Elmers
1
2
3
4
5
PA R N A S S I A K A D E Meneer Wennink (1933) woont sinds zijn geboorte aan de Parnassiakade. Er was altijd een verschil in stand tussen de mensen ten westen van de vaart, waar zij woonden en die aan de andere kant. Weinig mensen konden zich zo'n groot huis veroorloven. 1 ca. 1937 Meneer Wennink als kind (links). was net begonnen. Zichtbaar aan de buizen van de riolering. Wennink bij de pas opgeleverde huizen.
2 ca. 1937 Uitzicht op het westen, de bouw van de Duindoornlaan 3 ca. 1947 Schaatspret op de sloten.
5 ca. 1937 Vader en zoon op de fiets. foto's Wennink
4 ca. 1937 Het gezin
79
1 ca. 1937 Uitzicht vanuit de achtertuin op de Parnassiakade. huizen langs de Houtvaart aan de Parnassiakade. vanzelfsprekend in die tijd.
1
2
3
4
2 ca. 1937 De nieuwe buurt in aanbouw. Op de achtergrond: de
3 ca. 1941 Het gezin Wennink kan zich een auto permitteren. Dat was niet zo
4 ca. 1941 Spelen met de geitjes in het landelijke gebied. foto's Wennink
1
2
3
4
5 6
LO REN T ZK A D E Er stond ooit een karakteristiek pand waar de familie Rosenhart, en later de familie Kol, woonde. Grootvader Rosenhart was aannemer en had daar, achter het huis, zijn timmerwerkplaats met houtzagerij. Werken met sigaar en pijp tussen de houtkrullen was heel gewoon, maar levensgevaarlijk. In 1963 vloog de hele boel in brand. Het huis had geen schade, maar van de werkplaats bleef niets over. Rosenhart
links 1, 2 ca. 1943 De Lorentzkade in noordelijke richting, toen nog een onverharde weg. foto's
3 1959 Luchtfoto waarop de inspringende ligging van het pand goed is te zien. foto Aviodrome
81
1
2
3
4 ca. 1954 Opa Rosenhart en oom Kees in de werkplaats. ouders Rosenhart. foto's Rosenhart radaystraat. foto Rosenhart
4
5 ca. 1952 Grootouders Rosenhart.
6 30 januari 1941 Trouwfoto
rechts 1, 2 ca. 1941 De Blokspuit, de mobiele brandweer oefent op de hoek Lorentzkade -Fa-
3 1971 Berichtgeving over de gevaarlijke situatie bij huize Kol. Door de Randweg werd de weg voor
het huis te smal, het leverde gevaarlijke situaties op. knipsel Dahlkamp
4 ca . 1920 Het huis geschilderd door meneer Bais, die aan
de overkant van de Houtvaart woonde. Het bewijs dat dit een van de oudste panden van de wijk is geweest. foto Rosenhart
1
3
2
4
MI D D EN S TA N D IN Z UI DW ES T 1 ca. 1955 De ventkar van melkhandel Van de Klok op de Ampèrelaan. De kar was slim ingedeeld: achterin de boter en eieren, voorin de kaas en in het midden het koperen melkvat. De melk werd aan de voorkant via een kraantje afgetapt in een door de klant zelf meegebrachte kan of fles.
2 ca. 1933 De winkel op de hoek Ampèrelaan - Thomsonlaan.
3 ca. 1958 Familie Van de Klok in de winkel. De schappen zijn goed gevuld. foto's Van de Klok Christiaan Huygensplein de Thomsonlaan in. Rechts op de hoek het postkantoor. foto Roffel
4 ca. 1960 Buslijn 4 rijdt vanaf het
83
1
2 3
4
5
1 ca. 1960 De buurtkinderen spelen moedertje op de stoep voor melkboer Van de Klok. foto Duijs vestigde zich aan de Lorentzkade met de Witte Pomp.
2 ca. 1964 De familie Zwart
3 ca. 1960 Hoek Faradaystraat - Kamerlingh Onnesstraat: winkel van melk-
boer Van der Helm. 4 ca. 1947 Aardappelhandelaar Blonk poseert met kinderen en paard ter hoogte van de huidige gymzaal van De Zuidwester. Links de Thomsonlaan. Onder het hoofd van het paard: de Spar op de hoek van de Prof. van der Waalsstraat. foto Blonk
5 ca. 1936 Ohmstraat. Onder het puntdak: drogisterij Ohm. Halverwege op de gevel: kantoor Schadecommissie. foto NHA
1
2
3
4
5
D E H O U T VA A R T Waar nu het asfalt van de Westelijke Randweg ligt, stroomde tot 1958 het water van de Houtvaart. 1, 2 eind jaren veertig Schaatspret op de Houtvaart ter hoogte van het Christiaan Huygensplein. 3 1948 De jonge padvinder Wennink als ge端niformeerde welp op de Parnassiakade. Op de achtergrond het houten gebouw van de Christiaan Huygensschool. foto's Wennink
4, 5 ca. 1947 Kinderen Blonk op de schaats. Op de achtergrond het witte bruggetje wat destijds een belangrijke
verbinding vormde met Aerdenhout en Zandvoort. foto Blonk
85
1
3
4
1 ca. 1958 De Houtvaart wordt gedempt en moet plaatsmaken voor de Randweg. foto NHA in de zomer voor vertier, bijvoorbeeld met de kano. foto Engelenburg
2 ca. 1950 De Houtvaart zorgde ook
3 ca. 1957 Schaatsen op de Houtvaart ter hoogte van het
oude pand van familie Rosenhart, en later familie Kol. foto Van der Schaar Opzeeland
2
4 ca. 1957 Eendjes voeren bij de Houtvaart. foto Van
1
2 3
4
5
A A N L EG R A N DW EG 1 1958 De spoorbrug over de Randweg in aanbouw. Links is het noodspoor te zien. foto Theijsmeijer 2, 4 1958 De kersverse Randweg. foto NHA
3 1958 Meneer Theijsmeijer met vriend op de bouwplaats. foto Theijsmeijer
5 1957 Meneer Töning nam deze foto van ‘De dijk' in mei 1957 als herinnering aan 'zijn' speelplek. De dijk bestond uit restanten van een Duitse kazemat, iets voorbij Haarlem-Laag. In zijn jeugd was dit een heerlijke plek waar naar hartenlust gespeeld werd. In de verte is de boerderij van boer Schagen te zien, daar tegenover een café dat tot in de jaren zestig heeft bestaan. Foto Töning
87
1 2
3
1 1958 De Randweg bij avond. foto Theijsmeijer blad.'
4
2 2 juli 1958 Verslag van de opening van de Randweg in het 'Haarlems Dag-
3 1956 De bewonersbelangenverenigingen HZW en Aardenhout-Bentveld kloppen aan bij B&W omdat ze zich zorgen
maken over de bereikbaarheid van Haarlem-Zuidwest en het aangrenzende deel in Aerdenhout. De winkels aan de Bremlaan zullen onbereikbaar zijn voor klanten uit de Faradaystraat en omgeving. Men vreest voor ongelukken omdat kinderen 'van de overkant' de gevaarlijke weg moeten oversteken als zij naar de Christiaan Huygensschool gaan.
4 ca. 1959 De Randweg. foto Aviodrome
1
2
3
4
5
H A A R L EM H O O G De grootste veranderingen voor de buurt waren de komst van de Randweg en Haarlem Hoog - een tijd lang met haar vijftien verdiepingen de hoogste flat van Nederland. Hiermee verdween het weiland, het speelterrein van de jeugd.
1, 2, 3
1960 De bouw van Haarlem Hoog, zorgvuldig gedocumenteerd door meneer Koning, woonachtig in de Kamerlingh Onnesstraat. Op de voorgrond in de Faradaystraat peuter- en kleuterschool De Zonnehof, daar waar nu het gezondheidscentrum is. 4 1961 De bouw is bijna voltooid. foto's Koning 5 1958 Presentatie van de bouwplannen, architect: P.R. Bloemsma. knipsel: Dahlkamp
89
1
2
3
1 1962 Vanaf de overkant van de Houtvaart, in oostelijke richting. Haarlem Laag is nog niet gebouwd. foto NHA
2 1960 Door
meneer Koning gefotografeerd vanuit zijn slaapkamerraam. Op de voorgrond peuter- en kleuterschool De Zonnehof. foto Koning
3 1961 Nog geen bedrijventerrein tussen Haarlem Hoog en de huizen op de Leidsevaart. Luchtfoto uit de krant. foto Theijsmeijer
1
2
3
4
5
6
S N EL L IUS S T R A AT 1 1945 Tennisbanen langs het spoor waar nu de Snelliusstraat is. De ingang was aan de kant van de Pijlslaan. Familie Kauling pachtte de banen en het grote (club)huis met de naam De Hoogeberg. Het terrein werd in de winter onder water gezet om te kunnen schaatsen. Voor de bouw van de huizen aan de Snelliusstraat (eind jaren zestig) verhuisde het tennispark naar Schalkwijk.
2 1945 In de verte het witte pand van overhemdenfabriek Kerko, waar nu de Vomar is.
foto's Van Nieuwkoop
4 1937 Op de hoek bij melkhandel Van de Klok, de Ampèrelaan was er nog niet.
3 1961 Ampèrelaan.
5 1930 Spelen op een
91
1
3 het spoor ter hoogte van de Snelliusstraat.
2
4
6 1937 Bij het hek in een achtertuin aan de Thomsonlaan. foto's Hartog
rechts 1 1937 Vrij uitzicht over de weilanden (Thomsonlaan). 2 1951 In dezelfde achtertuin met hetzelfde tuinhekje. Inmiddels is de Lorentzkade bebouwd. foto's Roose
3 1958 De eerste auto in de Thomsonlaan: een Austin 35. Trotse eigenaren: meneer en
mevrouw Van Nieuwenhuizen. foto Van Nieuwenhuizen
4 1942 De Voltastraat in zuidelijke richting, er is nog geen Ampèrelaan. Een
winters tafereel op de achtergrond: mensen lopen op de bevroren Houtvaart met de fiets aan de hand. foto Van der Kroon
1
2 3
4
5
6
BU UR T V EREN IGIN G H Z W Opgericht in 1938. Bijna elk gezin in de buurt was lid. Aan de oostkant van het spoor was men 'buitenlid'. Dat was net ietsje duurder. 'De HZW-flits' (het clubblad) moest verder gebracht worden! De buurtvereniging bestaat nog steeds, eind 2013 werd het 75-jarig jubileum gevierd.
1 ca. 1954 De zaal werd verhuurd voor allerlei (dans)feestjes en partijtjes.
2, 3, 4 ca. 1957 Eens per jaar gaven de danseressen van de HZW-balletschool en de acteurs van de toneelvereniging een uit足v oering. 5 ca. 1953 Het eigen verenigingsgebouw.
6 ca. 1955 De verenigingszaal met toneel. foto's Dahlkamp
93
1
2
3
6
4
5
7
8
9
1 ca. 1975 Elke woensdag werd er geknutseld onder leiding van mevrouw Dahlkamp, met een jaarlijkse tentoonstelling als hoogtepunt.
2 ca. 1984 Paasfeest bij de bejaardensoos. Vijfentwintig jaar lang werd deze geleid door mevrouw Dahlkamp.
Naar de bergen van Tirol. Een van de tripjes voor de leden onder leiding van meneer Dahlkamp. 4 1985 Kersttoneel. Een van de vele dagjes uit voor de jeugd.
3 1981 5 ca. 1965
6 1951 Twaalfenhalfjarig bestaan van de vereniging. 7 jaren zeventig Uitbreiding van
het gebouw: de eerste paal voor de nieuwe aanbouw.
8, 9 Werken onder toeziend oog van de jeugd. foto's Dahlkamp
1
2
3
4
5
O R A N J EFEES T EN Tijdens de Oranjefeesten op Koninginnedag organiseerde HZW allerlei festiviteiten. De hele buurt deed mee, er was voor ieder wat wils.
1 ca. 1960 De jeugd in afwachting van de eerste prijsschieters bij de schiettent.
2 ca. 1960 Wedstrijdje
was ophangen voor de meisjes. Op de achtergrond de huizen aan de Parnassiakade, overkant van de Houtvaart. hijsen van de vlag door voorzitter Fruitema.
3 ca. 1960 Het
4 ca. 1960 Om de beurt een liedje zingen op het podium. De HZW-vlag hoog in top.
5 ca. 1960 Klandizie bij de schiettent. foto's Dahlkamp
95
1
2
3 HZW had ook een heel actieve sportafdeling. Voetbal bij Alliance. Zwemmen in het sportfondsenbad aan het Frederikspark. De sportzaal aan het Christiaan Huygensplein was vijf avonden per week bezet met badmintonners. Ook turnvereniging BATO heeft daar van begin af aan getraind. Al die sportiviteit werd op Koninginnedag aan het publiek getoond. 1 ca. 1955 Volleybal op het grasveld van de school. 2 ca. 1955 Clownsoptreden. Op de achtergrond de gymzaal. 3 ca. 1957 De acrobatiek maakte indruk op het toegestroomde publiek, hier naast de houten Christiaan Huygensschool aan de Ohmstraat. foto's Dahlkamp
1
2
3
4
De Oranjefeesten van HZW begonnen 's ochtends met versierde optochten door de straten. De moeders maakten de mooiste k ostuums. Met de lampionnenoptocht werd de dag afgesloten. De feesten die na de oorlog zo uitbundig begonnen, zijn er niet meer. Het laatste Oranjefeest vond plaats op 30 april 2011 in het Van Leeuwenhoekpark (Faradaystraat). 1 ca. 1947 Sneeuwwitje in het glazen kistje.
2 ca. 1947 ‘De kroon' dragen. De stoet trekt door de Kijkduinstraat.
3 ca. 1947 ‘Indië'. Parnassiakade 4 ca.
1947 ‘Jantje van IJsselsteyn', het lied over dit veel te klein geboren jongetje was een hit op feesten en partijen. foto's Van der Kroon
130 97 130
1
2
3
4
5
6 7
1 ca. 1964 De HZW-bloemenmeisjes staan klaar om met de optocht mee te gaan. 25 jaar vrijheid!'
3 ca. 1970 De mooie kostuums zijn beter te zien op de eerste kleurenfoto's.
poppenkraam op wielen ging ook mee in de optocht. foto's Duijs schoolplein van de Christiaan Huygensschool. foto's Dahlkamp
2 ca. 1970 'Geen Dolle maar Vrije Mina's. 4 ca. 1970 De zelfgebouwde
5, 6 ca. 1960 In afwachting van wat komen gaat op het
7 ca. 1960 De meisjes van het HZW-ballet tonen zich van hun beste kant.
Sylvia Hubers voor 'Het Verleden Plein' 2012
Vroeger was alles Vroeger was alles beter dus: vandaag is alles slechter? Het zijn sterke schouders die het verleden kunnen dragen. Hoeveel weelde kunnen we verdragen hoeveel weelde van vandaag?
1
2
4 3
D E VO M A R De eerste Haarlemse Vomar, Teslastraat 72. De supermarkt was een geduchte concurrent voor de buurtwinkels. B ovendien bracht hij ongewenste drukte in de Teslastraat met zich mee. Er werd een actiecomité opgericht, maar niet iedereen was tegen de komst. De bewoners waren verdeeld. Het was immers ook wel makkelijk om op één adres boodschappen te doen. In 1987 verhuisde de Vomar naar de huidige lokatie aan de Stephensonstraat. 1, 2 ca. 1977 Het oorspronkelijke interieur. 3 ca. 1977 De voorgevel en entree. foto's NHA
4 ca. 1975 De avondploeg. foto Van Amsterdam
101
1
2
3
4
5
BED RI J V EN EN MI D D EN S TA N D 1 ca. 1955 Pharmaceutisch bedrijf Propharma aan de Stephensonstraat. 2 ca. 1955 Nefli, het van oorsprong fotolithografisch familiebedrijf, werd in 1946 opgericht door Melchert Laan. Nog steeds gevestigd op Stephensonstraat 7.
3 ca. 1975 Rutherfordstraat 43, drukkerij Jacobson. foto's 1 t/m 3 NHA
4 ca. 1962 Bakker Franken aan de
deur in de Teslastraat. 5 ca. 1937 Buurtkinderen poseren voor de deur van kruidenier en melkboer Van Mol, hoek Teslastraat Maxwellstraat. De winkel sloot de deuren begin jaren zestig, maar de melkhandel bleef nog een tijdje doorgaan. foto's Terreehorst
2 3
1
4
D E T R A M REMIS E
5
1 ca. 1900 De tramremise aan de Leidsevaart, gebouwd in 1899. 2 ca. 1957 De Krokodil. Dit monsterlijke
tramvoertuig is gebouwd in 1916 voor allerhande hulpdiensten.
3 ca. 1940 Tramrijtuig A37 uit 1899, Boedapester genoemd.
4 ca. 1956 De remise na een grondige verbouwing en uitbreiding. In de achtergrond is het oorspronkelijke gebouw te zien. Na opheffing van de tram in 1957 bleef de remise in gebruik voor de bussen. foto's 1 t/m 4 NHA Metallurgique van de Blauwe Tram. foto Van den Haak
5 ca. 1950 Tramrijtuig
103
1
2
3
1 ca. 1957 Boedapester tramstel van de Blauwe Tram in de Leidsevaartremise. De Blauwe Tram reed grofweg van 1881 tot 1957 in het gebied tussen Scheveningen, Den Haag, Leiden, Katwijk, Noordwijk, Haarlem, Zandvoort, Amsterdam, Purmerend, Edam en Volendam. De trams hadden vanaf 1924 een donkerblauwe kleur. Spoorweg-Maatschappij (ESM).
2 13 juni 1910 De fanfare van het personeel van de Electrische
3 ca. 1930 Leidsevaart, richting Heemstede. foto's NHA
1
2
3
D E T R A M 1 ca. 1930 Een ongeval met tramlijn 4 op de Leidsevaart. 2 ca. 1914 Tram van het type Metallurgique van de Electrische Spoorweg-Maatschappij (ESM). Achter de tram is een stukje van de remise zichtbaar.
3 1924-1957 De tram van
Amsterdam naar Zandvoort rijdt over de dijk en het viaduct om de spoorbaan Haarlem-Heemstede te passeren. Het viaduct vormt de overgang tussen Haarlems grondgebied (sinds 1927) en Aerdenhout. foto's NHA
105
1
2
3
4
5
1 - 3 ca. 1957 Op 'strengelspoor': de beide sporen van dubbelspoor zijn zo bij elkaar genomen dat er een minimale breedte nodig is. Maar de trams kunnen elkaar ook niet meer passeren. Hiermee spaarde men behalve ruimte ook twee wissels uit. In de verte Aerdenhout. foto's Van den Haak en Reijnders den Haak
4 ca. 1950 De Blauwe Tram in de duinen tussen Zandvoort en Heemstede. foto Van
5 ca. 1957 Tijdelijk spoor voor het omhoog brengen van de spoorbaan. Hier zien we nog een restant van het viaduct van
de trambaan Haarlem-Zandvoort. foto Theijsmeijer
1
2
3
4
O O R LO G EN BE V RI J DIN G 1 juni 1940 De schade in de Edisonstraat als gevolg van een bombardement. 2 1940 Reparatie van de schade aan daken, ruiten, wegdek en rails. foto's NHA
3 mei 1945 Bevrijdingsoptocht, Teslastraat. Op het bord: 'Gelieve niet
te bellen, er is niets in voorraad!' De jurkjes van de kinderen zijn gemaakt van voedselbonnen. 4 mei 1945 Kinderen in oorlogsrollen in de bevrijdingsoptocht. foto's Van den Haak
107
1
2
3
4 5
1 1945 De bevrijdingsfeesten bleven lange tijd doorgaan. Deze optocht trekt over de Leidsevaart. 2 1945 De rijkversierde Teslastraat bij het plantsoen.
3 1945 Opschrift op de wagen: 'Leve de vrijheid!' 4 en 5 1945 Bevrijdingsoptochten over de
Leidsevaart. foto's Van den Haak
1
2
3
4
5
D E P ELG RIM K ERK 1 1964 De eerste paal wordt geslagen, start van het bouwproces van de Pelgrimkerk. Binnen een jaar wordt de kerk voltooid.
2, 3 februari 1965 De bouw vordert gestaag. 4 zomer 1965 De kerk is zo goed als klaar. In en op de toren
ontbreken het uurwerk en de klok nog. Op de achtergrond het oude seinhuis en de Van 't Hoffstraat. gereed om te worden opgehesen naar de toren. foto's Pelgrimkerk
5 ca. 1965 De bronzen klok,
109
1
2
3
4
1 ca. 1965 Kerkeraad en bouwcommissie. Staand v.l.n.r.: T. Scheper, J. Hartog, D. van der Plas, L. de Lange, C. van der Born, W. Ingwersen, J. van ‘t Hoff, G. Tiemens en G. Rang. Zittend v.l.n.r.: B. Cornet, J. Coumou, R. Ganzevoort, W. van Wijk, F. Faas.
2 ca. 1965 Overhandiging van de sleutel aan voorzitter R. Ganzevoort. 3 ca. 1963 Periodiek dat de kerkleden op de hoogte houdt van alle ontwikkelingen rondom de bouw van de kerk.
4 ca. 1975 De kerk in het straatbeeld. foto's Pelgrimkerk
1
2
3
4
D E P ELG RIM K ERK 1 1966 Eerste huwelijksplechtigheid in de Pelgrimkerk, van Sabine en Ruud Buiskool. 2-4 ca. 1985 Kerkbanken eruit, kramen erin. Sinds begin jaren tachtig organiseert de Pelgrimkerk jaarlijks in april de Bazaar. Al gauw een bekend en gezellig fenomeen in de wijk. De opbrengst is altijd voor een goed doel, binnen maar vooral ook buiten de kerk. Wijlen dominee Jan Meynen (foto 4 links) had altijd zijn vaste stek achter de viskraam. foto's Pelgrimkerk
111
1
2
3
4
1 en 2 ca. 1985 Met allerlei inzamelingsacties, waaronder van oud papier, werd geld bijeengebracht voor een nieuw kerkorgel. 3 en 4 ca. 1986 In twee jaar tijd is mede door Bazaar-opbrengsten en andere kerkelijke acties ruim 80.000 gulden bijeen gebracht. Het benodigde totaalbedrag van 140.000 gulden werd bereikt. Op 23 september 1987 werd het nieuwe orgel feestelijk in gebruik genomen. foto's Pelgrimkerk
130
De buurtwinkel Wie lang leeft heeft veel te verhalen aan de dorpspomp, thuis, in het cafĂŠ soms ook helemaal alleen Vroeger was er dan de kruidenier de bakker, melkman, groenteboer en slager, met wie men behalve de bestelling, ook de dagelijkse ditjes en datjes kon bepraten
Sylvia Hubers voor 'Het Verleden Plein' 2012
Mijn man hep t weer te kwaad Mijn hond is overreden De buurvrouw doet raar Weet je dat meneer de Wit is overleden? Een luisterend oor is onbetaalbaar en een panacee bij zielenkwalen goedkoper dan de psychiater: de winkel op de hoek van elke straat
28
114
De Ruijterplein, Van 't Hoffstraat, Theemsplein, Van Kinsbergenplein...
11 29
36 33
10
37 21
38 12
15
ten westen van de spoorlijn ten noorden van de Pijlslaan
1 22
23
13
16
17 4
2
34
3 5 6
14 35 18 39 20 8
19 7
25
27
26
9
31 24
30
32
De buurtwinkel, op elke straathoek ĂŠĂŠn
Mevrouw Engelenberg: 'Het was dagelijks een drukte van belang aan de voordeur'
De bezoekers van Het Verleden Plein tekenden bijna alle buurtwinkels op de plattegrond in. Weet u er zelf nog meer? Pak een pen en vul de lijst aan.
115
116
'Bij de kruidenier haalden we altijd 3 flessen Exota voor 1 gulden'
Jos van Opzeeland:
Olie en kolen
Boeken lenen bij de sigarenboer
Meneer en mevrouw Engelenberg herinneren
Op de hoek Gibaltarstraat - Van 't Hoffstraat was de sigarenwinkel
zich de olieman, die Dalfsen heette, en kolenman
annex bibliotheek van Parera.
Van Bremen. Op de hoek Van 't Hoffstraat -
Op zaterdagavonden in de jaren vijftig en zestig speelden
Theemsstraat zat een kennel, Thornwood. De
muzikanten van het Leger des Heils in de straat, op de stoep voor
naam was een verengelste versie van de naam
de bakker. Daarna ging men rond met de collectebus.
van de eigenaar: Doornbos.
Drukte aan de voordeur Het was dagelijks een drukte van belang aan de voordeur, ook omdat de meeste vrouwen thuis waren. De bakker (Vermaat, Franken), de groenteboeren (Boes, Hendriks en Wijkhuizen), de slager (Jongert), de kruidenier (Veen van de Pijlslaan), de voddenboeren, de bloemenboeren, kolen- en petroleumboeren en schillenboeren kwamen allemaal langs. En de huisbaas haalde elke week de huur op.
'Winkeltjes waren een ontmoetingsplek en zo kwam je aan je nieuws'
Aat Murk:
117
‘Als de deur dicht sloeg, sneuvelde het serviesgoed in de winkel’
Hedwig en Oda de Beer:
De zussen De Beer groeiden op in een bovenhuis aan het De Ruijterplein. Toch hebben ze altijd heerlijk buiten kunnen spelen, onder andere op het rangeerterrein en op de plek waar nu de Broekenboerderij zit. Hedwig en Oda de Beer woonden in hun jeugd aan het De Ruijterplein 28 rood, boven de winkel waar nu slagerij Stokman is. Ze woonden daar met vader, moeder en zes kinderen. Op maandag en donderdag was het wasdag en het kolenhok was op het balkon. Hedwig: ‘In die tijd was de slagerij nog melkzaak Kuipers, met witte tegels en een wand vol ijskasten met houten deuren. Daarna werd het stomerij Palthe. De winkel aan de andere kant was een soort Blokker, een winkel in huishoudelijke artikelen die werd gerund door de dames Cordova.' Oda: ‘Ze waren niet zo blij met ons, want als we hard de trap af renden en de deur dicht lieten vallen, sneuvelde regelmatig serviesgoed in de winkel. Dan werd mijn vader ter verantwoording geroepen.'
118
Karel van Manderstraat, Van Oosten de Bruijnstraat, Schreveliusstraat...
ten oosten van de spoorlijn ten noorden van de Pijlslaan
15
1 21
12 3 10
11
24 26
18 6
23 2
28
22
7 27
16 19
5 4
25 17
8
29 9 20 13 30 14 31
Lage prijzen en... prettige bediening
Meneer Nederkoorn: 'De Veda was meer dan 50 jaar niet uit het straatbeeld weg te denken'
De bezoekers van Het Verleden Plein tekenden bijna alle buurtwinkels op de plattegrond in. Weet u er zelf nog meer? Pak een pen en vul de lijst aan.
119
120
'Mijn schoonvader wilde geen maandverband verkopen'
Mevrouw Verdam:
zie ook fotopagina 67
Mevrouw Verdam runde met haar man een buurtwinkel in de Karel van Manderstraat, hoek Schreveliusstraat. Op veertienjarige leeftijd had haar man de zaak noodgedwongen overgenomen van zijn vader. In het naastgelegen pandje verkochten ze ook nog ijs en sorbets voor een kwartje. De buurtbewoners kunnen zich kruidenierswinkel Verdam nog goed herinneren. ‘We stuurden onze kinderen er vaak naartoe: onsje ham, kokosbrood, zout, suiker... Het waren zulke lieve mensen.' Mevrouw Verdam: 'Ik weet nog als de dag van gisteren dat mijn schoonvader absoluut geen maandverband wilde verkopen. Uit schaamte. Maar dat was wel ruim zestig jaar geleden.' Haar man had op veertienjarige leeftijd (rond 1945) tegen zijn zin de winkel van zijn vader overgenomen. Zijn ouders gingen scheiden, vader ging het huis uit en daarom deden ze een beroep op hem. Meneer Nederkoorn kwam veel bij de familie en hielp wel eens met uitventen. 'Er werden boodschappen thuisbezorgd tot in Haarlem-Noord! Van veel mensen had meneer Verdam een 'loper', een speciale sleutel waarmee hij naar binnen kon. Bij sommige klanten stond dan alles klaar zodat hij een kopje thee voor zichzelf kon zetten. Als het sneeuwde, werd er zelfs wel eens met de slee bezorgd. Mevrouw Verdam: 'Zo'n service, daar mag wel een kopje thee tegenover staan. Samen met mijn man heb ik tot 1992 de kruidenierszaak gehad. Het was keihard werken.'
121
Behulpzame middenstand Middenstanders hadden vaak een sociale functie in het leven van alledag. In de Lourens Costerstraat kwam Gijs, de melkboer, altijd op maandagochtend langs de deuren. De vrouwen waren dan allemaal bezig met de was. Het verplaatsen van de
‘Er waren dagen dat er wel zestig luiers aan de waslijn hingen’ Meneer Deen:
wasketel was een zware klus, maar Gijs had de routine om hierbij in elke keuken een handje te helpen.
Mevrouw Verdam kan zich nog goed herinneren dat het gezin Deen een drieling kreeg op 18 april 1962 (ook haar eigen verjaardag). Meneer Deen was de vader... Meneer Deen: 'Ik rende naar de telefooncel op de Pijlslaan om de verloskundige te bellen. Zij kwam snel, en dat was maar gelukkig ook, want in een mum van tijd - dertig minuten - werd
Molenaars Kindermeel
het drietal geboren. De ambulance moest drie keer naar het ziekenhuis en terugrijden om de kindjes per ivolet (een soort couveuse op stoom, red.) te vervoeren.'
Vrouwen die net bevallen waren, kregen in oorlogstijd van de overheid
Het grote nieuws haalde de voorpagina van 'de Telegraaf'. Verschillende bedrijfjes en
een pond Molenaars Kindermeel.
winkeltjes sponsorden het jonge stel. Het ziekenhuis gaf een voorraad luiers mee, winkelier
Dat was te weinig om een brood van
Koelemij - waar later de Gall en Gall zat - schonk navelbandjes en hemdjes. Melkboer
te bakken. Maar als twee vrouwen
Ouwekerk (‘die Rooie') had Nutricia aangeschreven en zo werd een half jaar lang gratis
hun meel bij elkaar deden, dan bakte
flesvoeding verstrekt. Meneer Deen: 'Er waren dagen dat er wel zestig luiers aan de waslijn
bakker Rijkenberg er een heel brood
hingen.' Met zeven kinderen heeft de familie jarenlang in een niet al te groot huis gewoond.
van en hadden ze elk een half.
130 122
Christiaan Huygensplein, Thomsonlaan, Lorentzkade, Helmlaan....
ten westen van 19
17
22
21
1 7
4 3
6
13 14 15 12 10
11 9
20
8
5
2
de spoorlijn 18
ten zuiden van
23
de Pijlslaan
Tweemaal daags verse aanvoer!
123 130
Mevrouw Van de Klok: 'Mijn vader ventte eerst met een 'hondje': een soort fiets met een kar achterop'
De bezoekers van Het Verleden Plein tekenden bijna alle buurtwinkels op de plattegrond in. Weet u er zelf nog meer? Pak een pen en vul de lijst aan.
124
Met kar of paard-en-wagen
Gratis brood en behang
De 'olieman' aan het Christiaan Huygensplein ging met zijn kar rond.
De grootvader van meneer Rosenhart had een bouwbedrijf aan de Lorentzkade. Het bedrijf
Behalve olie verkocht hij petroleum
bouwde de huizen aan de Thomsonlaan. Meneer Rosenhart: 'Niemand wilde deze huizen
en allerlei schoonmaakmiddelen.
kopen tijdens de crisis in de jaren dertig. Ze lagen bovendien aan de andere kant van het
Creemers ging rond met groente, met
spoor - waar je altijd zo lang voor moest wachten. Om de huizen toch aantrekkelijk te
paard-en-wagen. De paardenstal van
maken, bood de bakker gratis brood aan en de schilder wilde gratis behangen. Uiteindelijk
aardappelhandel Blonk was aan de
vertrokken de nieuwe bewoners vrij snel als zij weer voor hun brood moesten betalen.
Lorentzkade.
Geen duurzame maatregel dus.'
‘Je kocht je boodschappen bij een winkelier die je omzet gunde’ Tom Duijs:
125
'Laten opschrijven in het boekje was heel gewoon' Gerry van de Klok
Ze is in de oorlog geboren (1941). Haar ouders hadden toen al de melkwinkel op de hoek Thomsonlaan - Ampèrelaan. De moeder van mevrouw Van de Klok was altijd in de winkel en haar vader ging uit venten. zie ook fotopagina 82
‘Mijn vader ventte eerst met een 'hondje', een soort fiets met een kar achterop, en later met de fietskar. Je zat dan zelf achter de kar. Mijn vader was voorzitter van een soort
Ambtenarij
vereniging van melkboeren. Daar overlegden ze over
Vlak na de oorlog werd de melk gekoeld met staven ijs.
de verdeling van de wijken.' In de praktijk bleef er toch
Achter de winkel waren speciale kasten waarin die staven
overlap. Zo vertelde meneer Wennink dat eerst Van de
lagen. In juten zakken werden ze geleverd vanuit de
Klok bij hen kwam. Later vestigde melkboer Koeleman
ijsfabriek. Dat gebeurde ongeveer twee keer per week,
zich in de Bremlaan en omdat die katholiek was, voelden
rond vijf uur ‘s ochtends. Meneer Hartog (buurman
de Wenninks zich verplicht om toch ook bij hem wat
van de melkhandel) herinnert zich het geluid van de
af te nemen. Dus werden de bestellingen over beide
melkbussen vroeg in de ochtend. Dan kon hij zich heerlijk
leveranciers verdeeld.
nog een keer omdraaien in bed. Later kwamen de houten
Mevrouw Van de Klok: ‘Opschrijven in het boekje was
kratten met rinkelende melkflessen. Ook herinnert hij
tot in de jaren zestig heel gewoon. Je kocht dan eigenlijk
zich een gemeenteambtenaar die zich een keer druk
op de pof, op afbetaling. Zeker in en vlak na de oorlog
maakte om het precariorecht. De stoep was immers na
moesten velen elk dubbeltje omdraaien. Zelfs het
levering van de zuivel enkele uren bezet. Meneer Hartog:
inleveren van lege flessen was dan van belang.'
'Van deze ambtenarij was vader Van de Klok niet gediend. Hij maakte zich flink boos en nadien is de ambtenaar niet meer gesignaleerd.'
130 126
Stephensonstraat, Teslastraat, Leidsevaart, Pijlslaan...
14
ten oosten van 13 26
12 1 17 19
15
25
23
10 21 18
24
3
2 8 9 11 6 5
16
7
4
ten zuiden van de Pijlslaan
22
20
de spoorlijn
Komt u halen? Gaat u minder betalen!
Mevrouw Elmers: 'Met de komst van de Vomar verdwenen de buurtwinkeltjes in rap tempo'
De bezoekers van Het Verleden Plein tekenden bijna alle buurtwinkels op de plattegrond in. Weet u er zelf nog meer? Pak een pen en vul de lijst aan.
127 130
128
Rondreizende winkels De melkboer (die erop stond melkman te worden genoemd), de petroleumman. Bakkerij Vermaat op wielen.
129
'Hij verstopte in de oorlog Joden in de brede winkelvensterbanken' Mevrouw Van de Klok
zie ook fotopagina 101
De eerste supermarkt De Vomar vestigde zich begin jaren
Ook op het brede deel aan de Teslastraat zaten, net als in de rest van Zuidwest, op elke
zeventig aan de Teslastraat. Er werd
hoek middenstanders. Walters, de groenteman zat op de hoek Teslastraat - Curiestraat,
een actiecomitĂŠ opgericht, maar niet
op nummer 22. 'Hij verstopte in de oorlog Joden in de brede winkelvensterbanken. Zijn
iedereen was tegen de komst van de
kleinzoon woont nog in hetzelfde huis. Walters is eind jaren zestig, een paar jaar voordat de
Vomar. De bewoners waren verdeeld.
Vomar kwam, gestopt.'
Het was immers wel makkelijk om een
Mevrouw Elfering herinnert zich de echt ouderwetse kruidenier Warmerdam die nog losse
supermarkt in de buurt te hebben.
bonen, koffie en rijst verkocht. Deze is in 1974 gestopt.
Het nadeel was dat bezoekers tot in de
Aan de Leidsevaart tegenover het kippebruggetje zat slager Dirk Deen. Vroeger werd er
Teslastraat hun auto's parkeerden.
geslacht achter de winkel. Later verhuurde meneer Deen die ruimtes aan de Vomar.
Dus meer drukte.
130
Colofon Haarlem-Zuidwest is een buurt waaraan veel mensen mooie herinneringen bewaren. De verhalen en foto's in dit boek zijn allemaal boven water gekomen dankzij de volgende mensen, die wij hiervoor heel hartelijk willen bedanken:
meneer Hartog, meneer Heeremans, meneer en mevrouw
Ook veel dank aan alle vrijwilligers die Het Verleden Plein van Haarlem-Zuidwest mede mogelijk maakten:
Hofstee, meneer Hulshof, mevrouw Ineke-de Vos, mevrouw
In het bijzonder: Renate van Hulten,
Jongee, mevrouw Van de Klok, mevrouw Koek, meneer en
Wilma Jochem, Renske Keur, Carla
mevrouw Koning, meneer en mevrouw Van der Kroon, meneer
Min, Carmen Nutbey, Monique van
Van Leersum, meneer Murk, meneer Nederkoorn, meneer
Ombergen, Maudy de Ruig, Inge
en mevrouw Van Nieuwenhuizen, mevrouw Van Nieuwkoop,
SernĂŠ, Annet Venema
Meneer Van Amsterdam, gezusters De Beer, mevrouw Blits, meneer Blonk, meneer en mevrouw Dahlkamp, meneer Deen, mevrouw Deen-Blankert, meneer Duijs, mevrouw Elfering, mevrouw Elmers, meneer en mevrouw Engelenberg, meneer Engelkes, meneer Goes, meneer en mevrouw Van den Haak,
mevrouw K. van Opzeeland, meneer en mevrouw Van Opzeeland, meneer Van Opzeeland jr., mevrouw Van Oye, meneer Reijnders, mevrouw Roffel, gezusters Roose, gebroeders Rosenhart,
DVD
mevrouw Van de Schaar, mevrouw Schravendijk, meneer Smink,
De getuigenverhalen van meneer
mevrouw Terreehorst, gebroeders TĂśning, mevrouw Van der
Rosenhart, meneer Kol, meneer
Veldt, meneer Van der Veldt, mevrouw Verdam, meneer Volkerijk,
Theijsmeijer, meneer en mevrouw
mevrouw Vosse-Kuenen, meneer en mevrouw Vreeken,
Heeremans en mevrouw Dahlkamp
mevrouw Vroom, mevrouw Van Weerlee-Burghout, meneer
kunt u zien en beluisteren op de DVD
Wennink, meneer en mevrouw Wildeboer, meneer en mevrouw
Het Verleden Plein van Haarlem-
Schoonhoven, meneer Theijsmeijer, mevrouw Zomer
Zuidwest. Deze kunt u ook bekijken via onze website. Productie film: Markvanedenproducties en Siebe Meijer.
131
Deze uitgave is mede tot stand gekomen dankzij: De Pelgrimkerk Gemeente Haarlem Oranjefonds Stichting J.C. Ruigrok Stichting vermogensbeheer Co-op Voordekunst.nl Noord-Hollands Archief (NHA) zo!ontwerp BlueBuzz communicatieproducties
Concept en samenstelling: Yvon Thewessen, Suzanne Klaassen
De foto's in dit boek zijn voor een groot
Vormgeving en opmaak: Yvon Thewessen, Roel Timp
deel afkomstig uit privĂŠ-albums van
Redactie: Suzanne Klaassen, Hanneke Karssen
bewoners en ex-bewoners van de
Gedichten: Sylvia Hubers
wijk. Aan de bijschriften en datering
Fotografie: binnenzijde omslag en buurttafels: Marisa Beretta
van de foto's hebben we de grootst
Copyright: Stichting Haerlem.nu
mogelijke zorg besteed. Soms schoot het collectieve geheugen tekort en
Stichting Haerlem.nu wil de alledaagse geschiedenis van Haarlem voor
hebben we een inschatting gemaakt.
zo veel mogelijk mensen toegankelijk en tastbaar maken. Het project 'Het
Voor eventuele onjuistheden in de
Verleden Plein van Haarlem-Zuidwest' is een van de initiatieven van onze
tekst en de datering van de foto's
stichting. Op onze website www.haerlem.nu kan elke Haarlemmer letterlijk
kan de Stichting Haerlem.nu niet
een stukje geschiedenis 'op de kaart zetten'. Neem er eens een kijkje, er is zo
aansprakelijk gesteld worden. Maar
veel te zien!
uw reacties zijn wel van harte welkom. Stichting Haerlem.nu Nieuwe Gracht 98 2011 NL Haarlem info@haerlem.nu
Veel van de getuigenverslagen en foto’s kunt u terugvinden op onze website www.Haerlem.nu
132
Theemsstraat 67 2014 RW Haarlem 023 - 524 7286 www.bouwbedrijfjochem.nl
Kennemerpoort ERA makelaardij is sinds 1994 gevestigd in een historisch gebouwtje op de Kinderhuissingel 2a. Het ligt tegen het spoor aan, recht tegenover het Kenaupark. Deze voormalige kolenopslagplaats stond vroeger bekend als ‘Het kolenhok van Hoenderdos’ en is in 2000 onder Kinderhuissingel 2a
architectuur prachtig gerenoveerd met behoud van
2013 AS HAARLEM
de authentieke uitstraling.
023 - 542 43 42 www.kennemerpoort.nl
De Kennemerpoort lag tussen het Frans Halsplein en het Kennemerplein. Haarlem was in de 17de eeuw steenrijk, de poort was een van de architectonische pronkstukken. Aan de stadskant was de poort rijk geornamenteerd met onder meer het wapen van Haarlem. Kennemerpoort ERA makelaardij houdt de herinnering levend door haar naam. De poort symboliseert de verbindende factor tussen koper en verkoper van een huis.
133
134
135
136
Haarlem-Zuidwest. Vroeger een uithoek waar niemand wilde wonen. Nu een gewilde buurt waar jonge gezinnen graag naartoe verhuizen. Wat weten we nu eigenlijk van deze buurt? Stichting Haerlem.nu duikt graag in het verleden en geeft de verhalen van toen door aan de mensen van nu. Zo veranderde op 8 juli 2012 de speeltuin op het Theemsplein even in het oude dorpsplein, Het Verleden Plein van Haarlem-Zuidwest. Ondanks de aanhoudende regen kwamen meer dan vierhonderd mensen het verleden van de wijk met ons meevieren. Jong en oud kwamen luisteren, kijken en meedoen. In dit boek leest u de verhalen over vriendschap, feest, overleving en overwinning. En over de kost verdienen, bijvoorbeeld in één van de vele buurtwinkels die de buurt rijk was. Rijk geïllustreerd met meer dan driehonderd foto’s, grotendeels uit privé-albums en zeven gedichten van voormalig stadsdichter Sylvia Hubers.
Stichting Haerlem.nu wil de geschiedenis van alledag zoveel mogelijk toegankelijk maken. 'Het Verleden Plein' is één van haar initiatieven. Op de website kan elke Haarlemmer letterlijk een stukje
geschiedenis 'op de kaart zetten'. Neem maar eens een kijkje, er staat al best veel op! www.haerlem.nu