Biblia dziennikarstwa

Jagielski Pochanke Tochman Kolenda-Zaleska Wajrak Wojewódzki Wołek Zaremba Baczyński Kunica Piasecki Habielski

Biblia dziennikarstwa pod redakcją andrzeja skworza i andrzeja niziołka Stankiewicz Kittel Kobosko Młodkowski Szczepłek Milewski Dobiecki Szczygieł Drygas Miller Hołownia Pawlikowska Makłowicz Bielas Janicki Durczok Raczkowski Sawka Pilch Stomma Boniecki

Biblia dziennikarstwa pod redakcją andrzeja skworza i andrzeja niziołka

wydawnictwo znak kraków 2010

Spis treści

Od redaktora Andrzej Skworz | Głębsza treść, lepszy styl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

I. Z TERENU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1. News . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 News w telewizji Mikołaj Kunica | Wymyślić news . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

News w prasie Andrzej Stankiewicz | Reporter na polowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstrukcja tekstu Renata Gluza | Pisz, nie nudź . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

News w radiu Beata Lubecka | Adrenalina i opakowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

News w prasie lokalnej Jurek Jurecki | Nasz dziennikarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

News sądowy Bogdan Wróblewski | Vademecum reportera sądowego (trochę kryminalnego) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

News ekonomiczny Mariusz Zielke | Na tropie wielkiej kasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19 32 48 62 73

82 97

2. Dziennikarstwo śledcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Dziennikarstwo śledcze w prasie Bertold Kittel | Dziennikarz z dymiącą strzelbą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Dziennikarstwo śledcze w telewizji Monika Góralewska | Odkryte w ukrytej kamerze . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

spis treści

5

3. Dziennikarstwo ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Dziennikarstwo ekonomiczne w prasie Michał Kobosko | Piszesz o gospodarce?

Pisz o człowieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Dziennikarstwo ekonomiczne w telewizji Roman Młodkowski | Musisz rozumieć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Dziennikarstwo ekonomiczne w radiu Marek Tejchman | Pomagam ludziom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

4. Dziennikarstwo sportowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Dziennikarstwo sportowe w prasie Stefan Szczepłek | Przewodnik po sporcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Dziennikarstwo sportowe w telewizji Tomasz Smokowski | Posiedzę z wami dziewięćdziesiąt minut, a potem mnie wyłączycie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Dziennikarstwo sportowe w radiu Renata Susałko | Nie chcę mieć tego, co wszyscy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

5. Relacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Relacja telewizyjna Katarzyna Kolenda-Zaleska | Nie masz obrazka – nie masz nic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Relacja prasowa Ewa Milewicz | Cierpliwość do łowienia ryb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 Relacja radiowa Mariusz Gierszewski | Sztuczki sprawozdawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

6. Korespondencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Korespondencja wojenna Wojciech Jagielski | Nie wybrałem sobie wojen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Korespondencja zagraniczna w radiu Piotr Milewski | Z Nowego Jorku Piotr Milewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Korespondencja zagraniczna w telewizji Grzegorz Dobiecki | Informacja we własnym imieniu . . . . . . . . . . . . . .

Korespondencja zagraniczna w prasie Bartosz Węglarczyk | Korespondent w środku i na zewnątrz . . . . . . . . .

Korespondencja lokalna w telewizji Marzanna Zielińska | Świat z innej perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6

spis treści

232 247 258 269 281

7. Reportaż i dokument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 Reportaż prasowy Mariusz Szczygieł, Wojciech Tochman | Reportaż – opowieść o tym, co wydarzyło się naprawdę . . . . . 294 Dokument radiowy Maciej J. Drygas | Wyzwolić wyobraźnię . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Dokument telewizyjny Jerzy Morawski | Spojrzenie z boku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

8. Dziennikarstwo fotograficzne, infografik, operator . . . . . . . . . . 343 Fotografia Krzysztof Miller | Znikająca magia fotografii? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 Infografika Lech Mazurczyk | Zrozumieć infografikę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364 Operator Jerzy Ernst | Oko, które widzi, i kamera, która opowiada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379

9. Dziennikarstwo specjalistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 Publicystyka religijna Szymon Hołownia | Dziesięć przykazań dla publicysty religijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tematy people Katarzyna Montgomery | Instrukcja obsługi gwiazdy . . . . . . . . . . . . . . .

Dziennikarstwo medyczne Paweł Walewski | Mówić o lęku, nadziei i bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dziennikarstwo internetowe Wojciech Orliński | Summa blogera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dziennikarstwo motoryzacyjne Artur Włodarski | Z uczuciem o aucie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dziennikarstwo naukowe Olga Woźniak | Oskarżona o symplifikację . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dziennikarstwo komputerowe Michał Adamczyk | Z dala od Silicon Valley . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

390 403 413 421 428 437 444

10. Dziennikarstwo jako sposób na życie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 Dziennikarstwo przyrodnicze Adam Wajrak | W świecie uciekających bohaterów . . . . . . . . . . . . . . . . . 455

spis treści

7

Dziennikarstwo podróżnicze Beata Pawlikowska | Moja praca, moja pasja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 Dziennikarstwo kulinarne Robert Makłowicz | Przepis na krytyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470

II. Z GŁOWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477 11. Wywiad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479 Wywiad prasowy Katarzyna Bielas | Nie dla narcyzów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wywiad telewizyjny Justyna Pochanke | W cztery oczy bez intymności . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wywiad radiowy Konrad Piasecki | Codzienny wywiadowca radiowy . . . . . . . . . . . . . . . .

Talk-show Kuba Wojewódzki | Talk-show, czyli puszka z Pandorą . . . . . . . . . . . . .

Loża komentatorów Tomasz Wołek | Komentowanie jest rzeczą konieczną . . . . . . . . . . . . . .

479 490 498 512 523

12. Recenzja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536 Recenzja filmowa Michał Chaciński | Parę pytań dla początkujących praktyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 536 Recenzja literacka Jerzy Jarniewicz | Recenzent w kontredansie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547 Recenzja teatralna Roman Pawłowski | Fotel krytyka w internecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 Recenzja muzyczna Bartek Chaciński | Czy będziesz do czegoś potrzebny? . . . . . . . . . . . . . . 569

13. Publicystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579 Komentarz prasowy Piotr Zaremba | W czyim imieniu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 579 Publicystyka w telewizji Kamil Durczok | Widowisko na poważny temat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587 Publicystyka w prasie Jerzy Baczyński, Mariusz Janicki | Jak chleb z ekstraktem . . . . . . . . . . . 599

8

spis treści

14. Rysunek satyryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612 Rysunek satyryczny Marek Raczkowski | Śmiech z rysunku, który załamuje . . . . . . . . . . . . . 612 Rysunek satyryczny Henryk Sawka | Dziewiętnaście uwag na temat rysowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623

15. Felieton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632 Felieton Jerzy Pilch | Komentarze do otaczającej doraźności . . . . . . . . . . . . . . . . . 632 Felieton Ludwik Stomma | Swego rodzaju szlachectwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 640

III. W REDAKCJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 647 16. Redaktorzy i wydawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649 Redaktor prasowy Renata Gluza | Anonimowy autor gazety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wydawca telewizyjny Grzegorz Jędrzejowski | Dwadzieścia sześć minut, czyli wydało się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wydawca radiowy Robert Kozak | Człowiek od zadawania pytań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Redaktor portalu internetowego Stanisław M. Stanuch | Wszechstronny redaktor długodystansowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

649

665 678

693

17. Fotoedytor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 710 Fotoedytor Marcin Kapica | Przygody zza biurka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 710

18. Researcher . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 726 Research w prasie Anna Wojciechowska-Sobczyk | Poławiacze błędów, demaskatorzy fałszerstw . . . . . . . . . . . 726

spis treści

9

19. Korektor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 735 Korekta Teresa Kruszona | Inne oko, inne ucho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 735

20. Etyka dziennikarska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 748 Etyka dziennikarska Ks. Adam Boniecki MIC | Parę zasad ważnych na co dzień . . . . . . . . . . 748 Etyka dziennikarska Andrzej Skworz | Etyka kontra praktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 757

PRZEWODNIK PO KSIĄŻCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 769 Słowniczek dziennikarski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 771 Znajdź gatunek lub temat, który cię interesuje . . . . . . . . . . . . . . . . . 772 Spis treści według mediów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773

Spis kapsułek autorstwa Rafała Habielskiego

Początek XX wieku Prawo prasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata dwudzieste XX wieku Pojedynki dziennikarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata dwudzieste XX wieku Prasa sensacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Po 1926 roku Napaści na dziennikarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dwudziestolecie międzywojenne Rządzący i prasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dwudziestolecie międzywojenne Profesja: dziennikarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dwudziestolecie międzywojenne Debaty prasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dwudziestolecie międzywojenne Publicyści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dwudziestolecie międzywojenne Tygodniki społeczno-kulturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dwudziestolecie międzywojenne Fotografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dwudziestolecie międzywojenne Radio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Druga wojna światowa Zniszczenie mediów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata czterdzieste XX wieku Początek Polski Ludowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Koniec lat czterdziestych XX wieku Stalinizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

44 70 106 120 148 188 218 256 278 290 326 362 400 418

spis kapsułek

11

Przełom lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku „Tygodnik Powszechny” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata 1948–1956 Język totalitarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata 1956–1957 i początek lat sześćdziesiątych Odwilż i jej efekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

W PRL Profesja: dziennikarz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

W PRL Fotografia prasowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata sześćdziesiąte XX wieku Kampanie medialne władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata 1952–1989 Radio Wolna Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Od lat pięćdziesiątych do osiemdziesiątych XX wieku Telewizja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata siedemdziesiąte XX wieku Propaganda sukcesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

W PRL Reportaż . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Od lat czterdziestych do dziewięćdziesiątych XX wieku Jerzy Giedroyc i „Kultura” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata siedemdziesiąte XX wieku Niezależny ruch wydawniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata siedemdziesiąte XX wieku Cenzura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata 1980–1981 Media w czasie Solidarności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lata osiemdziesiąte XX wieku Stan wojenny i później . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rok 1989 Media po Okrągłym Stole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

434 452 466 486 508 532 544 566 584 608 636 662 690 732 744 764

2.

Dziennikarstwo śledcze

Dziennikarstwo śledcze w prasie bertold kittel

DZIENNIKARZ Z DYMIĄCĄ STRZELBĄ „Kiedy matka mówi »kocham cię«, sprawdź to”. To stare motto dziennikarzy śledczych jest nie tylko dowcipnym grepsem. Jedynie sprawdzając wszystko po dwa razy, unikniesz wejścia na jakąś minę, puszczenia niesprawdzonej, nierzetelnej informacji.

A i tak nie zawsze się uda.

Żadnych niepotrzebnych emocji Aura tajemniczości, poufne spotkania i tajni informatorzy – tak myślą laicy o naszej pracy. W rzeczywistości praca dziennikarza śledczego nie przypomina pracy agentów wywiadu. Z wyjątkiem efektów nie ma w sobie prawie nic spektakularnego. Żeby zrobić udany tekst śledczy, trzeba się solidnie napracować, a ta praca najczęściej przypomina robotę księgowego, wertującego stosy dokumentów albo weryfikującego nikomu nieprzydatne informacje. To ciągłe oddzielanie ziarna od plew – z tym że plew jest masa, a ziarna tylko troszkę.

Pamiętam, jak kiedyś z jednym z kolegów z redakcji „Rzeczpospolitej” robiliśmy sprawę wielomilionowej malwersacji w MSWiA. Sprawdzaliśmy spółki, które były zamieszane w skandal, i tak trafiliśmy do niewielkiego górniczego miasta na południu Polski. Po odstaniu dwóch godzin w korku gigancie na wtedy niedokończonym odcinku autostrady A4 dotarliśmy pod budynek sądu.

Kilka tygodni wcześniej odezwał się do mnie młody urzędnik z jednego z ministerstw. Zadzwonił, bo wcześniej napisałem serię tekstów na temat jego ministerstwa, po której poleciało wiele głów najróżniejszych doradców ministra. Młody człowiek nie mógł się pogodzić z tym, że na jego oczach jego przełożeni chcą dokonać zwyczajnego przekrętu: pod pretekstem zakupu oprogramowania ułatwić firmie komputerowej

110

z terenu √ news

bertold kittel

opchnięcie starego sprzętu. Dał mi wiele tropów, przekazał dokumenty, pokazał, w którym miejscu są zapisy umożliwiające dokonanie oszustwa.

I tak śledztwo zaprowadziło nas na południe Polski. Tutaj, w niewielkim, ale pięknym górniczym mieście, miała swoją siedzibę firma, która wygrała ustawiony przetarg. Przebiwszy się przez tasiemcowe korki, razem z W. wczesnego lipcowego popołudnia stanęliśmy przed budynkiem sądu. Chcieliśmy przejrzeć dokumenty rejestrowe firmy.

Tłumek przed bramą i dwóch policjantów nie pozostawiali wątpliwości, że dzieje się coś niezwykłego. Okazało się, że był alarm bombowy i sąd dziś już nie będzie pracował. Czekał nas powrót do hotelu w innym mieście, a następnego dnia ponownie jazda w dwudziestokilometrowym korku.

– Olejmy to i wracajmy do Warszawy – powiedział W. – Niby co tam może być w tych dokumentach? Wracajmy.

– Skąd mam wiedzieć, co ma być w dokumentach, skoro ich nie widziałem? – nie pamiętam, czy wydarłem się na niego.

Prowadzenie śledztwa – potwierdzi to każdy, kto się tym kiedykolwiek poważnie zajmował – to przede wszystkim weryfikowanie informacji. Ślepe zaułki, fałszywe tropy. Nigdy nie wiesz, za którym rogiem zderzysz się ze ścianą, a za którym czeka dalsza wskazówka.

Dlatego podstawową sprawą w tej pracy jest dbanie o równowagę i higienę emocjonalną. Żadnego podniecania się, żadnych niepotrzebnych emocji. Bo potem przychodzi zniechęcenie. I nagle okazuje się, że twój partner jest wrogiem twojego tematu. Wypowiedziane w chwili słabości: „wracajmy”, może się skończyć porzuceniem sprawy.

Następnego dnia wróciliśmy pod tamten sąd. Walka z korkiem, szukanie miejsca do zaparkowania. W stercie dokumentów spółki po dwóch godzinach przeglądania nie znaleźliśmy nic.

Definicja bez służb specjalnych Znam wiele teorii na temat tego, czym jest, a czym nie jest dziennikarstwo śledcze.

Każdy, kto sięgnął po tę książkę, może sam, intuicyjnie, podać definicję dziennikarstwa śledczego. Myślę, że nie różni się ona bardzo od definicji dziennikarstwa w ogóle, z wyjątkiem elementu dochodzenia, śledztwa. Przyjmijmy zatem, że dziennikarstwo śledcze to dotarcie możliwie jak najbliżej prawdy poprzez weryfikację informacji na ważny społecznie temat w drodze dziennikarskiego dochodzenia – i przekazanie zgromadzonego tą drogą materiału opinii publicznej.

Moi koledzy podczas kolejnych konferencji na temat dziennikarstwa śledczego wygłaszają bardzo poważne mowy o tym, jak trudno dotrzeć do tajnych, umocowanych w najważniejszych instytucjach informatorów, jak to trzeba mieć zakonspirowane źródła informacji. Wielu wprost przyznaje, że dziennikarstwo śledcze nie może istnieć bez służb specjalnych. To samo słyszę z ust teoretyków z kolejnych szkół i uczelni dziennikarskich. Cóż, zapewne nie jestem pierwszym praktykiem, który z ironią podchodzi do zaklinających rzeczywistość teoretyków.

dziennikarstwo śledcze w prasie

111

Może jestem staroświecki, ale, z całym należnym im szacunkiem, uważam, że się mylą.

Według mnie, do uprawiania dziennikarstwa śledczego wystarczy notes i ołówek, czyli sprzęt, w który wyposażeni byli dziennikarze pięćdziesiąt, sto i sto pięćdziesiąt lat temu. Dlaczego? Bo tyle trzeba, żeby zanotować informację. A dziennikarz śledczy szuka informacji, zdobywa je, przetwarza, analizuje i syntetyzuje. Cały nowoczesny sprzęt, w który jesteśmy wyposażeni: szybkie samochody, laptopy, komórki, modemy i cyfrowe aparaty fotograficzne, pozwala nam tylko szybciej działać, szybciej komunikować się z instytucjami publicznymi, prędzej weryfikować informację. Jednak tak naprawdę wciąż chodzi o to samo.

Uważam, że tajne źródła, kontakty ze służbami specjalnymi czy politykami nie pomagają dziennikarzowi w pracy. Dziennikarz śledczy powinien traktować je jako pomoc w docieraniu do materiałów źródłowych, świadków i uczestników wydarzeń.

Bo to świadkowie, zwykli ludzie w niezwykłych sytuacjach, są tym, co sprawia, że tekst staje się wybitny.

Pytania czekają na odpowiedzi Zwykle temat znajduje dziennikarza sam. Wielu moich kolegów ma doskonałe kontakty z politykami czy prokuratorami, którzy podrzucają im ciekawe historie. Ja wolę sam wymyślać sobie tematy. To zdecydowanie trudniejsze i niesie ze sobą o wiele większe ryzyko, ale daje też o wiele większą satysfakcję, kiedy temat wychodzi.

A tematów jest masa, bo machina newsowa mieli jakąś sprawę najwyżej kilka dni, a potem toczy się dalej. W rezultacie ogromna część rzeczywistości, w której żyjemy, nie pojawia się w ogóle w mainstreamowych programach informacyjnych.

Dziennikarz śledczy ma więc ułatwione zadanie. Może się zainteresować tematem, którym przestali się interesować inni dziennikarze, i zacząć szukać odpowiedzi na pytania, które chociaż zadane, zawisły w powietrzu bez odpowiedzi.

Na początek przyjmijmy, że dziennikarza śledczego interesują zjawiska, które są co najmniej anomaliami – czy to polityki, biznesu, czy może życia społecznego. Przystępując do zbierania informacji, trzeba pamiętać, że każda anomalia dość poważnie odkształca rzeczywistość. To jest tak jak ze spokojną wodą w stawie, do której wpada kamień. Nagle wszystko się zmienia.

Zobaczmy to na przykładzie. Wyobraźmy sobie niezbyt dużą wioskę, w której żyje się spokojnie. Któregoś ranka obok drogi ktoś znajduje zwłoki. Przyjeżdża policja, zaczyna się śledztwo. Rzecznik policji oczywiście odmawia informacji. Kiedy jednak pojedziemy do wioski, odszukamy tam świadka, który pierwszy znalazł nieboszczyka, krewnych i znajomych ofiary, którzy znają relacje z drugiej ręki, człowieka, który zadzwonił po policję, sąsiada, który poprzedniego dnia spacerował z psem i widział jakichś nieznajomych, i tak dalej.

Praca śledczego nauczyła mnie, że wystarczy pochodzić i podrążyć, a zawsze znajdą się jacyś świadkowie. Tymczasem problem z wieloma dziennikarzami jest taki, że szybko prokuratura, służby specjalne czy policja stają się dla nich wyroczniami.

Już mało kto chce rozmawiać ze świadkami, z uczestnikami wydarzeń. Obowiązującą

112

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

bertold kittel

wersją często jest wersja policji, przekazywana przez uczynnego rzecznika. A na jej relacjach w dziennikarstwie śledczym daleko się nie zajedzie.

Pamiętam, jak kiedyś próbowałem dotrzeć do informacji o aferze pedofilskiej.

Miałem jakieś strzępy, nikt nie chciał mi nic powiedzieć, ponieważ główny podejrzany był na wolności, w dodatku wyjechał za granicę. Sprawa dotyczyła molestowania osób, które były w pewien sposób niesprawne. Po kilkunastu dniach chodzenia wokół tematu wpadłem na pomysł, żeby podzwonić do biegłych sądowych, którzy z racji niepełnosprawności ofiar brali udział w przesłuchaniach. Chyba trzeci z kolei okazał się strzałem w dziesiątkę. „Nikt nie odebrał ode mnie żadnego przyrzeczenia o tajemnicy” – stwierdził i zrelacjonował mi treść zeznań. Kiedy dodałem do tego strzępy, które wcześniej udało mi się zebrać, miałem gotową historię.

Typy informatorów Informatorzy to fundament dziennikarstwa śledczego. Docieranie do ludzi, namawianie ich na rozmowę – to najtrudniejsza część tej pracy. Chociaż to elementarz, to przypomnę: nikt nie powie ci o twoim bohaterze więcej niż jego wróg. W mojej pracy potwierdza się też obserwacja, że szczególnie zapamiętałym wrogiem są kobiety.

Tylko pamiętaj: miej oczy i uszy szeroko otwarte, bo konflikty często mącą umysł i twoje źródło może się okazać nieprecyzyjne, a co gorsza – kłamać. Ale weryfikowanie informacji to właśnie działka śledczego.

Często dziennikarz staje przed rozmową ostatniej szansy, przed spotkaniem z człowiekiem, od którego zależy powodzenie wielotygodniowego śledztwa. Zawsze przed taką rozmową przez głowę przelatują mi scenariusze: czy zadzwonić i zwyczajnie się umówić, czy użyć pretekstu, owijać w bawełnę, a może mówić wprost? Niestety, nikt nie umie przewidywać przyszłości. Wielokrotnie zdarzyło mi się, że ludzie, którzy wstępnie zgadzali się na rozmowę, zmieniali zdanie pod wpływem rozmów z rodziną, adwokatem czy przyjaciółmi. Z drugiej strony niejeden rozmówca wybuchał gniewem na widok dziennikarza, który niezapowiedziany przychodził mu do biura.

Ja wierzę, że warto ludzi odwiedzać. Że widząc dziennikarza, który przejechał często setki kilometrów – widzą w nim oni człowieka, któremu zależy na tym, co robi. Że to budzi pozytywne reakcje.

Gdynia zimą 2008 roku. Robię z kolegą materiał o potajemnych spotkaniach miliardera Ryszarda Krauzego i byłego ministra spraw wewnętrznych i administracji Janusza Kaczmarka. Ustaliliśmy, że mogli się spotykać w gabinetach lekarza zajmującego się medycyną naturalną. Jeden z takich gabinetów mieścił się w Gdyni, mieście, z którego pochodzi i Krauze, i Kaczmarek.

Postanowiliśmy pochodzić po okolicy, popytać w okolicznych sklepach, kamienicach, knajpach. Oczywiście mało kto chciał z nami rozmawiać, szło nam jak po grudzie.

Wreszcie, przypadkiem, zagadnęliśmy pewnego mężczyznę.

– Mam dla was temat – rzucił, słysząc, że jesteśmy dziennikarzami. Powiedział to bez żadnego wstępu. W pierwszej chwili byłem niemal pewien, że korzystając

dziennikarstwo śledcze w prasie

113

z okazji, zasypie nas dokumentami ciągnącego się latami rodzinnego sporu o miedzę albo procesu z firmą ubezpieczeniową. – Panowie papiery jakieś macie? – zapytał.

Pokazaliśmy legitymacje prasowe. – Oni się tu spotykali, pan Kaczmarek, pan Krauze – zaczął bez wstępów. – Chciałem iść do CBA, ale żona mi odradziła.

To była niezwykła rozmowa ze zwykłym człowiekiem, który nie był politykiem, nie kalkulował. Był świadkiem ważnych wydarzeń, które działy się tuż obok, a których skutki pokazywały wszystkie telewizje. Chociaż się bał, chciał się podzielić tą wiedzą z kimś, kto mógł ją wykorzystać w dobrym celu. W moim prywatnym rankingu tacy informatorzy plasują się najwyżej.

Na zupełnie przeciwnym biegunie są informatorzy rozgrywający własne gry, traktujący dziennikarzy jak pionki na szachownicy. Tych unikam jak ognia, chociaż nie zawsze się da.

Dziennikarz musi zdawać sobie sprawę, że informatorzy często próbują go cynicznie wykorzystać. „Wykorzystywaczy” dzielę na dwa rodzaje. Jeden to zwykły handlarz. Podsuwa tematy. Najpierw atrakcyjną historię, może nie na pierwszą stronę, ale ze szczegółami, których normalny człowiek nigdy by nie poznał. Po publikacji proponuje kolejny temat, lecz już nie tak atrakcyjny – właściwie w ogóle nienadający się do publikacji. Chce ugrać swoje. Jeden z moich kolegów nazywa takie tematy: „z życia kopca termitów”. Kiedy dziennikarz zwodzi, w końcu odmawia napisania tego drugiego tekstu, informator się obraża. I dobrze, bo jest zupełnie niewiarygodny, wręcz może być dla dziennikarza zagrożeniem.

Drugi typ to człowiek, który nawet nie próbuje ukrywać swoich intencji. Dzwoni do dziennikarza z „ważną sprawą”. Przekazując ten swój hit, dodaje mimochodem: „Twoi koledzy z konkurencji o to pytali, podobno mają coś puszczać”. Po co to ostrzeżenie? Wielu dziennikarzy wpada wtedy w panikę i w obawie przed stratą newsa puszcza tekst bez odpowiedniej weryfikacji. A informatorowi właśnie o to chodzi, zwykle bowiem news jest nie do końca prawdziwy. Dla reputacji dziennikarza taki tekst jest jak skok na główkę do basenu bez sprawdzenia, czy jest w nim woda. Może się skończyć złamaniem karku. Więc kiedy ktoś tak do ciebie mówi, powinna ci się zapalić czerwona lampka ostrzegawcza: „Uwaga, ktoś mnie wkręca”. I tym bardziej dokładnie musisz sprawdzić temat.

Kiedy wpadasz w pułapkę Dziennikarz nie może być zakładnikiem informatora. Publikując tekst, musi mieć w ręku twarde dowody, dokumenty, oficjalne stanowiska. Inaczej tekst może być ostatnim w jego karierze.

Historia prasy zna wiele wpadek. W Polsce najbardziej spektakularna była według mnie publikacja „Gazety Wyborczej” z maja 2005 roku. Na pierwszej stronie dziennik zamieścił sensacyjny materiał o aferze z zamówieniami publicznymi w Komendzie Głównej Policji. Sprawa była wyjątkowo bulwersująca: wysocy rangą funkcjonariusze rzekomo współpracowali z bandytami napadającymi na tiry. Do policji miał trafiać

114

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

bertold kittel

sprzęt pochodzący z tych kradzieży, między innymi klimatyzatory. Śledztwo w tej sprawie rzekomo prowadziła prokuratura… Kilka dni później okazało się, że informacja była fałszywa. Nie było afery, nie było klimatyzatorów, nie było śledztwa w prokuraturze!

Niezależnie od nieznanych kulis publikacji – na przykład czy była to zemsta policjanta, który postanowił celowo oszukać dziennikarzy – pozostało pytanie: czy i jak mogli się oni uchronić przed wpadką?

Ludzie, z którymi dziennikarz rozmawia, rzadko traktują go jako przyjaciela czy znajomego. Wielu informatorów nigdy nie przechodzi na towarzyską stopę z dziennikarzem, a nawet jeśli sprawiają takie wrażenie, używają go tylko do swoich celów.

Jeżeli dziennikarz wierzy, że jest inaczej, może wpaść w sprytnie zastawioną pułapkę.

Uważając źródło za przyjaciela, nie będzie przecież brał pod uwagę, że ten może celowo wprowadzić go w błąd.

Dziennikarz powinien zawsze pamiętać, że chociażby nie wiadomo jak dobre kontakty łączyły go z informatorem – obowiązuje zasada ograniczonego zaufania. To oznacza, że nigdy przenigdy nie można oprzeć się tylko na jednym źródle. Zawsze trzeba mieć w ręku jeszcze inne argumenty za tym, że opisywana przez nas historia wydarzyła się naprawdę.

Czy dziennikarze „Wyborczej” za bardzo zaufali informatorowi? Z pewnością mogli uniknąć wpadki, wykonując kilka prostych ruchów. Powinni byli zwrócić się oficjalnie do prokuratury z pytaniem dotyczącym śledztwa. Według ich informatora afera zaczęła się od zatrzymania trzech gangsterów i pracownika Komendy Głównej Policji w ramach śledztwa w prokuraturze. W języku wymiaru sprawiedliwości oznacza to, że prokuratura prowadzi czynności procesowe, stawia zarzuty, występuje o areszt.

Sprawdzenie takich informacji nie jest szczególnie kłopotliwe. W podobnych sprawach prokuratura, chociaż nie podaje szczegółów, albo potwierdza zatrzymanie kogoś, albo odmawia informacji z powodu tajemnicy. Ale nie zdarza się, żeby kłamała.

Ponadto kontrolę w tej sprawie miało wszcząć Biuro Spraw Wewnętrznych Komendy Głównej Policji. Tutaj też dziennikarze, szczególnie tak znani jak autorzy tego tekstu, nie powinni mieć problemu z nieoficjalnym potwierdzeniem informacji.

Tekst opisywał wreszcie zdarzenia, które można było potwierdzić, chociaż wymagało to większej pracy. Opisywał na przykład spotkania podstawionych policjantów z gangsterami w hotelu w Nidzicy. Gangsterzy mieli tam balować przez tydzień, sprowadzać prostytutki, zamawiać alkohol i imprezować. Takich klientów się nie zapomina, szczególnie w hotelu w położonym na uboczu miasteczku.

Wyjaśnienie podobnych jak ta wpadek często jest bardzo proste. To z jednej strony zbytnie zaufanie do źródła, z drugiej – kusząca perspektywa superstrzału, po którym konkurencja zblednie. Niestety, często się zdarza, że średnia kadra kierownicza w gazetach, która powinna swoim doświadczeniem wspierać dziennikarzy, żyje tylko perspektywą jutrzejszego numeru. Wiele razy byłem świadkiem, jak kierownicy i redaktorzy podkręcali dziennikarzy, żeby ci oddawali niedokończone teksty.

Powód jest banalny: każdy chce mieć dobry tekst na swoim dyżurze. A dziennikarz nie odmawia, bo boi się stracić w oczach szefa. Tymczasem to właśnie pośpiech

dziennikarstwo śledcze w prasie

115

powoduje najwięcej błędów i niedoróbek, które mogą się stać powodem katastrofy.

W interesie dziennikarzy leży więc przekonywanie redakcji, że lepiej poczekać, niż narazić się na śmieszność, puszczając niesprawdzoną informację. Tym bardziej że wpadka kompromituje autora, a nie redaktora.

Musisz wiedzieć, żeby trafić Jeśli informatorzy to fundament dziennikarstwa śledczego, to tym, co musi stanąć na tych fundamentach, musi być rzetelna wiedza. Ona jest główną bronią dziennikarza, pozwalającą mu szybko oddzielać plewy od ziarna, wstępnie oceniać i segregować informacje, wreszcie w miarę sprawnie poruszać się w gąszczu powiązań biznesowych i politycznych. Ceną, jaką trzeba za to zapłacić, są lata treningu: czytanie gazet ekonomicznych, akt spółek, serwisów biznesowych, przeglądanie archiwów, czytanie akt sądowych. Z niewielkiej części tej pracy biorą się teksty. Cała reszta jest niezbędna, żeby trzymać formę.

Niestety, dziś wielu dziennikarzy wybiera podpieranie się internetem jako źródłem wiedzy. Często zdarza mi się pomagać kolegom, którzy chcą wymienić się ze mną informacjami. I kiedy zaczynam mówić o jakimś temacie, po drugim zdaniu przerywają, pytając, o kim mówię, proszą o wyjaśnianie, jakie firmy i hasła mam na myśli. Czasem czuję się z tym jak dziwoląg.

Bywa, że temat sam wymusza odrobienie zadania domowego. W 2003 roku mój ówczesny szef Maciej Łukasiewicz poprosił, żebym się przyjrzał finansom samorządowców związanych z byłym prezydentem stolicy Pawłem Piskorskim. Niewiele wcześniej zmieniło się prawo i samorządowcy zostali zmuszeni do ujawnienia swoich oświadczeń majątkowych. Wszystkich nas zamurowało: półtora, dwa, trzy, a nawet cztery miliony – takie majątki zgromadzili ludzie, którzy całe życie pracowali w samorządzie. Szok.

– Weź im się przyjrzyj, zobacz, skąd oni wzięli tyle kasy – powiedział Łukasiewicz.

Układ warszawski. Tak ich nazwał kiedyś mój kolega, który w „Rzeczpospolitej” opisywał, co się dzieje w stołecznej polityce. Rozległa sieć powiązań, funkcji, stanowisk, zależności. Wiedziałem, że będzie bolało.

Komputer to genialne urządzenie, kiedy dokumentujesz temat związany z administracją, urzędnikami i spółkami. Zacząłem od sprawdzania oświadczeń majątkowych ludzi, których zaliczyłem do układu warszawskiego. Przydała się wiedza o zasadach składania oświadczeń majątkowych przez posłów. Do ówczesnego sejmu z list Platformy Obywatelskiej dostali się także warszawscy politycy. Mało kto pamięta, że polityk składa swoje pierwsze oświadczenie zaraz po wyborach i że obejmuje ono czas, w którym często jeszcze nie wiedział, iż znajdzie się w parlamencie. Dlatego kiedy chcemy dowiedzieć się o polityku czegoś, co on sam wolałby przemilczeć, to pierwsze oświadczenie jest najważniejsze.

Z oświadczenia Marty F. dowiedziałem się, że zasiadała ona w radzie nadzorczej warszawskiego holdingu, którego współwłaścicielem była gmina Centrum. Tak trafiłem do jednego z najważniejszych miejsc w pracy dziennikarza śledczego: do sądu rejestrowego.

116

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

bertold kittel

Od czasu reformy i powstania Krajowego Rejestru Sądowego przez kilka lat warszawską siedzibą KRS był kilkupiętrowy biurowiec na warszawskiej Ochocie. Każdy trafiał tu prędzej czy później. Ja bywałem tam często; nie zliczę bułek z kefirem zjedzonych pod Halą Kopińską naprzeciwko w czasie krótkiej przerwy w czytaniu akt. Zresztą często w towarzystwie innych dziennikarzy, których nietrudno tu było spotkać.

Czytanie akt spółek to zajęcie dość nudne, ale co jakiś czas można dostać niezły zastrzyk adrenaliny. I kiedy tak siedziałem nad kilkoma sfatygowanymi tomami akt Holdingu-Wars, ów zastrzyk, i to solidny, dostałem.

Obok Marty F. w papierach holdingu znalazłem Wojciecha D., głównego architekta afery z nieruchomościami PZU. Według prokuratury, na podstawie zawyżonych umów wyprowadził on z PZU miliony złotych. Wracając tego popołudnia do redakcji, wiedziałem już, że na coś wpadłem.

Nie wiedziałem tylko, że czeka mnie aż tyle pracy. Tekst skończyłem po trzech albo czterech miesiącach. Zacząłem od dokładnego zbadania holdingu oraz powiązań osób, które w nim występowały. Już wkrótce porzuciłem wątek Wojciecha D. Moją uwagę przykuło inne nazwisko: Wojciecha Ł., który, jak się okazało, przejął jedną ze spółek holdingu. Kiedy wpisałem w internetowej wyszukiwarce jego nazwisko i firmę (Towarzystwo Inwestycji i Doradztwa), okazało się, że zastanawiająco często pojawiają się one w kontekście najważniejszych przedsięwzięć warszawskiego samorządu.

Masz to, czego szukałeś Żeby napisać dobry tekst śledczy, nie wystarczy wiedzieć. Znam masę ciekawych informacji, znam też dużo ludzi, którzy mają ciekawe informacje. Ale dziennikarz musi do swoich ustaleń dojść sam. Pamiętacie Wszystkich ludzi prezydenta? Dziennikarze, którzy odkryli aferę Watergate, mieli w ręku bardzo ogólne wskazówki. Czy gdyby od razu napisali tekst o tym, co się dzieje w Białym Domu, efekt byłby taki sam? Założę się, że nie.

Siłą tekstu śledczego są najprostsze metody, które wykorzystuje autor. Notes, ołówek. Odwiedzanie ludzi, szukanie świadków. Budowanie klimatu dochodzenia.

Odkrywania czegoś, o czym nie miałeś pojęcia, zaczynając dokumentację reportażu.

A kiedy wreszcie po wielu tygodniach elementy układanki zaczynają pasować, tekst nie zawiera żadnych pytań bez odpowiedzi, ale jest niemal aktem oskarżenia. Amerykanie mówią o tym „dymiąca strzelba”. Żeby przeprowadzić takie śledztwo, trzeba się strasznie napracować. Przygotowując tekst o przekrętach w stołecznym samorządzie, rozmawiałem z najważniejszymi samorządowcami i politykami PO. Zawsze kładłem na stole dyktafon, potem spisywałem rozmowy do komputera. Po dwóch miesiącach wędrówki tropem interesów Wojciecha Ł., analizowania powiązań, śledzenia przetargów, przeglądania dokumentów firm, korespondencji z biurem prasowym warszawskiego ratusza, przekopywania archiwów – wreszcie znalazłem to, czego szukałem. Spółka biznesmena dostała lukratywny kontrakt na prowadzenie budowy mostu Świętokrzyskiego. Tyle że w chwili rozstrzygnięcia przetargu jeszcze nie istniała. Smoking gun. Dymiąca strzelba.

dziennikarstwo śledcze w prasie

117

Pytam o to samorządowców z PO. „Pan się myli. Kontrakt wygrała państwowa firma, która przekazała go firmie Ł. Nie ma w tym przekrętu” – przekonywali mnie jedni. „Może teraz tak nie można, wtedy to było legalne” – dodawali inni.

Najlepszym doradcą w życiu jest zdrowy rozsądek. Ten podpowiada, że jest niemożliwe, aby zgodnie z przepisami publiczny kontrakt dostała firma, która powstała po przetargu. Nie wierzę więc politykom – ale moja wiara nie może być żadnym argumentem. Pytam Urząd Zamówień Publicznych o stan prawny w 1997 roku. Długo czekam na odpowiedź. Wreszcie jest. Miałem rację – w tamtym czasie kontrakt publiczny mogła dostać wyłącznie firma, która uczestniczyła i zwyciężyła w postępowaniu przetargowym.

Dlaczego urzędnicy złamali prawo, żeby lukratywny kontrakt dostała firma Wojciecha Ł.?

Bo byli blisko związani z biznesmenem. Kupowali od niego mieszkania, zasiadali w radach jego spółek, jego żona była wpływową radną Unii Wolności, a później Platformy.

Dopiero kilka lat po publikacji tekstu Wojciech Ł. trafił za kratki z zarzutami korupcyjnymi. Za nim w areszcie znaleźli się inni bohaterowie mojego tekstu.

Wybieraj sobie własny trop Dla ułatwienia każdy temat, nad którym pracuję, nazywam projektem. Bo przecież to nie jest tylko tekst, nad którym się siada i który się pisze. Zbieranie informacji do tekstu śledczego to często dużo więcej niż zwyczajna reporterka.

Zaczynając pracę nad projektem, zapomnij o terminach. Jedynym terminem, który decyduje o puszczeniu tekstu, jest chwila, kiedy jesteś gotowy. Wiem, że to niezwykle trudne, bo wielu redaktorom w polskich gazetach wydaje się, że to, ile pracujemy nad tekstami, jest naszym widzimisię. Nie zdziwiłbym się, gdyby połowa redakcji za moimi plecami mówiła, że całymi dniami siedzę na piwie, a potem przez trzy dni piszę tekst i znowu przez dwa miesiące nic nie robię.

Prawda nie jest tak różowa. Dobry tekst śledczy, jak już pisałem, wymaga dalekich wyjazdów, ślęczenia nad aktami, dziesiątków rozmów ze świadkami… Kiedy zacząłem pracować dla telewizji i podjąłem duże śledztwo, jeden z moich nowych współpracowników jęknął wieczorem w barze na krakowskim Kazimierzu: „Nigdy w życiu tak nie zap…łem”.

Co decyduje o tym, że jakaś historia jest warta zainteresowania, a inna nie? Wyborów dokonuję subiektywnie. Czasem lubię tematy kryminalne, potem dobrze jest zająć się jakąś historią biznesową, innym znów razem sprawą czysto społeczną. Pamiętam, jak długo namawiała mnie koleżanka z „Rzeczpospolitej”, żebyśmy zajęli się sprawą Simona Mola, który zaraził wirusem HIV wiele kobiet. Początkowo bez specjalnego przekonania wchodziłem w tę sprawę. Powstał cykl trzech dużych tekstów, zwieńczony reportażem z Kamerunu i Ghany, o tym, jak Mol wymyślił swoją uchodźczą epopeję.

Z zasady unikam tylko jednego: taśmowego pisania tekstów na jeden temat. Nie chcę być autorem jednego wątku. Tylko w wyjątkowych wypadkach piszę po kilka tekstów na ten sam temat – ale muszę być pewien, że każdy kolejny wnosi coś nowego do sprawy i wart jest publikacji.

118

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

bertold kittel

Taką serię tekstów stworzyły powiązania byłego prezesa PZU Jaromira Netzla.

W czerwcu 2007 roku opisałem jego zaangażowanie w upadłość pomorskiej firmy Drobkartel. Temat zaczął się dla mnie w kawiarni w centrum Warszawy. Miałem spotkanie, gdy podszedł do nas znany ekspert od gospodarki i podał news: jakiś nieznany człowiek został szefem PZU. Tego popołudnia miałem sporo zajęć. Dopiero koło dwudziestej usiadłem przed komputerem. Rzuciłem okiem na informacje ekonomiczne donoszące o nominacji nowego prezesa PZU i przypomniałem sobie, że już kiedyś słyszałem nazwisko Jaromira Netzla. Kilka lat wcześniej, kiedy ten gdyński adwokat był członkiem rady nadzorczej PKO BP, docierały do mnie informacje o jego związkach z upadłością pewnej pomorskiej firmy.

Mimo późnej pory udało mi się ustalić, że w Trójmieście trwa proces w sprawie tej firmy: Drobkartelu. Pół godziny później byłem już w drodze. Do akt w gdyńskim sądzie udało mi się dotrzeć następnego dnia około trzynastej. Właśnie one były moim głównym źródłem informacji. W ciągu kilku godzin miałem bazę danych: listę pokrzywdzonych i świadków oraz kontakty do nich. Wykorzystałem weekend na odwiedzanie ich. Spotykałem się z ludźmi, którzy opowiadali, jak przepadły zainwestowane w firmę pieniądze i jak odnosił się do nich reprezentujący oskarżonych dziś ludzi Jaromir Netzel. Tak powstał pierwszy tekst, który ukazał się tuż po weekendzie. W poniedziałek znów siedziałem w sądzie, czytałem akta, na które w piątek nie starczyło mi czasu. Zacząłem wyłapywać coraz więcej ciekawych tropów, między innymi tajemnicze czeki na setki tysięcy złotych wystawiane na Netzla.

Trafiłem też na trop innego śledztwa, w którym pojawiało się jego nazwisko.

Sprawa dotyczyła dużej afery gospodarczej związanej z firmą produkującą naczepy dla tirów. Akta miały być w Sądzie Okręgowym w Gdańsku. Ale gdy tam dotarłem, okazało się, że zostały wysłane do Trybunału Konstytucyjnego w ślad za jakimś mało istotnym zapytaniem prawnym.

Uzyskanie dostępu do tych akt zajęło mi dwa miesiące. Warto wspomnieć, że większość procesów w Polsce jest jawnych, dlatego na prośbę dziennikarza o udostępnienie akt na etapie procesu sędziowie zwykle reagują pozytywnie. Być może dlatego, że niewielu dziennikarzy o to prosi i sam ten fakt budzi ich życzliwość.

Warto było wysyłać pisma i przekonywać urzędników do wydania akt tej sprawy.

Znalazłem w nich mnóstwo nowych informacji oraz nazwiska świadków pamiętających wydarzenia nawet z lat siedemdziesiątych. Powstał najbardziej wyczerpujący tekst o Netzlu.

Tak, akta sądowe to z pewnością jedno z najważniejszych źródeł informacji dziennikarza śledczego. Do akt procesu są przecież dołączone akta prokuratury. A tam perełki: billingi, zeznania świadków, namiary, adresy i telefony. Oczywiście nie wszystko wolno publikować, ale zawsze można z nich skorzystać, żeby z kimś porozmawiać.

Niewielu dziennikarzy zdaje sobie sprawę, że w walce o dostęp do akt dostaliśmy niezwykle poważną broń, jaką jest ustawa o dostępie do informacji publicznej. Na jej

dziennikarstwo śledcze w prasie

119

Po 1926 roku NAPAŚCI NA DZIENNIKARZY

POBITY NIKODEM DYZMA Zamach majowy z 1926 roku zmienił układ sił politycznych, wpłynął na postawy prasy i zbrutalizował obyczaje. Pobicia dziennikarzy i publicystów prasy opozycyjnej nie należały do rzadkości, co nie znaczy, że praktyka ta narodziła się właśnie wtedy. Już w początkach dwudziestolecia dochodziło do napaści, w tym na terenie sejmu, demolowano redakcje i podkładano w nich bomby.

Faktem jest jednak, że po maju 1926 roku stosowanie przemocy jako narzędzia polityki zadomowiło się w polskim życiu publicznym. Wypadki takie sprawiały wrażenie działań organizowanych bądź inspirowanych przez władze – oczywiście nieoficjalnie, co nie znaczy, że dawało się te sprawy wyciszyć. Niekiedy można było nawet odnieść wrażenie, że władzom wcale na tym nie zależy. Media lubiły (i lubią) zajmować się sobą, więc pobicia i napady prasa opisywała ze szczegółami. Były znane opinii publicznej, stawały się nawet przedmiotem interpelacji poselskich.

Pierwszym dziennikarzem, który po Maju padł ofiarą argumentu siły, był Władysław Zabawski z niechętnej piłsudczykom katowickiej „Polonii”, pobity w marcu 1927 roku. Kilkakrotnie napadano na Adolfa Nowaczyńskiego, pisarza i dziennikarza drukującego w prasie endeckiej, z którego niewiarygodnie wprost zjadliwym piórem nie potrafiono się uporać w inny sposób. W maju 1927 roku czynnie znieważył go Medard Downarowicz, były minister kultury. Do zajścia doszło we foyer ▶

podstawie każdy obywatel może zajrzeć do akt umorzonych śledztw prokuratorskich, które dotyczą na przykład funkcjonowania instytucji państwowych. Prokuratura i każda inna instytucja, do której w trybie tej ustawy się zwrócimy, musi zareagować zgodnie z bardzo wymagającym kodeksem postępowania administracyjnego. Jak wynika z moich doświadczeń, prokuratura nie znalazła do tej pory kruczka prawnego, który pozwoliłby jej nie udostępnić akt. I bardzo dobrze, ponieważ w aktach umorzonych śledztw można także znaleźć mnóstwo ciekawych informacji. W dodatku najzupełniej legalnie.

Starannie wykonana reporterska robota Największym wrogiem dziennikarza śledczego jest on sam. Wiele tematów umiera, zanim jeszcze zostaną opublikowane, bo autor ma problem z jasnym sformułowaniem tekstu, a w redakcji nie ma wystarczająco doświadczonych redaktorów.

Dokumentując temat, dziennikarz śledczy dysponuje przeważnie ogromną ilością informacji. Jak je spisać, żeby ułożyły się w dobrze się czytającą, zrozumiałą historię?

120

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

bertold kittel

Teatru Wielkiego. Nowaczyński odparł atak i „nieco uszkodził” – jak podała prasa przychylna pisarzowi – napastnika przy użyciu laski. W grudniu tego samego roku dziennikarz został podstępem wyprowadzony z domu przez osoby podające się za funkcjonariuszy policji i ciężko pobity, w rezultacie czego stracił wzrok w jednym oku. Po raz kolejny napadnięto go i pobito w maju 1931 roku, a rzecz dokonała się ponownie w teatrze. Komentująca wydarzenie narodowa „Gazeta Warszawska” pisała o napadzie „zbirów sanacyjnych”, zamieszczając wynik obdukcji lekarskiej. Jedno z czasopism, które uznało za konieczne wypowiedzieć się w sprawie napadu na Nowaczyńskiego, komentowało rzecz w taki sposób: „Fakt, że młodzież rzekomo ideowa i należąca do społeczności akademickiej konkuruje w kunszcie oślepiania literatów z szumowinami podmiejskimi, oburza do głębi nawet zdeklarowanych przeciwników politycznych Adolfa Nowaczyńskiego”.

W podobny sposób polemizowano z Tadeuszem Dołęgą-Mostowiczem, pisującym w prawicowej, antysanacyjnej „Rzeczpospolitej”. We wrześniu 1927 roku został on wywieziony na przedmieścia Warszawy i tam ciężko pobity. Tym razem reakcja była powszechniejsza. Protestowały dzienniki różnych orientacji, w tym także prorządowe. Mówiono o „dzikim napadzie” i ponownym objawieniu się w Polsce „tajemniczej siły, która chce stworzyć rządy terroru”. Po jakimś czasie Mostowicz rozstał się z prasą opozycyjną, co tylko do pewnego stopnia oznaczało zwycięstwo „nieznanych sprawców”. Odwet wziął satyryczną powieścią Kariera Nikodema Dyzmy (1932), odbieraną jako karykatura mechanizmów władzy obozu sanacyjnego.

R.H.

Przede wszystkim musisz zdecydować się na jakąś tezę. Nie można zacząć tekstu od zdania wielokrotnie złożonego, w którym będzie zbyt wiele szczegółowych informacji.

Zdecydowana większość czytelników rzuci tylko okiem na ten początek i odłoży gazetę.

Zdarza mi się pisać duży tekst kilka dni. Najpierw spisuję różne wątki, potem daję sobie dzień–dwa przerwy i siadam do tekstu ponownie. Wtedy już wiem, gdzie są słabe punkty, gdzie historia się nie czyta, co można wyrzucić.

W pisaniu tekstu śledczego największą chyba trudność sprawia takie opowiadanie poszczególnych wątków, żeby pojawiały się one w odpowiedniej kolejności i żeby nie przeplatać ich w sposób, który wywoła chaos. Dobrym rozwiązaniem jest, żeby wątek zaczynać i kończyć w tym samym śródtytule. Jeżeli rozbijemy go na kilka śródtytułów, czytający go będzie musiał szukać kontekstu w poprzednich częściach i raczej porzuci lekturę, niż będzie za każdym razem sprawdzał, o co chodzi.

Podobnie jest z bohaterami. Jeśli ktoś pojawia się w tekście epizodycznie, powinien zostać w swoim wątku. Inaczej czytelnik zapomni, kim jest ten człowiek. A jeżeli musimy przywołać tego marginalnego bohatera w innym miejscu tekstu, przedstawmy go raz jeszcze. Tak żeby czytelnik nie musiał szukać wyjaśnienia, kim ten człowiek jest i dlaczego go cytujemy.

dziennikarstwo śledcze w prasie

121

Nie bój się pokazać tekstu zaprzyjaźnionemu redaktorowi. Ktoś, kto świeżym okiem przeczyta artykuł, wyłapie w nim wszystkie mielizny i rafy. Jeśli w historii jest pęknięcie albo gmatwanina, tylko ktoś, kto czyta tekst jak czytelnik, zwróci na nie uwagę niedoświadczonemu autorowi. Nie obrażaj się na uwagi, nawet jeśli redaktor nie potrafi cię pochwalić, tylko zgłasza zastrzeżenia. Każdej redakcji zależy na dobrych tekstach. A często się zdarza, że uwagi szefostwa są naprawdę trafione.

Warto pamiętać jeszcze o jednym: nic tak nie poprawia stylu tekstu jak gruntownie wykonana reporterska robota. Znam wielu dziennikarzy, którzy mając absolutnie ekskluzywne źródła informacji w instytucjach państwowych, piszą nudne teksty.

Dlaczego? Bo opierają się na dokumentach wytwarzanych przez urzędników i pisanych w ich beznadziejnym urzędniczym języku. Tak jest na przykład z wieloma dziennikarzami kryminalnymi. Z tej samej historii można przecież zrobić półtora tysiąca znaków do kroniki kryminalnej – i poruszający reportaż śledczy. Trzeba tylko chcieć.

Niestety, wielu dziennikarzy idzie na łatwiznę. I to nie dlatego, że im się nie chce, ale dlatego, że mało kto w redakcji oczekuje od nich tego typu tekstów. W rezultacie w wielu gazetach ukazują się notatki, które dla dziennikarza śledczego są dopiero punktem wyjścia do dalszego drążenia sprawy.

Pamiętam, jak ileś lat temu wyczytałem w „Rzeczpospolitej” (pracowałem wtedy w „Życiu”) krótką notkę w dziale zagranicznym, że w Bratysławie został zastrzelony niejaki Peter Steinhuebel. Jak pisała tamtejsza prasa, był on szefem słowackiej mafii, człowiekiem prowadzącym lewe interesy między Popradem, Bratysławą i Wiedniem.

Od lat obawiał się zamachu i należał do najpilniej chronionych gangsterów na Słowacji.

Kula snajpera dosięgła go, kiedy na placu przed swoimi magazynami w Bratysławie przesiadał się z pancernego mercedesa do ferrari.

Korespondent „Rzepy” pisał, że dociekliwi słowaccy reporterzy ustalili, iż w ostatnim okresie przed śmiercią Steinhuebel odwiedził Polskę. Jechał luksusowym mercedesem, na granicy miał powiedzieć, że jest konsulem Liberii w Warszawie, a samochód to limuzyna dla ambasadora.

Zainteresowaliśmy się z kolegą, co też czołowy słowacki gangster porabiał nad Wisłą. Szybko odnaleźliśmy liberyjską ambasadę: ogrodzony wysokim murem, chroniony kamerami budynek przy ulicy Puławskiej w Warszawie. Ambasador na stałe mieszkał w Szwajcarii, zastępował go konsul. Placówka istniała od niedawna, krótko wcześniej dostała akredytację od Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Chodziliśmy wokół tego tematu kilka tygodni. Okazało się, że ambasadorem był człowiek, który pracował dla liberyjskiego rządu, ale tylko do czasu przewrotu i przejęcia władzy w państwie przez inną ekipę. Osierocony po puczu, związał się z podejrzanymi typami, a że wciąż miał papiery dyplomatyczne, ułatwiał przemyt samochodów, antyków i Bóg wie czego jeszcze. A konsulem Liberii w Polsce został człowiek, który kilka lat po tych wydarzeniach został zatrzymany razem z Jeremiaszem Barańskim „Baraniną”, gdy razem jedli posiłek w wiedeńskiej restauracji.

Po publikacji naszego tekstu ambasada została zamknięta przez MSZ.

122

z terenu √ dziennikarstwo śledcze

bertold kittel

Śledczym trzeba się urodzić Wielu młodym, niedoświadczonym reporterom wydaje się, że moja profesja to atrakcyjna, pełna zagadek praca. To ich przyciąga. Słyszę czasem o osobach przedstawiających się jako dziennikarze śledczy. Niektórzy moi koledzy uważają nawet, że dziś to określenie zostało zawłaszczone przez zbyt wielu dziennikarzy i ostentacyjnie odżegnują się od nazwy „śledczy”.

Nie ma nic złego w tym, że tak wielu ludzi aspiruje do bycia dziennikarzami śledczymi. Tematów nie zabraknie dla nikogo. A życie samo przeprowadzi selekcję.

Wielu z tych młodych, ambitnych dziennikarzy zapału wystarcza na kilka miesięcy.

Ogromna odpowiedzialność – nie tylko za to, co się pisze, ale także wobec kolegów i przełożonych – powoduje, że szybko tracą zapał. Do tego dochodzi tytaniczna praca, jaką jest dokumentowanie tekstów. I jeszcze jedno: konieczność ogromnej samodyscypliny. Przecież nikt nie stoi nad dziennikarzem śledczym z zegarkiem w ręku. To prawda, że możesz wstać później, zerwać się na małe wagary. Tylko że na końcu musisz napisać tekst, a tego nikt za ciebie nie zrobi.

W rzeczywistości praca w charakterze dziennikarza śledczego wymaga zdolności, jakich szefowie rzadko wymagają od zwykłych dziennikarzy: umiejętności syntezy i dostrzegania związków pomiędzy mało znaczącymi z pozoru faktami, ciągłego analizowania. Do tego głęboka wiedza i chęć uczenia się, łatwość pisania tekstów, odporność psychiczna i odpowiedzialność. Wreszcie wspomniana dyscyplina. To tylko najważniejsze cechy. Wszystko to sprawia, że dziennikarstwo śledcze jest i pozostanie zajęciem elitarnym.

BERTOLD KITTEL – urodzony w 1975 roku, wychował się na Podhalu. Zawsze chciał być dziennikarzem, dlatego dziennikarstwo śledcze było dla niego naturalnym wyborem. Już w liceum w Rabce zasłynął cyklem artykułów w gazetce szkolnej, opisujących praktyki wręczania nauczycielom kosztownych prezentów, za co został usunięty ze szkoły. Dalsze kroki na drodze zawodowej stawiał w lokalnych oddziałach „Gazety Wyborczej” w Nowym Sączu i Krakowie, wreszcie w „Super Expressie” i „Życiu”, już w Warszawie. W 2000 roku dołączył do zespołu „Rzeczpospolitej”, gazety, która ukształtowała go jako dziennikarza i dla której napisał swe najważniejsze, wielokrotnie nagradzane teksty. Za cykl publikacji Czeski układ Orlenu został przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich uhonorowany Główną Nagrodą Wolności Słowa (2006). Dwukrotnie zdobył nagrodę w konkursie „Tylko ryba nie bierze?” Fundacji imienia Stefana Batorego – w 2004 roku za serię artykułów Tajne konta byłych szefów PZU oraz w 2006 za jedenaście artykułów Prezes, któremu ufa minister, dotyczących korupcji w PZU. Ten cykl tekstów przyniósł mu jeszcze nagrodę Grand Press za najlepszy materiał śledczy. Obecnie Kittel jest dziennikarzem TVN, współpracuje też z polską edycją „Newsweeka”.

dziennikarstwo śledcze w prasie

123

Jak, zdaniem Kamila Durczoka, poprowadzić dyskusję z udziałem dwóch nienawidzących się polityków?

Kiedy Mariusz Szczygieł zadaje rozmówcy najtrudniejsze pytanie?

Czy, według Jerzego Pilcha, można się nauczyć pisania?

Biblia dziennikarstwa jest największym uniwersytetem Bibl dziennikarskim w naszy naszym kraju – na najwyższym poziomie i z najlepszą kadrą.

(ze wstępu u Andrzeja Andr Skworza)

Fakty o Biblii dziennikarstwa: dziennikarstwa: ◊◊ gromadzi teksty 66 autorów − najwybitniejszych polskich dziennikarzy ◊◊ zamyka w 30 kapsułkach historię polskiego dziennikarstwa XX wieku

◊◊ pokazuje pracę w 4 rodzajach mediów − w prasie, radiu, telewizji i internecie ◊◊ dzieli się na 3 główne części − opowiadające o pracy w terenie, przy stoliku i w redakcji ◊◊ opisuje gatunki dziennikarskie z praktycznego punktu widzenia ◊◊ zawiera najkrótszy słowniczek najważniejszych dziennikarskich pojęć

Jurecki Milewicz Wróblewski Zielke Gluza Węglarczyk Lubecka Góralewska Tejchman Smokowski Susałko Gierszewski Zielińska Morawski Ernst B. Chaciński Mazurczyk Montgomery Walewski Orliński Włodarski Woźniak Adamczyk M. Chaciński Jarniewicz Pawłowski Skworz Kozak Stanuch Kapica Sobczyk Kruszona Jędrzejowski

Cena detal. 89,90 zł