Bu çalışmada Başbakanlık Cumhur yet Arş v kaynaklarına göre Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı'nın nasıl teşk latlandığı, hastalıklarla mücadele şekl ve sonuçları le personel yet şt rme ve st hdam pol t kalarından bahsed lm ş, bahs geçenlere da r ver ler tablolar hal nde sunulmuştur. Ayrıca, bunların hayata geç r leb lmes ç n yayımlanan kanun ve tüzükler ele alınmıştır.
ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA
ATATÜRK DÖNEMİ SAĞLIK VE SOSYAL YARDIM BAKANLIĞI
B rb r ardınca çıkan syanlara Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşları, B r nc Dünya Savaşı ve İst klal Savaşı da eklenm ş, neredeyse çeyrek asır nsanımız cepheden cepheye savrulmuştu. Lozan Antlaşması le başlayan yen dönem yıllardır gereken ht mamı görmem ş b r m llet n kend n bulma, yen den ayağa kalkab lmek ç n temeller atma dönem yd . S yasetten eğ t me, ekonom den sosyal hayata her alanda yen den nşa sürec n n başladığı bu dönemde sağlık h zmetler de yer n almış, b r yandan teşk latlanma d ğer yandan hastalıklarla mücadelede yen esaslar tesp t ed lerek yürürlüğe sokulmuştu. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı M ll Mücadele'n n zor şartlarında doğmuş, Cumhur yet n b r ürünü olarak gel şm ş ve tüm yurtta teşk latlanmıştı.
ATATÜRK DÖNEMİ SAĞLIK VE SOSYAL YARDIM BAKANLIĞI TEŞKİLAT VE FAALİYETLERİ
Yrd. Doç. Dr. H kmet Zek KAPCI
ISBN 978-605-4510-91-7
www.t ydem.com www.senalk tap.com
Yrd. Doç. Dr. H kmet Zek KAPCI
ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA
ATATÜRK DÖNEMİ SAĞLIK VE SOSYAL YARDIM BAKANLIĞI TEŞKİLAT VE FAALİYETLERİ
Yrd. Doç. Dr. Hikmet Zeki KAPCI
TİYDEM
ANKARA – 2015
ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA ATATÜRK DÖNEMİ SAĞLIK VE SOSYAL YARDIM BAKANLIĞI TEŞKİLAT VE FAALİYETLERİ
2015 ©Tüm hakları saklıdır. Bu kitabın tamamı ya da bir kısmı 5846 sayılı yasa hükümlerine göre, yazarın önceden yazılı izni olmadan elektronik, mekanik, fotokopi veya herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılamaz, depolanamaz, yayınlanamaz. Yrd. Doç. Dr. Hikmet Zeki KAPCI Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi hzeki@erciyes.edu.tr
Kapak Resimleri Ön Kapak: Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü Arka Kapak: Sağlık Bakanlığı Binası Yayın Koordinatörü & Tasarım Mustafa YAŞAR
ISBN: 978-605-4510-91-7
Baskı: Emir Ofset Sertifika No: 27490
TİYDEM® YAYINCILIK Sertifika No:14951 Demetgül Mah. 422. Sok. No: 13/C Yenimahalle / ANKARA TEL: 0.541. 849. 33. 62 www.tiydem.com info@tiydem.com
Cumhuriyet; fikren, ilmen, bedenen kuvvetli ve yüksek seviyeli muhafızlar ister.
Mustafa Kemal ATATÜRK
3
4
Bir Kurban Bayramında faili meçhulle kaybettiğim babamın aziz hatırasına ve Sevgi ve şefkatiyle beni terbiye etmiş olan kıymetli anneme…
5
Hikmet Zeki KAPCI 1972 yılında Almanya’da doğdu. İlkokul ve ortaokul öğrenimini Konya’nın muhtelif ilçelerinde tamamlayan Kapcı liseyi Konya Atatürk Sağlık Meslek Lisesi’nde okudu. Liseden mezun olduktan sonra Konya Sağlık Müdürlüğü’ne bağlı kurumlarda sağlık memuru olarak görev yaptı. 1994 yılında Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde lisans eğitimine başladı. 1998’de aynı üniversitede yüksek lisans 2004’te doktora eğitimine başladı. 2012 yılında doktora eğitimini tamamladı. 1999-2014 tarihleri arasında Erciyes Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü’nde okutman olarak görev yaptı. 2014 yılında Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nde Yardımcı Doçent Doktor unvanıyla öğretim üyeliğine atandı. 2009’dan beri Atatürk İlkeleri Araştırma ve Uygulama Merkezi müdür yardımcılığı görevini devam ettiren Kapcı evli ve üç çocuk babasıdır.
7
8
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ . ................................................................................15 Giriş . ....................................................................................17 A. Teşkilat. .......................................................................22 1- Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Teşkilatı . ...........22 2- Vilayetler Sağlık Teşkilatı. ......................................28 3- Hudut ve Sahiller Genel Müdürlüğü. ......................30 4- Türkiye Cumhuriyeti Merkez Hıfzıssıhha Kurumu .. 31 5- Bakanlık Bütçeleri.............................................32 B. Sağlık Kanunları ve Yönetmelikleri . .............................34 1- Doğrudan Doğruya Genel Sağlığın Korunması ve Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadeleye Mahsus Kanun ve Nizamnameler . ......................................39 2- Tababet ve Şubeleri Sanatlarının İcrasına Dair Kanun ve Nizamnameler . .....................................45 3- Yardımcı Kanunlar .................................................48 C. Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele. ..................................53 1- Ülkemizi Dışarıdan Gelen Salgınlara Karşı Koruma.53 2- Yurtiçinde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele. ............57 D. Sıtma Mücadelesi . .......................................................69 E. Zührevi Hastalıklarla Mücadele . ..................................79 1- Hükümet ve Belediye Doktorları, Seyyar Doktorlar ve Resmi Kurumlar Tarafından Yapılan Mücadele. ..............................................................80 2- İl Özel İdareleriyle Yapılan Mücadele . .....................81 3- Tedavi Evleri Vasıtasıyla Yapılan Mücadele. ............81 4- Evlenme Muayenesi................................................84 F. Trahom Mücadelesi ......................................................85 G. Verem Mücadelesi. .......................................................89 H. Çocuk Ölümüyle Mücadele...........................................94 İ. Tıbbi ve Sosyal Yardım İşleri ..........................................98 1- Tıbbi Yardım . ...............................................................99 2- Akıl ve Sinir Hastalarına Yardım . 113 3- Malullere Yardım. 115 4- Diğer Hizmetler . 116 J. Hıfzıssıhha Kurumları .................................................116 1- İstanbul Bakteriyolojihanesi . 117 2- Sivas Bakteriyolojihanesi . 118 3- İzmir Hıfzıssıhha Kurumu. 119 4- İstanbul Limanı Bakteriyoloji Laboratuarı . 119 5- Kimyahane. 120 6- Belediye Kimyahaneleri. 122 9
7- Çiçek Aşısı Kurumu. ............................................ 122 8- Serum Kısmı . ...................................................... 123 9- Kuduz Aşısı Kısmı . .............................................. 124 10- Kontrol Kısmı . ................................................... 124 11- Mutfak Kısmı . ................................................... 124 12- Antijen Kısmı . ................................................... 125 13- Müstahzarat (İlaçlar) Kısmı . ............................... 125 14- Fenni Ahırlar Kısmı . .......................................... 125 15- Biyoloji Tetkikat ve İmalat Şubesi (Farmakodinami) . ............................................. 125 K. Eğitim Kurumları . ......................................................126 1- Tıp Talebe Yurdu.................................................. 127 2- Ebe Talebe Yurdu................................................. 127 3- Küçük Sıhhat Memurları Mektepleri (Sağlık Memuru Okulları . .................................................................. 128 L. Propaganda ve Neşriyat . .............................................129 M. Teftiş Mesaisi .............................................................137 N. Evrak İşleri .................................................................138 Ekler . ................................................................................. 139 Kaynakça. ........................................................................... 249
10
TABLOLAR VE ŞEKİLLER TABLOLAR: Tablo 1: Yıllara Göre Bakanlık Kadrosu ............................... 26 Tablo 2: 1923-1938 Yılları Arası Genel Bütçe Rakamları ile Bakanlık Bütçesi Miktarı ve Oranları ...................... 33 Tablo 3: 1922-1932 Yılları Arasında Limanlara Giren Gemiler .................................................................. 54 Tablo 4: Kolera Aşısı Uygulaması ........................................ 56 Tablo 5: Etüvler ................................................................. 58 Tablo 6: 1925-1929 Yıllarında Görülen Veba Vakaları .......... 59 Tablo 7: Dağıtılan Çiçek Aşısı Miktarı .................................. 59 Tablo 8: Çiçek Aşısı Uygulaması ......................................... 60 Tablo 9: Kızıl Aşısı Uygulaması ........................................... 61 Tablo 10: Difteri Aşısı Uygulaması ...................................... 62 Tablo 11: Menenjit Aşısı Uygulaması................................... 63 Tablo 12: Ankilostom Mücadelesi ........................................ 64 Tablo 13: Bazı İllerdeki Kuduz Mücadelesi Verileri ............... 65 Tablo 14: 1925-1930 Tarihleri Arasında Ülkemizde Ortaya Çıkan Bulaşıcı Hastalıklar ve Ölüm Miktarları ......... 69 Tablo 15: İllere Göre Sıtma Mücadelesi ................................ 75 Tablo 16: Sıtma Tedavisi İçin Dağıtılan Kinin Miktarı........... 77 Tablo 17: Sıtma Tedavisi İçin Satılan Kinin Miktarı .............. 77 Tablo 18: Sıtma Tedavisi Mesaisi ........................................ 78 Tablo 19: İllere Göre Frengi Mücadelesi............................... 83 Tablo 20: Frengi Mücadelesinde İlaç Kullanımı .................... 83 Tablo 21: Seroloji Muayenesi .............................................. 84 Tablo 22: Dispanserlerde Yapılan Frengi Tedavisi ................ 84 Tablo 23: Trahom Tedavi Mesaisi ........................................ 89 Tablo 24: Veremle Mücadele Mesaisi ................................... 92 Tablo 25: Heybeliada Verem Sanatoryumu Mesaisi.............. 93 Tablo 26: İstanbul ve İzmir Hastanelerinde Verem Mücadelesi ............................................................. 93 Tablo 27: Emrazı Sariye Hastaneleri Verem Mücadelesi ....... 94 Tablo 28: Verem Aşısı......................................................... 94 Tablo 29: Doğum ve Çocuk Bakım Evleri Mesaisi................. 97 Tablo 30: Süt Çocuğu Muayene ve Müşavere Evi Mesaisi ...... 98 Tablo 31: Memleket ve Belediye Hastaneleri Mesaisi .......... 101 Tablo 32: Genel Bütçeye Bağlı Kurumların Mesaisi ............ 102 Tablo 33: Numune Hastaneleri Mesaisi .............................. 103 Tablo 34: Zonguldak Hastanesi ve İstanbul Çocuk Hastanesi Mesaileri .............................................................. 104 Tablo 35: Muayene ve Tedavi Evleri Mesaisi ...................... 105 11
Tablo 36: Etimesgut İçtimai Hıfzıssıhha Numune Dispanseri Mesaisi ................................................................ 106 Tablo 37: 1930 Yılı Ülke Genelindeki Hastane, Dispanser ve Yatak Adedi ......................................................... 107 Tablo 38: İl Özel İdarelerine Bağlı Hastanelere Ait Bilgiler .. 108 Tablo 39: İstanbul Gureba Hastanesine Ait Bilgiler............ 109 Tablo 40: Özel Hastaneler Ait Bilgiler ................................ 110 Tablo 41: Cumhuriyetin İlanından Sonra Sağlık Kurumları İnşaatları ............................................................. 111 Tablo 42: Elazığ ve Manisa Akıl ve Ruh Sağlığı Hastaneleri Mesaisi ................................................................ 114 Tablo 43: Özürlülere Yönelik Mesai ................................... 115 Tablo 44: İstanbul Bakteriyolojihanesi Mesaisi .................. 120 Tablo 45: Sivas-Ankara Bakteriyoloji Laboratuvarı Mesaisi 120 Tablo 46: Kimyahane Mesaisi ........................................... 121 Tablo 47: Kimyahane Aşı Mesaisi ...................................... 121 Tablo 48: Çiçek Aşısı Üretimi ............................................ 123 Tablo 49: Serum Üretim ve Dağıtımı.................................. 123 Tablo 50: Kuduz Aşısı Mesaisi ........................................... 124 Tablo 51: Biyoloji Tetkikat ve İmalat Şubesi Mesaisi .......... 126 Tablo 52: Sağlık Memuru Okulları Mezun Sayısı ............... 129 Tablo 53: İstanbul ve Ankara Müzeleri Ziyaretçi Sayısı....... 130 Tablo 54: Merkez Hıfzıssıhha Kurumu Tarafından Yayınlanan Bilimsel Eserler................................... 136 Tablo 55: Teftiş Mesaisi .................................................... 138 Tablo 56: Evrak Kalemi Mesaisi ........................................ 138 ŞEKİLLER: Şekil 1: Bakanlık Merkez Teşkilatı ...................................... 24 Şekil 2: Bakanlığın 1923-1937 Senelerindeki Personel Durumu ................................................................. 27 Şekil 3: Bakanlık Vilayet Teşkilatlanması ............................ 29 Şekil 4: Hudut ve Sahiller Genel Müdürlüğü Teşkilatlanması 31 Şekil 5: Merkez Hıfzıssıhha Kurumu Teşkilat Yapılanması .... 32 Şekil 6: Sıtma Mücadele Faaliyetleri .................................... 72 Şekil 7: Sıtma İle Mücadele Kapsamında Kurutulan Bataklık Miktarı .................................................................. 73 Şekil 8: 1923 ile 1937 Yıllarındaki Sağlık Kurumları ve Yatak Sayısı ......................................................... 100
12
KISALTMALAR (BCA)
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
Bkz.
Bakınız
Blm.
Bölümü
CHP
Cumhuriyet Halk Partisi
ÇTTAD
Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi
Dr.
Doktor
Ed.
Editör
Prof. Dr.
Profesör Doktor
s.
Sayfa
TBMM
Türkiye Büyük Millet Meclisi
13
14
ÖNSÖZ 20. yüzyılın başları Türk milleti için en çetin sınavların yaşandığı bir dönem olmuştu. Birbiri ardınca çıkan isyanlara Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşı ve İstiklal Savaşı da eklenmiş, neredeyse çeyrek asır insanımız cepheden cepheye savrulmuştu. Lozan Antlaşması ile başlayan yeni dönem yıllardır gereken ihtimamı görmemiş bir milletin kendini bulma, yeniden ayağa kalkabilmek için temelleri atma dönemiydi. Siyasetten eğitime, ekonomiden sosyal hayata her alanda yeniden inşa sürecinin başladığı bu dönemde sağlık hizmetleri de yerini almış, bir yandan teşkilatlanma diğer yandan hastalıklarla mücadelede yeni esaslar tespit edilerek yürürlüğe sokulmuştu. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Milli Mücadele’nin zor şartlarında doğmuş, Cumhuriyetin bir ürünü olarak gelişmiş ve tüm yurtta teşkilatlanmıştı. Bugüne kadar Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı ile ilgili yapılan çalışmalara bir katkıda bulunmak amacıyla bu eseri hazırlamış bulunuyoruz. Eserimizin ana gövdesini Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nden elde ettiğimiz belgeler oluşturmaktadır. Bundan başka Cumhuriyet Halk Partisi’nin cumhuriyetin 15. yılı münasebetiyle hazırladığı “Cumhuriyetin 15. Yılı” isimli eser başta olmak üzere bu alanda yapılmış diğer eserlerden de istifade edilmiştir. Muhakkak ki çalışmamızda eksikler olmuştur. Bu noktada siz değerli okuyucularımızın engin hoşgörüsüne sığınıyoruz. Bu eserin hazırlık aşamasında desteklerini daima hissettiğim, sabırla ve sevgiyle beni yüreklendiren gözümün nurları kızlarım Bilge, İnci ve oğlum Erdem’e ve baş tacım, kıymetlim, hayat arkadaşım Zeynep Hanım’a şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim. Hikmet Zeki KAPCI Kayseri, 2015
15
16
Giriş Osmanlı Devleti’nin klasik döneminde vakıflar aracılığıyla verilen sağlık hizmetlerinde değişim 19. yüzyılın başlarından itibaren başlamıştı. II. Mahmut’un 1827 yılında açtığı Tıbbiye-i Şahane bu alandaki değişimin yönünü anlamamız açısından önemliydi. Batıya yönelişin göstergelerinden biri olan bu okulun eğitim dili Fransızca idi.1 Öncelikle askeriyede başlayan Batılılaşma sağlık hizmetlerinde de etkisini göstermiş Batılı anlamda açılan ilk hastaneler askeriyeye ait olmuştu.2 1839’da Beynelmilel Sıhhiye Meclisi’nin oluşturulması ile sağlıkta batılı anlamda ilk örgütlenme başlamıştı.3 1849’da Hekimbaşılık lağvedilmiş, bunun yerine 1850’de Tıbbiye Nezareti kurulmuştu. 1862’de yayımlanan bir nizamname ile doktorluk yapabilmek için tıp okullarından mezun olmak gerektiği ifade edilmişti. 1867’de devlet idari teşkilatında sağlık örgütlerinin de yer aldığı İdare-i Umumiye Vilayet Nizamnamesi yayımlanmış, bunu 1870’de Nezareti Tıbbiye-i Mülkiyenin açılması takip etmişti. Böylece halka sağlık hizmeti sunacak ilk merkezi kurum kurulmuş oldu. Bu gelişmeleri 1871 yılında yayımlanan İdare-i Umumiye-i Tıbbiye-i Mülkiye Nizamnamesi takip etmiş, bilahare Sıhhiye Müfettişlikleri ve Memleket Tabiplikleri kurulmuştu.4 1878 yılında Cemiyet-i Tıbbiye-i Mülkiye adıyla kurulan teşkilat 1906’da Meclis-i Maarif-i Sıhhiye adını almıştı.5 Bu teşkilat, 1908 yılında İtalyan sağlık örgütlenmesi örnek alınarak genel müdürlük olarak adlandırabileceğimiz Meclis-i Umuru Tıbbiye-i Umumiye’ye dönüştürülmüştü. Bu kurumun 1914 yılında Dahiliye Nezaretine bağlanmasıyla vekaletin ismi Dahiliye ve Sıhhiye Nezareti şeklinde değiştirilmişti. Böylece sağlık hizmetleri İçişleri Bakanlığına bağlı bir genel müdürlük bünyesinde sunulmaya başlanmıştı.6 Buradaki sağlık örgütünde üç kuruluş vardı. Esin Kahya ve Ayşegül D. Erdemir, Bilimin Işığında Osmanlıdan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2000, s.225 2 Kahya ve Erdemir, s.232-233 3 Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları, Yayın No:422, Ankara 1973, s.22 4 Nesrin Çobanoğlu, “Türkiye Cumhuriyeti’nde Sağlık Kurumlarının Tarihi”, 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, Ed. A.D. Erdemir - Ö.Öncel - Y.Küçükdağ - B.Okka - S.Erer, Cilt:2, 2024 Mayıs 2008, s.1576 5 Sağlık Hizmetlerinde…, s.22 6 Çobanoğlu, s.1576 1
17
a) Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi b) Karantina İdaresi c) Hicaz Sıhhiye İdaresi.7 Bu arada 1913’ten itibaren taşra teşkilatlanması alanında önemli gelişmelerin yaşandığını gözlemliyoruz. Salgınlarla mücadele etmek, nüfusun artmasını sağlamak ve çevre problemlerinin çözümü için Sıhhiye Meclisleri oluşturulmaya başlanmıştı. Bu meclislerde, yörenin mülki amiri, belediye başkanı, sağlık müdürü, hükümet tabibi, askeri ve diğer sivil yetkiler yer almıştı. Aynı dönemde yaşanan diğer bir değişiklik de memleket tabibi kavramının yerine hükümet tabibinin kullanılmasıydı.8 İsim değişikliği doktorların görev ve yetkilerinde bir değişiklik anlamına gelmiyordu. Bu arada, Sıhhiye Meclisleri Cumhuriyet döneminde Umumi Hıfzıssıhha Meclisi, bilahare Sağlık Kurulları’na dönüştürülmüştü.9 2 Mayıs 1920 tarihli ve 3 numaralı Büyük Millet Meclisi İcra Vekillerinin Suret-i İntihabına Dair Kanun’un Birinci Maddesinde “Şeriye ve Evkaf, Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye, İktisat (Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman ve Maadin), Maarif, Adliye ve Mezahip, Maliye ve Rüsumat ve Defter-i Hakani, Nafia, Dahiliye (Emniyeti Umumiye, Posta ve Telgraf), Müdafaa-i Milliye, Hariciye ve Erkanı Harbiye-i Umumiye işlerini görmek üzere Büyük Millet Meclisinin on bir zattan mürekkep bir İcra Vekilleri Heyeti vardır” ifadelerinde “Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye”nin bakanlık olarak nitelendirilmesi ile Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı kurulmuş oldu.10 Dr. Adnan Adıvar 3 Mayıs’ta Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanı olarak atanmış, kâtip olarak yanına aldığı bir sağlık memuru ile Ankara Vilayet Konağında görevine başlamıştı. Bakanlık teşkilatlanmasına dair ilk bilgileri bütçe tasarısında görüyoruz. Buna göre, Merkezde Hıfzıssıhha ve Sicil Daireleriyle Muhasebe ve Evrak Kalemi vardı. Meclis-i Sıhhi-i Âli kaldırılırken Kuduz Tedavi Kurumu, Aşıhane ve Bakteriyolojihane kurulmuştu. Sağlık Hizmetlerinde…, s.22 M. Yahya Metintaş ve Ö. Elçioğlu, “Cumhuriyet’e Doğru Türkiye’de Sağlık Örgütlenmesi”, 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, Ed. A.D. Erdemir - Ö.Öncel - Y.Küçükdağ B.Okka - S.Erer, Cilt:2, 20-24 Mayıs 2008, s.1644 9 Erdem Aydın, “19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı:15, 2004, s.205-206 10 Düstur, III. Tertip, Cilt: 1-4, s.6 7 8
18
Ayrıca, teftiş kadrosundaki müfettiş sayısı üçe çıkarılmıştı. Taşra yapılanmasında değişikliğe gidilmemiş, eski Sağlık Müdürlükleri, Hükümet, Belediye ve Karantina Tabiplikleri ile Küçük Sıhhat Memurlukları (Sağlık Memurlukları) aynen devam ettirilmişti.11 Yıllardır devam edegelen savaşlar sebebiyle çok sayıda insan muhacir konumundaydı. 5 Haziran 1921 tarihinde muhacirlerle ilgili işler İçişleri Bakanlığı’ndan alınarak Sağlık Bakanlığına verilmişti. Bunun üzerine Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’na bağlı Muhacirin Müdüriyeti kuruldu. Aynı zamanda İstatistik ve Neşriyat Müdürlüğü’nün de faaliyete geçtiğini görmekteyiz.12 İstanbul’un düşman işgalinden kurtuluşundan sonra Muhacirin ve İskan-ı Aşair Umum Müdürlüğü de Bakanlığa bağlandı.13 Uzun süren savaşların diğer bir etkisi olan yetimlerin sayısının artması yetimlerin muhafazasının devletin önemli işleri arasına almasını zorunlu kılıyordu. Bu bağlamda sosyal yardım görevi bulunan Bakanlık bu görevi de üstlenmişti. Muavenet-i İçtimaiye Şubesi’nin görev alanı 1923 yılı başlarında genişletilmiş, ismi Muavenet-i İçtimaiye ve Darüleytamlar Umum Müdürlüğü olarak değiştirilmişti.14 İstanbul’un düşman işgalinden kurtuluşundan sonra burada bulunan Öksüz Yurdu da Bakanlığa bağlanmıştı.15 1819 yılında Hindistan’dan Türkiye’ye ulaşan salgın sebebiyle sınırlarımızda önlem alınması gerekliliği anlaşılmış, tedbirlerin alınabilmesi için yabancı doktorlardan hizmet alınması gerektiği görülmüştü. Böylece sahillerin ve sınırların sağlık açısından korunması işi yabancılara verilmiş, bir çeşit sağlık kapitülasyonu oluşmuştu. Lozan’da görüşülen bu konu Türkiye’nin istediği şekilde çözülmüş, İstanbul Meclis-i Kebir-i Umuru Sıhhiye’si kaldırılmış ve Türkiye’nin sıhhi teşkilatının sağlık görevinin Türk idaresine ait olduğu kabul edilmişti.16 3 Mayıs 1920’de Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’nın kurulduğu tarihten Atatürk’ün vefat ettiği tarihe kadar 7 kez Sağlık Hizmetlerinde…, s.31 Sağlık Hizmetlerinde…, s.32 13 Sağlık Hizmetlerinde…, s.34 14 Sağlık Hizmetlerinde…, s.33 15 Sağlık Hizmetlerinde…, s.34 16 Rıdvan Ege, Atatürk ve Cumhuriyet Dönemi Sağlık Hizmetleri 1923-1938, Türk Hava Kurumu Basımevi, 1998, s.12-15; Ayrıca daha detaylı bilgi için bkz. Murat Aksu, “Lozan Antlaşması ile Türkiye’de Sağlık Kapitülasyonlarının Kaldırılması”, 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, Ed. A.D. Erdemir - Ö.Öncel - Y.Küçükdağ - B.Okka S.Erer, Cilt:2, 20-24 Mayıs 2008, s.1015-1021. 11 12
19
bakan değişmiş, bu sürede 5 bakan görev yapmıştı. Bakanlık görevine ilk atanan Dr. Adnan Adıvar 3 Mayıs 1920 - 10 Mart 1921 tarihleri arasında görev yapmıştı. Atatürk döneminde en uzun süre bakanlık yapan Dr. Refik Saydam üç kez göreve gelmişti. Bu tarihler, 10 Mart 1921-20 Aralık 1921, 30 Ekim 1923 – 21 Kasım 1924 ve 4 Mart 1925 – 25 Ekim 1937 idi. Bunlardan başka, Dr. Rıza Nur 24 Aralık 1921 – 27 Ekim 1923 tarihleri arasında, Dr. Mazhar Germen 22 Kasım 1924 – 3 Mart 1925 tarihleri arasında ve Dr. Hulusi Alataş ise 25 Ekim 1937 – 18 Ocak 1945 tarihleri arasında bakanlık görevini ifa etmişlerdi.17 Cumhuriyetin 15. yılı anısına hazırlanan “Cumhuriyetin İlk 15 Yılında Sağlık Hizmetleri” isimli eserde Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’nın 15 sene içinde halk sağlığı için yaptığı çalışmaların Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’nun verdiği yetki ve görevlendirmeye göre gerçekleştirildiği ifade ediliş, kanunun başlıca hükümlerine yer verilmişti. Yine bakanlığın bütçesinin elverdiği ölçüde ifa ettiği hizmetler maddeler halinde sıralanmıştı. Buna göre, 1- Doğumu çoğaltmak, kolaylatmak ve çocuk ölümlerini azaltmak, 2- Annelerin doğumdan önce ve doğumdan sonra sağlıklarını korumak, 3- Memlekete sari ve salgın hastalıkların girmesinin önüne geçmek, 4- Memleket içinde her türlü sari ve salgın hastalıklarla mücadele etmek, 5- Tababet ve şubelerinin sanatlarının icrasına nezaret, 6- Gıdalar ile ilaçları ve bütün zehirli müessir ve uyuşturucu maddeleri kontrol altına almak, serum ve aşılar hazırlamak, 7- Çocukluk ve gençlik hıfzıssıhhası, 8- Mektep hıfzıssıhhası, 9- Mesai ve sanat hıfzıssıhhası, 10- Maden suları ve diğer şifa veren sulara nezaret, 11- Hıfzıssıhha müesseseleri ve Bakteriyoloji laboratuvarları açılması ve idaresi, http://www.saglik.gov.tr/TR/belge/1-334/bakanlarimiz.html; Atatürk Dönemi Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanları’nın TBMM’ine verdikleri Tercüme-i Halleri kitabımızın Ekler kısmında yer alan Ek.7’de verilmiştir. 17
20