PROMIC_pocalunki3
9/01/15
18:30
Page 15
na prze∏omie XII i XIII wieku na Zachodzie „wynaleziono” nowoczesnà mi∏oÊç – takà, jak dziÊ jà pojmujemy – Êwi´ci tacy jak Franciszek, a wczeÊniej jeszcze Êw. Bernard z Clairvaux, wnieÊli zasadniczy wk∏ad w rozumienie natury mi∏oÊci i przyjaêni. Kiedy w ich ˝ycie otwarcie wkraczajà kobiety, jak nikt inny potrafià opisaç uczucie przyjaêni przenikni´tej mi∏oÊcià, interpretujàc je jako tajemnic´ m´˝czyzny i kobiety, dojrza∏ych a zarazem niewinnych jak dzieci. Wiek XII – jak powie Georges Duby – to wiek „dominacji kobiet”. Do wszystkich katedr wkracza ma-
ZANIM JESZCZE
15
PROMIC_pocalunki3
9/01/15
18:30
Page 16
jestatycznie Matka Bo˝a w orszaku Êwi´tych niewiast. Magdalena, nadzieja grzesznic, triumfuje w Vézelay, trzy Marie zaÊ: Maria z Betanii, Maria Kleofasowa i Maria z Magdali, wed∏ug legendy docierajà w∏aÊnie do ojczyzny mi∏oÊci – Prowansji, a ich kult rozprzestrzenia si´ i g∏´boko zakorzenia w ca∏ej Francji. Kiedy wi´c chrzeÊcijaƒstwo zwraca si´ w stron´ kobiecoÊci, niewiasty zaczyna si´ opiewaç tak˝e na dworach. Jak powiada Georges Duby, „choç kult Matki Bo˝ej i kult damy serca majà inne pod∏o˝e i innà drog´ rozwoju, mo˝na jednak zauwa˝yç mi´dzy nimi pewnà paralel´”. DoÊç powiedzieç, ˝e prze∏om XII i XIII wieku przyniós∏ jednà z najwi´kszych zdobyczy na polu praw cz∏owieka: w chrzeÊcijaƒskiej Europie po raz pierwszy na ma∏˝eƒstwo potrzeba oficjalnej zgody kobiety. To czasy Abelarda (1079–1142) i Heloizy, którzy – chocia˝ sà symbolem mi∏osnej nami´tnoÊci – sà
16
PROMIC_pocalunki3
9/01/15
18:30
Page 17
tak˝e zaliczani do grona m´˝czyzn i kobiet wspólnie podejmujàcych przygod´ duchowà, majàcà znamiona uniwersalnej komunii. Jak pami´tamy, Heloiza zosta∏a prze∏o˝onà klasztoru Parakleta za∏o˝onego przez Abelarda. Oboje nie na p∏aszczyênie mi∏oÊci ludzkiej, lecz w wymiarze wiary i przyjaêni zaznajà ostatecznie ∏aski pokoju istot uzupe∏niajàcych si´ wzajemnie zgodnie z zamys∏em Bo˝ym. Sà to – przypomnijmy – czasy fin’ amor, amor cortese oraz opiewanej przez trubadurów gay saber2. 2
Gay saber (w∏.) – ‘wiedza radosna’; w 1323 roku siedmiu obywateli Tuluzy za∏o˝y∏o Stowarzyszenie Piewców Wiedzy Radosnej (Companhia dels Mantenedors del Gay Saber). Co roku organizowali oni konkurs poetycki „Consistori del Gay Saber”, w którym mogli wziàç udzia∏ wszyscy u˝ytkownicy j´zyka oksytaƒskiego. Nagroda – violeta d’aur, czyli ‘z∏oty fio∏ek’ – wr´czana by∏a zawsze 1 maja. Zdobywca drugiego miejsca otrzymywa∏ srebrnà dzikà ró˝´. Konkurs odbywa∏ si´ od 1324 do 1484 roku. (t∏um.)
17
PROMIC_pocalunki3
9/01/15
18:30
Page 18
W epoce, w której katarzy z Oksytanii, po doznanej pora˝ce, wyruszajà na estetyczny podbój Europy, a dokonujà go or´˝em poezji i muzyki, to w∏aÊnie mnisi z zakonu cystersów a nie truwerzy3 pos∏ugujà si´ najbogatszym s∏ownictwem mi∏osnym. Zresztà wielu spoÊród prowansalskich i oksytaƒskich truwerów koƒczy swoje poszukiwania mi∏oÊci, przywdziewajàc habit cystersów i uk∏adajàc pieÊni skierowane ju˝ nie do damy serca, ale ku niebu. I tak Fulko z Marsylii wst´puje do zakonu cystersów w Le Thoronet, a Bernard z Ventadorn, najwybitniejszy spoÊród trubadurów – do klasztoru w Dalon, gdzie, jak pisa∏, „zanurza si´ w s∏oƒcu”. 3
Truwerzy – Êredniowieczni muzycy i poeci, wywodzàcy si´ nierzadko ze stanu szlacheckiego. Do najbardziej znanych truwerów nale˝eli: Ryszard Lwie Serce, król Anglii, oraz Adam de la Halle. Truwerzy dzia∏ali od po∏owy XII wieku na pó∏nocy Francji. (red.)
18
PROMIC_pocalunki3
9/01/15
18:30
Page 19
Powód? Wszyscy oni, na po∏udniu Francji zwani trubadurami, dà˝à ku najwi´kszej mi∏oÊci i dlatego wielu z nich w koƒcu wst´puje do zakonu. Trobar4 to bowiem tyle co szukanie s∏ów, by opisaç w obrazach pe∏nych Êwiat∏a, w muzyce, czym jest sztuka mi∏owania, owa „sztuka sztuk”, jak mawia∏ mnich Wilhelm z Saint-Thierry. Bernard z Clairvaux, który z wielkim zapa∏em spiera∏ si´ z Abelardem, by∏ rzecznikiem wypraw krzy˝owych, lecz równoczeÊnie, jak mówi∏ ten˝e mnich Wilhelm, „uwodzicielem z Burgundii”. Napisa∏ regu∏´ zakonnà dla mnichów-wojowników, siejàcych postrach Kawalerów Zakonu Ubogich Rycerzy Chrystusa i Âwiàtyni Salomona, najwaleczniejszych ˝o∏nierzy tamtych czasów, a jednoczeÊnie s∏a∏ tak wzruszajàce listy mi∏osne do Ermengar4
Trobar (oksyt.) – uk∏adaç pieʃ. (red.)
19
PROMIC_pocalunki3
9/01/15
18:30
Page 20
dy5. I mimo ˝e zwyk∏ by∏ nakazywaç przyjazd do swojego opactwa ksià˝´tom i królowym, potrafi∏ zboczyç z drogi i wyd∏u˝yç swojà duchowà pielgrzymk´ po to tylko, by spotkaç swà przyjació∏k´. Tak˝e Franciszek z Asy˝u, umierajàc, wezwa∏ do siebie bliskà osob´, kogoÊ, kogo nikt by si´ nie spodziewa∏ – kobiet´. Jakubina6, Melisanda7, Ermen5
Ermengarda Andegaweƒska (1072–1146) – córka Fulka IV Ponurego, hrabiego Andegawenii, i Hildegardy z Beaugency, siostra króla Jerozolimy, Fulka Andegaweƒskiego. Jako osoba bliska Êw. Bernardowi z Clairvaux wspiera∏a budow´ nowych klasztorów cysterskich. Pod koniec ˝ycia osiad∏a w klasztorze Âwi´tego Zbawiciela w Redon, gdzie zmar∏a. (t∏um.)
6
Jakubina Settesoli OFS, w∏aÊç. Giacoma Frangipane de’ Settesoli (1190–1239), doÊç wczeÊnie zosta∏a wydana za mà˝, by∏a matkà dwóch synów. W 1210 roku pozna∏a Êw. Franciszka, któremu udzieli∏a wsparcia, gdy przyby∏ do Rzymu. W 1217 roku owdowia∏a, dziedzi-
20
PROMIC_pocalunki3
9/01/15
18:30
Page 21
garda czy Teresa z Ávila, choç to mo˝e dla wielu zaskakujàce, majà swoje miejsce nie tylko w historii zachodniej duchowoÊci, lecz tak˝e w historii mi∏oÊci. Dlaczego rozmow´ o przyjaêni zaczynaç od Êwi´tych i zakonników, kiedy zdaje si´, ˝e mi´dzy tymi rzeczywistoÊciami powinna, niejako a priori, przebiegaç wyraêna granica? Có˝, wielcy Êwi´ci i poeci ukazywali nowy projekt ludzkoÊci. To w∏aÊnie dzi´ki nim i wÊród nich, pi´knem wieloÊci serc, rozkwit∏a pe∏nia ˝ycia, a drogi humanizmu zbiega∏y si´ z drogami Êwi´toÊci. Bez tego nurtu w literaczàc ogromny majàtek. Wówczas poÊwi´ci∏a si´ dzie∏om mi∏osierdzia i zosta∏a tercjarkà franciszkaƒskà. (t∏um.) 7
Melisanda (1105–1161) – najstarsza córka króla Jerozolimy Baldwina II i Morfii z Meliteny, królowa Jerozolimy i ˝ona Fulka Andegaweƒskiego. (t∏um.)
21
PROMIC_pocalunki3
9/01/15
18:30
Page 22
turze, zrodzonego w kru˝gankach, nie mo˝na by nawet myÊleç ani o stil novo, najcenniejszej poezji mi∏osnej, ani o Dantem. Choç przyjaêƒ mi´dzy m´˝czyznà a kobietà – jednoczeÊnie pe∏na pasji, wierna i wolna od obcià˝enia aktem seksualnym – wydaje si´ niemal nieosiàgalna w∏aÊnie z powodu trudnoÊci z oddzieleniem mi∏oÊci od zmys∏owoÊci, mnisi-poeci pokazujà – tak˝e wspó∏czesnym m´˝czyznom i kobietom – i˝ jednak jest mo˝liwa.
Teologia nami´tnoÊci W ODRÓ ˝ NIENIU OD LUDZI ÂREDNIOWIECZA ,
dzisiaj nie potrafimy ju˝ zrozumieç spraw Bo˝ych i mówiç o nami´tnoÊci. Gay saber – owa wiedza radosna – odesz∏a w zapomnienie.
22