Redaktor: Magdalena Tomkowska Redaktor techniczny: Maciej Goldfarth Projekt okładki: Donat Supiński Ilustracje: Paulina Ziarnik © Copyright by Wydawnictwo Harmonia 2007
Redakcja i Biuro Handlowe:
80 - 283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 058 348 09 50 lub 51 fax 058 348 09 00 e-mail: harmonia@e-harmonia.pl
Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.e-harmonia.pl
Przedruk części lub całości książki bez pisemnej zgody Wydawnictwa zabroniony.
ISBN 978-83-7134-241-7 Gdańsk 2007 – Wydanie I
Wstęp Czym jest afazja, dysfazja dziecięca? Dysfazja i jej skrajny stan, afazja, występujące u dzieci (afazja dziecięca), określane też jako pierwotne bądź specyficzne zaburzenia zachowania językowego, to wynikające z patologii mózgowej, różnego typu i stopnia zaburzenia rozwojowe. W afazji dziecięcej nieprawidłowości rozwoju mowy nie są wtórną konsekwencją innych zaburzeń wynikających z dysfunkcji mózgu (Herzyk A., 1992). U dzieci z zaburzeniami rozwoju mowy pochodzenia centralnego, niezwiązanymi z głuchotą, upośledzeniem umysłowym czy z zaburzeniami emocjonalnymi wyróżnia się dwie (bardzo różnie nazywane) postacie tego zaburzenia: 1. afazję nabytą, w której – podobnie jak u dorosłych – można mówić o utracie osiągniętej już (nawet w niewielkim stopniu) zdolności porozumiewania się; 2. afazję rozwojową – zaburzenie mające bogatą nomenklaturę, najczęściej nazywane: alalią, słuchoniemotą, niedorozwojem, niedokształceniem mowy o typie afazji, niemotą pochodzenia centralnego, wrodzonymi zaburzeniami mowy, wrodzonym niedorozwojem ekspresji lub recepcji i ekspresji słownej, afazją pierwotną, afazją wrodzoną itd. – charakteryzuje się brakiem rozwoju języka i w konsekwencji opóźnieniem rozwoju mowy. Terminom tym nie zawsze jednak przypisuje się to samo znaczenie, co utrudnia opis i studiowanie tych zagadnień (Jastrzębowska G., 1999). Stojąc na stanowisku, że obowiązująca powinna być terminologia powszechnie znana i stosowana w świecie, przyjęto, że zaburzenia rozwoju mowy wynikające z patologii (upośledzenia rozwoju) mózgu to afazja bądź dysfazja rozwojowa, natomiast zaburzenia zachowania językowego wynikające z uszkodzenia prawidłowo rozwijającego się mózgu to afazja, dysfazja nabyta. W pierwszym przypadku zasadnicza przyczyna zaburzeń procesu rozwojowego zaistniała jeszcze przed początkiem rozwoju mowy, w drugim – w trakcie procesu rozwojowego. Termin afazja oznacza całkowity brak rozwoju mowy lub całkowitą utratę zdolności mówienia lub/i rozumienia. Z kolei dysfazja – to zaburzenie rozwoju mowy (mówienia lub/i rozumienia) bądź częściowa utrata wcześniej nabytych już zdolności ekspresywnych lub/i percepcyjnych. Zaproponowane rozszerzenie zakresu pojęć afazja i dysfazja umożliwia stosowanie ich (co jest zgodne z tendencjami światowymi) w odniesieniu do dzieci z wrodzonymi i wcześnie nabytymi uszkodzeniami mózgu, w stosunku do których istnieje najwięcej wątpliwości co do tego, jak określać występujące u nich zaburzenia i czy zaliczać je do afazji. Przedrostek a- w pojęciu afazja odnosi się bowiem do stanu określanego jako brak mowy, do którego może dojść zarówno w przypadku, gdy mowa się nie wykształciła, jak i wtedy, gdy – po zakończeniu procesu rozwojowego lub w trakcie jego przebiegu – człowiek całkowicie utracił zdolność porozumiewania się. Z kolei przedrostek dys- oznacza, że dana czynność została ograniczona lub zniekształcona. Stan ten można obserwować zarówno wtedy, gdy mowa od początku rozwija się nieprawidłowo (stąd pojęcia: upośledzenie rozwoju, niedorozwój, niedokształcenie mowy), jak i wówczas, gdy dopiero po jakimś czasie (w trakcie bądź po zakończeniu procesu rozwojowego) – w wyniku częściowej utraty zdolności mówienia lub/i rozumienia – dochodzi do zakłócenia procesu komunikacji językowej. Zarówno przedrostek a-, jak i dyswskazują na stopień zaburzenia procesu rozwoju mowy lub zniesienia już wykształconych zdolności mówienia lub/i rozumienia mowy. Rdzeń fazja wskazuje na lokalizację uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (to jest na najwyższe piętro mechanizmów mowy). Zaburzenia powstające w wyniku patologii rozwoju lub uszkodzeń mózgu w okresie prenatalnym, perinatalnym i częściowo postnatalnym (w 1 roku życia) nazywamy afazją (dysfazją) rozwojową, natomiast nabytą afazją (dysfazją) dziecięcą określamy zaburzenia powstałe w okresie postnatalnym (gdy uszkodzenie mózgu wystąpiło między początkiem 2 roku życia a 7 rokiem życia). Gdy zaburzenia powstały po 8 roku życia, mówić możemy o afazji (dysfazji) typu dorosłych. Istotą rozwojowej dysfazji, afazji dziecięcej jest brak integracji mowy (niemożność lub znaczne utrudnienie wykształcenia się kompetencji) i w konsekwencji opóźnienie rozwoju mowy, prowadzące do różnych form zaburzeń rozwoju zdolności ekspresji albo percepcji i ekspresji językowej Istotą nabytej dysfazji, afazji dziecięcej jest dezintegracja mowy (rozpad systemu komunikacyjnego, utrata posiadanych już umiejętności językowych) oraz zahamowanie i opóźnienie dalszego procesu integracji mowy (Jastrzębowska G., 1999).
3
Czym jest opóźniony rozwój mowy? Opóźnienie rozwoju mowy (ORM) to najogólniejszy termin służący nazwaniu zjawiska występującego wówczas, gdy proces kształtowania się i rozwoju mowy u dzieci we wszystkich bądź niektórych jej aspektach (fonetycznym, gramatycznym, leksykalnym czy ekspresyjnym) ulega opóźnieniu, co powoduje, że dynamika rozwoju mowy odbiega od normy przewidzianej dla danej grupy wiekowej. Zjawisko to może być wywołane różnymi przyczynami (Jastrzębowska G., 1999). Opóźniony rozwój mowy może być rezultatem indywidualnego tempa i rytmu rozwoju dziecka, czyli dysharmonii rozwojowej. Mówimy wówczas o zakłóceniach rozwoju, czyli samoistnym opóźnionym rozwoju mowy. Często zdarza się tak, iż opóźniony rozwój mowy jest konsekwencją nie zakłóceń, lecz zaburzeń procesu rozwojowego. Określamy go wtedy niesamoistnym opóźnionym rozwojem mowy. Opóźnienia tego typu są następstwem zaburzeń o określonej etiologii i są ściśle związane z zaburzeniami rozwoju psychofizycznego. Opóźnienia te mają patologiczny charakter – wrodzony albo nabyty, mowa rozwija się na nieprawidłowym podłożu, tzn. nie ma warunków anatomicznych czy psychoneurologicznych do jej rozwoju. W ocenie zjawiska opóźnionego rozwoju mowy bierze się pod uwagę: kryterium ilościowe (ile dźwięków wymawia dziecko, zasób jego słownictwa czynnego i biernego, jakie zdania konstruuje – tylko proste, czy również złożone), kryterium jakościowe (poprawność artykulacji dźwięków, słów, umiejętność konstruowania zdań logicznych i gramatycznie poprawnych), wiek, w którym pojawiają się pierwsze słowa, zdania, przedział czasowy pomiędzy poszczególnymi etapami kształtowania się i rozwoju mowy, poziom rozumienia przez dziecko mowy innych i rozumienie jego mowy przez otoczenie oraz ilość i jakość środków pozawerbalnych (czy i jak często dziecko używa gestów i innych sposobów pozajęzykowego porozumiewania się). Zaburzenia mowy a zaburzenia czynności poznawczych. Problem stosunku poznania i mowy, myślenia i mowy, stanowiący przedmiot dociekań przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych ma bardzo długą historię i jest nader bogato reprezentowany we współczesnym piśmiennictwie naukowym. Stało się tak dzięki temu, że chodzi tu o niezmiernie interesującą zbieżność zjawisk, mianowicie człowiek to jedyny gatunek mający zdolność porozumiewania się za pomocą języka, a równocześnie wykazujący niespotykany w świecie zwierzęcym rozwój funkcji poznawczych, zdolności intelektualnych. Fakt tej zbieżności nasuwa wysoce uzasadnione przypuszczenie, iż ludzkie zdolności intelektualne, rozwój myślenia mają ścisły związek ze zdolnościami językowymi (Maruszewski M., 1970). Nazywanie to ludzki sposób wyrażania właściwych człowiekowi procesów percepcyjnych, jego sposobów poznawania rzeczywistości. Pojęcia stanowią określony sposób porządkowania otaczającego świata fizycznego, odbieranego w postaci informacji percepcyjnych – są one nie tyle zakończonym i przechowywanym wynikiem procesu poznawczego, ile samym tym procesem, ponieważ organizacja danych percepcyjnych jest procesem ciągłym, nigdy nie kończącym się. Słowa oznaczają właśnie owe procesy kategoryzacji środowiska (Maruszewski M., 1970). Wygotski praktycznie całą swoją koncepcję specyficznego ludzkiego procesu myślowego oparł na przekonaniu o szczególnej roli, jaką w myśleniu spełniają słowa i kryjące się za nimi znaczenia. Słowo – według niego – stanowi podstawowy warunek ukształtowania się swoiście ludzkiego odzwierciedlania rzeczywistości. Kiedy dziecko zaczyna mówić i w ślad za otaczającymi je ludźmi nazywać przedmioty, wyodrębnia je z przypadkowych, konkretnych związków, w jakich one występują w spostrzeganych sytuacjach; dzięki słowu, nazwie, dochodzi do grupowania według istotnych cech, związków i stosunków często niewystępujących w spostrzeganiu bezpośrednim. W ten sposób powstają kategorie i pojęcia ogólne. Ich utworzenie ma zasadnicze znaczenie dla kształtowania się myślenia dziecka – dzięki nim myślenie to staje się ogólne, pojęciowe, a więc specyficznie ludzkie, właściwe tylko człowiekowi. Jego podstawowymi jednostkami są pojęcia – znaczenia słów (Maruszewski M., 1970). Wszelkie obserwowane u dzieci zaburzenia czynności nadawania mowy mogą być skutkiem uszkodzenia nie tylko obwodowych części układu nerwowego, ale także uszkodzeń centralnego układu nerwowego. Może dojść wtedy do różnych zaburzeń wyższych czynności psychicznych dziecka, ponieważ kształtowanie się myślenia słowno-pojęciowego związane jest nierozerwalnie zarówno z działalnością dziecka, jak też rozwojem mowy czynnej i biernej. Zmiana w konkretno-obrazowym myśleniu dziecka i przejście na poziom myślenia abstrakcyjnego jest wynikiem przyswojenia
4
sobie przez dziecko pierwszych słów. Dzięki licznym związkom czasowym, wytwarzającym się między tą samą nazwą a różnymi przedmiotami nieoznaczonymi, dziecko tworzy pierwsze pojęciowe uogólnienia. Opóźnienia w zakresie mowy, zarówno w aspekcie ilościowym, jak i jakościowym, utrudniają lub wręcz uniemożliwiają prawidłowy rozwój dziecięcego myślenia (Gałkowski T., Fersten E., 1982). Jak twierdzi M. Maruszewski, w ścisłym związku z niedokształceniem mowy dziecka pozostają jego trudności w pisaniu i czytaniu. Kiedy dziecko nie może się nauczyć pisania, mówimy o grafastenii, a o legastenii, kiedy nie może się nauczyć czytania. U podłoża jednego, którego objawem jest deformacja substancji graficznej (liter), leży słaba sprawność motoryki oraz spostrzegania wzrokowego i słuchowego, a podłoże drugiego – ma związek z trudnościami w opanowaniu języka (Maruszewski M., 1980). Jak uważa A. Herzyk, objawy afazji u dzieci mają charakter uogólniony i niespecyficzny (deficyty obserwowane są we wszystkich czynnościach: myśleniu, pamięci, uwadze, motywacji) z przewagą zaburzeń ekspresji językowej, dość rzadko występują wyselekcjonowane trudności w rozumieniu lub nazywaniu. Przejawy afazji u dzieci są bardziej globalne niż u dorosłych z afazją. Charakterystyczne jest także współwystępowanie trudności w koncentracji uwagi, niepokoju psychoruchowego i wzmożonej męczliwości (Herzyk A., 1992). Według E. Diling-Ostrowskiej, zaburzenia afatyczne w wieku przedszkolnym mogą zaburzać prawidłowe kształtowanie się mowy pisanej i czytanej, a u dzieci szkolnych występują łącznie z zaburzeniami czytania i pisania, co zbliża je swym obrazem do zaburzeń afatycznych u dorosłych (DilingOstrowska E., 1990). Uszkodzenia obszarów mowy do 5 roku życia, to jest w okresie obustronności ośrodków mowy, przeważnie powoduje występowanie równoczesnych zaburzeń recepcji i ekspresji (rozumienia i mówienia) i utrzymują się zazwyczaj krócej niż afazja po 5 roku życia. Wypływa to z możliwości kompensacji zaburzeń mowy przez nieuszkodzoną półkulę mózgu (Diling-Ostrowska E., 1997). Dlatego u wszystkich dzieci z ośrodkowymi zaburzeniami rozwoju mowy należy wcześnie, już od 3 roku życia, rozpoczynać metodyczne, wszechstronne usprawnianie czynności mowy. Ma ono na celu nie odtwarzanie zaburzonej funkcji, lecz stymulację niewykształconych czynności ośrodków korowych mowy i ich wzajemnych połączeń. Wrodzone zaburzenia rozwoju mowy mogą prowadzić wtórnie do opóźnienia rozwoju umysłowego dzieci o prawidłowym potencjale rozwojowym funkcji intelektualnych. Wczesne usprawnianie zaburzonego rozwoju mowy ma zatem bardzo istotne znaczenie (Traczyńska H., 1982). Prezentowana książka powstała na bazie wieloletnich doświadczeń neurologopedy właśnie po to, by jak najwcześniej móc usprawniać i stymulować rozwój mowy dziecka z afazją/dysfazją, oraz dziecka z opóźnionym rozwojem mowy. Materiał zebrany w książce obejmuje zagadnienia bliskie dziecku, dotyczące jego najbliższego otoczenia (rodzina, dom, codzienne życie, podstawowe przeciwieństwa itp.). Zabawy zostały tak ułożone, aby można było u dziecka ćwiczyć nazywanie podstawowych czynności (typu: leży, śpi, je, idzie, niesie, nalewa, szyje itp.), nazywanie przedmiotów, które znajdują się wokół nas (typu: wyposażenie mieszkania, ubrania itp.) oraz określanie cech (typu: mały – duży, zimny – ciepły, czysty – brudny itp.). Pracując zgodnie ze wskazówkami zawartymiw książce uczymy dziecko nazywania (przedmiotów, czynności), budowania wyrażeń i zdań poprawnych pod względem gramatycznym i leksykalnym. Wiele ćwiczeń poświęconych zostało nauce posługiwania się wyrażeniami przyimkowymi, określającymi stosunki przestrzenne (na, w, pod itp.). Dla dzieci, które już opanowały wyżej wymienione umiejętności zalecane są proste historyjki obrazkowe dotyczące sytuacji z codziennego życia. Prezentowane ćwiczenia występują z dużą powtarzalnością po to, aby poprzez systematyczne powtarzanie wzmocnić i usprawnić rozwój mowy dzieci z afazją/dysfazją) czy ORM, utrwalić pewne zagadnienia.
5
Bibliografia: 1. Czochańska J. (red.) (1990), Neurologia dziecięca, Warszawa: PZWL. 2. Diling-Ostrowska E. (1997), Neurologia dziecięca: zagadnienia wybrane, Gdańsk: Wydawnictwo AMG. 3. Diling-Ostrowska E. (1990), Zaburzenia mowy, [w:] Czochańska J. (red.): Neurologia dziecięca, Warszawa: PZWL. 4. Gałkowski T., Fersten E. (1982), Psychologiczne aspekty rozwoju i zaburzeń mowy u dziecka, [w:] J. Szumska (red.):, Zaburzenia mowy u dzieci, Warszawa: PZWL. 5. Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.) (1999), Logopedia. Pytania i odpowiedzi, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego. 6. Gałkowski T., Tarkowski Z., Zalewski T. (1993), Diagnoza i terapia zaburzeń mowy, Warszawa. 7. Herzyk A. (1992), Afazja i mutyzm dziecięcy, Lublin: PZM. 8. Kordyl Z. (1968), Psychologiczne problemy afazji dziecięcej, Warszawa: PWN. 9. Maruszewski M. (1966), Afazja. Zagadnienia teorii i terapii, Warszawa: PWN. 10. Maruszewski M. (1970), Chory z afazją i jego usprawnianie, Warszawa: PWN. 11. Maruszewski M. (1970), Mowa a mózg, Warszawa: PWN. 12. Maruszewski M. (1980), Problemy kompensacji czynności wyższych po uszkodzeniach mózgu, [w:] Hulek A. (red.):, Pedagogika rewalidacyjna, Warszawa: PWN. 13. Michałowicz R., Ślenzak (1985), Choroby układu nerwowego u dzieci i młodzieży, Warszawa: PWN. 14. Michałowicz R., Jóźwiak S. (red.) (2000), Neurologia dziecięca, Wrocław: Urban & Partner. 15. Michałowicz R., Jóźwiak S. (red.) (2001), Neurologia dziecięca w praktyce, Lublin: BiFolium. 16. Jóźwiak S. (red.) (2002), T4, Postępy w diagnostyce i leczeniu chorób układu nerwowego u dzieci, Lublin: BiFolium. 17. Sidor K. (1997), Wybrane zagadnienia z neurologii dziecięcej, Warszawa: PZWL. 18. Styczek I. (1980), Logopedia, Warszawa: PWN. 19. Szumska J. (1980), Metody badania afazji, Warszawa: PZWL. 20. Szumska J. (red.) (1982), Zaburzenia mowy u dzieci, Warszawa: PZWL. 21. Traczyńska H., (1982), Rozwój i zaburzenia czynności ruchowych a funkcje mowy u dzieci, [w:] J. Szumska (red.):, Zaburzenia mowy u dzieci, Warszawa: PZWL. 22. Zalewski T. (1992), Opóźniony rozwój mowy, Warszawa: PZWL.
6
Ćwiczenia
Mama wróciła z zakupów i teraz musi posegregować wszystkie kupione produkty. Duszek jej w tym pomaga. 1. Połącz liniami odpowiedni produkt z miejscem, gdzie się go przechowuje. 2. Powiedz, co i gdzie powinna schować mama. 3. Opowiedz, do czego służą kupione przez mamę produkty?
Przykładowe, oczekiwane odpowiedzi dziecka:
Ser włoży do lodówki. Kiełbasę położy w lodówce. Kiełbasę włoży do lodówki. Kwiaty wstawi do wazonu. Buty postawi na półce. Książki postawi na półce. Sukienkę schowa do szafy. Papier toaletowy zaniesie do łazienki. Mydło położy w łazience. Ser jemy na kanapce. Kiełbasę też jemy. Kwiaty ozdabiają pokój. W butach chodzimy. Książki czytamy. Sukienkę noszą dziewczynki. Papierem toaletowym wycieramy pupę. Mydłem się myjemy.
8
Kiedy Ola i Adam wyszli na spacer, Duszki zakradły się do ich pokoju. Znalazły tam układankę ze zwierzątkami, którą dzieci zaczęły układać. Duszki chcą dokończyć układanie, lecz nie mogą sobie dać rady. 1. Pomóż im i połącz zwierzęta w całość. 2. Nazwij zwierzęta. 3. Powiedz, jakie odgłosy wydają?
Przykładowe, oczekiwane odpowiedzi dziecka:
Kot miauczy. Pies szczeka. Mysz piszczy. Krowa muczy. Koń rży. Świnia kwiczy. Kura gdacze. Kaczka kwacze. Koza meczy. Zając piszczy. Owca beczy.
10
Duszek właśnie zajrzał do szafy Oli. Ależ tu bałagan! Duszek postanowił zrobić Oli niespodziankę i poukładać ubrania. Pomóż Duszkowi zrobić porządek w szafie Oli. 1. Połącz liniami ubrania z rysunkiem wieszaka, półek lub szuflady w szafie. 2. Powiedz, gdzie Duszek powinien położyć ubrania Oli. 3. Opisz, gdzie są ułożone twoje ubrania. 4. Opowiedz, w co najbardziej lubisz się ubierać. Przykładowe, oczekiwane odpowiedzi dziecka:
Bluzkę powiesi na wieszaku. Szalik włoży do szuflady. Kapelusz położy na półce. Rajstopy ułoży w szufladzie. Buty postawi na półce. Spódniczkę położy w szafie na półce.
12